Қазақстанның ұлттық табиғи бақтары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1Қазақстанның қорықтарының физикалық ерекшеліктері
1.1 Қорықтардың географиялық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.7
1.2 Қорықтардың биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.8
2 Қазақстанның ұлттық табиғи бақтары
2.1 Алтынемел ұлттық бағының физикалық.географиялық ерекшелігі ... ...9.13
2.2 Бурабай және Іле.Алатау ұлттық бақтарыныңның табиғи ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13.18
2.3 Қарқаралы мемлекеттік ұлттык бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18.20
2.4 Қатон . Қарағай мен Шарын ұлттық бақтарының флорасы мен фаунасы..20.25
3 Көкшетау ұлттық бағының табиғи ескерткіштері
3.1 Оқжетпес табиғи ескерткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.27
3.2 Жұмбақтас табиғи ескерткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27.28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31.32
1Қазақстанның қорықтарының физикалық ерекшеліктері
1.1 Қорықтардың географиялық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.7
1.2 Қорықтардың биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.8
2 Қазақстанның ұлттық табиғи бақтары
2.1 Алтынемел ұлттық бағының физикалық.географиялық ерекшелігі ... ...9.13
2.2 Бурабай және Іле.Алатау ұлттық бақтарыныңның табиғи ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13.18
2.3 Қарқаралы мемлекеттік ұлттык бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18.20
2.4 Қатон . Қарағай мен Шарын ұлттық бақтарының флорасы мен фаунасы..20.25
3 Көкшетау ұлттық бағының табиғи ескерткіштері
3.1 Оқжетпес табиғи ескерткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.27
3.2 Жұмбақтас табиғи ескерткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27.28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31.32
Ұлттық бақтың негізгі су көзі және табиғи шекарасы Іле өзені болып табылады, ол Қытай жерінен басталады. Ол аралас қоректі өзен қатарына жатады. Ағыны онша қатты емес су тасқыны әдетте сәуір айының соңында басталады. Мамырда тау қары еруінен тасқын жүреді, ол шілде мен тамызға дейін созылады. Сонан кейін су деңгейі төмендеп, қыркүйекте қалыпты деңгейге түседі. Іле өзені қыста бірнеше айға қатады. Қамыс, коға немесе бұталы-ағашты өсімдіктермен жабылған оқшауланған аралдар күйінде, өзен арнасы негізгі ағыстан жиі сағалар мен тармақтарға бөлініп орналасады. Бұл әсіресе Кіші Қалқаннан төмен жақсы байқалады, онда Атырау алды түзіледі де, одан әрі кең көлемді Қапшағай су қоймасы кетеді.
Бақ жері ауа райы континентальды дала аймағына жатады, тән ерекшеліктері: едәуір созылмалы қысы, тұрақты қар жабыны және ыстық жазы жаңбырлы, күшті желі. Баянауыл елді мекені ауасының жылдық орташа температурасы +3,3°С, ең суық айы қаңтарда -13,2°С, ең ыстық айы шілдеде +20,5°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм, тауда жекелеген жылдары 550 мм-ге дейін және де оның төрттің үш бөлігі сәуір мен қазан аралығында түседі. Көктемде суықтың қайтып айналып соғуы және ерте күзде аязды болуы әдеттегі жағдай, сондықтан аязсыз кез өте қысқа - не бары 102 күн. Жазықтықта қар жабыны таяз, 25 см-ге дейін, тау сайларында едәуір қалың. Қар жабынындағы күн саны - 150 (қазан ортасынан сәуір ортасына дейін). Аймақта жылдамдығы 15 м/сек. күшті желдер жиі болып тұрады. Дегенмен бақ жеріндегі тауда орман сілемдері мен көлдерге байланысты, ауа райы шамалы жұмсақтау. Мұнда шекаралас жазықтықтардағы сияқты күшті жел мен құм бораны жоқ. Бұл жерлерде ең қатаң жылдары қорексіз қыстарда мал қырылуы болған емес. "Бурабай" мемлекеттік ұлттық табиғи бағы 2000 жылы оның жерінде халық демалысын ұйымдастыру, саяхатты реттеу және көл-тау-орман ландшафтын қорғау мақсатында құрылды. Илік өсімдіктерден қымыздық, таран, рауғаш едәуір бағалы болып табылады. Эфир майлы өсімдіктерден аюбалдырған, арша, жуса бар. Табиғи бояулар ретінде теңгежапырақ, қызылбояу, қызылтамыр және басқалар қолданылуы мүмкін. Дәрілік өсімдіктер кең таралған: өгейшөп, итмұрындар, жостер, валериана, аршалар, бақбақ, бақажапырақ және басқалар.
Жануарлар әлемі бай әрі алуан түрлі. Омыртқасыздар әлемі әлі толық зерттелмеген. Қоңыздар отрядынан 252 барылдауық қоңыз түрі, 180 қысқақанатты қоңыз, 102 жапырақ жегіш қоңыз; қабыршаққанаттылар немесе көбелектерден 145 күндізгі көбелек түрі; жарғаққанаттылар отрядынан - 110 жабайы бал ара түрі, 97 қазғыш ара, 33 құмырсқа, 30 шаншарлар түрі белгілі. Осы көптүрліліктен не бары 24 түр ғана Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Олардың арасында 3 моллюска түрі (сол бұрандалы брадибена, Шнитников псеудонапеусы, Цветков туркомилаксы) бар. Қалғандары: көрнекті шоқпарқарынды инелік, әдемі қыз инелік, қысқақанатты боливария дәуіті, дала шегірткесі, Якобсон филлоргерусы, Семенов барылдауық қоңызы.
Бақ жері ауа райы континентальды дала аймағына жатады, тән ерекшеліктері: едәуір созылмалы қысы, тұрақты қар жабыны және ыстық жазы жаңбырлы, күшті желі. Баянауыл елді мекені ауасының жылдық орташа температурасы +3,3°С, ең суық айы қаңтарда -13,2°С, ең ыстық айы шілдеде +20,5°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм, тауда жекелеген жылдары 550 мм-ге дейін және де оның төрттің үш бөлігі сәуір мен қазан аралығында түседі. Көктемде суықтың қайтып айналып соғуы және ерте күзде аязды болуы әдеттегі жағдай, сондықтан аязсыз кез өте қысқа - не бары 102 күн. Жазықтықта қар жабыны таяз, 25 см-ге дейін, тау сайларында едәуір қалың. Қар жабынындағы күн саны - 150 (қазан ортасынан сәуір ортасына дейін). Аймақта жылдамдығы 15 м/сек. күшті желдер жиі болып тұрады. Дегенмен бақ жеріндегі тауда орман сілемдері мен көлдерге байланысты, ауа райы шамалы жұмсақтау. Мұнда шекаралас жазықтықтардағы сияқты күшті жел мен құм бораны жоқ. Бұл жерлерде ең қатаң жылдары қорексіз қыстарда мал қырылуы болған емес. "Бурабай" мемлекеттік ұлттық табиғи бағы 2000 жылы оның жерінде халық демалысын ұйымдастыру, саяхатты реттеу және көл-тау-орман ландшафтын қорғау мақсатында құрылды. Илік өсімдіктерден қымыздық, таран, рауғаш едәуір бағалы болып табылады. Эфир майлы өсімдіктерден аюбалдырған, арша, жуса бар. Табиғи бояулар ретінде теңгежапырақ, қызылбояу, қызылтамыр және басқалар қолданылуы мүмкін. Дәрілік өсімдіктер кең таралған: өгейшөп, итмұрындар, жостер, валериана, аршалар, бақбақ, бақажапырақ және басқалар.
Жануарлар әлемі бай әрі алуан түрлі. Омыртқасыздар әлемі әлі толық зерттелмеген. Қоңыздар отрядынан 252 барылдауық қоңыз түрі, 180 қысқақанатты қоңыз, 102 жапырақ жегіш қоңыз; қабыршаққанаттылар немесе көбелектерден 145 күндізгі көбелек түрі; жарғаққанаттылар отрядынан - 110 жабайы бал ара түрі, 97 қазғыш ара, 33 құмырсқа, 30 шаншарлар түрі белгілі. Осы көптүрліліктен не бары 24 түр ғана Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Олардың арасында 3 моллюска түрі (сол бұрандалы брадибена, Шнитников псеудонапеусы, Цветков туркомилаксы) бар. Қалғандары: көрнекті шоқпарқарынды инелік, әдемі қыз инелік, қысқақанатты боливария дәуіті, дала шегірткесі, Якобсон филлоргерусы, Семенов барылдауық қоңызы.
1 Агроклиматические ресурсы Восточно-Казахстанской области Казахской ССР. Ленинград, 1975. - 159 с.
2 Атлас Казахской ССР. Т.1. Природные условия и ресурсы. М.,1982. - 81 с.
3 Афанасьев А.Л. Зоогеография Казахстана (на основе распространения млекопитающих). Алма-Ата,1960. - 259 с.
4 Афанасьев Ю.Г., Смирнов, Ю.А. Перспективы заповедника Барсакельмес в связи с усыханием Аральского моря // Проблемы и перспективы комплексного развития производительных сил Кзыл-Ординской области. Алма-Ата, 1985. - С.109-111.
5 Бажанов В.С., Костенко Н.Н. Горы Актау // Путеводитель по геологическим маршрутам Южного Казахстана. Алма-Ата,1961 - С.60-63.
6 Байдавлетов Р.Ж., Зинченко Ю.К. Фауна и экология грызунов и зайцеобрззных Западно-Алтайского Государственного заповедника // Проблемы охраны и устойчивого использования биоразнообразия животного мира Казахстана. Алматы, 1999. - С. 11-12.
7 Баймуканов М.Т. Нерестовое поведение Маркакольского ленка // Вопросы ихтиологии,1966, т.36, № 4.- С. 558 - 560.
8 Байтенов М.С., Кудабаева Г.М., Мырзакулов П.М., Тогузаков Б.Ж. Флора Алма-Атинского заповедника. Алма-Ата, 1991. - 160 с.
9 Байтулии И.О., Мырзакулов П.М. К вопросу об организации Каратауского заповедника в Южном Казахстане // Теоретические вопросы заповедного дела. Львов, 1985. - С. 7-10.
10 Бекенов А.Б., Ержанов Н.Т, Капитонов В.И., Славченко Н.П., Бербер А.П., Исенов Х.А., Абукенова В.С Редкие и исчезаюшие животные Казахского мелкосопочника. Павлодар, 2004. - 363 с.
11 Бекенов А.Б., Савинов Е.Ф., Азиатский муфлон. Алма-Ата, 1981. - 120 с.
12 Березовиков Н.Н. Гнездовая фауна птиц Маркакольского заповедника. Русский орнитологический журнал. 2005. Т. 14. Вып. 285. - С. 327-347.
13 Березовиков Н.Н. Птицы Маркакольской котловины (Южный Алтай). Алма-Ата, 1989. - 199 с.
14 Березовиков Н.Н., Белялов О.В. Гнездовая фауна птиц национального парка «Алтын-Эмель» // Зеіеуіпіа, 2005. - С. 86-96.
15 Биологическое и ландшафтное разнообразие Республики Казахстан. Алматы, 1997. - 142 с.
16 Ботаническая география Казахстана и Средней Азии (в пределах пустынной области). Под редакцией Е.И. Рачковской, Е.А, Волковой. В.Н. Храмцова. Санкт-Петербург, 2003. - 423 с.
17 Брагин Е.А. Орлы. Алма-Ата, 1987. - 128 с.
18 Брагин Е.А., Брагина Т.М. Фауна Наурзумского заповедника. Рыбы, земноводные, пресмыкающиеся, птицы, млекопитающие (аннотированные списки видов). Костанай, 2002. - 56 с.
2 Атлас Казахской ССР. Т.1. Природные условия и ресурсы. М.,1982. - 81 с.
3 Афанасьев А.Л. Зоогеография Казахстана (на основе распространения млекопитающих). Алма-Ата,1960. - 259 с.
4 Афанасьев Ю.Г., Смирнов, Ю.А. Перспективы заповедника Барсакельмес в связи с усыханием Аральского моря // Проблемы и перспективы комплексного развития производительных сил Кзыл-Ординской области. Алма-Ата, 1985. - С.109-111.
5 Бажанов В.С., Костенко Н.Н. Горы Актау // Путеводитель по геологическим маршрутам Южного Казахстана. Алма-Ата,1961 - С.60-63.
6 Байдавлетов Р.Ж., Зинченко Ю.К. Фауна и экология грызунов и зайцеобрззных Западно-Алтайского Государственного заповедника // Проблемы охраны и устойчивого использования биоразнообразия животного мира Казахстана. Алматы, 1999. - С. 11-12.
7 Баймуканов М.Т. Нерестовое поведение Маркакольского ленка // Вопросы ихтиологии,1966, т.36, № 4.- С. 558 - 560.
8 Байтенов М.С., Кудабаева Г.М., Мырзакулов П.М., Тогузаков Б.Ж. Флора Алма-Атинского заповедника. Алма-Ата, 1991. - 160 с.
9 Байтулии И.О., Мырзакулов П.М. К вопросу об организации Каратауского заповедника в Южном Казахстане // Теоретические вопросы заповедного дела. Львов, 1985. - С. 7-10.
10 Бекенов А.Б., Ержанов Н.Т, Капитонов В.И., Славченко Н.П., Бербер А.П., Исенов Х.А., Абукенова В.С Редкие и исчезаюшие животные Казахского мелкосопочника. Павлодар, 2004. - 363 с.
11 Бекенов А.Б., Савинов Е.Ф., Азиатский муфлон. Алма-Ата, 1981. - 120 с.
12 Березовиков Н.Н. Гнездовая фауна птиц Маркакольского заповедника. Русский орнитологический журнал. 2005. Т. 14. Вып. 285. - С. 327-347.
13 Березовиков Н.Н. Птицы Маркакольской котловины (Южный Алтай). Алма-Ата, 1989. - 199 с.
14 Березовиков Н.Н., Белялов О.В. Гнездовая фауна птиц национального парка «Алтын-Эмель» // Зеіеуіпіа, 2005. - С. 86-96.
15 Биологическое и ландшафтное разнообразие Республики Казахстан. Алматы, 1997. - 142 с.
16 Ботаническая география Казахстана и Средней Азии (в пределах пустынной области). Под редакцией Е.И. Рачковской, Е.А, Волковой. В.Н. Храмцова. Санкт-Петербург, 2003. - 423 с.
17 Брагин Е.А. Орлы. Алма-Ата, 1987. - 128 с.
18 Брагин Е.А., Брагина Т.М. Фауна Наурзумского заповедника. Рыбы, земноводные, пресмыкающиеся, птицы, млекопитающие (аннотированные списки видов). Костанай, 2002. - 56 с.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1Қазақстанның қорықтарының физикалық ерекшеліктері
1.1 Қорықтардың географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6-7
2. Қорықтардың биологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..7-8
2 Қазақстанның ұлттық табиғи бақтары
1. Алтынемел ұлттық бағының физикалық-географиялық ерекшелігі ... ...9-13
2. Бурабай және Іле-Алатау ұлттық бақтарыныңның табиғи
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 13-18
3. Қарқаралы мемлекеттік ұлттык
бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18-20
2.4 Қатон - Қарағай мен Шарын ұлттық бақтарының флорасы мен
фаунасы..20-25
3 Көкшетау ұлттық бағының табиғи ескерткіштері
3.1 Оқжетпес табиғи
ескерткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...26-27
3.2 Жұмбақтас табиғи
ескерткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27-28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...30
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31-32
Аннотация
Бұл курстық жумыс кіріспеден, үш бөлімнен, 32 беттен тұрады. Мұнда
Қзақстанның көрікті бақтары сипатталады. Бұл курстық жұмыста Қазақстанның
қорықтары, ұлттық бақтары, табиғи ескерткіштері сипатталады.
Қорытындысында Қазақстанның белгілі бір бағымен қорытындыланады.
Кіріспе
Ұлттық бақтың негізгі су көзі және табиғи шекарасы Іле өзені болып
табылады, ол Қытай жерінен басталады. Ол аралас қоректі өзен қатарына
жатады. Ағыны онша қатты емес су тасқыны әдетте сәуір айының соңында
басталады. Мамырда тау қары еруінен тасқын жүреді, ол шілде мен тамызға
дейін созылады. Сонан кейін су деңгейі төмендеп, қыркүйекте қалыпты
деңгейге түседі. Іле өзені қыста бірнеше айға қатады. Қамыс, коға немесе
бұталы-ағашты өсімдіктермен жабылған оқшауланған аралдар күйінде, өзен
арнасы негізгі ағыстан жиі сағалар мен тармақтарға бөлініп орналасады. Бұл
әсіресе Кіші Қалқаннан төмен жақсы байқалады, онда Атырау алды түзіледі де,
одан әрі кең көлемді Қапшағай су қоймасы кетеді.
Бақ жері ауа райы континентальды дала аймағына жатады, тән
ерекшеліктері: едәуір созылмалы қысы, тұрақты қар жабыны және ыстық жазы
жаңбырлы, күшті желі. Баянауыл елді мекені ауасының жылдық орташа
температурасы +3,3°С, ең суық айы қаңтарда -13,2°С, ең ыстық айы шілдеде
+20,5°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм, тауда жекелеген
жылдары 550 мм-ге дейін және де оның төрттің үш бөлігі сәуір мен қазан
аралығында түседі. Көктемде суықтың қайтып айналып соғуы және ерте күзде
аязды болуы әдеттегі жағдай, сондықтан аязсыз кез өте қысқа - не бары 102
күн. Жазықтықта қар жабыны таяз, 25 см-ге дейін, тау сайларында едәуір
қалың. Қар жабынындағы күн саны - 150 (қазан ортасынан сәуір ортасына
дейін). Аймақта жылдамдығы 15 мсек. күшті желдер жиі болып тұрады.
Дегенмен бақ жеріндегі тауда орман сілемдері мен көлдерге байланысты, ауа
райы шамалы жұмсақтау. Мұнда шекаралас жазықтықтардағы сияқты күшті жел мен
құм бораны жоқ. Бұл жерлерде ең қатаң жылдары қорексіз қыстарда мал қырылуы
болған емес. "Бурабай" мемлекеттік ұлттық табиғи бағы 2000 жылы оның
жерінде халық демалысын ұйымдастыру, саяхатты реттеу және көл-тау-орман
ландшафтын қорғау мақсатында құрылды. Илік өсімдіктерден қымыздық, таран,
рауғаш едәуір бағалы болып табылады. Эфир майлы өсімдіктерден аюбалдырған,
арша, жуса бар. Табиғи бояулар ретінде теңгежапырақ, қызылбояу, қызылтамыр
және басқалар қолданылуы мүмкін. Дәрілік өсімдіктер кең таралған: өгейшөп,
итмұрындар, жостер, валериана, аршалар, бақбақ, бақажапырақ және басқалар.
Жануарлар әлемі бай әрі алуан түрлі. Омыртқасыздар әлемі әлі толық
зерттелмеген. Қоңыздар отрядынан 252 барылдауық қоңыз түрі, 180
қысқақанатты қоңыз, 102 жапырақ жегіш қоңыз; қабыршаққанаттылар немесе
көбелектерден 145 күндізгі көбелек түрі; жарғаққанаттылар отрядынан - 110
жабайы бал ара түрі, 97 қазғыш ара, 33 құмырсқа, 30 шаншарлар түрі белгілі.
Осы көптүрліліктен не бары 24 түр ғана Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген.
Олардың арасында 3 моллюска түрі (сол бұрандалы брадибена, Шнитников
псеудонапеусы, Цветков туркомилаксы) бар. Қалғандары: көрнекті
шоқпарқарынды инелік, әдемі қыз инелік, қысқақанатты боливария дәуіті, дала
шегірткесі, Якобсон филлоргерусы, Семенов барылдауық қоңызы.
1 Қазақстанның қорықтарының физикалық ерекшеліктер
1. Қорықтардың географиялық орны
Біздің елімізде табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мен қоршаған
ортаны қорғауға ерекше көңіл аударылып отыр.
Елімізде табиғатты қорғау ісіне жасалып отырған қамқорлық бұрынғы
КСРО конституциясынан да айқын көрініс тапқан. Негізгі Заңның 67-ші
статьясында : ССР азаматтары табиғатты аялауға, оның байлықтарын
қорғауа міндетті- делінген.
1.Табиғатты қорғау барысындағы игі шаралар Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарында –ақ қолға алынып, В.И.Лениннің қолы қойылған бірқатар
декреттер қабылданғаны белгілі. Комунистік партиямен Кеңес өкіметі қазіргі
жағдайда табиғатты қорғауға және оны тиімді пайдалануға үлкен мән берге.
Оның айқын айғағы ретінде кейінгі жылдары жарық көрген жер, су, орман
туралы заңдардың негіздері және табиғатты қорғау, табиғат ресурстарын
тиімді пайдалану жөнінде нақтылы жасалынған істерді айтуға болады. Ал
1980жылы КСРО Жоғарғы Советінің 3-ші сессиясында Атмосфералық ауаны қорғау
туралы және Жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалану туралы Заңдардың
қабылдануы – кеңестік нұсқаулардың тікелей жалғасы, оның нақты жүзеге
асырылуының белгісі.
2. Табиғат адамдардың барлығына ортақ. Ол бір үлкен көрікті музей
іспеттес. Сондықтанда табиғат музейінің қойын-қонышы мұра ескерткіштерге
толы. Табиғат сүйуші адамдар ескерткіш деген сөзді естігенде әркімнің көз
алдына халық тарихына, оның аңыз әңгімелеріне байланысты туған ескерткіштер
келеді. Мысалы, Түркістандағы атақты Ахмед Иассауи мавзолейі, Тараз
қаласындағы маңындағы Айша бибі мазары, Аякөздегі Қозы - Көрпеш пен Баян -
Сұлу бейіті және т.б.
Табиғаттың осы бір мол тарту сыйына мөп-мөлдір 38 мыңнан астам көлдер
мен суқоймаларын, 11 мың өзенді, 21,06 млн.гектар жасыл жапырақты ну
орманды өсімдіктердің 5 мыңнан астам түрін және қосмекенділердің 12,
бауырмен жорғалаушылардың 52, балықтың 150, құстың 485, сүтқоректілердің
158 түрін атауға болады.
Қазақстанда Сұлу Көкше, Баянауыл, Қарқаралы Қызыларай, Кент таулары,
Бурабай, Жасыбай көлдері, Алтай ормандары, жер жанаты атанған, тау тасына
дейін жасыл желекті, бау-бақшалы Жетісу жерлері бар. Қай жерге барсақ та
табиғаттың қайталанбас сұлу көркін, баға жетпес байлығын көреміз. Бірақ
табиғаттың бұл қазынасы сарқылмайтын қор емес, оның өміршеңдігі, өсіп-өнуі,
жасанып-жандануы аялы алақан қамқорлығын күтеді. Ғылым мен техниканың
шарықтап өсуі, ауыр индустрияның және алып құрылыстардың қанат жаюы,
халықтың көбеюі, тың және тыңайған жерлерді игеру, міне, осылардың бәрі
табиғатқа өз әсерін тигізеді. Сондықтан табиғаттың қайталанбас сұлулығы мен
байлығын сол қалпына сақтаумен қатар дамытып жетілдіруде, сирек кездесетін
жануарлар мен өсімдіктерді қорғап, санын қалпына келтіруде мемлекеттік
қорықтардың рөлін айтып жеткізу өте қиын. Бұл мәселе КПСС Орталық
Комитетінің XXVI съезінде СССР-дің экономикалық және әлеуметтік дамуының
1981-1985 жылдарға және 1990 жылға дейінгі кезеңге арналған негізгі
бағыттарда жақсы атап көрсетілген. Мысалы, Табиғат қорғау бөлімінде
Қорықты аумақтар мен ұлттық парктердің ғылыми негізделген жүйелерін
қалыптастыру ісі одан әрі жүргізілсін және табиғи ресурстарды ұтымды
пайдалану жөнінде ұсыныстар әзірлеу мақсаты мен солардың негізінде табиғат
жүйелері мен объектілеріне зерттеу жүргізілсін делінген.
Мемлекеттік қорықтардың негізгі мақсаты – қорғап отырған табиғи
комплексті сақтап, табиғи процестардің даму заңдылығын ғылыми тұрғыдан
кеңінен зерттеу. Бұл мәселені шешу қорықтардағы ғылыми қызметкерлерге
тікелей байланысты іс.
1.2 Қорықтардың биологиялық ерекшеліктері.
Қазақстан қорықтарында белгілі бір географиялық аудандардағы
жануарлар мен өсімдіктер дүниесі, оның ішінде бірте-бірте саны азайып бара
жатқан және сирек кездесетін өсімдіктер мен аң-құстар сақталуда.
Қазір республикамызда табиғатты және оның хайуанаттарын қорғауға
бағытталған жер көлемі 576,4 мың гектар 6 үлкен қорық бар. Бұлардың ішінде
5 қорық – Ақсу-Жабағылы, Алматы, Қорғалжын, Барсакелмес, Марқакөл т.б. бар.
Қорық жері жануарлар мен өсімдіктер дүниесіне бай. Осыған байланысты
түз жануарлары – аңдар мен құстарды өлтіруге және аулауға, олардың ұяларын,
індерін және басқа паналайтын жерлерін бұзуға рұқсат жоқ. Қорық жерінде
өсіп тұрған ағаштарды, бұталарды сындыруға, шөптердщі шабуға, мүктерді
таптауға, бұрын мекендемеген жануарлардың түрлерін жерсіндіруге, сол сияқты
химиялық препараттарды қолдануға болмайды. Қорық аумағын кесіп өтетін
жолдар салуға, мал айдап өтуге, сондай-ақ жаратылыстың табиғи түріне нұқсан
келтіретін әрекеттердің бәріне тиым салынған. Қорық аумағында өндірістік
және ауыл шаруашылық құрылыстарын салуға, туристік базаларды, демалыс
үйлерін, пионер лагерлерін, санаторийларды орналастыруға рұқсат етілмейді.
Өйткені бұлардың бәрі қорық ережесіне сәйкес келмейді. Және онда тіршілік
ететін аңдар мен құстардың мазасын алып, тыныштығын бұзады, өлкеміздің
даңқа бөленген көрікті орындарын бұрынғы тамаша қалпында сақтауға кедергі
жасайды.
Міне, осындай тәртіптің нәтижесінде ғана қорық жеріндегі бардық
табиғат көріністерінің бүкіл кешендік бұзылмаған күйінде ұрпақтан-ұрпаққа
беріліп отырады.
Қорықтар кещшенді зерттеулер жүргізетін ғылыми мекемелер. Қазіргі
жоспар бойынша мұнда-зоология, ботаника, география сияқты отыздан астам
тақырыпта ғылыми- зерттеу жұмыстары және әр жыл сайын Табиғат шежіресі
жүргізіледі.
Қазақ жері ұлан - байтақ. Онда алтын мен мыс, көл мен дария, мол сулы
теңіздер, жан-жануарлар ментүрлі өсімдіктер бар. Табиғаттың ерекше көз
тартатын көрікті орындары ерте кездерден бастап-ақ адам баласын шаттық
сезімге бөлеп, әсем сұлулығымен таңдандырды. Ондай ғажап жерлерді халық
көздің қарашығындай сақтап, оған үнемі қамқорлық жасап отырды. Енді сол
табиғаты көрікті қорықтар жайлы әңгіме болады.
Орта Азия мен Қазақстан жерінде арнаулы қорыққа айналдырылған
орындар ерте заманнан бастап болғандығын аңыз-әңгімелерден, нақыл
сөздерден, жер-су аттарынан және тарихи жазба мәліметтерден көптеп
кездестіреміз.
XI ғасырда өмір сүрген атақты ғұлама-ғалым Махмұд Қашқари Түркі
тілдерінің сөздігі деген құнды еңбегінд Қорық – әмірлердің мал жаятын көк
маса жері. Кейдк қоршалған әр жерді де қорық деп атайды деп жазды. Сондай-
ақ қорықша деген сөзге берген түсініктемесінде қорықтарды қадағалап,
қамқорлық жасайтын адам мағынасында қолданылатынын ескертті. Сол кездерде,
әсіресе, хан қорықтары туралы тарихшылар мен саяхатшылардың еңбектерінде
көбірек деректер келтіріледі. Х ғасырда Бұхара жерінде Шамсабад қорығы
болғандығын, оның айналасы топырақ дуалымен қоршалған, ішінде көптеген
жабайы жануарлардың ұсталғандығын, Орта Азиялық тарихшы Мұхаммед Наршахи
баяндайды. Ал, Қазақстан жерінде қорыққа айналдырылған орындар одан да ерте
дәуірлерде болған. Оған дәлелді атақты тарихшы В.В. Бартольд еңбектерінен
кездестіреміз. VI-VII ғасырларда Жетісуда мекен еткен үйсін тайпалары жері
шұрайлы, көк шалғынды, саялы-салқын орындарды қорыққа айналдырып, онда
ретсіз мал жаймай, мезгілсіз аң ауламағандығын жазады. Ғалымның бұл
мәліметін қуаттай түсетін басқа деректер де бар. VII ғасырда Шығыстаншыққан
жиһангез Сюань Цзань Талас өңірінде болып, Бинюй деген жердің табиғатының
әсемдігі мен хан қорығындағы бұтақты мүйіз бұғылардың көптігін жазады.
Жаздың ыстық кездерінде түркі ханы өзен мен бұлағы мол саялы жерге келіп,
қорықтағы бұғылардың сымбатына қызыға қарап, оларды санаумен әуестенетін.
Егер бір адам оның біреуін атқан жағдайда өлім жасасына кесілетіндігі
туралы арнайы жарлықта жарияланған.
Қазақстанда қорықтың болғандығын аңғартатын басқа да жер-су аттары
кездеседі. Мысалы, Зайсан өңіріндегі Сары шоқы, Сыр бойындағы Кең Семейдегі
Жиделібайсын қорықтары осы ойымыздың айқын дәлелі. Тілші- ғалым Қойшыбаев
Қордай тауындағы Қорғас өзенінің атын Қорықсу деген мағына білдіреді деп
тұжырымдайды. Олай болса, Қорғалжын көлінің аты да қорық сөзімен сыбайлас
болса керек.
2 Қазақстанның ұлттық табиғи бақтары
2.1 Алтынемел ұлттық бағының физикалық-географиялық ерекшелігі
Алтынемел мемлекеттік ұлттық табиғи бағы 1996 жылы 10 сәуірде
Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 460 Қаулысымен Қапшағай мемлекеттік
аңшылық шаруашылық негізінде құрылды. Ол Алматы облысыньң Кербұлақ және
Панфилов аудандарында орналасқан. Орталық үй-жайы Алматы қаласынан 250
шақырым жердегі Басши елді мекенінде орналасқан. Бақтың жалпы көлемі 459
620 га.
Ұлттық бақ құрамына Қапшағай су қоймасының солтүстік бөлігі мен Іле
өзенінің сол жағалауы, шөлденген таулар Кіші және Үлкен Қалқан, Ақтау,
Қатутау, Жоңғар Алатауының оңтүстік-батыс сілемінің ең шеті (Шолақ,
Дегерес, Матай), Алтынемел жотасының оңтүстік баурайы және Қояндытау
жотасының бір бөлігі, сонымен қатар Қоңырөлең тауаралық аңғары кіреді.
Палеозойлық сілем Кіші және Үлкен қалқандар жалаңаш типті, тау жынысы
қарқынды бұзылуда. Қалқандар арасындағы сілемде жел айдап әкелген үлкен құм
төбелер бар, ол - табиғаттың бірегей ерекше құбылысы
Қапшағай су қоймасының оң жағалауындағы тау етегі жазықтығында
көптеген қорғандар көтеріліп тұр. Бұл сақ хандарының қабыры - Тигра хауда
(біздің ғасырға дейін VІІ-ІV ғасыр). Тау сайларында әр түрлі жануарлардың
суреті мен оларды аулау көрінісі салынған жартас суреттер көрмесі бар.
Ұлттық бақтың негізгі су көзі және табиғи шекарасы Іле өзені болып
табылады, ол Қытай жерінен басталады. Ол аралас қоректі өзен қатарына
жатады. Ағыны онша қатты емес су тасқыны әдетте сәуір айының соңында
басталады. Мамырда тау қары еруінен тасқын жүреді, ол шілде мен тамызға
дейін созылады. Сонан кейін су деңгейі төмендеп, қыркүйекте қалыпты
деңгейге түседі. Іле өзені қыста бірнеше айға қатады. Қамыс, коға немесе
бұталы-ағашты өсімдіктермен жабылған оқшауланған аралдар күйінде, өзен
арнасы негізгі ағыстан жиі сағалар мен тармақтарға бөлініп орналасады. Бұл
әсіресе Кіші Қалқаннан төмен жақсы байқалады, онда Атырау алды түзіледі де,
одан әрі кең көлемді Қапшағай су қоймасы кетеді. Тау мен тау етегі
аймақтарында тек бұлақтар, кішігірім өзендер мен жылғалар бар. Олардың көбі
тек уақытша су көздері болып табылады. Ауа райы шөлді, қатаң континенталды,
қысы суық және жазы ыстық.
Бак жері төрт тік белдеуге бөлінеді: нағыз шөл, далаланған шөл, тау
даласы және биік тау шалғындары, онда өсімдіктің алты типі бар: су, су
маңы, тоғай, шөл, дала және орман. Су және су маңы өсімдіктері қамысты,
қамысты-қоғалы, сонымен қатар қамысты, түрлі шөпті бірлестіктерден тұрады.
Жағалаудағы құрғақ, жайылма және батпақты шалғындарда бидайықты-айрауықты
түрлі шөпті, миялы, акмиялы және шилі бірлестіктер дамыған. Іле өзені
жағалауындағы тоғайларда жиде, жыңғыл, шеңгел және тораңғы бірлестіктері
өскен. Олардың шөптесін қабатын қамыс, айрауық, қияқ, жатаған бидайық,
кендір, андыз, мия және басқалар құрайды. Кей жерлерде итмұрын, татар
ұшқаты, Іле бөрікарақаты бұталары кездеседі. Сор жерлерде көкпек пен жалман
құлақ, Лессинг қараматауы, ал сор шалғындарында лессинг түсті және Шренк
жусандары, ақший, жіңішке қияқ өседі. Өсімдіктердің шөл түрлері тасбұйырғын
баялыш және сексеуіл бірлестіктерінен тұрады. Бұл жерлерге сонымен атар
жоңғар-гоби шөлдері тән, онда Регель ақсырқыны, сексеуілдіктер мен
шөпжыңғыл басым. Дала түрлеріне әр түрлі астық тұқымдастар мен жусанды-
қаулы-эфемерлі бірлестіктер жатады Олардың құрамында жусанның бірнеше түрі,
изен, ебелек, теріскен басым. Сонымен қатар сасыр, таспашөп, жуашықты
қоңырбас, ұсақжеміс және үрме кияқөлең тән. Шайқура тобылғы, қараған,
итмұрын бұталары едәуір көп мөлшерде кездеседі. Шалғынды түрге жайылма
шалғындар (айрауықты, бидайшықты, түрлі шөпті) және биік таулы саркүйікті
және кияқөлеңді шалғындар жатады. Жекелеген сайларда сирек кездесетін
ағаштар - кавказ таудағаны мен Сиверс алмасы тоғайлары сақталған.
Ұлттық бақ флорасында жоғары өсімдіктердің 1500 түрі, оның ішінде
Қызыл кітапқа енгізілген сирек кездесетін 22 түр бар. Олардың ішінде
әсіресе көз тартатындары қалдық (жым таспашөбі, ілі сасыры) және эндемиктік
түрлер: Альберт және қысқааталық қызғалдақтар, Мүслім сылдыршөбі, Іле
бөріқарақаты, жоңғар аспарасы, қопал таспашөбі, Виталий шөмішгүлі, Гердер
тамыры, шатқал сәбізшөбі, Голоскоков филоплеурасы және басқалар.
Бақтың көптеген өсімдіктерінің әр түрлі пайдалы қасиеттері бар. Көбі
жабайы аңдардың қорегі болып табылады. Тұкымы мен жемісін құстар мен
тышқантәрізді кеміргіштер, ал өсімдік мүшелерін тұяқты жануарлар жейді.
Әсіресе шығыс қауы, жапон арпабасы, бұта түйесіңір, күйреуік, баялыш, қара
сексеуіл, әсем дәукермек, боз жусан және басқалар өте бағалы. Мұнда
балшырынды (шеңгел, жантақ, қараған), эфир-майлы (жебір, киікоты,
жыланбас), дәрілік өсімдіктер және т.б. бар.
Алтынемел жануарлар әлемінің бай болуымен танымал. Омыртқасыздардың
ішінде ең көп кездесетіндері - өрмекші тәрізділер мен насекомдар. Өрмекші
тәрізділердің ішіндегі ең ежелгісі - құршаяндар. Бұл нағыз шөл
мекендеушілері түнде және ымыртта белсенді тіршілік етіп, әр түрлі
насекомдармен қоректенеді. Бүйілер әдеттегідей. Тарантула (бүйі) -
аймақтағы ең ірі және әдемі өрмекшілердің бірі. Оның денесінің үстіңгі жағы
сүр барқытты, астыңғы жағы қара барқытты, аяқтары жолақты, қара-қызғылт.
Бүйінің шаққаны да құршаян шаққанындай ауырады, бірақ өліммен аяқталмайды.
Өрмекшілердің басқа өкілі - қарақұрт улы, әсіресе аналығы, ол қара түсті
аталығынан құрсағының жоғарғы жағындағы 8 ұсақ қызыл дақтарымен
ерекшеленеді. Қарақұрт шағуынан қайтыс болған адамдар мен жануарлар жайлы
мәліметтер бар.
Жергілікті ақбөкен тобының құралуының тарихы қызық. 1976-1977 жылдары
қатаң қыс кезінде ақбөкеннің көп санды үйірі оңтүстікке алыс қоныс аудара
жүріп, оларға тән емес жерге келеді. Бұл жануарлардың шағын тобы мұз арқылы
Қапшағай су қоймасына, яғни Шолақ және Матай тау етегіне өтеді, сөйтіп,
мұнда көктемге дейін қалып қояды. Көктемде мұз ерігенде, ақбөкендер кері
кете алмай, тау етегі аңғарындағы жаңа жерді игерулеріне тура келді.
Өткен ғасырдың басында Жайық өзенінен Зайсан көліне дейінгі
Қазақстанның жазықтық жерлерінде құландар мекендеген. Бірақ отызыншы
жылдардың ортасында соңғы құландар Хантау, Қатутау жоталары етегінде және
Іле өзенінің төменгі жағында кездесті. 1982 жылы Шолақ тауына түркімен
түршесі, яғни басқа түр әкелінді (қазақстандық эндемиктік түр 1937 жылы
жоғалды). Олар жаңа жерге тез үйренді, қазіргі кезде бақ жерінде 400-ден
аса құлан тіршілік етеді. Тағы бір сирек кездесетін түр - Пржевальский
жылқысы Қазақстан жерінен екі ғасыр бұрын тарай бастаған.
Үш ірі көл - Сабындыкөл, Жасыбай, Торайғыр - керемет, сонымен қатар
тағы бірнеше шағын көлдер бар. Олар құрғақшылық жылдары қатты таязданады
(Көшет, т.б.). Осы көлдердің бәрінің пайда болуын ғалымдар Баянауыл сілемі
етегіне ылғалды дәуірде таудан өзенге аққан тасқынды су ағысы айналымының
әсерімен байланыстырады. Сабындыкөл көлінде мұндай су айналымын туғызған
тасқындар 5-тен кем емес, Жасыбай көлінде - 5-6. Терең көл шұңқырларының
пайда болуына қолайлы жағдай туғызған граниттің ірі тастарының жиналуы
болды. Сабындыкөлдің тереңдігі - 10-13 м, Жасыбай көлі - 7 м. Көлдердің
жағалауы өте әдемі, ал көбінің ортасында шағын жартасты аралшықтар бар.
Көлдерге мұндағы атаусыз көп тау жылғалары құяды, жаздың ыстық кезінде
құрғап қалуы мүмкін. Сонымен қатар дәмдік сапасы жоғары тау бұлақтары да
жиі кездеседі.
Бақ жері ауа райы континентальды дала аймағына жатады, тән
ерекшеліктері: едәуір созылмалы қысы, тұрақты қар жабыны және ыстық жазы
жаңбырлы, күшті желі. Баянауыл елді мекені ауасының жылдық орташа
температурасы +3,3°С, ең суық айы қаңтарда -13,2°С, ең ыстық айы шілдеде
+20,5°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм, тауда жекелеген
жылдары 550 мм-ге дейін және де оның төрттің үш бөлігі сәуір мен қазан
аралығында түседі. Көктемде суықтың қайтып айналып соғуы және ерте күзде
аязды болуы әдеттегі жағдай, сондықтан аязсыз кез өте қысқа - не бары 102
күн. Жазықтықта қар жабыны таяз, 25 см-ге дейін, тау сайларында едәуір
қалың. Қар жабынындағы күн саны - 150 (қазан ортасынан сәуір ортасына
дейін). Аймақта жылдамдығы 15 мсек. күшті желдер жиі болып тұрады.
Дегенмен бақ жеріндегі тауда орман сілемдері мен көлдерге байланысты, ауа
райы шамалы жұмсақтау. Мұнда шекаралас жазықтықтардағы сияқты күшті жел мен
құм бораны жоқ. Бұл жерлерде ең қатаң жылдары қорексіз қыстарда мал қырылуы
болған емес. Қолайсыз ауа райынан қорғалған жануарлар, жапырақты ағаштар
мен бұталар бұтақтарымен қоректеніп тірі қалды. Шоқан Уәлиханов жазғандай,
Баянауыл аты "Сәтті тау" дегенді білдіреді. Таудағы жартас жыныстары тік
қойылған және тік құздар мен ең ғажайып пішіндегі көптеген гранитті
жалаңаштанулар түзеді. Әр түрлі тау жыныстары қалыңдығы біздің тарихымызға
дейінгі тау пайда болу кезеңінде қарқынды қалыптасқан, сол кезде ежелгі тау
құрылыстары пайда болған. Осы құрылыстарды ұзақ уақыт бойы бұзу, оларды
аласа тау немесе кең жазықтықтарға айналдырды.
Ежелгі гранит жыныстары қазірге дейін біртіндеп бұзылып жатыр. Олардың
беткі қабаты жарылып, ұсақ бөлшектерге айналады, оны жел мен су әкетеді.
Мұндай құбылыс тек Баянауыл үшін ғана әдеттегі емес, Қазақ шоқысының барлық
аласа тауына тән. Кейде осыдан кең үңгірлер пайда болады. Жамбақ қордонынан
солтүстік-батыста орналасқан Әулиетас үңгірі көпке белгілі. Оның ұзындығы
30 м, ені 2,5 м, ал биіктігі 5-7 метр.
Баянауыл тауы түсті металдар: мыс, қорғасын, молибден, никель,
кобальт, алтын, титан, сурьма, күміс қазба байлығына бай. Сонымен қатар
басқа да сирек кездесетін металдар мен шашыраңқы элементтер кездеседі.
Тау шекарасында ұсақ аңғарлардың қалың торы мен көктемгі қар еру
кезеңінде түзілетін уақытша ағынды кең сайлар дамыған. Ұсақ өзендерден
үнемі су ағып тұрады. Оның 70-90% көктемгі маусымдағы бір жарым-екі аптада
өтеді. Осыдан кейін өзендер суы өте азаяды немесе құрғап қалады. Жердің
жалпы сумен қамтамасыз етілуі жақсы. Кварциттерде жарық сулары кең
таралған. Жер асты сулары қысымы жоқ және 1,1-17 метр тереңдікте
орналасады. Беткейлер аңғары етегінде, кең сайларда шығу мөлшері 0,1-ден 4
лсек. бұлақтар бар. Суы сапасы жағынан - тұщы.
Бақтың көңіл бөлерлік нәрсесі - онымен көптеген белгілі аңыздар мен
әңгімелер байланысты. Суы өте жұмсак көлді Сабындыкөл деп атаған, өйткені
белгілі эпостық жырдық кейіпкері Баян Сұлу көлге сабынын түсіріп алған
дейді. Баянның құрметіне осы жердің ең биік нүктесі Акбет (беті аппақ)
тауын атаған. Жасыбай көлін XVIII ғасырдың басында пішіні тамақ пісіретін
шойын қазанға ұқсас болғандықтан, Шойынкөл деп атаған. Бірақ 1741 жылы
жоңғарлармен шайқаста жас қазақ батыры Жасыбай осы жерде қаза болған.
Батырдың бейітіне асу арқылы баратын соқпақ жол күні бүгінге дейін
сақталған. Сол уақыттан бері асу мен көл Жасыбай батыр атымен аталады.
Көлдердің керемет әдемілігінен басқа, Баянауылда ерекше көркем
жартастар көп-ақ, ежелгі сәулетшілердің алып шығармаларына ұқсас -
Кемпіртас, Найзатас, Серкетас, Қоғаршық, Асан қайғы. Мұнда адамдардың
ежелгі мәдени ескерткіштері де сақталған. Бұлар - неолит және қола
дәуірінен бастап, соңғы көшпенділер уақытына дейін әр түрлі дәуірде
тіршілік еткен орындары, қорғандары мен бейіттері. Әсіресе Найзатас
сайындағы жартас суреттері мен Драверс үңгірінің төбесіне ертедегі адамның
жазған жазулары қызық-ақ. Баянауыл елді мекеніндегі Қазақстан Ғылым
академиясының бірінші президенті, белгілі ғалым Қ.И.Сәтбаевтың мемориалдық
мұражайына бару қызық. Қаныш Имантайұлы осы жерде туылған және жиырмасыншы
жылдардың басында Баянауылда халық соты болған. Табиғи бақ жері жекелеген
өсімдік бірлестіктері мен топырағының алуантүрлілігімен ерекшеленеді.
Мұндағы аталған әрбір төрт өсімдік типі (орманды, бұталы, шалғынды және
далалы) белгілі бір топырақ түрімен (орманды қоңыр, аллювиальды, орманды-
шалғынды, шалғынды, қара топырақты) байланысты. Ерекше қорғауды қажет
ететін өсімдіктер жабыны ішіндегі ең бағалысы - қарағай, қандағаш, қайың
және көктерек ормандары. Баянауылдың қарағайлы ормандар көлемі XIX ғасырдың
өзінде-ақ қатты қысқарғаны белгілі, 1820 жылғы 114 мың гектардан 1870 жылы
28 мың гектарға азайған. Қазіргі кезде оның көлемі 12 мың га. Ең әдемі
қарағайлы ормандар тақта граниттерде, ал ең байы - бұталы қарағайлы
ормандар. Бореальды элементтері бар қыналы және мүкті-шөптесінді қарағайлы
ормандар сирек. Қара қандағаш ормандары ежелгі торғай флорасы қалдықтары,
олар аңғар түбі, көл мен жылға жағаларындағы жақсы ылғалды бай топырақтарда
өседі. Көлемінің аздығына қарамай (не бары 500 га), Баянауыл қара қандағаш
ормандары байлығымен және бір текті еместігімен сипатталады. Мұнда 8 әр
түрлі бірлестік, өзекті өсімдіктердің 137 түрі, оның ішінде 10 бореальды
қалдық түр сипатталып жазылған.
Ландшафты-тұрақты және су қорғау дәрежесінен басқа, барлық орман
сілемдері әсемдік, дем алатын және санитарлық-тазалық сақтау маңызды
қызметтерін атқарады. Сонымен қатар сирек кездесетін және құрып кету қаупі
бар түрлердің қатысуындағы флора байлығымен ерекшеленеді, бұлақ маңы мен
көл жағалауларындағы шөптесінді батпақтар, шалғындар мен бұталы тоғайлар
бағалы.
2. Бурабай және Іле-Алатау ұлттық бақтарыныңның табиғи ерекшеліктері
"Бурабай" мемлекеттік ұлттық табиғи бағы 2000 жылы оның жерінде халық
демалысын ұйымдастыру, саяхатты реттеу және көл-тау-орман ландшафтын қорғау
мақсатында құрылды. Бақ көлемі 83511 га, Ақмола облысының Щучье ауданында
орналасқан. Қазіргі кезде бақ Қазақстан Республикасының Президент жұмыстары
Басқармасы қарауында болып табылады. 2005 жылдың 19 шілдесінде ҚР
Үкіметінің № 746 Қаулысымен жаңа "Республикалық дәрежедегі ерекше
қорғалатын табиғи территориялар тізімі" бекітілді, оған "Бурабай" ұлттық
бағы кіреді. 1935 жылы осы бірегей жердің фаунасын, флорасын зерттеу және
қорғау мақсатында "Боровое" қорығы құрылған болатын. Оның территориясына
тау-орман сілемі мен оған шекаралас жатқан солтүстіктегі далалар мен көлдер
кірген болатын. Өкінішке орай, қорық 16 жыл ғана жұмыс істеді, сөйтіп КСРО-
нің көптеген бұрынғы басқа қорықтарымен бірге 1951 жылы жабылды.
Бурабай орман сілемі далалы аймақтың түрлі шөпті-қаулы дала аймақ
тармағында орналасқан. Мұнда 757 өсімдік түрі бар, оның ішінде 95 сирек
кездесетін және құрып кету қаупі бар түрлерге жатады. Ағаш тұқымдастары
ішіндегі көп бөлігін қарағай алып жатыр. Қарағайлы ормандар төменде, жайпақ
және тік беткейлерде, шоқылардың басында, жартасты тау адырларында өседі.
Қарағайлы орманның өскен жеріне және жағдайына қарай тасты-жартасты, тасты-
қыналы, шөптесінді-мүкті, төменгі қарағай ормандары деген бірнеше типке
бөлінеді. Едәуір ылғалды ормандарда қарағаймен бірге қотыр және үлпек
қайыңдар, көктеректер өседі. Бұталы қабат әсіресе құрғақ ормандарда нашар
дамыған. Итмұрын, ырғай, долана, арша, тал, тобылғы, қарақат, таңқурай
кездеседі. Құрғақ тасты қарағайлы ормандарда шөп жабыны сирек, ал төменгі
жақта едәуір қалың. Бореальды қалдықтар – ал мұртшөптер, қырыққұлақтар,
қырықбуындар қылтанақтар, қияқөлеңдер, жалманаяқтар, қой бүлдірген,
қаражидек, кей жерлерде мүкжидек мол. Көп жерлерде тас беттері мен ағаш
діңдерінде қыналар, едәуір ылғалды жерлерде жасыл мүктер өскен. Кейбір
өсімдіктер сирек кездесетін болды. Екінші басылымға дайындалған Қазақстан
Қызыл кітабына теңге жапырақ шықшөп, ірі гүлді шолпанкебіс, нағыз
шолпанкебіс, таңдамалы қылтанақ, батпақ жылантамыры, шатырша қысшылшөп,
Фукс сүйсіні, бұғы қынасы, сонымен қатар жабысқақ қандағаш (немесе қара)
енгізілген. Қара қандағаштың не бары жиырма шақты ағашы белгілі, олар Шучье
көлінің шығыс жағалауында өседі. Бұл аймақтың сирек өсімдік түрлері шәнкіш,
мойыл, мүкжидек, тас қарақаты, кәдімгі арша, үшжапырақ субеде, сібір
құртқашашы, таспа ұлпабас, еуропа жылкышөбі, терістік жалманаяғы, аналық
таға қырыққұлағы болып табылады. Флора құрамында көптеген дәрілік,
тағамдық, сәндік өсімдіктер бар.
Карасье, Светлое, Шучье көлдері шетінде қалдық шымтезекті батпақтар
сақталған, олар негізгі таралу аймағынан алыс оңтүстікте Батыс Сібір мен
Орал орманды аймақтарында орналаскан. Мұнда ашық шымтезекті батпақтар,
сонымен қатар аласа бойлы қарағайлар немесе қарағай араласқан қайыңдықтар
кездеседі. Олар анық байқалған бореальды кескінді және оларды қоршаған
далаланған қарағайлы ормандардан бірден бөлектеніп көрінеді. Батпақтар мен
олардың айналасында Қазақ шоқылары үшін солтүстік өсімдіктер саны -
қаражидек, мүкжидек, жалманаяқ, қияқөлең, қырықбуын, қысшылшөп, ұлпабас,
ақүрпек, алмұртшөп, бүйіргүл, кездікқын және т.б. көп кездеседі. Батпақтағы
шымтезек тақтасының қалыңдығы үш метрге дейін жетеді. Құлаған ағаштар,
олардың сынықтары және шығып тұрған тамырлар мүкпен жабылған, сөйтіп,
ежелгі батпақ көрінісін құрайды.
Омыртқалы жануарлар фаунасында 305 түр бар, оның ішінде 87-сі сирек
кездесетін және құрып кету қаупі бар түрлер. Тұяқты аңдардан сібір елігі,
доңыз, бұлан мекендейді. Өткен ғасырдың 60-шы жылдары бұрын осы жерді
мекендеген маралды қайта жерсіндіру жұмысы жүргізілген. Кейінірек осы
ормандарға буданды асқан бұғылары әкелінген болатын, олар көбейіп, қазіргі
кезде Бурабай орман сілемінде тіршілік етеді. Жыртқыштардан қаскыр, түлкі,
қарсақ, борсық, сарыкүзен, орман сусары, сілеусін кездеседі. Орманда
американ су күзені жерсініп кетті, олардың бастапқы бастары аң фермасынан
қашқан су күзендері еді. Бұрын осы ормандарды мекендеген қоңыр аюды қайта
жерсіндіру жұмысы табыспен аяқталмады. Дегенмен әкелінген аюлар ұрпақтарын
берді, бірақ тығыз орналасқан жерде олар тіршілік ете алмай, біртіндеп
жоғалып кетті. Кеміргіштерден тоқалтістер, қаптесерлер, егеуқұйрықтар саны
көп, ақшыл актиін жақсы жерсініп кетті.
Құстар фаунасы құрамында 200-ден аса түр бар. Жыртқыш құстардан
бүркіт, қарақұс, шанқылдақ қыран, қаршыға, қырғи, түз және саз құладындары,
күйкентай, жағалтай, бөктергі, үкі, ақ және құлақты жапалақтар кездеседі.
Ақтұмсық қарға, сауысқан, түз жауторғайы, кәдімгі түркептер, көкек,
көкқарға, мысықторғай, орман жадырағы, бақ сандуғашы, орман бозторғайы,
жағал шақшақ, қарабас сарыторғай, сайрауықтар, тоқылдақтар, көк шымшықтар
және басқалар әдеттегі түрлер. Көлдерде сүрқаз, манырауық үйрек, қылқұйрық,
қасқалдақ, көкқұтан, қызылжемсаулы маймаққаз, сұқсыр үйректер, шағалалар,
шалшықшылар ұялайды. Көлде ұшып өту кезінде суда жүзетін құстар саны едәуір
өседі. Қазақстан Қызыл кітабына бүркіт, қарақұс, үкі, сүр тырна енгізілген.
Аңшылық нысаналары — күр, аққұр, сұр шіл, бөдене, меніреу құр, қаскалдақ,
үйректер, қаздар, шалшықшылар.
Бауырымен жорғалаушылардан секіргіш және жасыл кесірткелер, кәдімгі
және дала сүржыландары, сарыбас жылан, өрнекті құрбақа, шөпбақа және сүйір
тұмсық бақа кездеседі. Көлдер балыққа бай. Мұнда алабұға, торта, шортан,
аққайран, мөңке балық, қарабалық бар.
Омыртқасыздар фаунасы жалпы нашар зерттелген, сірә, бірнеше мыңдаған
түр болса керекті. Қазақстан Қызыл кітабына насекомның бірнеше түрі
енгізілген: әдемі қыз инелік, дала шегірткесі, Сервилдың севчугі, дала
сколиясы, карминді поляк сымыры. Соңғы тұр кармин бояуының табиғи көзі
болып табылады.
Ландшафтың керемет әдемілігінен демалушылар Бурабайды Қазақстан
Швейцариясы деп атайды. Бұл жерге әдемілікті тау етегіндегі карағайлы
ормандары бар гранитті сілемдермен жиектелген терең мөлдір көлдер беріп
түр. Бурабай, Шучье, Карасье, Үлкен және Кіші Чебачье көлдері және басқалар
көпке танымал. Су шаюы мен желдің ұзақ әсері мұнда ғажайып шоқылар мен
жартастар пайда еткен. Олардың ішінен көпшілікке танымалдары Оқжетпес,
Ұйқыдағы батыр, Бүркіт, Түйе, Құдыр. Әсіресе әдемісі Сфинкс -
өзінің сыртқы келбеті Египет сфинксының алып басына ұқсас, Бурабай көлінен
шығып тұратын жартас.
Бурабай таулы-орман сілемінде демалыс үйлері, санаторийлер, саяхат
базалары салынған, саяхат маршруттары жасалған. Бурабай курорты көпке өте
танымал. Ұлттық бақ алдында сансыз көп демалушылар мен саяхатшылардан
өзінің бірегей ландшафтын сақтау және бүлінген табиғи бірлестіктерді
қалпына келтірумен қамтамасыз ету мәселелері туып отыр. Осы мақсатта бақ
жері бірнеше әр түрлі дәрежеде қорғау және пайдалану аймақтарына бөлінген:
қорықтық, қорғау-демалу, демалу-шаруашылық. Ұлттық бақ ғылыми зерттеу
жұмыстарын да жүргізеді, негізгі мәселелердің бірі ұлттық бақтың басты
байлығы - қарағайлы ормандарды қорғау және қалпына келтіру жолдарын
іздестіру және зерттеу болып табылады.
Іле Алатау мемлекеттік ұлттық табиғи бағы 1996 жылы 22 ақпанда
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы бойынша Алматы облысының
Еңбекшіқазақ, Талғар, Қарасай аудандары, Қаскелең, Қала маңы және Түрген
орман шаруашылығында құрылды. Оны құру мақсаты - бірегей ландшафт,
жануарлар мен өсімдіктер әлемін қорғау, саяхат пен демалыс үшін жағдай
жасау, демалуға пайдалана отырып, табиғи бірлестіктерді сақтаудың ғылыми
әдістерін ойлап тауып, оны іс жүзіне асыру.
Ұлттык бақ көлемі 202292 га, Алматы қаласынан оңтүстікке қарай Іле
Алатауында (Тянь-Шань) орналасқан. Батысында Шамалған өзенінен шығысында
Түрген өзеніне дейінгі шекарасының ұзындығы 120 шақырым, ал ені 30-35
шақырым.
Іле Алатауы биіктіктігі табиғи ландшафты нақты бөлумен қамтамасыз
ететін, басты аңғарларымен тауға еркін терең кіретін, солтүстік және
солтүстік-батыс ылғал әкелуші ауа жолында алдыңғы биік тосқауыл болып
табылады. Бақ жері аласа тау, орта тау және биік тау ландшафтарын алып
жатыр, олар тау құрылысының қабаттарын көрсетеді.
Ауа райы әр түрлі, сонымен қатар биіктік ауа райы белдеуіне бөлінген.
Далалы тау етегін ең төменгі, біркелкі ылғал белдеу алып жатыр. Мұнда жазы
құрғақ әрі ыстық және қысы салыстырмалы жылы, қары аз. Жылдық жауын-шашын
мөлшері 500-550 мм. Аласа тау мен орта тауды ылғалды қоңыржай белдеу алып
жатыр. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 600-620 мм. Жақсы ылғалды биік таулы
белдеу альпі және субальпі шалғындарында орналасқан. Мұнда жылдық жауын-
шашын мөлшері 600 мм-ден жоғары. Жауын-шашын барлық белдеуде жазда түседі.
Ұлттық бақ теңіз деңгейінен 600-ден 4540 метр биіктік аралығында
орналасқан. Ең биік шыңы - Конституция шыңы (4540 м), көлемі жағынан екінші
- Қазақстанға 25 жыл (4494 м). Тағы да оннан астам шыңдар төрт шақырымдық
биіктіктен жоғары.
Биік шыңдарда мәңгі қар мен мұздықтар орналасқан. Сол Талғар сайында
Дмитриев мұздығы бар, ол Іле Алатауының солтүстік баурайындағы ең үлкені,
оның көлемі 17 шаршы шақырым. Конституция мұздығы ең ұзыны (5,7 шақырым)
және бақтың ең төмен орналасқан мұздығы, 3270 метрге дейін түседі. Кіші
Алматы өзенінің шығар көзінде Тұйықсу мұздығы орналасқан, ол әлемдегі ең
жақсы зерттелген мұздық болып табылады. Оны 1902 жылдан бері зерттеп
келеді. Мұздың тау жыныстарынан сел тудыратын қауіп бар, онда 1956 және
1973 жылдары ірі мұздық селдер болған. Іле Алатауында ірілі-ұсақты 265
мұздық бар, оның көп бөлігі бақ жерінде орналасқан. Олардың көбі
гидрогеографиялық жүйе түзетін өзендерге: Түрген, Есік, Талғар, Кіші және
Үлкен Алматы, Қарғалы, Ақсай, Қаскелең және олардың көптеген арналарына
(Ремизовка, Прямуха, Қотырбұлақ, Белбұлақ, Каменка, Рахатқа және басқалар)
бастама береді. Басты өзендер терең сайларда тасқынды ағынмен ағады. Олар
қар мен мұз еруінен болған көктемгі және күзгі тасқын суларын алады.
Өзендер және олардың арналары да селді қауіпті. Су жылдың көп мезгілінде
таза, тек жазда су тасқыны кезінде лай болады. Басты өзендердің бәрінің
қайнар көзінде мұздық көлдер бар, олар маусымда тола бастайды, ал қыс
басында суы жоғалады. 2500 м биіктікте ірі тұрақты су қоймасы - Үлкен
Алматы көлі орналасқан. Оның шұңқыры тектоникалық шөгіндіден тұрады,
Озерная өзені суымен және қасындағы ұсақ арналармен толады. Көл көлемі бір
шаршы шақырым, тереңдігі 39,3 метрге жетеді.
Жер қыртысындағы терең әрі кең тектоникалық жыра аймағынан ыстық
бұлақтар шығып жатыр. Бұлақ сулары екі бальнеологиялық (емге қолдану)
радонды және кремнийлі-термальды типке жатады. Біріншісіне Алма-Арасан
бұлақтары кіреді, олар курорт салынған жерде, Үлкен Алматы өзені алабында
орналасқан, екіншісі - Тау-Түрген және Горельник бұлақтары.
Топырақ, жабыны негізінен тау беткейлері топырақтарынан тұрады, тек
аласа тау белдеуінде, орта және төменгі бөліктерінің әр жерінде шағын
аралшықты қара топырақ сілемдері кездеседі. Өсімдік жабыны бүлінген
жағдайда, топырағы оңай өзгеріске ұшырайды.
Табиғи бақ флорасында 1000-нан аса түр бар, көп бөлігі орман орта тау
белдеуі флорасына жатады. Жапырақты ормандарда жоғарғы өсімдіктердің 500-
ден астам, ал шыршалы ормандарда - 400 түрі кездеседі. Қызыл кітапқа 36 түр
енгізілген. Аласа тауларда Островский қызғалдағы, Мушкетов түйесіңірі,
Альберт құртқашашы, Колпаковский иридодиктиумы, Сиверс алмасы, алтай
жалаңаш тұқымдысы; орта тауларда - сарғыш ақбасқурай, Семенов айдаршөбі,
Алматы кекіресі, Семенов еменжапырағы, Виттрок рауғашы; биік тауларда -
Фальконер бауыршөбі, тяньшань таутобылғысы, күмбел саршатыры, ұяшықты
таукалуен, мұздық ботташ, қатпарлы шұбаршөп кездеседі.
Қызылкітаптық мүктер ерекше қорғауды талап етеді, олар ірі жапырақ
пахифиссмденс және тегіс ортотрихум.
Көптеген пайдалы өсімдіктер ішінен азықтық өсімдіктер тобы (80-нен
астам түр): жіңішке саркүйік, ұсақжеміс киякөлең, Крылое бетегесі, шалғын
және альпі қоңырбасы, тяньшань сұлыбасы, кәдімгі тарғақшөп, салалы
шебершөп, регнерия, беде, атбұршақ, сиыржоңышка түрлері үлкен назар
аудартады.
Илік өсімдіктерден қымыздық, таран, рауғаш едәуір бағалы болып
табылады. Эфир майлы өсімдіктерден аюбалдырған, арша, жуса бар. Табиғи
бояулар ретінде теңгежапырақ, қызылбояу, қызылтамыр және басқалар
қолданылуы мүмкін. Дәрілік өсімдіктер кең таралған: өгейшөп, итмұрындар,
жостер, валериана, аршалар, бақбақ, бақажапырақ және басқалар.
Жануарлар әлемі бай әрі алуан түрлі. Омыртқасыздар әлемі әлі толық
зерттелмеген. Қоңыздар отрядынан 252 барылдауық қоңыз түрі, 180
қысқақанатты қоңыз, 102 жапырақ жегіш қоңыз; қабыршаққанаттылар немесе
көбелектерден 145 күндізгі көбелек түрі; жарғаққанаттылар отрядынан - 110
жабайы бал ара түрі, 97 қазғыш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1Қазақстанның қорықтарының физикалық ерекшеліктері
1.1 Қорықтардың географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6-7
2. Қорықтардың биологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..7-8
2 Қазақстанның ұлттық табиғи бақтары
1. Алтынемел ұлттық бағының физикалық-географиялық ерекшелігі ... ...9-13
2. Бурабай және Іле-Алатау ұлттық бақтарыныңның табиғи
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 13-18
3. Қарқаралы мемлекеттік ұлттык
бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18-20
2.4 Қатон - Қарағай мен Шарын ұлттық бақтарының флорасы мен
фаунасы..20-25
3 Көкшетау ұлттық бағының табиғи ескерткіштері
3.1 Оқжетпес табиғи
ескерткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...26-27
3.2 Жұмбақтас табиғи
ескерткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27-28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...30
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31-32
Аннотация
Бұл курстық жумыс кіріспеден, үш бөлімнен, 32 беттен тұрады. Мұнда
Қзақстанның көрікті бақтары сипатталады. Бұл курстық жұмыста Қазақстанның
қорықтары, ұлттық бақтары, табиғи ескерткіштері сипатталады.
Қорытындысында Қазақстанның белгілі бір бағымен қорытындыланады.
Кіріспе
Ұлттық бақтың негізгі су көзі және табиғи шекарасы Іле өзені болып
табылады, ол Қытай жерінен басталады. Ол аралас қоректі өзен қатарына
жатады. Ағыны онша қатты емес су тасқыны әдетте сәуір айының соңында
басталады. Мамырда тау қары еруінен тасқын жүреді, ол шілде мен тамызға
дейін созылады. Сонан кейін су деңгейі төмендеп, қыркүйекте қалыпты
деңгейге түседі. Іле өзені қыста бірнеше айға қатады. Қамыс, коға немесе
бұталы-ағашты өсімдіктермен жабылған оқшауланған аралдар күйінде, өзен
арнасы негізгі ағыстан жиі сағалар мен тармақтарға бөлініп орналасады. Бұл
әсіресе Кіші Қалқаннан төмен жақсы байқалады, онда Атырау алды түзіледі де,
одан әрі кең көлемді Қапшағай су қоймасы кетеді.
Бақ жері ауа райы континентальды дала аймағына жатады, тән
ерекшеліктері: едәуір созылмалы қысы, тұрақты қар жабыны және ыстық жазы
жаңбырлы, күшті желі. Баянауыл елді мекені ауасының жылдық орташа
температурасы +3,3°С, ең суық айы қаңтарда -13,2°С, ең ыстық айы шілдеде
+20,5°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм, тауда жекелеген
жылдары 550 мм-ге дейін және де оның төрттің үш бөлігі сәуір мен қазан
аралығында түседі. Көктемде суықтың қайтып айналып соғуы және ерте күзде
аязды болуы әдеттегі жағдай, сондықтан аязсыз кез өте қысқа - не бары 102
күн. Жазықтықта қар жабыны таяз, 25 см-ге дейін, тау сайларында едәуір
қалың. Қар жабынындағы күн саны - 150 (қазан ортасынан сәуір ортасына
дейін). Аймақта жылдамдығы 15 мсек. күшті желдер жиі болып тұрады.
Дегенмен бақ жеріндегі тауда орман сілемдері мен көлдерге байланысты, ауа
райы шамалы жұмсақтау. Мұнда шекаралас жазықтықтардағы сияқты күшті жел мен
құм бораны жоқ. Бұл жерлерде ең қатаң жылдары қорексіз қыстарда мал қырылуы
болған емес. "Бурабай" мемлекеттік ұлттық табиғи бағы 2000 жылы оның
жерінде халық демалысын ұйымдастыру, саяхатты реттеу және көл-тау-орман
ландшафтын қорғау мақсатында құрылды. Илік өсімдіктерден қымыздық, таран,
рауғаш едәуір бағалы болып табылады. Эфир майлы өсімдіктерден аюбалдырған,
арша, жуса бар. Табиғи бояулар ретінде теңгежапырақ, қызылбояу, қызылтамыр
және басқалар қолданылуы мүмкін. Дәрілік өсімдіктер кең таралған: өгейшөп,
итмұрындар, жостер, валериана, аршалар, бақбақ, бақажапырақ және басқалар.
Жануарлар әлемі бай әрі алуан түрлі. Омыртқасыздар әлемі әлі толық
зерттелмеген. Қоңыздар отрядынан 252 барылдауық қоңыз түрі, 180
қысқақанатты қоңыз, 102 жапырақ жегіш қоңыз; қабыршаққанаттылар немесе
көбелектерден 145 күндізгі көбелек түрі; жарғаққанаттылар отрядынан - 110
жабайы бал ара түрі, 97 қазғыш ара, 33 құмырсқа, 30 шаншарлар түрі белгілі.
Осы көптүрліліктен не бары 24 түр ғана Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген.
Олардың арасында 3 моллюска түрі (сол бұрандалы брадибена, Шнитников
псеудонапеусы, Цветков туркомилаксы) бар. Қалғандары: көрнекті
шоқпарқарынды инелік, әдемі қыз инелік, қысқақанатты боливария дәуіті, дала
шегірткесі, Якобсон филлоргерусы, Семенов барылдауық қоңызы.
1 Қазақстанның қорықтарының физикалық ерекшеліктер
1. Қорықтардың географиялық орны
Біздің елімізде табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мен қоршаған
ортаны қорғауға ерекше көңіл аударылып отыр.
Елімізде табиғатты қорғау ісіне жасалып отырған қамқорлық бұрынғы
КСРО конституциясынан да айқын көрініс тапқан. Негізгі Заңның 67-ші
статьясында : ССР азаматтары табиғатты аялауға, оның байлықтарын
қорғауа міндетті- делінген.
1.Табиғатты қорғау барысындағы игі шаралар Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарында –ақ қолға алынып, В.И.Лениннің қолы қойылған бірқатар
декреттер қабылданғаны белгілі. Комунистік партиямен Кеңес өкіметі қазіргі
жағдайда табиғатты қорғауға және оны тиімді пайдалануға үлкен мән берге.
Оның айқын айғағы ретінде кейінгі жылдары жарық көрген жер, су, орман
туралы заңдардың негіздері және табиғатты қорғау, табиғат ресурстарын
тиімді пайдалану жөнінде нақтылы жасалынған істерді айтуға болады. Ал
1980жылы КСРО Жоғарғы Советінің 3-ші сессиясында Атмосфералық ауаны қорғау
туралы және Жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалану туралы Заңдардың
қабылдануы – кеңестік нұсқаулардың тікелей жалғасы, оның нақты жүзеге
асырылуының белгісі.
2. Табиғат адамдардың барлығына ортақ. Ол бір үлкен көрікті музей
іспеттес. Сондықтанда табиғат музейінің қойын-қонышы мұра ескерткіштерге
толы. Табиғат сүйуші адамдар ескерткіш деген сөзді естігенде әркімнің көз
алдына халық тарихына, оның аңыз әңгімелеріне байланысты туған ескерткіштер
келеді. Мысалы, Түркістандағы атақты Ахмед Иассауи мавзолейі, Тараз
қаласындағы маңындағы Айша бибі мазары, Аякөздегі Қозы - Көрпеш пен Баян -
Сұлу бейіті және т.б.
Табиғаттың осы бір мол тарту сыйына мөп-мөлдір 38 мыңнан астам көлдер
мен суқоймаларын, 11 мың өзенді, 21,06 млн.гектар жасыл жапырақты ну
орманды өсімдіктердің 5 мыңнан астам түрін және қосмекенділердің 12,
бауырмен жорғалаушылардың 52, балықтың 150, құстың 485, сүтқоректілердің
158 түрін атауға болады.
Қазақстанда Сұлу Көкше, Баянауыл, Қарқаралы Қызыларай, Кент таулары,
Бурабай, Жасыбай көлдері, Алтай ормандары, жер жанаты атанған, тау тасына
дейін жасыл желекті, бау-бақшалы Жетісу жерлері бар. Қай жерге барсақ та
табиғаттың қайталанбас сұлу көркін, баға жетпес байлығын көреміз. Бірақ
табиғаттың бұл қазынасы сарқылмайтын қор емес, оның өміршеңдігі, өсіп-өнуі,
жасанып-жандануы аялы алақан қамқорлығын күтеді. Ғылым мен техниканың
шарықтап өсуі, ауыр индустрияның және алып құрылыстардың қанат жаюы,
халықтың көбеюі, тың және тыңайған жерлерді игеру, міне, осылардың бәрі
табиғатқа өз әсерін тигізеді. Сондықтан табиғаттың қайталанбас сұлулығы мен
байлығын сол қалпына сақтаумен қатар дамытып жетілдіруде, сирек кездесетін
жануарлар мен өсімдіктерді қорғап, санын қалпына келтіруде мемлекеттік
қорықтардың рөлін айтып жеткізу өте қиын. Бұл мәселе КПСС Орталық
Комитетінің XXVI съезінде СССР-дің экономикалық және әлеуметтік дамуының
1981-1985 жылдарға және 1990 жылға дейінгі кезеңге арналған негізгі
бағыттарда жақсы атап көрсетілген. Мысалы, Табиғат қорғау бөлімінде
Қорықты аумақтар мен ұлттық парктердің ғылыми негізделген жүйелерін
қалыптастыру ісі одан әрі жүргізілсін және табиғи ресурстарды ұтымды
пайдалану жөнінде ұсыныстар әзірлеу мақсаты мен солардың негізінде табиғат
жүйелері мен объектілеріне зерттеу жүргізілсін делінген.
Мемлекеттік қорықтардың негізгі мақсаты – қорғап отырған табиғи
комплексті сақтап, табиғи процестардің даму заңдылығын ғылыми тұрғыдан
кеңінен зерттеу. Бұл мәселені шешу қорықтардағы ғылыми қызметкерлерге
тікелей байланысты іс.
1.2 Қорықтардың биологиялық ерекшеліктері.
Қазақстан қорықтарында белгілі бір географиялық аудандардағы
жануарлар мен өсімдіктер дүниесі, оның ішінде бірте-бірте саны азайып бара
жатқан және сирек кездесетін өсімдіктер мен аң-құстар сақталуда.
Қазір республикамызда табиғатты және оның хайуанаттарын қорғауға
бағытталған жер көлемі 576,4 мың гектар 6 үлкен қорық бар. Бұлардың ішінде
5 қорық – Ақсу-Жабағылы, Алматы, Қорғалжын, Барсакелмес, Марқакөл т.б. бар.
Қорық жері жануарлар мен өсімдіктер дүниесіне бай. Осыған байланысты
түз жануарлары – аңдар мен құстарды өлтіруге және аулауға, олардың ұяларын,
індерін және басқа паналайтын жерлерін бұзуға рұқсат жоқ. Қорық жерінде
өсіп тұрған ағаштарды, бұталарды сындыруға, шөптердщі шабуға, мүктерді
таптауға, бұрын мекендемеген жануарлардың түрлерін жерсіндіруге, сол сияқты
химиялық препараттарды қолдануға болмайды. Қорық аумағын кесіп өтетін
жолдар салуға, мал айдап өтуге, сондай-ақ жаратылыстың табиғи түріне нұқсан
келтіретін әрекеттердің бәріне тиым салынған. Қорық аумағында өндірістік
және ауыл шаруашылық құрылыстарын салуға, туристік базаларды, демалыс
үйлерін, пионер лагерлерін, санаторийларды орналастыруға рұқсат етілмейді.
Өйткені бұлардың бәрі қорық ережесіне сәйкес келмейді. Және онда тіршілік
ететін аңдар мен құстардың мазасын алып, тыныштығын бұзады, өлкеміздің
даңқа бөленген көрікті орындарын бұрынғы тамаша қалпында сақтауға кедергі
жасайды.
Міне, осындай тәртіптің нәтижесінде ғана қорық жеріндегі бардық
табиғат көріністерінің бүкіл кешендік бұзылмаған күйінде ұрпақтан-ұрпаққа
беріліп отырады.
Қорықтар кещшенді зерттеулер жүргізетін ғылыми мекемелер. Қазіргі
жоспар бойынша мұнда-зоология, ботаника, география сияқты отыздан астам
тақырыпта ғылыми- зерттеу жұмыстары және әр жыл сайын Табиғат шежіресі
жүргізіледі.
Қазақ жері ұлан - байтақ. Онда алтын мен мыс, көл мен дария, мол сулы
теңіздер, жан-жануарлар ментүрлі өсімдіктер бар. Табиғаттың ерекше көз
тартатын көрікті орындары ерте кездерден бастап-ақ адам баласын шаттық
сезімге бөлеп, әсем сұлулығымен таңдандырды. Ондай ғажап жерлерді халық
көздің қарашығындай сақтап, оған үнемі қамқорлық жасап отырды. Енді сол
табиғаты көрікті қорықтар жайлы әңгіме болады.
Орта Азия мен Қазақстан жерінде арнаулы қорыққа айналдырылған
орындар ерте заманнан бастап болғандығын аңыз-әңгімелерден, нақыл
сөздерден, жер-су аттарынан және тарихи жазба мәліметтерден көптеп
кездестіреміз.
XI ғасырда өмір сүрген атақты ғұлама-ғалым Махмұд Қашқари Түркі
тілдерінің сөздігі деген құнды еңбегінд Қорық – әмірлердің мал жаятын көк
маса жері. Кейдк қоршалған әр жерді де қорық деп атайды деп жазды. Сондай-
ақ қорықша деген сөзге берген түсініктемесінде қорықтарды қадағалап,
қамқорлық жасайтын адам мағынасында қолданылатынын ескертті. Сол кездерде,
әсіресе, хан қорықтары туралы тарихшылар мен саяхатшылардың еңбектерінде
көбірек деректер келтіріледі. Х ғасырда Бұхара жерінде Шамсабад қорығы
болғандығын, оның айналасы топырақ дуалымен қоршалған, ішінде көптеген
жабайы жануарлардың ұсталғандығын, Орта Азиялық тарихшы Мұхаммед Наршахи
баяндайды. Ал, Қазақстан жерінде қорыққа айналдырылған орындар одан да ерте
дәуірлерде болған. Оған дәлелді атақты тарихшы В.В. Бартольд еңбектерінен
кездестіреміз. VI-VII ғасырларда Жетісуда мекен еткен үйсін тайпалары жері
шұрайлы, көк шалғынды, саялы-салқын орындарды қорыққа айналдырып, онда
ретсіз мал жаймай, мезгілсіз аң ауламағандығын жазады. Ғалымның бұл
мәліметін қуаттай түсетін басқа деректер де бар. VII ғасырда Шығыстаншыққан
жиһангез Сюань Цзань Талас өңірінде болып, Бинюй деген жердің табиғатының
әсемдігі мен хан қорығындағы бұтақты мүйіз бұғылардың көптігін жазады.
Жаздың ыстық кездерінде түркі ханы өзен мен бұлағы мол саялы жерге келіп,
қорықтағы бұғылардың сымбатына қызыға қарап, оларды санаумен әуестенетін.
Егер бір адам оның біреуін атқан жағдайда өлім жасасына кесілетіндігі
туралы арнайы жарлықта жарияланған.
Қазақстанда қорықтың болғандығын аңғартатын басқа да жер-су аттары
кездеседі. Мысалы, Зайсан өңіріндегі Сары шоқы, Сыр бойындағы Кең Семейдегі
Жиделібайсын қорықтары осы ойымыздың айқын дәлелі. Тілші- ғалым Қойшыбаев
Қордай тауындағы Қорғас өзенінің атын Қорықсу деген мағына білдіреді деп
тұжырымдайды. Олай болса, Қорғалжын көлінің аты да қорық сөзімен сыбайлас
болса керек.
2 Қазақстанның ұлттық табиғи бақтары
2.1 Алтынемел ұлттық бағының физикалық-географиялық ерекшелігі
Алтынемел мемлекеттік ұлттық табиғи бағы 1996 жылы 10 сәуірде
Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 460 Қаулысымен Қапшағай мемлекеттік
аңшылық шаруашылық негізінде құрылды. Ол Алматы облысыньң Кербұлақ және
Панфилов аудандарында орналасқан. Орталық үй-жайы Алматы қаласынан 250
шақырым жердегі Басши елді мекенінде орналасқан. Бақтың жалпы көлемі 459
620 га.
Ұлттық бақ құрамына Қапшағай су қоймасының солтүстік бөлігі мен Іле
өзенінің сол жағалауы, шөлденген таулар Кіші және Үлкен Қалқан, Ақтау,
Қатутау, Жоңғар Алатауының оңтүстік-батыс сілемінің ең шеті (Шолақ,
Дегерес, Матай), Алтынемел жотасының оңтүстік баурайы және Қояндытау
жотасының бір бөлігі, сонымен қатар Қоңырөлең тауаралық аңғары кіреді.
Палеозойлық сілем Кіші және Үлкен қалқандар жалаңаш типті, тау жынысы
қарқынды бұзылуда. Қалқандар арасындағы сілемде жел айдап әкелген үлкен құм
төбелер бар, ол - табиғаттың бірегей ерекше құбылысы
Қапшағай су қоймасының оң жағалауындағы тау етегі жазықтығында
көптеген қорғандар көтеріліп тұр. Бұл сақ хандарының қабыры - Тигра хауда
(біздің ғасырға дейін VІІ-ІV ғасыр). Тау сайларында әр түрлі жануарлардың
суреті мен оларды аулау көрінісі салынған жартас суреттер көрмесі бар.
Ұлттық бақтың негізгі су көзі және табиғи шекарасы Іле өзені болып
табылады, ол Қытай жерінен басталады. Ол аралас қоректі өзен қатарына
жатады. Ағыны онша қатты емес су тасқыны әдетте сәуір айының соңында
басталады. Мамырда тау қары еруінен тасқын жүреді, ол шілде мен тамызға
дейін созылады. Сонан кейін су деңгейі төмендеп, қыркүйекте қалыпты
деңгейге түседі. Іле өзені қыста бірнеше айға қатады. Қамыс, коға немесе
бұталы-ағашты өсімдіктермен жабылған оқшауланған аралдар күйінде, өзен
арнасы негізгі ағыстан жиі сағалар мен тармақтарға бөлініп орналасады. Бұл
әсіресе Кіші Қалқаннан төмен жақсы байқалады, онда Атырау алды түзіледі де,
одан әрі кең көлемді Қапшағай су қоймасы кетеді. Тау мен тау етегі
аймақтарында тек бұлақтар, кішігірім өзендер мен жылғалар бар. Олардың көбі
тек уақытша су көздері болып табылады. Ауа райы шөлді, қатаң континенталды,
қысы суық және жазы ыстық.
Бак жері төрт тік белдеуге бөлінеді: нағыз шөл, далаланған шөл, тау
даласы және биік тау шалғындары, онда өсімдіктің алты типі бар: су, су
маңы, тоғай, шөл, дала және орман. Су және су маңы өсімдіктері қамысты,
қамысты-қоғалы, сонымен қатар қамысты, түрлі шөпті бірлестіктерден тұрады.
Жағалаудағы құрғақ, жайылма және батпақты шалғындарда бидайықты-айрауықты
түрлі шөпті, миялы, акмиялы және шилі бірлестіктер дамыған. Іле өзені
жағалауындағы тоғайларда жиде, жыңғыл, шеңгел және тораңғы бірлестіктері
өскен. Олардың шөптесін қабатын қамыс, айрауық, қияқ, жатаған бидайық,
кендір, андыз, мия және басқалар құрайды. Кей жерлерде итмұрын, татар
ұшқаты, Іле бөрікарақаты бұталары кездеседі. Сор жерлерде көкпек пен жалман
құлақ, Лессинг қараматауы, ал сор шалғындарында лессинг түсті және Шренк
жусандары, ақший, жіңішке қияқ өседі. Өсімдіктердің шөл түрлері тасбұйырғын
баялыш және сексеуіл бірлестіктерінен тұрады. Бұл жерлерге сонымен атар
жоңғар-гоби шөлдері тән, онда Регель ақсырқыны, сексеуілдіктер мен
шөпжыңғыл басым. Дала түрлеріне әр түрлі астық тұқымдастар мен жусанды-
қаулы-эфемерлі бірлестіктер жатады Олардың құрамында жусанның бірнеше түрі,
изен, ебелек, теріскен басым. Сонымен қатар сасыр, таспашөп, жуашықты
қоңырбас, ұсақжеміс және үрме кияқөлең тән. Шайқура тобылғы, қараған,
итмұрын бұталары едәуір көп мөлшерде кездеседі. Шалғынды түрге жайылма
шалғындар (айрауықты, бидайшықты, түрлі шөпті) және биік таулы саркүйікті
және кияқөлеңді шалғындар жатады. Жекелеген сайларда сирек кездесетін
ағаштар - кавказ таудағаны мен Сиверс алмасы тоғайлары сақталған.
Ұлттық бақ флорасында жоғары өсімдіктердің 1500 түрі, оның ішінде
Қызыл кітапқа енгізілген сирек кездесетін 22 түр бар. Олардың ішінде
әсіресе көз тартатындары қалдық (жым таспашөбі, ілі сасыры) және эндемиктік
түрлер: Альберт және қысқааталық қызғалдақтар, Мүслім сылдыршөбі, Іле
бөріқарақаты, жоңғар аспарасы, қопал таспашөбі, Виталий шөмішгүлі, Гердер
тамыры, шатқал сәбізшөбі, Голоскоков филоплеурасы және басқалар.
Бақтың көптеген өсімдіктерінің әр түрлі пайдалы қасиеттері бар. Көбі
жабайы аңдардың қорегі болып табылады. Тұкымы мен жемісін құстар мен
тышқантәрізді кеміргіштер, ал өсімдік мүшелерін тұяқты жануарлар жейді.
Әсіресе шығыс қауы, жапон арпабасы, бұта түйесіңір, күйреуік, баялыш, қара
сексеуіл, әсем дәукермек, боз жусан және басқалар өте бағалы. Мұнда
балшырынды (шеңгел, жантақ, қараған), эфир-майлы (жебір, киікоты,
жыланбас), дәрілік өсімдіктер және т.б. бар.
Алтынемел жануарлар әлемінің бай болуымен танымал. Омыртқасыздардың
ішінде ең көп кездесетіндері - өрмекші тәрізділер мен насекомдар. Өрмекші
тәрізділердің ішіндегі ең ежелгісі - құршаяндар. Бұл нағыз шөл
мекендеушілері түнде және ымыртта белсенді тіршілік етіп, әр түрлі
насекомдармен қоректенеді. Бүйілер әдеттегідей. Тарантула (бүйі) -
аймақтағы ең ірі және әдемі өрмекшілердің бірі. Оның денесінің үстіңгі жағы
сүр барқытты, астыңғы жағы қара барқытты, аяқтары жолақты, қара-қызғылт.
Бүйінің шаққаны да құршаян шаққанындай ауырады, бірақ өліммен аяқталмайды.
Өрмекшілердің басқа өкілі - қарақұрт улы, әсіресе аналығы, ол қара түсті
аталығынан құрсағының жоғарғы жағындағы 8 ұсақ қызыл дақтарымен
ерекшеленеді. Қарақұрт шағуынан қайтыс болған адамдар мен жануарлар жайлы
мәліметтер бар.
Жергілікті ақбөкен тобының құралуының тарихы қызық. 1976-1977 жылдары
қатаң қыс кезінде ақбөкеннің көп санды үйірі оңтүстікке алыс қоныс аудара
жүріп, оларға тән емес жерге келеді. Бұл жануарлардың шағын тобы мұз арқылы
Қапшағай су қоймасына, яғни Шолақ және Матай тау етегіне өтеді, сөйтіп,
мұнда көктемге дейін қалып қояды. Көктемде мұз ерігенде, ақбөкендер кері
кете алмай, тау етегі аңғарындағы жаңа жерді игерулеріне тура келді.
Өткен ғасырдың басында Жайық өзенінен Зайсан көліне дейінгі
Қазақстанның жазықтық жерлерінде құландар мекендеген. Бірақ отызыншы
жылдардың ортасында соңғы құландар Хантау, Қатутау жоталары етегінде және
Іле өзенінің төменгі жағында кездесті. 1982 жылы Шолақ тауына түркімен
түршесі, яғни басқа түр әкелінді (қазақстандық эндемиктік түр 1937 жылы
жоғалды). Олар жаңа жерге тез үйренді, қазіргі кезде бақ жерінде 400-ден
аса құлан тіршілік етеді. Тағы бір сирек кездесетін түр - Пржевальский
жылқысы Қазақстан жерінен екі ғасыр бұрын тарай бастаған.
Үш ірі көл - Сабындыкөл, Жасыбай, Торайғыр - керемет, сонымен қатар
тағы бірнеше шағын көлдер бар. Олар құрғақшылық жылдары қатты таязданады
(Көшет, т.б.). Осы көлдердің бәрінің пайда болуын ғалымдар Баянауыл сілемі
етегіне ылғалды дәуірде таудан өзенге аққан тасқынды су ағысы айналымының
әсерімен байланыстырады. Сабындыкөл көлінде мұндай су айналымын туғызған
тасқындар 5-тен кем емес, Жасыбай көлінде - 5-6. Терең көл шұңқырларының
пайда болуына қолайлы жағдай туғызған граниттің ірі тастарының жиналуы
болды. Сабындыкөлдің тереңдігі - 10-13 м, Жасыбай көлі - 7 м. Көлдердің
жағалауы өте әдемі, ал көбінің ортасында шағын жартасты аралшықтар бар.
Көлдерге мұндағы атаусыз көп тау жылғалары құяды, жаздың ыстық кезінде
құрғап қалуы мүмкін. Сонымен қатар дәмдік сапасы жоғары тау бұлақтары да
жиі кездеседі.
Бақ жері ауа райы континентальды дала аймағына жатады, тән
ерекшеліктері: едәуір созылмалы қысы, тұрақты қар жабыны және ыстық жазы
жаңбырлы, күшті желі. Баянауыл елді мекені ауасының жылдық орташа
температурасы +3,3°С, ең суық айы қаңтарда -13,2°С, ең ыстық айы шілдеде
+20,5°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм, тауда жекелеген
жылдары 550 мм-ге дейін және де оның төрттің үш бөлігі сәуір мен қазан
аралығында түседі. Көктемде суықтың қайтып айналып соғуы және ерте күзде
аязды болуы әдеттегі жағдай, сондықтан аязсыз кез өте қысқа - не бары 102
күн. Жазықтықта қар жабыны таяз, 25 см-ге дейін, тау сайларында едәуір
қалың. Қар жабынындағы күн саны - 150 (қазан ортасынан сәуір ортасына
дейін). Аймақта жылдамдығы 15 мсек. күшті желдер жиі болып тұрады.
Дегенмен бақ жеріндегі тауда орман сілемдері мен көлдерге байланысты, ауа
райы шамалы жұмсақтау. Мұнда шекаралас жазықтықтардағы сияқты күшті жел мен
құм бораны жоқ. Бұл жерлерде ең қатаң жылдары қорексіз қыстарда мал қырылуы
болған емес. Қолайсыз ауа райынан қорғалған жануарлар, жапырақты ағаштар
мен бұталар бұтақтарымен қоректеніп тірі қалды. Шоқан Уәлиханов жазғандай,
Баянауыл аты "Сәтті тау" дегенді білдіреді. Таудағы жартас жыныстары тік
қойылған және тік құздар мен ең ғажайып пішіндегі көптеген гранитті
жалаңаштанулар түзеді. Әр түрлі тау жыныстары қалыңдығы біздің тарихымызға
дейінгі тау пайда болу кезеңінде қарқынды қалыптасқан, сол кезде ежелгі тау
құрылыстары пайда болған. Осы құрылыстарды ұзақ уақыт бойы бұзу, оларды
аласа тау немесе кең жазықтықтарға айналдырды.
Ежелгі гранит жыныстары қазірге дейін біртіндеп бұзылып жатыр. Олардың
беткі қабаты жарылып, ұсақ бөлшектерге айналады, оны жел мен су әкетеді.
Мұндай құбылыс тек Баянауыл үшін ғана әдеттегі емес, Қазақ шоқысының барлық
аласа тауына тән. Кейде осыдан кең үңгірлер пайда болады. Жамбақ қордонынан
солтүстік-батыста орналасқан Әулиетас үңгірі көпке белгілі. Оның ұзындығы
30 м, ені 2,5 м, ал биіктігі 5-7 метр.
Баянауыл тауы түсті металдар: мыс, қорғасын, молибден, никель,
кобальт, алтын, титан, сурьма, күміс қазба байлығына бай. Сонымен қатар
басқа да сирек кездесетін металдар мен шашыраңқы элементтер кездеседі.
Тау шекарасында ұсақ аңғарлардың қалың торы мен көктемгі қар еру
кезеңінде түзілетін уақытша ағынды кең сайлар дамыған. Ұсақ өзендерден
үнемі су ағып тұрады. Оның 70-90% көктемгі маусымдағы бір жарым-екі аптада
өтеді. Осыдан кейін өзендер суы өте азаяды немесе құрғап қалады. Жердің
жалпы сумен қамтамасыз етілуі жақсы. Кварциттерде жарық сулары кең
таралған. Жер асты сулары қысымы жоқ және 1,1-17 метр тереңдікте
орналасады. Беткейлер аңғары етегінде, кең сайларда шығу мөлшері 0,1-ден 4
лсек. бұлақтар бар. Суы сапасы жағынан - тұщы.
Бақтың көңіл бөлерлік нәрсесі - онымен көптеген белгілі аңыздар мен
әңгімелер байланысты. Суы өте жұмсак көлді Сабындыкөл деп атаған, өйткені
белгілі эпостық жырдық кейіпкері Баян Сұлу көлге сабынын түсіріп алған
дейді. Баянның құрметіне осы жердің ең биік нүктесі Акбет (беті аппақ)
тауын атаған. Жасыбай көлін XVIII ғасырдың басында пішіні тамақ пісіретін
шойын қазанға ұқсас болғандықтан, Шойынкөл деп атаған. Бірақ 1741 жылы
жоңғарлармен шайқаста жас қазақ батыры Жасыбай осы жерде қаза болған.
Батырдың бейітіне асу арқылы баратын соқпақ жол күні бүгінге дейін
сақталған. Сол уақыттан бері асу мен көл Жасыбай батыр атымен аталады.
Көлдердің керемет әдемілігінен басқа, Баянауылда ерекше көркем
жартастар көп-ақ, ежелгі сәулетшілердің алып шығармаларына ұқсас -
Кемпіртас, Найзатас, Серкетас, Қоғаршық, Асан қайғы. Мұнда адамдардың
ежелгі мәдени ескерткіштері де сақталған. Бұлар - неолит және қола
дәуірінен бастап, соңғы көшпенділер уақытына дейін әр түрлі дәуірде
тіршілік еткен орындары, қорғандары мен бейіттері. Әсіресе Найзатас
сайындағы жартас суреттері мен Драверс үңгірінің төбесіне ертедегі адамның
жазған жазулары қызық-ақ. Баянауыл елді мекеніндегі Қазақстан Ғылым
академиясының бірінші президенті, белгілі ғалым Қ.И.Сәтбаевтың мемориалдық
мұражайына бару қызық. Қаныш Имантайұлы осы жерде туылған және жиырмасыншы
жылдардың басында Баянауылда халық соты болған. Табиғи бақ жері жекелеген
өсімдік бірлестіктері мен топырағының алуантүрлілігімен ерекшеленеді.
Мұндағы аталған әрбір төрт өсімдік типі (орманды, бұталы, шалғынды және
далалы) белгілі бір топырақ түрімен (орманды қоңыр, аллювиальды, орманды-
шалғынды, шалғынды, қара топырақты) байланысты. Ерекше қорғауды қажет
ететін өсімдіктер жабыны ішіндегі ең бағалысы - қарағай, қандағаш, қайың
және көктерек ормандары. Баянауылдың қарағайлы ормандар көлемі XIX ғасырдың
өзінде-ақ қатты қысқарғаны белгілі, 1820 жылғы 114 мың гектардан 1870 жылы
28 мың гектарға азайған. Қазіргі кезде оның көлемі 12 мың га. Ең әдемі
қарағайлы ормандар тақта граниттерде, ал ең байы - бұталы қарағайлы
ормандар. Бореальды элементтері бар қыналы және мүкті-шөптесінді қарағайлы
ормандар сирек. Қара қандағаш ормандары ежелгі торғай флорасы қалдықтары,
олар аңғар түбі, көл мен жылға жағаларындағы жақсы ылғалды бай топырақтарда
өседі. Көлемінің аздығына қарамай (не бары 500 га), Баянауыл қара қандағаш
ормандары байлығымен және бір текті еместігімен сипатталады. Мұнда 8 әр
түрлі бірлестік, өзекті өсімдіктердің 137 түрі, оның ішінде 10 бореальды
қалдық түр сипатталып жазылған.
Ландшафты-тұрақты және су қорғау дәрежесінен басқа, барлық орман
сілемдері әсемдік, дем алатын және санитарлық-тазалық сақтау маңызды
қызметтерін атқарады. Сонымен қатар сирек кездесетін және құрып кету қаупі
бар түрлердің қатысуындағы флора байлығымен ерекшеленеді, бұлақ маңы мен
көл жағалауларындағы шөптесінді батпақтар, шалғындар мен бұталы тоғайлар
бағалы.
2. Бурабай және Іле-Алатау ұлттық бақтарыныңның табиғи ерекшеліктері
"Бурабай" мемлекеттік ұлттық табиғи бағы 2000 жылы оның жерінде халық
демалысын ұйымдастыру, саяхатты реттеу және көл-тау-орман ландшафтын қорғау
мақсатында құрылды. Бақ көлемі 83511 га, Ақмола облысының Щучье ауданында
орналасқан. Қазіргі кезде бақ Қазақстан Республикасының Президент жұмыстары
Басқармасы қарауында болып табылады. 2005 жылдың 19 шілдесінде ҚР
Үкіметінің № 746 Қаулысымен жаңа "Республикалық дәрежедегі ерекше
қорғалатын табиғи территориялар тізімі" бекітілді, оған "Бурабай" ұлттық
бағы кіреді. 1935 жылы осы бірегей жердің фаунасын, флорасын зерттеу және
қорғау мақсатында "Боровое" қорығы құрылған болатын. Оның территориясына
тау-орман сілемі мен оған шекаралас жатқан солтүстіктегі далалар мен көлдер
кірген болатын. Өкінішке орай, қорық 16 жыл ғана жұмыс істеді, сөйтіп КСРО-
нің көптеген бұрынғы басқа қорықтарымен бірге 1951 жылы жабылды.
Бурабай орман сілемі далалы аймақтың түрлі шөпті-қаулы дала аймақ
тармағында орналасқан. Мұнда 757 өсімдік түрі бар, оның ішінде 95 сирек
кездесетін және құрып кету қаупі бар түрлерге жатады. Ағаш тұқымдастары
ішіндегі көп бөлігін қарағай алып жатыр. Қарағайлы ормандар төменде, жайпақ
және тік беткейлерде, шоқылардың басында, жартасты тау адырларында өседі.
Қарағайлы орманның өскен жеріне және жағдайына қарай тасты-жартасты, тасты-
қыналы, шөптесінді-мүкті, төменгі қарағай ормандары деген бірнеше типке
бөлінеді. Едәуір ылғалды ормандарда қарағаймен бірге қотыр және үлпек
қайыңдар, көктеректер өседі. Бұталы қабат әсіресе құрғақ ормандарда нашар
дамыған. Итмұрын, ырғай, долана, арша, тал, тобылғы, қарақат, таңқурай
кездеседі. Құрғақ тасты қарағайлы ормандарда шөп жабыны сирек, ал төменгі
жақта едәуір қалың. Бореальды қалдықтар – ал мұртшөптер, қырыққұлақтар,
қырықбуындар қылтанақтар, қияқөлеңдер, жалманаяқтар, қой бүлдірген,
қаражидек, кей жерлерде мүкжидек мол. Көп жерлерде тас беттері мен ағаш
діңдерінде қыналар, едәуір ылғалды жерлерде жасыл мүктер өскен. Кейбір
өсімдіктер сирек кездесетін болды. Екінші басылымға дайындалған Қазақстан
Қызыл кітабына теңге жапырақ шықшөп, ірі гүлді шолпанкебіс, нағыз
шолпанкебіс, таңдамалы қылтанақ, батпақ жылантамыры, шатырша қысшылшөп,
Фукс сүйсіні, бұғы қынасы, сонымен қатар жабысқақ қандағаш (немесе қара)
енгізілген. Қара қандағаштың не бары жиырма шақты ағашы белгілі, олар Шучье
көлінің шығыс жағалауында өседі. Бұл аймақтың сирек өсімдік түрлері шәнкіш,
мойыл, мүкжидек, тас қарақаты, кәдімгі арша, үшжапырақ субеде, сібір
құртқашашы, таспа ұлпабас, еуропа жылкышөбі, терістік жалманаяғы, аналық
таға қырыққұлағы болып табылады. Флора құрамында көптеген дәрілік,
тағамдық, сәндік өсімдіктер бар.
Карасье, Светлое, Шучье көлдері шетінде қалдық шымтезекті батпақтар
сақталған, олар негізгі таралу аймағынан алыс оңтүстікте Батыс Сібір мен
Орал орманды аймақтарында орналаскан. Мұнда ашық шымтезекті батпақтар,
сонымен қатар аласа бойлы қарағайлар немесе қарағай араласқан қайыңдықтар
кездеседі. Олар анық байқалған бореальды кескінді және оларды қоршаған
далаланған қарағайлы ормандардан бірден бөлектеніп көрінеді. Батпақтар мен
олардың айналасында Қазақ шоқылары үшін солтүстік өсімдіктер саны -
қаражидек, мүкжидек, жалманаяқ, қияқөлең, қырықбуын, қысшылшөп, ұлпабас,
ақүрпек, алмұртшөп, бүйіргүл, кездікқын және т.б. көп кездеседі. Батпақтағы
шымтезек тақтасының қалыңдығы үш метрге дейін жетеді. Құлаған ағаштар,
олардың сынықтары және шығып тұрған тамырлар мүкпен жабылған, сөйтіп,
ежелгі батпақ көрінісін құрайды.
Омыртқалы жануарлар фаунасында 305 түр бар, оның ішінде 87-сі сирек
кездесетін және құрып кету қаупі бар түрлер. Тұяқты аңдардан сібір елігі,
доңыз, бұлан мекендейді. Өткен ғасырдың 60-шы жылдары бұрын осы жерді
мекендеген маралды қайта жерсіндіру жұмысы жүргізілген. Кейінірек осы
ормандарға буданды асқан бұғылары әкелінген болатын, олар көбейіп, қазіргі
кезде Бурабай орман сілемінде тіршілік етеді. Жыртқыштардан қаскыр, түлкі,
қарсақ, борсық, сарыкүзен, орман сусары, сілеусін кездеседі. Орманда
американ су күзені жерсініп кетті, олардың бастапқы бастары аң фермасынан
қашқан су күзендері еді. Бұрын осы ормандарды мекендеген қоңыр аюды қайта
жерсіндіру жұмысы табыспен аяқталмады. Дегенмен әкелінген аюлар ұрпақтарын
берді, бірақ тығыз орналасқан жерде олар тіршілік ете алмай, біртіндеп
жоғалып кетті. Кеміргіштерден тоқалтістер, қаптесерлер, егеуқұйрықтар саны
көп, ақшыл актиін жақсы жерсініп кетті.
Құстар фаунасы құрамында 200-ден аса түр бар. Жыртқыш құстардан
бүркіт, қарақұс, шанқылдақ қыран, қаршыға, қырғи, түз және саз құладындары,
күйкентай, жағалтай, бөктергі, үкі, ақ және құлақты жапалақтар кездеседі.
Ақтұмсық қарға, сауысқан, түз жауторғайы, кәдімгі түркептер, көкек,
көкқарға, мысықторғай, орман жадырағы, бақ сандуғашы, орман бозторғайы,
жағал шақшақ, қарабас сарыторғай, сайрауықтар, тоқылдақтар, көк шымшықтар
және басқалар әдеттегі түрлер. Көлдерде сүрқаз, манырауық үйрек, қылқұйрық,
қасқалдақ, көкқұтан, қызылжемсаулы маймаққаз, сұқсыр үйректер, шағалалар,
шалшықшылар ұялайды. Көлде ұшып өту кезінде суда жүзетін құстар саны едәуір
өседі. Қазақстан Қызыл кітабына бүркіт, қарақұс, үкі, сүр тырна енгізілген.
Аңшылық нысаналары — күр, аққұр, сұр шіл, бөдене, меніреу құр, қаскалдақ,
үйректер, қаздар, шалшықшылар.
Бауырымен жорғалаушылардан секіргіш және жасыл кесірткелер, кәдімгі
және дала сүржыландары, сарыбас жылан, өрнекті құрбақа, шөпбақа және сүйір
тұмсық бақа кездеседі. Көлдер балыққа бай. Мұнда алабұға, торта, шортан,
аққайран, мөңке балық, қарабалық бар.
Омыртқасыздар фаунасы жалпы нашар зерттелген, сірә, бірнеше мыңдаған
түр болса керекті. Қазақстан Қызыл кітабына насекомның бірнеше түрі
енгізілген: әдемі қыз инелік, дала шегірткесі, Сервилдың севчугі, дала
сколиясы, карминді поляк сымыры. Соңғы тұр кармин бояуының табиғи көзі
болып табылады.
Ландшафтың керемет әдемілігінен демалушылар Бурабайды Қазақстан
Швейцариясы деп атайды. Бұл жерге әдемілікті тау етегіндегі карағайлы
ормандары бар гранитті сілемдермен жиектелген терең мөлдір көлдер беріп
түр. Бурабай, Шучье, Карасье, Үлкен және Кіші Чебачье көлдері және басқалар
көпке танымал. Су шаюы мен желдің ұзақ әсері мұнда ғажайып шоқылар мен
жартастар пайда еткен. Олардың ішінен көпшілікке танымалдары Оқжетпес,
Ұйқыдағы батыр, Бүркіт, Түйе, Құдыр. Әсіресе әдемісі Сфинкс -
өзінің сыртқы келбеті Египет сфинксының алып басына ұқсас, Бурабай көлінен
шығып тұратын жартас.
Бурабай таулы-орман сілемінде демалыс үйлері, санаторийлер, саяхат
базалары салынған, саяхат маршруттары жасалған. Бурабай курорты көпке өте
танымал. Ұлттық бақ алдында сансыз көп демалушылар мен саяхатшылардан
өзінің бірегей ландшафтын сақтау және бүлінген табиғи бірлестіктерді
қалпына келтірумен қамтамасыз ету мәселелері туып отыр. Осы мақсатта бақ
жері бірнеше әр түрлі дәрежеде қорғау және пайдалану аймақтарына бөлінген:
қорықтық, қорғау-демалу, демалу-шаруашылық. Ұлттық бақ ғылыми зерттеу
жұмыстарын да жүргізеді, негізгі мәселелердің бірі ұлттық бақтың басты
байлығы - қарағайлы ормандарды қорғау және қалпына келтіру жолдарын
іздестіру және зерттеу болып табылады.
Іле Алатау мемлекеттік ұлттық табиғи бағы 1996 жылы 22 ақпанда
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы бойынша Алматы облысының
Еңбекшіқазақ, Талғар, Қарасай аудандары, Қаскелең, Қала маңы және Түрген
орман шаруашылығында құрылды. Оны құру мақсаты - бірегей ландшафт,
жануарлар мен өсімдіктер әлемін қорғау, саяхат пен демалыс үшін жағдай
жасау, демалуға пайдалана отырып, табиғи бірлестіктерді сақтаудың ғылыми
әдістерін ойлап тауып, оны іс жүзіне асыру.
Ұлттык бақ көлемі 202292 га, Алматы қаласынан оңтүстікке қарай Іле
Алатауында (Тянь-Шань) орналасқан. Батысында Шамалған өзенінен шығысында
Түрген өзеніне дейінгі шекарасының ұзындығы 120 шақырым, ал ені 30-35
шақырым.
Іле Алатауы биіктіктігі табиғи ландшафты нақты бөлумен қамтамасыз
ететін, басты аңғарларымен тауға еркін терең кіретін, солтүстік және
солтүстік-батыс ылғал әкелуші ауа жолында алдыңғы биік тосқауыл болып
табылады. Бақ жері аласа тау, орта тау және биік тау ландшафтарын алып
жатыр, олар тау құрылысының қабаттарын көрсетеді.
Ауа райы әр түрлі, сонымен қатар биіктік ауа райы белдеуіне бөлінген.
Далалы тау етегін ең төменгі, біркелкі ылғал белдеу алып жатыр. Мұнда жазы
құрғақ әрі ыстық және қысы салыстырмалы жылы, қары аз. Жылдық жауын-шашын
мөлшері 500-550 мм. Аласа тау мен орта тауды ылғалды қоңыржай белдеу алып
жатыр. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 600-620 мм. Жақсы ылғалды биік таулы
белдеу альпі және субальпі шалғындарында орналасқан. Мұнда жылдық жауын-
шашын мөлшері 600 мм-ден жоғары. Жауын-шашын барлық белдеуде жазда түседі.
Ұлттық бақ теңіз деңгейінен 600-ден 4540 метр биіктік аралығында
орналасқан. Ең биік шыңы - Конституция шыңы (4540 м), көлемі жағынан екінші
- Қазақстанға 25 жыл (4494 м). Тағы да оннан астам шыңдар төрт шақырымдық
биіктіктен жоғары.
Биік шыңдарда мәңгі қар мен мұздықтар орналасқан. Сол Талғар сайында
Дмитриев мұздығы бар, ол Іле Алатауының солтүстік баурайындағы ең үлкені,
оның көлемі 17 шаршы шақырым. Конституция мұздығы ең ұзыны (5,7 шақырым)
және бақтың ең төмен орналасқан мұздығы, 3270 метрге дейін түседі. Кіші
Алматы өзенінің шығар көзінде Тұйықсу мұздығы орналасқан, ол әлемдегі ең
жақсы зерттелген мұздық болып табылады. Оны 1902 жылдан бері зерттеп
келеді. Мұздың тау жыныстарынан сел тудыратын қауіп бар, онда 1956 және
1973 жылдары ірі мұздық селдер болған. Іле Алатауында ірілі-ұсақты 265
мұздық бар, оның көп бөлігі бақ жерінде орналасқан. Олардың көбі
гидрогеографиялық жүйе түзетін өзендерге: Түрген, Есік, Талғар, Кіші және
Үлкен Алматы, Қарғалы, Ақсай, Қаскелең және олардың көптеген арналарына
(Ремизовка, Прямуха, Қотырбұлақ, Белбұлақ, Каменка, Рахатқа және басқалар)
бастама береді. Басты өзендер терең сайларда тасқынды ағынмен ағады. Олар
қар мен мұз еруінен болған көктемгі және күзгі тасқын суларын алады.
Өзендер және олардың арналары да селді қауіпті. Су жылдың көп мезгілінде
таза, тек жазда су тасқыны кезінде лай болады. Басты өзендердің бәрінің
қайнар көзінде мұздық көлдер бар, олар маусымда тола бастайды, ал қыс
басында суы жоғалады. 2500 м биіктікте ірі тұрақты су қоймасы - Үлкен
Алматы көлі орналасқан. Оның шұңқыры тектоникалық шөгіндіден тұрады,
Озерная өзені суымен және қасындағы ұсақ арналармен толады. Көл көлемі бір
шаршы шақырым, тереңдігі 39,3 метрге жетеді.
Жер қыртысындағы терең әрі кең тектоникалық жыра аймағынан ыстық
бұлақтар шығып жатыр. Бұлақ сулары екі бальнеологиялық (емге қолдану)
радонды және кремнийлі-термальды типке жатады. Біріншісіне Алма-Арасан
бұлақтары кіреді, олар курорт салынған жерде, Үлкен Алматы өзені алабында
орналасқан, екіншісі - Тау-Түрген және Горельник бұлақтары.
Топырақ, жабыны негізінен тау беткейлері топырақтарынан тұрады, тек
аласа тау белдеуінде, орта және төменгі бөліктерінің әр жерінде шағын
аралшықты қара топырақ сілемдері кездеседі. Өсімдік жабыны бүлінген
жағдайда, топырағы оңай өзгеріске ұшырайды.
Табиғи бақ флорасында 1000-нан аса түр бар, көп бөлігі орман орта тау
белдеуі флорасына жатады. Жапырақты ормандарда жоғарғы өсімдіктердің 500-
ден астам, ал шыршалы ормандарда - 400 түрі кездеседі. Қызыл кітапқа 36 түр
енгізілген. Аласа тауларда Островский қызғалдағы, Мушкетов түйесіңірі,
Альберт құртқашашы, Колпаковский иридодиктиумы, Сиверс алмасы, алтай
жалаңаш тұқымдысы; орта тауларда - сарғыш ақбасқурай, Семенов айдаршөбі,
Алматы кекіресі, Семенов еменжапырағы, Виттрок рауғашы; биік тауларда -
Фальконер бауыршөбі, тяньшань таутобылғысы, күмбел саршатыры, ұяшықты
таукалуен, мұздық ботташ, қатпарлы шұбаршөп кездеседі.
Қызылкітаптық мүктер ерекше қорғауды талап етеді, олар ірі жапырақ
пахифиссмденс және тегіс ортотрихум.
Көптеген пайдалы өсімдіктер ішінен азықтық өсімдіктер тобы (80-нен
астам түр): жіңішке саркүйік, ұсақжеміс киякөлең, Крылое бетегесі, шалғын
және альпі қоңырбасы, тяньшань сұлыбасы, кәдімгі тарғақшөп, салалы
шебершөп, регнерия, беде, атбұршақ, сиыржоңышка түрлері үлкен назар
аудартады.
Илік өсімдіктерден қымыздық, таран, рауғаш едәуір бағалы болып
табылады. Эфир майлы өсімдіктерден аюбалдырған, арша, жуса бар. Табиғи
бояулар ретінде теңгежапырақ, қызылбояу, қызылтамыр және басқалар
қолданылуы мүмкін. Дәрілік өсімдіктер кең таралған: өгейшөп, итмұрындар,
жостер, валериана, аршалар, бақбақ, бақажапырақ және басқалар.
Жануарлар әлемі бай әрі алуан түрлі. Омыртқасыздар әлемі әлі толық
зерттелмеген. Қоңыздар отрядынан 252 барылдауық қоңыз түрі, 180
қысқақанатты қоңыз, 102 жапырақ жегіш қоңыз; қабыршаққанаттылар немесе
көбелектерден 145 күндізгі көбелек түрі; жарғаққанаттылар отрядынан - 110
жабайы бал ара түрі, 97 қазғыш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz