Сүтқоректілердің дамуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Сүтқоректілердің дамуы мен маңызы
1.1 Сүтқоректілердің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Ланцетниктердің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.3 Қосмекенділердің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Сүтқоректілердің дамуы мен маңызы
2.1 Құстардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Ұрықтың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.3 Жұмыртқа клеткасының бөлшектенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
1 Сүтқоректілердің дамуы мен маңызы
1.1 Сүтқоректілердің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Ланцетниктердің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.3 Қосмекенділердің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Сүтқоректілердің дамуы мен маңызы
2.1 Құстардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Ұрықтың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.3 Жұмыртқа клеткасының бөлшектенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Курстық жұмыстың көкейкестілігі: сүтқоректілердің даму ерекшеліктерін анықтау, зерттеу, баяндау.
Жеке даму биологиясы онтогенездің заңдылықтары мен жолдары зерттейтін ғылым. Қазіргі уақыттағы жеке даму биологиясы бұл - эмбриология, цитология, генетика және молекулалық биология салаларының жетістіктерін қамтитын жинақты ғылым. Даму биологиясының негізі эмбриология болып саналады. Жай сөзбен айтқанда даму биологиясының мақсаты: эмбриологиялық, генетикалық, биохимиялық, молекулалық-биологиялық әдістерді қолдана отырып ұрықтанған жұмыртқадан қандай жолмен күрделі организмнің пайда болатынын түсіндіру болып табылады. Жеке даму биологиясы гаметогенезді (жыныс клеткаларының дамуын), яғни ұрық пайда болу алдындағы кезеңді, ұрықтық кезеңді және ұрық жарыққа шыққаннан соңғы (постэмбрионалды) кезеңдерді зерттейді. Постэмбрионалды кезең - өсу, метаморфоз, жыныссыз көбею, регенерация, соматикалық эмбриогенез сияқты процестерді қамтиды. Сонымен, бұл ғылымның саласы тірі организмдердің дербес дамуы негізіне жататын сан алуан құбылыстарды қарастырады [3].
Эмбриологияның даму тарихындағы бірінші қезең сипаттамалық кезең деп аталады. Ол кезеңде ғалымдар өз зерттеулерінде дамушы организмдегі морфологиялық өзгерістерді суреттеумен ғана шектейтін. Сонымен бірге, алғашқыда ұрықтың түрлі кезеңдеріңдегі жалпы құрылысы зерттелген болса, кейінірек зерттеушілердің негізгі назары даму процесіндегі ішкі мүшелер мен олардың нәзік құрылымының пайда болуы мәселелеріне көшкен. Бүгінгі күнде де классикалық сипаттамалық эмбриология өзінің маңызын жойған жоқ, себебі қазіргі заманның электрондық және жарық микроскопияның жаңа әдістері қолданылып әр түрлі жануарлардың ұрықтық дамуы жүйелі түрде зерттелуде.
Жануарлар организмдерінің ұрықтық дамуы туралы деректі мәліметтер біртіндеп жиналған сайын, эмбриологияда зерттеудің тәжірибелік әдістерін қолдануға лайықты жағдай жасалады. Сипаттамалық эмбриология әр түрлі ұрықтық даму процесі қалай және қандай кезекпен өтетінін зерттесе, эксперименттік эмбриология даму барысындағы әр түрлі процестер мен ұрық бөлшектері арасындағы өзара қарым-қатынастарының байланысын анықтауды көздейді. Эксперименттік эмбриологияның негізін қалаушылардың бірі Вильгельм Ру оны «даму механикасы» деп бекер айтпаған. Әр түрлі физикалық, химиялық, ішкі және сыртқы факторлардың ұрықтың дамуына тигізетін әсері бүгінгі күні аса зор ықыласпен зерттелуде.
Курстық жұмыстың мақсаты – сүтқоректілердің даму ерекшеліктерін зерттеп, бақылау.
Курстық жұмыстың міндеті – сүтқоректілердің түрлерімен және дамуымен толық танысу.
Жеке даму биологиясы онтогенездің заңдылықтары мен жолдары зерттейтін ғылым. Қазіргі уақыттағы жеке даму биологиясы бұл - эмбриология, цитология, генетика және молекулалық биология салаларының жетістіктерін қамтитын жинақты ғылым. Даму биологиясының негізі эмбриология болып саналады. Жай сөзбен айтқанда даму биологиясының мақсаты: эмбриологиялық, генетикалық, биохимиялық, молекулалық-биологиялық әдістерді қолдана отырып ұрықтанған жұмыртқадан қандай жолмен күрделі организмнің пайда болатынын түсіндіру болып табылады. Жеке даму биологиясы гаметогенезді (жыныс клеткаларының дамуын), яғни ұрық пайда болу алдындағы кезеңді, ұрықтық кезеңді және ұрық жарыққа шыққаннан соңғы (постэмбрионалды) кезеңдерді зерттейді. Постэмбрионалды кезең - өсу, метаморфоз, жыныссыз көбею, регенерация, соматикалық эмбриогенез сияқты процестерді қамтиды. Сонымен, бұл ғылымның саласы тірі организмдердің дербес дамуы негізіне жататын сан алуан құбылыстарды қарастырады [3].
Эмбриологияның даму тарихындағы бірінші қезең сипаттамалық кезең деп аталады. Ол кезеңде ғалымдар өз зерттеулерінде дамушы организмдегі морфологиялық өзгерістерді суреттеумен ғана шектейтін. Сонымен бірге, алғашқыда ұрықтың түрлі кезеңдеріңдегі жалпы құрылысы зерттелген болса, кейінірек зерттеушілердің негізгі назары даму процесіндегі ішкі мүшелер мен олардың нәзік құрылымының пайда болуы мәселелеріне көшкен. Бүгінгі күнде де классикалық сипаттамалық эмбриология өзінің маңызын жойған жоқ, себебі қазіргі заманның электрондық және жарық микроскопияның жаңа әдістері қолданылып әр түрлі жануарлардың ұрықтық дамуы жүйелі түрде зерттелуде.
Жануарлар организмдерінің ұрықтық дамуы туралы деректі мәліметтер біртіндеп жиналған сайын, эмбриологияда зерттеудің тәжірибелік әдістерін қолдануға лайықты жағдай жасалады. Сипаттамалық эмбриология әр түрлі ұрықтық даму процесі қалай және қандай кезекпен өтетінін зерттесе, эксперименттік эмбриология даму барысындағы әр түрлі процестер мен ұрық бөлшектері арасындағы өзара қарым-қатынастарының байланысын анықтауды көздейді. Эксперименттік эмбриологияның негізін қалаушылардың бірі Вильгельм Ру оны «даму механикасы» деп бекер айтпаған. Әр түрлі физикалық, химиялық, ішкі және сыртқы факторлардың ұрықтың дамуына тигізетін әсері бүгінгі күні аса зор ықыласпен зерттелуде.
Курстық жұмыстың мақсаты – сүтқоректілердің даму ерекшеліктерін зерттеп, бақылау.
Курстық жұмыстың міндеті – сүтқоректілердің түрлерімен және дамуымен толық танысу.
1. Бекенов А.Б. Қазақстан сүтқоректілері. Алматы.-1995
2. Жұмалиев М.Қ. Жануарлар әлемінің биоалуантүрлілігі. Алматы.-2007
3. Нұрышев М. Гистология мен эмбриология. Алматы.-1998
4. Базарбаева Жаннат. Жеке даму биологиясы. Алматы.-2008
5. Төленбек И. Адам және жануарлар физиологиясы Алматы 2002
6. Бекенов А., Есжанов Б., Махмұтов С. Қазақстан сүтқоректілері. Ғылым. Алматы, 1995.
7. Бекенов А., Есжанов Б. Русско-казахский словарь зоологических терминов. Ғылым. Алматы, 1997.
8. Шмидт-Ниельсон К. Физиология животных (Пирспособление и среда). Т 1, 2. Мир, 1982.
9. Шмальгаузен И.И. Основы сравнительной анатомии. Сов.наука. М., 1947.
10. Ромер А., Парсонс Т. Анатомия позвоночных. Т. 1, 2. Мир, 1992.
11. Олжабекова К.Б. Зоология позвоночных. т. 1,2. Алматы, 1997,2000.
12. Красная книга Казахстана. Алма-Ата, 1996.
13. Джумалиев М.К. Сравнительная морфология позвоночных животных. Часть 1,2. КазГУ. Алматы, 2001.
14. Абрикосов Г.Г., Банников А.Г., Матвеев Б.С. Курс зоологии. Т.1,2. Высшая школа. М., 1996.
15. Histologie fonktionelle. Offis des Publikations Universitaires. Alger, 1979.
2. Жұмалиев М.Қ. Жануарлар әлемінің биоалуантүрлілігі. Алматы.-2007
3. Нұрышев М. Гистология мен эмбриология. Алматы.-1998
4. Базарбаева Жаннат. Жеке даму биологиясы. Алматы.-2008
5. Төленбек И. Адам және жануарлар физиологиясы Алматы 2002
6. Бекенов А., Есжанов Б., Махмұтов С. Қазақстан сүтқоректілері. Ғылым. Алматы, 1995.
7. Бекенов А., Есжанов Б. Русско-казахский словарь зоологических терминов. Ғылым. Алматы, 1997.
8. Шмидт-Ниельсон К. Физиология животных (Пирспособление и среда). Т 1, 2. Мир, 1982.
9. Шмальгаузен И.И. Основы сравнительной анатомии. Сов.наука. М., 1947.
10. Ромер А., Парсонс Т. Анатомия позвоночных. Т. 1, 2. Мир, 1992.
11. Олжабекова К.Б. Зоология позвоночных. т. 1,2. Алматы, 1997,2000.
12. Красная книга Казахстана. Алма-Ата, 1996.
13. Джумалиев М.К. Сравнительная морфология позвоночных животных. Часть 1,2. КазГУ. Алматы, 2001.
14. Абрикосов Г.Г., Банников А.Г., Матвеев Б.С. Курс зоологии. Т.1,2. Высшая школа. М., 1996.
15. Histologie fonktionelle. Offis des Publikations Universitaires. Alger, 1979.
Аннотация
Курстық жұмыстың тақырыбы Сүтқоректілердің дамуы. Курстық жұмыс 37
беттен тұрады.
Кіріспе бөлімінде жеке даму биологиясы туралы бірер сөз жазылған.
Сүтқоректілерге жалпы сипаттама бөлімінде сүтқоректілердің
құрылысы, қызметі және түрлері, т.б. туралы жазылған.
Сүтқоректілердің дамуы мен маңызы бөлімінде сүтқоректілердің даму
ерекшеліктері және халық шаруашылығындағы және табиғаттағы маңызы туралы
айтылған.
Курстық жұмыс қорытыдыдан және 15 пайдаланылған әдебиеттен тұрады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Сүтқоректілердің дамуы мен маңызы
1.1 Сүтқоректілердің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 4
1.2 Ланцетниктердің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...19
1.3 Қосмекенділердің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .21
2 Сүтқоректілердің дамуы мен маңызы
2.1 Құстардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .24
2.2 Ұрықтың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Жұмыртқа клеткасының
бөлшектенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .36
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Кіріспе
Курстық жұмыстың көкейкестілігі: сүтқоректілердің даму ерекшеліктерін
анықтау, зерттеу, баяндау.
Жеке даму биологиясы онтогенездің заңдылықтары мен жолдары зерттейтін
ғылым. Қазіргі уақыттағы жеке даму биологиясы бұл - эмбриология, цитология,
генетика және молекулалық биология салаларының жетістіктерін қамтитын
жинақты ғылым. Даму биологиясының негізі эмбриология болып саналады. Жай
сөзбен айтқанда даму биологиясының мақсаты: эмбриологиялық, генетикалық,
биохимиялық, молекулалық-биологиялық әдістерді қолдана отырып ұрықтанған
жұмыртқадан қандай жолмен күрделі организмнің пайда болатынын түсіндіру
болып табылады. Жеке даму биологиясы гаметогенезді (жыныс клеткаларының
дамуын), яғни ұрық пайда болу алдындағы кезеңді, ұрықтық кезеңді және ұрық
жарыққа шыққаннан соңғы (постэмбрионалды) кезеңдерді зерттейді.
Постэмбрионалды кезең - өсу, метаморфоз, жыныссыз көбею, регенерация,
соматикалық эмбриогенез сияқты процестерді қамтиды. Сонымен, бұл ғылымның
саласы тірі организмдердің дербес дамуы негізіне жататын сан алуан
құбылыстарды қарастырады [3].
Эмбриологияның даму тарихындағы бірінші қезең сипаттамалық кезең деп
аталады. Ол кезеңде ғалымдар өз зерттеулерінде дамушы организмдегі
морфологиялық өзгерістерді суреттеумен ғана шектейтін. Сонымен бірге,
алғашқыда ұрықтың түрлі кезеңдеріңдегі жалпы құрылысы зерттелген болса,
кейінірек зерттеушілердің негізгі назары даму процесіндегі ішкі мүшелер мен
олардың нәзік құрылымының пайда болуы мәселелеріне көшкен. Бүгінгі күнде де
классикалық сипаттамалық эмбриология өзінің маңызын жойған жоқ, себебі
қазіргі заманның электрондық және жарық микроскопияның жаңа әдістері
қолданылып әр түрлі жануарлардың ұрықтық дамуы жүйелі түрде зерттелуде.
Жануарлар организмдерінің ұрықтық дамуы туралы деректі мәліметтер
біртіндеп жиналған сайын, эмбриологияда зерттеудің тәжірибелік әдістерін
қолдануға лайықты жағдай жасалады. Сипаттамалық эмбриология әр түрлі
ұрықтық даму процесі қалай және қандай кезекпен өтетінін зерттесе,
эксперименттік эмбриология даму барысындағы әр түрлі процестер мен ұрық
бөлшектері арасындағы өзара қарым-қатынастарының байланысын анықтауды
көздейді. Эксперименттік эмбриологияның негізін қалаушылардың бірі
Вильгельм Ру оны даму механикасы деп бекер айтпаған. Әр түрлі физикалық,
химиялық, ішкі және сыртқы факторлардың ұрықтың дамуына тигізетін әсері
бүгінгі күні аса зор ықыласпен зерттелуде.
Курстық жұмыстың мақсаты – сүтқоректілердің даму ерекшеліктерін
зерттеп, бақылау.
Курстық жұмыстың міндеті – сүтқоректілердің түрлерімен және дамуымен
толық танысу.
1 Сүтқоректілердің дамуы мен маңызы
1.1 Сүтқоректілердің дамуы
Жеке даму биологиясының негізі эмбриология болып табылады. Сондықтан
жеке даму биологиясының тарихы эмбриологияның тарихымен тығыз байланысты.
Жануарлардың ұрықтық дамуы туралы алғашқы деректер ертедегі өркениет
орталықтары - Көне Мысыр, Вавилон, Ассирия, Греция, Үңді мен Қытай
елдерінің тарихи құжаттарында кездеседі.
Көне Үнділер (біздің дәуірге дейін бірнеше ғасыр бұрын) ұғымына сәйкес
ұрықтың дамуы дененің барлық мүшелерінен алынатын аталық өндіру заты мен
(тұқым деген мағлұматқа сай) аналық өндіру затының (бұл менструальды қанмен
теңестірілсе керек) қосылуынан басталады. Ұрықтың жынысы ұрықтану кезіңдегі
қан мен тұқымның салыстырмалы мөлшеріне байланысты деп саналған. Жалпы
айтқанда, осы ұғымдар материалистік көзқарасқа жақын болған. Біздің дәуірге
дейінгі (б.д.д.) VI - 1 ғғ. үнді медициналық шығармаларында тірі жандардың
өзгермейтін тұқым қуалаушы қасиеті бар, сондықтан бала ата-анасына ұқсас
деген пікір айтылады. Көне Грециядағы жануарлардың эмбриондық дамуы туралы
теориялық-философиялық көзқарастар мен практикалық деректер ерекше назар
аудартады. Мысалы, философ-натуралист Эмпедокл (б.д.д. 490-430 жж. шамасы)
ұрық еркек пен ұрғашы ұрықтардың араласу нәтижесінде пайда болады, ал
ұрықтың жынысы даму кезеңіндегі температураға байланысты деп санаған.
Демокрит (б.д.д. 460-370 жж.) ұрықтың құрамында дененің барлық бөлімдері
мен мүшелерінен шыққан бөлшектер барын болжаған. Көне дәуірдің аса көрнекті
емшісі Гиппократ (б.д.д. 460-377 жж. шамасы) ұрық дененің барлық
мүшелерінен шығады деген идеяны қолдаған және қандай да болса зақым
алған ата-анадан дені сау балалармен қатар, ауру балалар тууы мумкін деп
санаған. Ұрық, Гиппократтың көзқарасы бойынша, еркек пен ұрғашы ұрығының
араласуынан пайда болады. Ұрықтың айналасында қапшық түзіледі, дем алатын
кіндік қалыптасады. Ұрықтың барлық мүшелері бір уақытта құрылады. Яғни,
ұрықта барлық органдар түгел, олардың кейінгі даму процесінде жай ғана
көлемі ұлғаяды. Гиппократтың бұл ұғымы ХVІІ-ХVШ ғасырлардағы көпшілік
мақұлдаған преформизм теориясымен үйлеседі. Бұл теория бойынша, қандай да
ұрық болсын - ол ересек организмнің кішкентай көшірмесі, даму процесінде ол
жай ғана өзгермей (дифференциациясыз) өседі. Дегенмен, Гиппократтың
пайымдауынша, дамудың ең алғашқы кезеңінде мүшелер қалыптаса бастайды [6].
Көне дәуірдің асқан ойшылдарының бірі Аристотельдің (б.д. дейін 384-
328 жж.) еңбектерінде биология мәселелері маңызды орын алған. Соның ішінде
ол жануарлардың дамуына ерекше назар аударады.
Аристотельдің ұғымы бойынша, ұрық еркек ұрығымен ұрғашының денесінен
бөлініп шыққан заттардың қосылуынан пайда болады. Ұрғашы затынан материя
(ұрық пайда болу мүмкіндігі) қалыптасады, бірақ бұл мүмкіндікті іске асыру,
тек еркек ұрығынан шыққан форманың материяға көрсеткен әсеріне байланысты.
Сонымен, еркек ұрықта организмнің мақсатқа лайықты құрылысы мен тіршілік
әрекетін түсіндіретін, даму принципі (рух) қаланған.
Жануарлардың пайда болуы туралы деген атты трактатында Аристотель
жануарлар мен адам эмбриологиясының мәліметтерін талдап қорытады. Ол
жануарлардың жыныс айырмашылықтарын, жұмыртқа салушы және тірі туушы
жануарлардың көбею тәсілдерін, әсіресе адамның көбеюін толық сипаттаған.
Тауық эмбрионының дамуындағы арнайы бояусыз, қарусыз көзбен көруге болатын
нәрсенің бәрін егжей-тегжейіне дейін суреттеген. Ол жыныс тегі, тұқым
қуалау, кемтарлықтың пайда болуы, көптұқымдылық және постэмбрионалдық даму
процесінде белгілер қалыптасуға байланысты сұрақтармен шұғылданған.
Аристотельдің практикалық білімінің деңгейі туралы мынадан түсінуге
болады. Ол сүтқоректілерді сипаттаушы ең басты белгілердің ішінде олардың
тірі туатынын, төлді сүтпен өсіретінін, ұрықтары жатырға кіндік және кейін
шу деп аталған мүше арқылы бекінетінін атап көрсеткен. Осы себептен, ол
балық тобынан киттерді бөліп алып оларды сүтқоректілер қатарына қосты. Қате
деп саналып жүрген Аристотельдің бақылауы: Галеос акуласының жұмыртқасы
жатыр қабырғасына сүтқоректі жануарлардың шуына ұқсас мүше арқылы
бекінетінін, тек XIX ғасырдың ортасында ғана Иоганн Мюллер растады.
Аристотель еңбектерінің мәні, ең алдымен, олар болжаудан бақылауға және
суреттемеге көшуді бейнелейді. Бірақ ерте ұрық пен оның бөлшектерінің нәзік
құрылысын терең зерттеуге үлкейткіш оптикалық жүйелер шыққанға дейін көп
уақыт бойында мүмкіндік болмады.
Гиппократқа қарағанда Аристотель ұрықтың мүшелері бірте-бірте, бірінен
соң бірі біртекті массадан пайда болады, олардың бәрінде алғашында жеке
мүшелер болмайды деп санаған. Ақырында, организмнің даму барысында
біртіндеп құрылымының күрделенуі туралы Аристотельдің көзқарасы эпигенез
теориясының негізін қалады.
Орта ғасырлар деп аталған V - XV ғғ. кезеңі феодализмнің пайда болуы
мен дамуы, сонымен қатар, ғылым, мәдениет, техниканың құлдырауы және шіркеу
идеологиясының күрт күшеюімен байланысты. Осы кезеңде, табиғат туралы
көзкарастар діни қағидалар мен феодалдық қоғам ережелерінің ауыр таңбасын
арқалаған еді.
Биологиялық білімнің одан әрі кеңеюі мен жүйеленуі XV-XVIII ғасырларда
қайта өрлеу дәуірінде өтті. Биология ғылымының жедел дамуына біріншіден,
жаңа техникалық құралдарды (микроскоп, термометр, барометр т.с.) пайдалану,
екіншіден, ғалымдардың көптеген саяхаттарға шығуы себеп болды. XVI-XVIII
ғғ. жануарлар эмбриологиясы саласында да едәуір табысқа қол жетті. Италия
ғалымы У.Альдрованди (1522-1605 жж.) Аристотельден кейін бірінші рет тауық
жұмыртқасының даму сатыларын жүйелі бақылап шығуға тырысты.
У.Альдровандидың шәкірті В.Койтер (1534-1576 жж.) балапан эмбриогенезін
үлкен ұқыптылықпен зерттеген.
Эмбриология тарихында маңызды із қалдырған В.Гарвейдің Жануарлардың
пайда болуы жөнінде (1651 ж.) деген кітабы болды, Бұл кітабында ол ұрық
даму процесінде мүшелердің жаңадан пайда болуы туралы және эмбриогенез
жөніндегі кейбір ескі көзқарастарды сынаған (сондай-ақ, ұрык аталық ұрықтан
және аналық қаннан пайда болады деген пікір). Гарвей тірі жанның бәрі
жұмыртқадан дамиды деген атақты афоризмнің иесі. Ол кездегі, тірі емес
заттың өзінен өзі тіріге айналып өсіп-өнуі мүмкін деген көзқарастың
басымдығын ескерсек, бұл афоризмнің батыл да мағынасының терең екеніне көз
жеткіземіз.
1677 жылы С.Гам және А.Левенгук адам шәуетіндегі сперматозоидтардың
ролін түсінбей, оны ұрық сұйықтығындағы инфузория сияқты паразиттік
жәндіктер деп қарастырған [4].
Бұдан бұрынырақ, 1672 жылы, Р. де Грааф көптеген сүтқоректілердің
аналық безіндегі фолликулдарды (ішінде сұйық заты бар, көлемі әр түрлі
көпіршіктер) сипаттаған және оларды жұмыртқа деп атауды ұсынған, өйткені
олар құстардың аналығындағы жұмыртқаға өте ұқсас болған. Ұрықтанғаннан
кейін ұрғашы үй коянының жыныс мүшелерін белгілі бір уақыт сайын зерттеп
Грааф аналықтағы көпіршіктердің жарылып босайтынын, ал жатыр түтігінде,
саны сол шамадай, олардан едәуір ұсақ жұмыртқалар пайда болатынын көрген.
Грааф анағұрлым күрделі, жүздеген клеткадан тұратын құрылымды қателесіп
жұмыртқа деп санаған, ол қазір Грааф көпіршігі деп аталады, ал шын
жұмыртқа осы көпіршіктің ішінде орналасады.
Антуан ван Левенгук (3632-1723 жж.) өзі жасаған микроскоп көмегімен
(үлкейтуі 270 рет) бірқатар омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың
сперматозоидтарын суреттеп, иттің жатыры мен жатыр түтігінде шағылысудан
кейін саны аса көп тірі сперматозоидтарды байқаған. Осыған сүйеніп ол
жатырдағы ұрық сперматозоидтардан пайда болады деген болжам жасайды.
Қайта өрлеу дәуірінде преформистік және эпигенетикалық көзқарастар
біржолата қалыптасты. Преформизмді жақтаушылар (Д.Альдрованди,
Я.Сваммердам, А.Левенгук, Лейбниц, Боннэ, Галер ж.б.) ұрықтық даму бұрыннан
жұмыртқада (Сваммердам, Валисниери) немесе сперматозоидта (Левенгук,
Либеркюн ж.б.) қалыптасқан нәзік құрылымдардың сапалық жағынан
өзгермей тек сандық жағынан өркендеуімен байланысты деп санады (Сурет
1).
Сурет 1 - спермий ежелгі авторлардын көзқарасы бойынша
1 - Гартсокер, 2 - Далленваций, 3-5 - Левенгук, 6 – Пуше
Анималькулистер (дайын организм спермий ішінде болады деген теорияны
жақтаушылар) бағытының ең үздік өкілі Н.Анри - жұмыртқа құрылысы тесігі бар
шар тәріздес, ал спермий түрі кішкентай адамшықтарға ұқсас - деп жазған.
Адамшықтардың үлкен тобынан санаулысы ғана жұмыртқа ішіне еніп, ішінен
жабыльш алып, өсе бастайды.
Нағыз преформистер, мысалы Боннэ, бірінің ішіне бірі салынып қойылған
ұрықтар концепциясын қолдаған. Бұл көзқарас бойынша ұрықтың аналық безінде
келесі ұрпақ ұрықтары жатады, ал олардың ішінде өз алдына болашақ
ұрпақтардың ұрықтары болады. Сонда Боннэ, Еваның аналық безінде бүкіл
болашақ адамзаттың ұрықтары болған деп санады.
Бір ғажабы, сол кездегі преформистік көзқарас табысына микроскопиялық
техника кеңінен пайдалана бастауы себеп болды. Микроскопистердің алғашқы
зерттеулерінен-ақ эмбрион құрылысының, тіпті дамудың ерте кезеңінің де
орасан зор күрделілігі айқындалды.
Эпигенетиктер мен преформистер арасындағы айтыста болашақ Ресей
академигі Каспар Фридрих Вольфтың (1734-1794 жж.) Дүниеге келу теориясы
деген магистрлік диссертациясы аса маңызды роль атқарды. Микроскоппен
ұрықтың жеке мүшелерінің түрін және олардың пайда болған мерзімін зерттеп,
ол мүшелер бір мезгілде емес керісінше бірінен кейін бірі эмбриогенез
процесінде дамиды деген қорытындыға келді. Демек, даму процесі эпигенез
жолымен жүреді. Мүшелердің дамуы - ол жай ғана өсу емес, ол нағыз жаңадан
пайда болудың үлгісі. Мысалы, ішек алғашқыда жазық жапырақша түрінде болады
да, кейін оралып түтікке айналады [5].
Эмбриологияның биология саласы болып өздігінше қалыптасуынан кейінгі,
одан әрі өрлеуі Х.Пандер (1794-1865 жж.), К.Бэр (1792-1876 жж.), М.Ратке
(1793-1860 жж.) еңбектерімен тығыз байланысты болды.
Пандердің балапан дамуын (1818 ж.) бақылау нәтижесінің ең маңызды
жаңалығы, белгілі сатыда тауық ұрығы үш қабаттан тұратындығы: сыртқы -
серозды, ішкі - шырышты және ортаңғы - тамырлы. Жануарлардың даму тарихы.
Бақылаулар мен ойлар (1 том 1828 ж, II том 1837 ж. шықты) деген
классикалық еңбегінде К.Бэр тауық ұрығының дамуын ұсақ-түйегіне деген
қадағалады және ұрық бейнесі алғашқы біркелкі массадан біртіндеп пайда
болатынын, мүшелері кейін қалыптасатынын суреттеді. К.Бэр екі алғашқы
анималдық және вегетативтік жапырақшаларды ажыратты. Анималдық жапырақша
кейін екі қабат береді: терілік және бұлшықеттік, ал вегетативтік - тамырлы
мен шырышты қабаттарды түзеді. Терілік қабат, өз кезегіне, жамылғыны, нерв
жүйесін және сезім мүшелерін береді. Бұлшықеттік - бұлшықетті және сүйекті
жасауға негіз болады. Тамырлы - ішперде мен тамырларды, ал шырышты қабат
ішек қабырғасын түзеді.
Преформистер мен эпигенетиктер арасындағы қызу таласта К.Бэр көп уақыт
бойы бейтарап жол ұстап жүрді, сосын, барлық дәлелдер мен фактілерді
пысықтау нәтижесінде, даму преформацияланған эпигенез болады деген
тұжырымға тоқтады.
XIX ғасырда биологиядағы аса ірі жаңалық - клеткалық теория мен
эволюциялық ілімнің қалануы екені жалпыға мәлім. Ч.Дарвиннің теориясы тірі
табиғат туралы ғылымда төңкеріс жасады. Эволюциялық теория басқа
биологиялық ілімдер қатарында эмбриологияға да өз әсерін тигізді. Сонымен
қатар, ұрықтық дамуды салыстырмалы зерттеу саласындағы ашылған жаңалықтар
эволюция теориясына көп мән берді, өйткені өздерінің ұйымдасуы бойынша
арасы алшақ жануарлар топтарының филогенетикалық туыстығына сенімді
дәлелдер келтірді.
Эволюциялық эмбриология ғылымының пайда болуына орыс ғалымдары
А.О.Ковалевский (1840-1901 жж.) мен И.И.Мечников (1845-1916 жж.) орасан зор
үлес қосты.
Сол кездегі зоологтар алдында кейбір типтердің: құрттар,
бассүйексіздер, қабықшалылар, иықаяқтылар, губкалар, қылтанжақтылар,
ішекқуыстылар, буылтық құрттар, бүйіржүйкелілер, күрекаяқтылар мен бас
аяқты моллюскілер, шаянтәрізділер, өрмекшітәрізділер мен бунақденелілердің
- шынайы систематикалық орнын, демек, қалған жануарлар әлемімен
филогенетикалық қатынастарын табу мәселесі тұрды.
А.О.Ковалевский бірінші болып омыртқасыздардан ұрық жапырақшаларын
тапты және барлык жануарлардың дамуы бірыңғай жоспармен жүретінін
дәлелдеді. А.О.Ковалевский мен И.И.Мечников дәлелдеген ұрық
жапырақшаларының гомология идеясы барлық Меtаzоа пайда болуы бірлігінің
эмбриологиялық дәлелі болды.
Эмбриология ғылымында суреттеу мен салыстырмалы кезеңдерінен соң XIX
ғасырдың 70-80 жж. эксперименттік бағыт туды. Эмбриологиялық зерттеулерде
эксперименттік әдістерді пайдалану нәтижесінде, даму механизмін аныктау
және эмбриогенез процесіне мақсатты ықпал ету мүмкіндігін зерттеу қажет
болды. Жаңа бағыттың қалыптасуы, ең алдымен, неміс ғалымдары Г.Дриш (1867-
1941 жж.), В.Гис (1831-1904 жж.), В.Ру (1850-1924 жж.), Г.Шпеман (1869-1941
жж.) есімдерімен байланысты.
Вильгельм Ру даму механикасы деп өзі атаған еңбегінде эксперименттік
эмбриологияның басты мәселесі себептілік факторларды, дамуды белгілейтін
механизмдерді табу деп санаған. Ол даму қатаң детерминацияланған және
эмбриогенездің барлық кезеңдерінде өсіп келе жатқан ұрықтың барлық
бөлшектері өзара тығыз байланысты деп ойлаған.
Көрнекті эмбриолог және анатом В.Гис заңды түрде аналитикалық
эмбриологияның негізін қалаушы болып есептеледі. Ол бірінші болып, физика-
химиялық методтарды қолданып, ұрық дамуының алғашқы кезеңдеріндегі
морфогенез процестерінің талдауын жасады. Оның пікірі бойынша, келешек
мүшелердің әлі қалыптаспаған бастамалары жұмыртқада немесе әлі
дифференциалданбаған ұрықта тәртіппен топталған және оларды таңбалап
картаға түсіру мүмкін.
Г.Дриш эпигенетикалық көзқарастарды ұстанды. Ол эксперимент арқылы
ұрықтың бұзылып барып дамудың табиғи жолын қайтадан құра алатын қабілетін
көрсеткен. Ол теңіз кірпісінің ерте ұрығын қыл тұзақпен екі бластомерге
бөліп, олардың әрқайсысынан да толық ұрық дами алатынын көрсеткен. Оны
Г.Дриш эмбрионалды регуляция деп атаған.
Эксперименттік эмбриологияға Г.Шпеман да зор үлес қосты. Ол Г.Дриштің
экспериментін қайталап, тритонның ерте ұрығын бөлу нәтижесінде бөлінген
бөлшектердің кейінгі тағдыры сұр орақ аталған материал қай түрде
таратылғанына байланысты екенін көрсетті. В.Ру мен ГДриштің зерттеулер
бағыттарын жалғастырып, Ганс Шпеман ұрықтың болашақтағы дифференциациясы
мен детерминациясы әр түрлі ұрық бөліктерінің өзара қатынасуы жетекші роль
атқаратынын көрсетті. Г.Шпеман ұрықтың сұр орақ материалы жоқ бөлігінде
білік мүшелер: нерв түтігі, хорда, т.б. түгелдей болмау фактісін талдай
келіп, нерв жүйесі презумитивтік (болжалы) хордомезодерма материалының
индукциялық әсерінен эктодермадан қалыптасады деген ойын айтты. Осы
жорамалды тексеру үшін Г.Шпеман 1924 ж. айдарлы тритонның хордомезодерманың
бастамасын қарапайым тритон ұрығының құрсақ энтодермасының астына
қондырғанда, қондырылған хордомезодерма шынымен ие клеткасының нерв
түтігіне айналуының индукциялағанын көрді. Осы құбылыс алғашқы эмбрионалды
индукция деп аталды. Айта кету керек, пішін құру құбылыстарында
эмбрионалдық индуктор әсерімен қатар регуляция процестері де байқалған [7].
Кейінгі, 50-80-жылдары С.Тойвонен, Л.Саксен, П.Ньюкуп пен К.Гробстайн
ұрық бөліктерінің өзара индукциялық қатынастарын зерттеп, бірқатар екінші
индукцияларды тауып ашты.
Орыс ғалымы М.М.Завадовский құстар мен сүтқоректілердің ұрық
бөлшектерінің өзара әрекеттесу нәтижесінде әр түрлі жыныстық белгілердің
пайда болу механизмдерін айқындауға тырысты. М.М.Завадовский алғашқы рет
гаметогенез, эмбриогенез, метаморфоз, регенерация және басқа
морфогенетикалық процестерінің гормондық реттелуін зерттеді.
Мысалы, қораз айдары бас жамылғы ұлпаларынан аталық жыныс гормондары
әсерімен өседі. Аталық жыныс безі алынып тасталса айдардың жойылуына апарып
соғады, кезегінше, айдарды ампутациялау аталық жыныс безінің
гипертрофиясына ұшыратады. Завадовский өсіп келе жатқан организмде тағы да
бірқатар әрекеттестік жүйелерді эксперимент арқылы тапқан (аналық жыныс
безі - жатыр, гипофиз - аналық жыныс безі, т.б.).
Орыс эмбриологы Д.П.Филатов омыртқалылардың есту мен көру мүшелерінің
дамуын зерттеді. Соның нәтижесінде жаңа микрохирургия әдістерін ұсынды.
XIX ғасырдың 70-80-жылдары Ф.Мишер мен Р.Альтман ашқан нуклеин
қышқылдары XX ғасырдың 30-жылдардың аяғында ғана геннің химиялық
субстанциясы ретінде қарала бастады. Геннің физикалық-химиялық табиғатын
1953 ж. генетик Г.Уотсон мен физик Ф.Крик зерттеді. Олар ДНҚ-ның нәзік
құрылысын анықтады.
Академик Б.Л.Астауров (1904-1974 жж.) генетикалық аппарат қызметінің
негізі ретінде ядро мен цитоплазманың өзара әрекеттесу проблемаларын шешуге
үлкен үлес қосты. XX ғасырдың 30-жылдарында ол алғашқылардың бірі болып
генетикалық ақпаратты жүзеге асыру жолы күрделі, көптеген факторларға
тәуелді деген ой айтқан. Оның партеногенетикалық, андрогенетикалық және
гиногенетикалық жасанды ұрпақ алу методтарының іс жүзінде қолдануға лайықты
маңызы болды және олар дүниежүзілік ғылымға қосылған үлес ретінде батыл
бағалануы орынды еді.
XX ғасырдың 50-60 жылдардағы клетка культивациясы
және микрохирургиялық әдістер салаларында қол жеткен зор
табыстар, жаңа қоршауда генетикалық потенциясын аныктау
мақсатымен, соматикалық клеткалардың ядроларын ядросыз
жұмыртқаға көшіру тәсілдерін табуға мүмкіндік берді. Р.Бриггс
пен Т.Кинг 1955 ж. бақаның бластула немесе гаструла сатысындағы клетка
ядроларын ұрықтанбаған партеногенетикалық дамуға дайындалған (уколмен)
ядросыз бақаның жұмыртқасына көшіріп қондырған. Сонда шамамен 25-30%
жұмыртқаларында бөлшектену мен гаструляция басталды. Осыдан, бластула мен
ерте гаструланың клетка ядролары әлде де тотипотенттілік сақтайды, яғни,
әр бластомер ядросы зигота ядросымен генетикалық жағынан бірдей деген
қорытындыға келеді. Дж. Гердон 1962 ж. шпорц бақаның итбалығы ішек
эпителиясының клетка ядроларын микрохирургия әдісімен клеткадан бөліп алып,
өз ядросы алынып тасталған жұмыртқаға енгізіп, соның нәтижесінде эмбриондық
дамуын қамтамасыз ететін қабілетін дәлелдеді (расында, 726 қондырмадан 1,4%
кемірек жағдайында).
Осы эксперименттер соңғы жылдары қарқынды дамып, бластомерден және
соматикалық клеткалардан жануарларды клондау жолындағы бағыттың негізі
болды. Алғаш шотландиялық ғалым Уилмут клондаған қой Доли (1997 ж.) және
тағы Гавай университетінің профессоры Р.Янагимати мен оның ассистенті
Т.Вакаяма (1998 ж.) клондаған тышқандар (тіпті екінші буында клондалған,
яғни клондалып қойылған тышқандардан клондалған) мамандар ғана емес, кең
жұртшылықты да таңқалдырды.
Жеке даму биологиясының тағы да бір саласы - даму генетикасы. Даму
генетикасы бұрын феногенетика деп аталынатын. Бүгінгі күнде даму генетикасы
қарқынды дамып келе жаткан биологиялық ғылым. Ол тұқым қуалау ақпараттардың
организмнің жеке дамуындағы жүзеге асырылуын зерттейді, яғни, қандай
жолдармен гендегі ақпараттар морфологиялық, биохимиялық, молекулалық
белгілерге айналады.
Қазіргі таңда эмбриологиялық зерттеулер өте кең мәселелер шеңберін
қамтиды, олардың ішінде мыналарды белгілеуге болады: молекулалы-
биологиялық, биохимиялық және жалпы даму мен қартаю реттеуінің генетикалық
механизмдері, клеткалық дифференцировка, атап айтқанда, пролиферация мен
морфогенез; даму процесінде иммунитеттің қалыптасуы; гаметогенез зерттеу,
ерекше бағалы үй малы мен жабайы жануарлардың сирек түрлерінің гаметалары
мен ерте тұқымдарын культивациялау мен консервациялау проблемалары;
трансген жануарларын алу; әр түрлі жағдайлардағы мүшелер мен ұлпалардың
регенерациясын зерттеу.
Сүтқоректілер - жоғары ұйымдасқан төмендегідей белгілері бар
омыртқалылар класы. Ол белгілер: 1-миы үлкен және күрделі құрылымды (жаңа
қыртыс - деопаллиум бар), жақсы дамыған сезім мүшелері олардың мінез-
құлқының жетілуіне себебін тигізеді; 2-тірі туу және төлдерін сүтпен асырау
олардың өміршеңдігін жоғарылатады; 3-жылы қандылылық және түкті жабын дене
температурасының түрақты болуын және әртүрлі климаттық жағдайларға жеңіл
бейімделуін қамтамасыз етеді. Бұл айтылғандар сүтқоректілердің жер
жүзіндегі барлық тіршілік ортасын мекендеуіне және меңгеруіне көмектесті.
Сүтқоректілердің ұйымдасуына тән басқа да белгілерін атап өткен жөн.
Олар: тістерінің гетеродонтты болуы; төрткамералы жүрек және одан сол орта
доғасының шығуы; ортаңғы құлақта дабыл қуысы мен онда үш (кейбір авторлар
бойынша төрт) есту сүйегінің (балғашық, төс және үзеңгі) болуы; қызыл қан
түйіршіктері ядросыз, ол оттегі сиымдылығын арттырады; өкпенің альвеолярлы
құрылысты болуы; көкірек және құрсақ қуыстарын бөліп жататын бұлшық ет
көкеттің (диафрагманың) болуы; терісінің әртүрлі бездерге бай болуы және
олардың маңызды қызмет атқаруы (тек сүтқоректілерде ғана сүт бездері
болады); астыңғы жағы тек бір жұп тіс сүйегінен тұрады және шайнау мен бет
бұлшық еттері жақсы жетілген; омыртқа жотасынын қозғалмалы мойын бөлімі,
әдетте, 7 омыртқадан тұрады [10].
Көпшілік сүтқоректілерге тән басқа да сыртқы белгілерді айтуга болады.
Олар: аяқтарының тік болуы, ол тұлғасын жерден біршама көтереді; ерні
жұмсақ әрі қозғалмалы; мұрын жақсы жетілген және құлақ қалқаны үлкен;
құйрығы маңызды қозғалыс қызметін атқаратын орган болып табылатын
киттәрізділер, сирендер мен кейбір басқа топтардан басқаларында
салыстырмалы түрде әлсіз.
Сүтқоректілер - барлық биоценоздардың өте маңызды мүшелері және адам
үшін ролін бағалау өте қиын: бұлар ауылшаруашылық малдары, көптеген кәсіби
жолмен ауланатын түрлер, адам мен үй малдарының ауруларын сақтаушылар, ауыл
және орман шаруашьшықтарының зиянкестері және т.т.
Сүтқоректілер — омыртқалы жануарлар дамуының ең жоғары сатыдағы
класы. Олардың дене мөлшері де әр алуан. Ең кішкентай көптісті жертесердің
дене тұрқы 38—45 мм, салмағы 1,2— 1,7 г болса, ең ірі хайуанат — көк киттің
денесінің ұзындығы 33 метрге, салмағы 120 тоннаға дейін жетеді.
Сүтқоректілердің формасы да әртүрлі. Су жануарлары — киттер балық
формасында болса, ұшуға бейімделген жарқанаттардың алдыңғы аяқтары ұшу
жарғағына айналғандықтан құстар сияқты самғайды. Десе де, көптеген аңдар
денесінің негізгі формасы — салмағы төрт аяқтарына түсетін денесі жер
бетінен көтеріңкі. Денесі жүнді терімен жабылған. Кейбір түрлерінде
терідегі жүн инеге, қабыршаққа немесе қылтанаққа айналған. Терілері әртүрлі
бездерге (сүт, тері, май және т. б.) бай. Әсіресе, жалпы сүтқоректілерге
тән ерекшелік балаларын қоректендіруге арналған сүт бөлетін бездерінің
болуы.
Астыңғы жақ бас сүйегімен бір жұл сүйекпен жалғасады, ал шүйде бұдыры
екеу. Орта құлақ төрт есту сүйегінен тұрады (балға, төсше; жасымық тәрізді
сүйек және үзеңгі). Тістері біркелкі емес; күрек тіс, ит тіс және азу тіс
болып бөлінеді. Аңдардың көптеген өкілдерінде сүт тістері кейіннен тұрақты
тістермен алмасады. Олар жақ сүйектеріндегі арнаулы ұяшықтарда
(альвеола) тамырларымен бекіген. Сүтқоректілердің көптеген түрлерінде мойын
омыртқа жетеу. Бірінші мойын омыртқа яғни ауыз омыртқа (атлант) бас
сүйегімен бірге екінші мойын омыртқаның (эпистрофея) тіс тәрізді өсіндісі
арқылы айналып, қозғалып тұрады.
Сүтқоректілердің құрылысындағы басқа ерекшеліктерден мыналарды атап
өтуге болады. Өкпесі жарғақты құрылысты, жүрегі төрт камералы, бір орта
доғасы (сол жақ) бар, эритроциттерінде ядро болмайды; кеуде және құрсақ
қуыстары көк ет — диафрагмамен бөлінген. Омыртқалы жануарлардың басқа
класстарының өкілдерімен салыстырғанда мидың алдыңғы бөлімі (әсіресе,
мишық) күшті дамыған. Сүтқоректілердің көпшілігі (тек кейбір қарапайым
топтарынан басқалары) жылы қанды, денелерінің температурасы тұрақты, қан
айналысы араласпаған (артерия қаны вена қанына қосылмайды). Барлығы да
іштей ұрықтанады әрі балаларын тірі туады. Анасының жатынындағы ұрық
плацента арқылы қоректі қаннан алады.
Сүтқоректілердің тегі — Перм дәуірінде жер бетінде тіршілік еткен
аңтістілі ұсақ қарапайым бауырымен жорғалаушылар. Көне дәуірдегі алғашқы
сүтқоректілердің қалдықтары жоғарғы триас жыныстарынан табылған. Олар —
көпбұдырлы жәндіктер. Бірақ, морфологиялық жағынан қазіргі аңдарға аз да
болса ұқсас формалар, (пантотериялар) жер бетінде юра дәуірінің орта
кезінде пайда болған. Бұлардың дене мөлшері егеуқұйрық немесе
қаптесерлердей ғана болған. Азу тістерінің үш бұдыры болған; насекомдармен
қоректеніп, азығын аулауға түнде шыққан. Маман ғалымдар осы топтың жабайы
өкілдерінен, мүмкін, бор дәуірінің басында қалталы және плацентті
сүтқоректілер шықса керек деген болжам айтады.
Қазірде сүтқоректілер жер шарының барлық бөліктерінде таралған. Сонау
ерте дәуірден бастап, адам өмірінде бұл хайуанаттар маңызды орын алады.
Олардың көптеген түрлері кәсіптік және әуесқойлық жолмен ауланатын бағалы
аңдар. Жоспарлы түрде аулау арқылы олардың дәмді етін, жұмсақ алтын
аталып кеткен құнды терілерін, дәрі-дәрмектік шикізаттарын және тағы да
басқа өнімдерін халық шаруашылығына пайдалана аламыз. Аса бағалы аң
түрлерін елімізде жерсіндіру немесе арнаулы аң фермаларында өсіру кең
етек алып келеді. Кейбір ұсақ сүтқоректілер : ғылыми жұмыстар жүргізу үшін
Лабораториялық жануарлар есебінде де пайдаланылады. Тінті
насекомқоректілер және жыртқыш аңдар ауыл және орман шаруашылықтарына зиян
келтіретін және түрлі аурулар таратуға себепкер болатын ұсақ жәндіктер,
кеміргіштермен азықтанып, пайдасын да тигізеді.
Сүтқоректілердің ішінде зиянды түрлері де бар. Біраз түрлері орман
және ауыл шаруашылықтарының зиянкестері, ал кейбіреулері адам мен жан-
жануарларға ауру таратушылар болып табылады.
Сүткоректілер класының өкілдері бүгінгі күні өмір сүретін 19 отрядты,
118 тұқымдас және 4000-нан астам түрді біріктіреді. Қазақстанда бұл кластың
8 отрядына (насекомжегіштер, қолқанаттылар, қоянтәрізділер, кеміргіштер,
жыртқыштар, ескекаяқтылар, тақтұяқтылар, жұптұяқтылар) жататын аңдардың 178-
дей түрі тіршілік етеді.
Сүтқоректілердің шығу тегінің көзі рептилиялар шежіресінің ең басында
орналасатыны дәлелденген және бұл кластардың қазіргі өкілдерінің арасындағы
туыстық байланыс өте алыс. Карбонда пайда болған пеликозаврлар қарапайым
сүтқоректілердің ежелгі рептилиялық тегі болып саналатын топ. Бұл
рептилиялардың ұйымдасуы өте төмен болды, бірақ оларда синапсидті бассүйек
(бір самай доғалы және бір самай шұңқырлы) дами бастады. Аңтәрізді біршама
прогрессивті рептилияларда оларды сүтқоректілерге жақындататын
морфологиялық белгілері болды. Олар: аяқтары тұлға астына қарай орналасқан;
бассүйек синапсидті типті; екінші қатты тандайдың болуы; ми сауыты біршама
ірі және тістері гетеродонтты [8].
Триаста рептилиялар арасында синапсидтер мен динозаврлар бар біршама
топ алға қарай қарқынды дами бастады. Көптеген терапсидтер динозаврлардың
әртүрлі топтарымен бәсекелеске шыдай алмады және бірте-бірте жойылды. Бірақ
майда аңтектестер бәсекелестікке шыдап ымыртта және түнде тіршілік етуге
көшті, осыған орай олардың барлық сезім мүшелері күшті дамыды, олардан ең
алғашқы сүтқоректілер шықты және бұлардың қалдықтары триастың соңындағы
мезозой қабатынан табылды. Бұл майда мезозой сүтқоректілері жердегі
тіршілікте көптеген миллион жылдарда аса маңызды роль атқармады, өйткені
бұлар жерді, суды және ауаны толықтай иеленген динозаврлар көлеңкесінде
қалып қойды. Десе де миллион жылдар ішінде егеуқұйрықтәрізді
сүтқоректілердің интеллектуальды қабілеттері, сезім мүшелері, тиімді
локомоторлы (қимыл-қозғалыс) аппараты дамыды, қантасымалдау жүйесі
жақсарды, тұрақты дене температурасы қалыптасты, ұрпағы ана организмінде
дамыды және оны сүтпен қоректендірді, оған қамқорлық жасалды және үйретті.
Сүтқоректілердің эволюциясындағы маңызды кезең рептилияда пайда болып,
бірақ ары қарай дамымай қалған неопаллиумның қарқынды түрде дамуы.
Сүтқоректілерде жаңа қыртыстың дамығандығы сонша, ол алдыңғы мидың
сыңарларын үстінен толықтай жапты және күмбездің ескі бөлімдерін
(архипаллиум мен палеопаллиум) алдыңғы мидың ішіне қарай ығыстырды. Сонымен
қатар, сүтқоректілерге тән белгілер - ұрпағын сүтпен асырауы және түкті
жабынның пайда болуы. Тағы да астыңғы жақтың бассүйекпен байланысу тәсілін
де атап өтуге болады, мысалы шаршы және байланыс сүйектері рептилияларда
висцеральды аппаратының бөліктері болса, сүтқоректілерде бұлар ортаңғы
құлақ қуысына жылжып, есту сүйектеріне (балғашық және төс) айналған және
байланысты екі жабынды сүйектер - қабыршақты және тіс сүйектері
қалыптастырады.
Мезозой сүтқоректілерінің қазба қалдықтары өте көп және олардың
классификациясы осы күнге дейін геологиялық жылнаманың толық болмауына орай
талас тудыруда (Сурет 2).
Сурет 2 - сүткоректілердің қарапайым топтарының эволюциясы мен туыстық
байланысын көрсететін үрім-бұтақ. Көптеген формалары жарым-жарты даралар
бойынша
Омыртқалылардың бұл класының өкілдері бір-бірінен салмағы (ергежейлі
жертесердің салмағы 1,2 г, көк кит — 50 тн) және мөлшері (ақтісті
жертесердің ұзындығы 4-4,5 см, көк кит - 33 м) бойынша өте күшті
ерекшеленеді.
Әдетте сүтқоректілердің басы, жұп аяқтары, тұлғасы мен құйрығы
болатыны белгілі, бұлардың дамуына тіршілігі, қимыл-қозғалыс сипаты мен
жемтігін аулау тәсілдері өте күшті әсер етеді, тіпті бұл мүшелердің
кейбіреулерінің жойылып кетуіне де алып келеді. Екінші жағынан
систематикалық қатынасы алыс жануарлар, бірақ ұқсас тіршілік ететіндер
конвергентгік ұқсастықтарға ие болады, бұлар экологиялық типтер деп
аталады.
Көптеген жартылай суда тіршілік ететін түрлердің түгі қалың, дене
пішіні сусымалы, саусақтарының арасында жүзу жарғақтары бар және құйрығы
жалпақ (үйректұмсық, құндыз, саз құндызы, кәмшат, калан, кәмшаттүсті
жертесер) болады. Жақсы жүзгіштерде - қалақаяқтыларда, сирендерде,
киттәрізділерде - дене пішіні торпедотәрізді, аяқтары қалаққа айналған және
кейбіреулерінің құйрық жүзбеқанаты балықтардағыдай негізгі қозғағыш мүшесі
болып табылады.
Аша - және тақтұяқтылар бір-біріне өте ұқсас, жыртқыштардан қорғану
үшін ашық жерлерде жылдам қозғалады. Олардың пішіні ерекше, аяқтары ұзын,
мықты, тұлғасы тығыз және ұзын мойны қозғалмалы.
Қосаяқтар, ұзынсирақтылар және кенгурулардың пішіні де өздеріне тән:
алдыңғы аяқтары әлсіз, жамбасы және артқы аяқтары күшті, құйрығы ұзын (ол
тепе-теңдік қызметін атқарады).
Ағаш сүлбесінде тіршілік ететін түрлердің өзіндік ерекшеліктері
болады. Олардың аяқтары не қысқа не күшті және құйрығы түкті (тиіндер,
сусарлар) немесе ұзын, аяқтары қармалағыш (маймылдар), ал кейбір ағаш
сүлбесінде тіршілік ететін сүтқоректілердің құйрығы бесінші аяғының
қызметін атқарады (кеңтанаулы маймылдар, ағаш құмырысқажегіштері мен
жайралар, опоссумдар мен ящерлер). Ең соңында, аздаған ағаш сүлбесіңце
тіршілік ететін жануарлардың денесінің екі бүйірінде терілі қатпар болады,
ал бір ағаштан екінші ағашқа 10-15 м қалықтап ұлғуына көмектеседі (қалталы
тиіндер, ұшарлар, жүнқанаттылар).
Ашық алаңдарды мекендейтін сүтқоректілер. Көптеген отрядтарда ашық
алаңдарды - шалғын, дала, шөлді жерлерді - ұнататын түрлер бар Мұндай
сүтқоректілер насекомқорекгілер, кеміргіштер, жыртқыштар, қалталылар
және тұяқтылар арасынан кездеседі. Ашық алаңда мекендеушілердің көздері
өткір, тез қозғалады немесе інде тығылуга қабілетті, суды аз пайдаланады
және бүркеніш реңі болады. Ашық алаңдарда мекендеушілер жан-жақгы
жақсы бақылауы керек, мысалы керіктер бірнеше м биіктіктен айналаны
көре алады. Бойы тәпелтектері далалы жерлердің табиғи биіктерін -
төмпешіктерді, тастарды пайдаланады, артқы аяқтарымен бағана
сияқты тік тұрады (қояндар саршұнақгар, кенгурулар). Далалы жерлерде
және саванналарда төнген қауыптен құтылу үшін тез қозғалу керек, яғни қатты
жүгіреді немесе секіреді. Қазғыш және топырақ арасында тіршілік ететін
сүтқоректілер. Сүтқоректілер арасында топырақ қазып тіршілік ететіндердің
басым көпшілігі кеміргіштер болып табылады. Олар: суырлар, құмтышқандары,
аламандар, алақоржындар, алып соқыртышқандар, қосаяқтар, жайралар,
вискачилар. Қоянтәрізділерден - інқояндары мен
шақылдақтар. Австралияның қалталыларының арасында топырақ арасында қалталы
көртышқан, мүкітістілерден - сауыттылар тіршілік етеді. Кап түтіктістісі
және дала ящері індерін өте тез қазады. Африка сүйелді доңызы түтіктістінің
інін кеңейтіп пайдаланса, ал кейбір
жыртқыштар (борсықтар, түлкілер, құлақты түлкілер - фенектер) өздеріне
терең
ін қазады. Қазғыш сүтқоректілер арасында уақытша ін қазып сыртқа шығатындар
және топырақ арасында үнемі тіршілік ететін түрлер бар. Уақытша ін
қазатындардың аяқтары, бассүйегі, сезім мүшелері мен омыртқа жотасында
айтарлықтай морфологиялық өзгерістер шамалы болса, ал топырақ арасында
тіршілік ететіндер өте жоғары дәрежеде мамаңданғандар болып табылады және
әртүрлі систематикалық топтарда конвергентті ұқсастықтар болады: түгі
қысқа,
қалың әрі үлпілдек, көздері қарапайым, рудиментті; көзарты өсіндісі
болмайды;
бүйір шүйде өсіңділері жойылған, өйткені басын бүйіріне қарай қозғауға
болмайды, бассүйектің буын төмпешіктері артқа қараған, себебі бассүйек пен
омыртқа жотасы бір деңгейде жатады, оның қазу кезінде көмегі болады,
баскаңқасы сүйектерінің бірігуі ерте басталады. Орман сүтқоректілері.
Орманда сүтқоректілердің көптеген түрі мекендейді, олар алғашқыда ашық
биотоптарда тіршілік еткен, орманда екінші рет пайда болғандар (бұғылар,
еліктер, бұландар, доңыздар, аюлар, борсықтар, құндыздар). Ормандар
алуантүрлі болғанымен бәріне біршама ортақ белгілер тән. Бұталар биотоптық
жағдайларына қарай ормандардан аласалығымен бірден ерекшеленеді, оларда ірі
бағаналы ағаштар болмайды және ірі сүтқоректілер үшін кәдімгідей кедергі
болып табылмайды. Ұшатын сүтқоректілер. Әдетте ұшатын сүтқоректілерді
бұтақтан бұтаққа секіруге бейімделген орманда тіршілік еткен формалардан
пайда болған деп есептейді. Сүтқоректілердің әртүрлі отрядтарынан ұшуға,
дәлірек айтсақ ағаш арасында азды-көпті қалықтауға бейімделгендерін табуға
болады. Су сүтқоректілері. Бұл кластың әртүрлі отрядтарында тіршілігі
сумен байланысты болатын түрлерді табуға болады. Сулы ортаға бейімделу
дәрежесі түрлі сүтқоректілерде түрліше. Су маңы және суда тіршілік
ететіндердің дене пішіні сусымалы, бірақ бегемоттарда басқаша, олардың
суда тіршілік етуге бейімделу белгісі - көздерінің және танауларының
шығыңқы болуы. Көптеген су маңында тіршілік ететін түрлерінің
(үйректүмсық, ондатр, саз қүндызы, жүпар, кәмшат, қалан, құндыз)
саусақтарының арасында жүзу жарғақтары болады. Үйректұмсық пен
құндыздың құйрығы өте жалпақ болып келеді және жүзуге көмектеседі.
Жануарлардың судан құрлыққа шығуына байланысты оларды қоршаған орта
жағдайы өзгеріп, ұрықтарының да-муы құстар мен рептилийдегі сияқты жұмыртқа
ішінде немесе сүтқоректілердің көпшілігінде арнаулы орган — жатырда өтетін
болған. Бірінші жағдайда дамуға қажетті қоректік заттарды жұмыртқадағы
сарыуыз бен белоктан, ал екінші жағдайда ұрықтың қорегі ана организмінен
алынады. Сүтқоректілердің көпшілігінің жұмыртқасы эволюция процесінің
нәтижесінде сарыуызын жойғандықтан ланцетниктің жұмыртқа клеткасы сияқты
өте кіші болып келеді. Сонымен бірге толық бөлшектенуге көшкен, бірақ та
сүтқоректілердің дамуы меробластық типпен жүреді. Қазіргі сүтқоректілердің
ең жабайысы — ехидна мен үйрек тұмсық. Бұлар рептилийлердің көпшілігіне тән
көбею және даму тәсілін сақтаған. Бұл жануарлардың жұмыртқа клеткасы өте
ірі болады (сарыуызының диаметрі 0,5 см-дей). Ехидна денесінің бауыр
бетінде болатын қалтаға көбінесе бір жұмыртқа салады. Үйрек тұмсықта қалта
болмайды, інге салған жұмыртқаларын басып жетілдіреді. Бөлшектенуі
дискалық, гаструлануы рептилийлердікіндей жүреді. Жұмыртқадан шыққан
балалары анасының тері безінің сүтке ұқсас секретімен қоректенеді. Барлық
сүтқоректілер балаларын тірі туады. Құрсақтық даму кезеңі
түрлі сүтқоректілерде түрліше және ұрықтың ана организмімен байланысының
түрі де бірдей болмайды. Қалталылар кла-стармағының қүрсақтық даму кезеңі
өте қысқа және ұрықтың жатыр кілегей қабықшасымен байланысы жабайы келеді.
Қалталылардын кейбір түрлерінің (бандикут немесе қалталы борсық) тол
қабының қабырғасы жатырдың кілегей қабықшасының ойындысына кіріп тұратын
өсінділер құрайды. Сондықтан қалталылар балаларын шала туады. Мысалы,
ересек үлкен кенгурудың еркектерінің үлкендігі адамның бойындай болғанмен,
балаларының үлкендігі лобия дәнінен болар-болмас қана үлкен. Кейбір
қалталылар өздерінің балаларын қалтасында жетілдіреді, кейде кенгуру
баласы, анасының қалтасында жүріп өзі көбейіп балалы болады. Бұл
жануарлардың жұмыртқасында сарыуыз көп болмайды.
Жоғары сатыдағы сүтқоректілердің жұмыртқасында сарыуыз кірінділері жоқ
деуге болады және онда дамудың бастапқы кезеңіне жеткілікті не органикалық,
не бейорганикалық заттар болмайды. Ұрық ДНК дамуына қажеттің бәрін ана
организмінен алады. Планцеттілердің жұмыртқа клеткалары өте кішкентай
алецитальді болып келеді. Толық бөлшектенеді. Бластомерлердің үлкендігі
бірдей болмайды және олардың санының көбеюінде геометриилық прогрессия
байкалмайды (Сурет 3).
Сурет 3 - жарканат жұмыртқасының бөлшектенуінің бірінші кезеңі: 1 -
ұрықтан тыс, 2 - ұрықтық бластомерлер.
Бөлшектенудің бірінші бөлінулерінен бастап бластомерлердің екі түрі
байқалады: ұсақ ақшыл бластомерлер қаптап өседі. Ішкі күңгірт
бластомерлерден эмбриобласт қалыптасады.
Бұнан ұрықтың денесі, амнион мен саруыз қапшығы түзіледі. Бетіндегі
ақшыл бластомерлерді труфобласт (қоректендіруші бастама) деп атайды. Бұл
клеткалар жатырдың кілегей қабықшасымен тікелей байланысып, ұрықтың
қоректенуін қамтамасыз етеді.
Cүтқоректілердің моруласы бірнеше рет бөлшектенгеннен кейін
бластоцискіге – бластодермалық немесе ұрықтық көпіршікке айналады.
Бластоцистінің қабырғасы клеткалардың бір қабатынан тұрады. Қуысы сұйыққа
толады. Бластоцист қабырғасының бір участогіне эмбриобластының клеткалары
жабысып ұрықтық түйінді құрайды. кейін ол ұрық қалқаншасына айналады.
Эмбриобласт жанасатын трофбластының участогін Раубер қабаты деп атайды.
Гаструлланың бірінші фазасы басталады: бір қабатты ұрық қалқаншасы
деляминация арқылы екі қабатты болады. Ұрық түйіні экто- және эндобластан
тұратын ұрық қалқаншасына айналады. Ұрық қалқаншасында алғашқы жолақ Гензен
түйіні қалыптасады, яғни ұрық денесі түзіледі. Келешек эмбрионның
клеткалары биохимиялық жағынан трофобластының клеткаларынан өзге болады.
Сонымен плаценталы сүтқоректілердің гаструлануының бірінші және екінші
кезеңі құстардікіне ұқсас келеді. Гаструлланудың соңында үш қабатты ұрық
пайда болады және жота органдарының комплексі қалыптасады. Негізгі
эмбриондық бастамалардың (нерв түтігінің пайда болуы, мезодерманың жіктелуі
мен сегменттерге бөліну т.б.) оқшаулану процестері негізінде басқа
омыртқалылардағыдай жүреді (Сурет 5).
Гаструлалану кезінде ұрық жатыр қабырғасына бекиді. Бұл өте күрделі
морфологиялық және физиологиялық процесс. Ұрық жатырдың кілегей қабықшасына
толықтай немесе трофобластының өсінділерімен енеді. Трофобластының
өсінділерін алғашқы бүрлер деп атайды. Кейін ол дәнекер ұлпасы мен
тамырлары бар екінші бүрлерге айналады. Хорион осылай пайда болады.
Сүтқоректілердің жұмыртқа клеткасында сарыуыз болмағанымен құстар мен
рептилийлердегідей сүтқоректілерде де амниот, аллантоис пен сарыуыз қапшығы
қалыптасады (Сурет 4).
Сурет 4 - қоян жұмыртқасы дамуының бастапқы кезеңі: 1 – трофобласт; 2
– бөлшектеу қуысы; 3 – ұрықтық түйін.
Сурет 5 - сүтқоректілер ұрығының ұрықтан тыс құрылымдарының дамуы
(схема).
Байланыстың бұл түрінде ұрық хорионы жатырдың кілегей қабықшасының
эпителийіне жанасып қана тұрады. Хорион бүрлері кілегей қабықшасының
ойықтарына ұлпаларын зақымдап кіріп тұрады. Сондықтан қоректік заттар мен
оттегі ұрықтың қанына ана қанынан тікелей бармайды, жатырдың кілегей
қабықшасы бездерінің секреті — жатыр сүтінен барады. Туу кезіңде бүрлер
жатырды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыстың тақырыбы Сүтқоректілердің дамуы. Курстық жұмыс 37
беттен тұрады.
Кіріспе бөлімінде жеке даму биологиясы туралы бірер сөз жазылған.
Сүтқоректілерге жалпы сипаттама бөлімінде сүтқоректілердің
құрылысы, қызметі және түрлері, т.б. туралы жазылған.
Сүтқоректілердің дамуы мен маңызы бөлімінде сүтқоректілердің даму
ерекшеліктері және халық шаруашылығындағы және табиғаттағы маңызы туралы
айтылған.
Курстық жұмыс қорытыдыдан және 15 пайдаланылған әдебиеттен тұрады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Сүтқоректілердің дамуы мен маңызы
1.1 Сүтқоректілердің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 4
1.2 Ланцетниктердің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...19
1.3 Қосмекенділердің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .21
2 Сүтқоректілердің дамуы мен маңызы
2.1 Құстардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .24
2.2 Ұрықтың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Жұмыртқа клеткасының
бөлшектенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .36
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Кіріспе
Курстық жұмыстың көкейкестілігі: сүтқоректілердің даму ерекшеліктерін
анықтау, зерттеу, баяндау.
Жеке даму биологиясы онтогенездің заңдылықтары мен жолдары зерттейтін
ғылым. Қазіргі уақыттағы жеке даму биологиясы бұл - эмбриология, цитология,
генетика және молекулалық биология салаларының жетістіктерін қамтитын
жинақты ғылым. Даму биологиясының негізі эмбриология болып саналады. Жай
сөзбен айтқанда даму биологиясының мақсаты: эмбриологиялық, генетикалық,
биохимиялық, молекулалық-биологиялық әдістерді қолдана отырып ұрықтанған
жұмыртқадан қандай жолмен күрделі организмнің пайда болатынын түсіндіру
болып табылады. Жеке даму биологиясы гаметогенезді (жыныс клеткаларының
дамуын), яғни ұрық пайда болу алдындағы кезеңді, ұрықтық кезеңді және ұрық
жарыққа шыққаннан соңғы (постэмбрионалды) кезеңдерді зерттейді.
Постэмбрионалды кезең - өсу, метаморфоз, жыныссыз көбею, регенерация,
соматикалық эмбриогенез сияқты процестерді қамтиды. Сонымен, бұл ғылымның
саласы тірі организмдердің дербес дамуы негізіне жататын сан алуан
құбылыстарды қарастырады [3].
Эмбриологияның даму тарихындағы бірінші қезең сипаттамалық кезең деп
аталады. Ол кезеңде ғалымдар өз зерттеулерінде дамушы организмдегі
морфологиялық өзгерістерді суреттеумен ғана шектейтін. Сонымен бірге,
алғашқыда ұрықтың түрлі кезеңдеріңдегі жалпы құрылысы зерттелген болса,
кейінірек зерттеушілердің негізгі назары даму процесіндегі ішкі мүшелер мен
олардың нәзік құрылымының пайда болуы мәселелеріне көшкен. Бүгінгі күнде де
классикалық сипаттамалық эмбриология өзінің маңызын жойған жоқ, себебі
қазіргі заманның электрондық және жарық микроскопияның жаңа әдістері
қолданылып әр түрлі жануарлардың ұрықтық дамуы жүйелі түрде зерттелуде.
Жануарлар организмдерінің ұрықтық дамуы туралы деректі мәліметтер
біртіндеп жиналған сайын, эмбриологияда зерттеудің тәжірибелік әдістерін
қолдануға лайықты жағдай жасалады. Сипаттамалық эмбриология әр түрлі
ұрықтық даму процесі қалай және қандай кезекпен өтетінін зерттесе,
эксперименттік эмбриология даму барысындағы әр түрлі процестер мен ұрық
бөлшектері арасындағы өзара қарым-қатынастарының байланысын анықтауды
көздейді. Эксперименттік эмбриологияның негізін қалаушылардың бірі
Вильгельм Ру оны даму механикасы деп бекер айтпаған. Әр түрлі физикалық,
химиялық, ішкі және сыртқы факторлардың ұрықтың дамуына тигізетін әсері
бүгінгі күні аса зор ықыласпен зерттелуде.
Курстық жұмыстың мақсаты – сүтқоректілердің даму ерекшеліктерін
зерттеп, бақылау.
Курстық жұмыстың міндеті – сүтқоректілердің түрлерімен және дамуымен
толық танысу.
1 Сүтқоректілердің дамуы мен маңызы
1.1 Сүтқоректілердің дамуы
Жеке даму биологиясының негізі эмбриология болып табылады. Сондықтан
жеке даму биологиясының тарихы эмбриологияның тарихымен тығыз байланысты.
Жануарлардың ұрықтық дамуы туралы алғашқы деректер ертедегі өркениет
орталықтары - Көне Мысыр, Вавилон, Ассирия, Греция, Үңді мен Қытай
елдерінің тарихи құжаттарында кездеседі.
Көне Үнділер (біздің дәуірге дейін бірнеше ғасыр бұрын) ұғымына сәйкес
ұрықтың дамуы дененің барлық мүшелерінен алынатын аталық өндіру заты мен
(тұқым деген мағлұматқа сай) аналық өндіру затының (бұл менструальды қанмен
теңестірілсе керек) қосылуынан басталады. Ұрықтың жынысы ұрықтану кезіңдегі
қан мен тұқымның салыстырмалы мөлшеріне байланысты деп саналған. Жалпы
айтқанда, осы ұғымдар материалистік көзқарасқа жақын болған. Біздің дәуірге
дейінгі (б.д.д.) VI - 1 ғғ. үнді медициналық шығармаларында тірі жандардың
өзгермейтін тұқым қуалаушы қасиеті бар, сондықтан бала ата-анасына ұқсас
деген пікір айтылады. Көне Грециядағы жануарлардың эмбриондық дамуы туралы
теориялық-философиялық көзқарастар мен практикалық деректер ерекше назар
аудартады. Мысалы, философ-натуралист Эмпедокл (б.д.д. 490-430 жж. шамасы)
ұрық еркек пен ұрғашы ұрықтардың араласу нәтижесінде пайда болады, ал
ұрықтың жынысы даму кезеңіндегі температураға байланысты деп санаған.
Демокрит (б.д.д. 460-370 жж.) ұрықтың құрамында дененің барлық бөлімдері
мен мүшелерінен шыққан бөлшектер барын болжаған. Көне дәуірдің аса көрнекті
емшісі Гиппократ (б.д.д. 460-377 жж. шамасы) ұрық дененің барлық
мүшелерінен шығады деген идеяны қолдаған және қандай да болса зақым
алған ата-анадан дені сау балалармен қатар, ауру балалар тууы мумкін деп
санаған. Ұрық, Гиппократтың көзқарасы бойынша, еркек пен ұрғашы ұрығының
араласуынан пайда болады. Ұрықтың айналасында қапшық түзіледі, дем алатын
кіндік қалыптасады. Ұрықтың барлық мүшелері бір уақытта құрылады. Яғни,
ұрықта барлық органдар түгел, олардың кейінгі даму процесінде жай ғана
көлемі ұлғаяды. Гиппократтың бұл ұғымы ХVІІ-ХVШ ғасырлардағы көпшілік
мақұлдаған преформизм теориясымен үйлеседі. Бұл теория бойынша, қандай да
ұрық болсын - ол ересек организмнің кішкентай көшірмесі, даму процесінде ол
жай ғана өзгермей (дифференциациясыз) өседі. Дегенмен, Гиппократтың
пайымдауынша, дамудың ең алғашқы кезеңінде мүшелер қалыптаса бастайды [6].
Көне дәуірдің асқан ойшылдарының бірі Аристотельдің (б.д. дейін 384-
328 жж.) еңбектерінде биология мәселелері маңызды орын алған. Соның ішінде
ол жануарлардың дамуына ерекше назар аударады.
Аристотельдің ұғымы бойынша, ұрық еркек ұрығымен ұрғашының денесінен
бөлініп шыққан заттардың қосылуынан пайда болады. Ұрғашы затынан материя
(ұрық пайда болу мүмкіндігі) қалыптасады, бірақ бұл мүмкіндікті іске асыру,
тек еркек ұрығынан шыққан форманың материяға көрсеткен әсеріне байланысты.
Сонымен, еркек ұрықта организмнің мақсатқа лайықты құрылысы мен тіршілік
әрекетін түсіндіретін, даму принципі (рух) қаланған.
Жануарлардың пайда болуы туралы деген атты трактатында Аристотель
жануарлар мен адам эмбриологиясының мәліметтерін талдап қорытады. Ол
жануарлардың жыныс айырмашылықтарын, жұмыртқа салушы және тірі туушы
жануарлардың көбею тәсілдерін, әсіресе адамның көбеюін толық сипаттаған.
Тауық эмбрионының дамуындағы арнайы бояусыз, қарусыз көзбен көруге болатын
нәрсенің бәрін егжей-тегжейіне дейін суреттеген. Ол жыныс тегі, тұқым
қуалау, кемтарлықтың пайда болуы, көптұқымдылық және постэмбрионалдық даму
процесінде белгілер қалыптасуға байланысты сұрақтармен шұғылданған.
Аристотельдің практикалық білімінің деңгейі туралы мынадан түсінуге
болады. Ол сүтқоректілерді сипаттаушы ең басты белгілердің ішінде олардың
тірі туатынын, төлді сүтпен өсіретінін, ұрықтары жатырға кіндік және кейін
шу деп аталған мүше арқылы бекінетінін атап көрсеткен. Осы себептен, ол
балық тобынан киттерді бөліп алып оларды сүтқоректілер қатарына қосты. Қате
деп саналып жүрген Аристотельдің бақылауы: Галеос акуласының жұмыртқасы
жатыр қабырғасына сүтқоректі жануарлардың шуына ұқсас мүше арқылы
бекінетінін, тек XIX ғасырдың ортасында ғана Иоганн Мюллер растады.
Аристотель еңбектерінің мәні, ең алдымен, олар болжаудан бақылауға және
суреттемеге көшуді бейнелейді. Бірақ ерте ұрық пен оның бөлшектерінің нәзік
құрылысын терең зерттеуге үлкейткіш оптикалық жүйелер шыққанға дейін көп
уақыт бойында мүмкіндік болмады.
Гиппократқа қарағанда Аристотель ұрықтың мүшелері бірте-бірте, бірінен
соң бірі біртекті массадан пайда болады, олардың бәрінде алғашында жеке
мүшелер болмайды деп санаған. Ақырында, организмнің даму барысында
біртіндеп құрылымының күрделенуі туралы Аристотельдің көзқарасы эпигенез
теориясының негізін қалады.
Орта ғасырлар деп аталған V - XV ғғ. кезеңі феодализмнің пайда болуы
мен дамуы, сонымен қатар, ғылым, мәдениет, техниканың құлдырауы және шіркеу
идеологиясының күрт күшеюімен байланысты. Осы кезеңде, табиғат туралы
көзкарастар діни қағидалар мен феодалдық қоғам ережелерінің ауыр таңбасын
арқалаған еді.
Биологиялық білімнің одан әрі кеңеюі мен жүйеленуі XV-XVIII ғасырларда
қайта өрлеу дәуірінде өтті. Биология ғылымының жедел дамуына біріншіден,
жаңа техникалық құралдарды (микроскоп, термометр, барометр т.с.) пайдалану,
екіншіден, ғалымдардың көптеген саяхаттарға шығуы себеп болды. XVI-XVIII
ғғ. жануарлар эмбриологиясы саласында да едәуір табысқа қол жетті. Италия
ғалымы У.Альдрованди (1522-1605 жж.) Аристотельден кейін бірінші рет тауық
жұмыртқасының даму сатыларын жүйелі бақылап шығуға тырысты.
У.Альдровандидың шәкірті В.Койтер (1534-1576 жж.) балапан эмбриогенезін
үлкен ұқыптылықпен зерттеген.
Эмбриология тарихында маңызды із қалдырған В.Гарвейдің Жануарлардың
пайда болуы жөнінде (1651 ж.) деген кітабы болды, Бұл кітабында ол ұрық
даму процесінде мүшелердің жаңадан пайда болуы туралы және эмбриогенез
жөніндегі кейбір ескі көзқарастарды сынаған (сондай-ақ, ұрык аталық ұрықтан
және аналық қаннан пайда болады деген пікір). Гарвей тірі жанның бәрі
жұмыртқадан дамиды деген атақты афоризмнің иесі. Ол кездегі, тірі емес
заттың өзінен өзі тіріге айналып өсіп-өнуі мүмкін деген көзқарастың
басымдығын ескерсек, бұл афоризмнің батыл да мағынасының терең екеніне көз
жеткіземіз.
1677 жылы С.Гам және А.Левенгук адам шәуетіндегі сперматозоидтардың
ролін түсінбей, оны ұрық сұйықтығындағы инфузория сияқты паразиттік
жәндіктер деп қарастырған [4].
Бұдан бұрынырақ, 1672 жылы, Р. де Грааф көптеген сүтқоректілердің
аналық безіндегі фолликулдарды (ішінде сұйық заты бар, көлемі әр түрлі
көпіршіктер) сипаттаған және оларды жұмыртқа деп атауды ұсынған, өйткені
олар құстардың аналығындағы жұмыртқаға өте ұқсас болған. Ұрықтанғаннан
кейін ұрғашы үй коянының жыныс мүшелерін белгілі бір уақыт сайын зерттеп
Грааф аналықтағы көпіршіктердің жарылып босайтынын, ал жатыр түтігінде,
саны сол шамадай, олардан едәуір ұсақ жұмыртқалар пайда болатынын көрген.
Грааф анағұрлым күрделі, жүздеген клеткадан тұратын құрылымды қателесіп
жұмыртқа деп санаған, ол қазір Грааф көпіршігі деп аталады, ал шын
жұмыртқа осы көпіршіктің ішінде орналасады.
Антуан ван Левенгук (3632-1723 жж.) өзі жасаған микроскоп көмегімен
(үлкейтуі 270 рет) бірқатар омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың
сперматозоидтарын суреттеп, иттің жатыры мен жатыр түтігінде шағылысудан
кейін саны аса көп тірі сперматозоидтарды байқаған. Осыған сүйеніп ол
жатырдағы ұрық сперматозоидтардан пайда болады деген болжам жасайды.
Қайта өрлеу дәуірінде преформистік және эпигенетикалық көзқарастар
біржолата қалыптасты. Преформизмді жақтаушылар (Д.Альдрованди,
Я.Сваммердам, А.Левенгук, Лейбниц, Боннэ, Галер ж.б.) ұрықтық даму бұрыннан
жұмыртқада (Сваммердам, Валисниери) немесе сперматозоидта (Левенгук,
Либеркюн ж.б.) қалыптасқан нәзік құрылымдардың сапалық жағынан
өзгермей тек сандық жағынан өркендеуімен байланысты деп санады (Сурет
1).
Сурет 1 - спермий ежелгі авторлардын көзқарасы бойынша
1 - Гартсокер, 2 - Далленваций, 3-5 - Левенгук, 6 – Пуше
Анималькулистер (дайын организм спермий ішінде болады деген теорияны
жақтаушылар) бағытының ең үздік өкілі Н.Анри - жұмыртқа құрылысы тесігі бар
шар тәріздес, ал спермий түрі кішкентай адамшықтарға ұқсас - деп жазған.
Адамшықтардың үлкен тобынан санаулысы ғана жұмыртқа ішіне еніп, ішінен
жабыльш алып, өсе бастайды.
Нағыз преформистер, мысалы Боннэ, бірінің ішіне бірі салынып қойылған
ұрықтар концепциясын қолдаған. Бұл көзқарас бойынша ұрықтың аналық безінде
келесі ұрпақ ұрықтары жатады, ал олардың ішінде өз алдына болашақ
ұрпақтардың ұрықтары болады. Сонда Боннэ, Еваның аналық безінде бүкіл
болашақ адамзаттың ұрықтары болған деп санады.
Бір ғажабы, сол кездегі преформистік көзқарас табысына микроскопиялық
техника кеңінен пайдалана бастауы себеп болды. Микроскопистердің алғашқы
зерттеулерінен-ақ эмбрион құрылысының, тіпті дамудың ерте кезеңінің де
орасан зор күрделілігі айқындалды.
Эпигенетиктер мен преформистер арасындағы айтыста болашақ Ресей
академигі Каспар Фридрих Вольфтың (1734-1794 жж.) Дүниеге келу теориясы
деген магистрлік диссертациясы аса маңызды роль атқарды. Микроскоппен
ұрықтың жеке мүшелерінің түрін және олардың пайда болған мерзімін зерттеп,
ол мүшелер бір мезгілде емес керісінше бірінен кейін бірі эмбриогенез
процесінде дамиды деген қорытындыға келді. Демек, даму процесі эпигенез
жолымен жүреді. Мүшелердің дамуы - ол жай ғана өсу емес, ол нағыз жаңадан
пайда болудың үлгісі. Мысалы, ішек алғашқыда жазық жапырақша түрінде болады
да, кейін оралып түтікке айналады [5].
Эмбриологияның биология саласы болып өздігінше қалыптасуынан кейінгі,
одан әрі өрлеуі Х.Пандер (1794-1865 жж.), К.Бэр (1792-1876 жж.), М.Ратке
(1793-1860 жж.) еңбектерімен тығыз байланысты болды.
Пандердің балапан дамуын (1818 ж.) бақылау нәтижесінің ең маңызды
жаңалығы, белгілі сатыда тауық ұрығы үш қабаттан тұратындығы: сыртқы -
серозды, ішкі - шырышты және ортаңғы - тамырлы. Жануарлардың даму тарихы.
Бақылаулар мен ойлар (1 том 1828 ж, II том 1837 ж. шықты) деген
классикалық еңбегінде К.Бэр тауық ұрығының дамуын ұсақ-түйегіне деген
қадағалады және ұрық бейнесі алғашқы біркелкі массадан біртіндеп пайда
болатынын, мүшелері кейін қалыптасатынын суреттеді. К.Бэр екі алғашқы
анималдық және вегетативтік жапырақшаларды ажыратты. Анималдық жапырақша
кейін екі қабат береді: терілік және бұлшықеттік, ал вегетативтік - тамырлы
мен шырышты қабаттарды түзеді. Терілік қабат, өз кезегіне, жамылғыны, нерв
жүйесін және сезім мүшелерін береді. Бұлшықеттік - бұлшықетті және сүйекті
жасауға негіз болады. Тамырлы - ішперде мен тамырларды, ал шырышты қабат
ішек қабырғасын түзеді.
Преформистер мен эпигенетиктер арасындағы қызу таласта К.Бэр көп уақыт
бойы бейтарап жол ұстап жүрді, сосын, барлық дәлелдер мен фактілерді
пысықтау нәтижесінде, даму преформацияланған эпигенез болады деген
тұжырымға тоқтады.
XIX ғасырда биологиядағы аса ірі жаңалық - клеткалық теория мен
эволюциялық ілімнің қалануы екені жалпыға мәлім. Ч.Дарвиннің теориясы тірі
табиғат туралы ғылымда төңкеріс жасады. Эволюциялық теория басқа
биологиялық ілімдер қатарында эмбриологияға да өз әсерін тигізді. Сонымен
қатар, ұрықтық дамуды салыстырмалы зерттеу саласындағы ашылған жаңалықтар
эволюция теориясына көп мән берді, өйткені өздерінің ұйымдасуы бойынша
арасы алшақ жануарлар топтарының филогенетикалық туыстығына сенімді
дәлелдер келтірді.
Эволюциялық эмбриология ғылымының пайда болуына орыс ғалымдары
А.О.Ковалевский (1840-1901 жж.) мен И.И.Мечников (1845-1916 жж.) орасан зор
үлес қосты.
Сол кездегі зоологтар алдында кейбір типтердің: құрттар,
бассүйексіздер, қабықшалылар, иықаяқтылар, губкалар, қылтанжақтылар,
ішекқуыстылар, буылтық құрттар, бүйіржүйкелілер, күрекаяқтылар мен бас
аяқты моллюскілер, шаянтәрізділер, өрмекшітәрізділер мен бунақденелілердің
- шынайы систематикалық орнын, демек, қалған жануарлар әлемімен
филогенетикалық қатынастарын табу мәселесі тұрды.
А.О.Ковалевский бірінші болып омыртқасыздардан ұрық жапырақшаларын
тапты және барлык жануарлардың дамуы бірыңғай жоспармен жүретінін
дәлелдеді. А.О.Ковалевский мен И.И.Мечников дәлелдеген ұрық
жапырақшаларының гомология идеясы барлық Меtаzоа пайда болуы бірлігінің
эмбриологиялық дәлелі болды.
Эмбриология ғылымында суреттеу мен салыстырмалы кезеңдерінен соң XIX
ғасырдың 70-80 жж. эксперименттік бағыт туды. Эмбриологиялық зерттеулерде
эксперименттік әдістерді пайдалану нәтижесінде, даму механизмін аныктау
және эмбриогенез процесіне мақсатты ықпал ету мүмкіндігін зерттеу қажет
болды. Жаңа бағыттың қалыптасуы, ең алдымен, неміс ғалымдары Г.Дриш (1867-
1941 жж.), В.Гис (1831-1904 жж.), В.Ру (1850-1924 жж.), Г.Шпеман (1869-1941
жж.) есімдерімен байланысты.
Вильгельм Ру даму механикасы деп өзі атаған еңбегінде эксперименттік
эмбриологияның басты мәселесі себептілік факторларды, дамуды белгілейтін
механизмдерді табу деп санаған. Ол даму қатаң детерминацияланған және
эмбриогенездің барлық кезеңдерінде өсіп келе жатқан ұрықтың барлық
бөлшектері өзара тығыз байланысты деп ойлаған.
Көрнекті эмбриолог және анатом В.Гис заңды түрде аналитикалық
эмбриологияның негізін қалаушы болып есептеледі. Ол бірінші болып, физика-
химиялық методтарды қолданып, ұрық дамуының алғашқы кезеңдеріндегі
морфогенез процестерінің талдауын жасады. Оның пікірі бойынша, келешек
мүшелердің әлі қалыптаспаған бастамалары жұмыртқада немесе әлі
дифференциалданбаған ұрықта тәртіппен топталған және оларды таңбалап
картаға түсіру мүмкін.
Г.Дриш эпигенетикалық көзқарастарды ұстанды. Ол эксперимент арқылы
ұрықтың бұзылып барып дамудың табиғи жолын қайтадан құра алатын қабілетін
көрсеткен. Ол теңіз кірпісінің ерте ұрығын қыл тұзақпен екі бластомерге
бөліп, олардың әрқайсысынан да толық ұрық дами алатынын көрсеткен. Оны
Г.Дриш эмбрионалды регуляция деп атаған.
Эксперименттік эмбриологияға Г.Шпеман да зор үлес қосты. Ол Г.Дриштің
экспериментін қайталап, тритонның ерте ұрығын бөлу нәтижесінде бөлінген
бөлшектердің кейінгі тағдыры сұр орақ аталған материал қай түрде
таратылғанына байланысты екенін көрсетті. В.Ру мен ГДриштің зерттеулер
бағыттарын жалғастырып, Ганс Шпеман ұрықтың болашақтағы дифференциациясы
мен детерминациясы әр түрлі ұрық бөліктерінің өзара қатынасуы жетекші роль
атқаратынын көрсетті. Г.Шпеман ұрықтың сұр орақ материалы жоқ бөлігінде
білік мүшелер: нерв түтігі, хорда, т.б. түгелдей болмау фактісін талдай
келіп, нерв жүйесі презумитивтік (болжалы) хордомезодерма материалының
индукциялық әсерінен эктодермадан қалыптасады деген ойын айтты. Осы
жорамалды тексеру үшін Г.Шпеман 1924 ж. айдарлы тритонның хордомезодерманың
бастамасын қарапайым тритон ұрығының құрсақ энтодермасының астына
қондырғанда, қондырылған хордомезодерма шынымен ие клеткасының нерв
түтігіне айналуының индукциялағанын көрді. Осы құбылыс алғашқы эмбрионалды
индукция деп аталды. Айта кету керек, пішін құру құбылыстарында
эмбрионалдық индуктор әсерімен қатар регуляция процестері де байқалған [7].
Кейінгі, 50-80-жылдары С.Тойвонен, Л.Саксен, П.Ньюкуп пен К.Гробстайн
ұрық бөліктерінің өзара индукциялық қатынастарын зерттеп, бірқатар екінші
индукцияларды тауып ашты.
Орыс ғалымы М.М.Завадовский құстар мен сүтқоректілердің ұрық
бөлшектерінің өзара әрекеттесу нәтижесінде әр түрлі жыныстық белгілердің
пайда болу механизмдерін айқындауға тырысты. М.М.Завадовский алғашқы рет
гаметогенез, эмбриогенез, метаморфоз, регенерация және басқа
морфогенетикалық процестерінің гормондық реттелуін зерттеді.
Мысалы, қораз айдары бас жамылғы ұлпаларынан аталық жыныс гормондары
әсерімен өседі. Аталық жыныс безі алынып тасталса айдардың жойылуына апарып
соғады, кезегінше, айдарды ампутациялау аталық жыныс безінің
гипертрофиясына ұшыратады. Завадовский өсіп келе жатқан организмде тағы да
бірқатар әрекеттестік жүйелерді эксперимент арқылы тапқан (аналық жыныс
безі - жатыр, гипофиз - аналық жыныс безі, т.б.).
Орыс эмбриологы Д.П.Филатов омыртқалылардың есту мен көру мүшелерінің
дамуын зерттеді. Соның нәтижесінде жаңа микрохирургия әдістерін ұсынды.
XIX ғасырдың 70-80-жылдары Ф.Мишер мен Р.Альтман ашқан нуклеин
қышқылдары XX ғасырдың 30-жылдардың аяғында ғана геннің химиялық
субстанциясы ретінде қарала бастады. Геннің физикалық-химиялық табиғатын
1953 ж. генетик Г.Уотсон мен физик Ф.Крик зерттеді. Олар ДНҚ-ның нәзік
құрылысын анықтады.
Академик Б.Л.Астауров (1904-1974 жж.) генетикалық аппарат қызметінің
негізі ретінде ядро мен цитоплазманың өзара әрекеттесу проблемаларын шешуге
үлкен үлес қосты. XX ғасырдың 30-жылдарында ол алғашқылардың бірі болып
генетикалық ақпаратты жүзеге асыру жолы күрделі, көптеген факторларға
тәуелді деген ой айтқан. Оның партеногенетикалық, андрогенетикалық және
гиногенетикалық жасанды ұрпақ алу методтарының іс жүзінде қолдануға лайықты
маңызы болды және олар дүниежүзілік ғылымға қосылған үлес ретінде батыл
бағалануы орынды еді.
XX ғасырдың 50-60 жылдардағы клетка культивациясы
және микрохирургиялық әдістер салаларында қол жеткен зор
табыстар, жаңа қоршауда генетикалық потенциясын аныктау
мақсатымен, соматикалық клеткалардың ядроларын ядросыз
жұмыртқаға көшіру тәсілдерін табуға мүмкіндік берді. Р.Бриггс
пен Т.Кинг 1955 ж. бақаның бластула немесе гаструла сатысындағы клетка
ядроларын ұрықтанбаған партеногенетикалық дамуға дайындалған (уколмен)
ядросыз бақаның жұмыртқасына көшіріп қондырған. Сонда шамамен 25-30%
жұмыртқаларында бөлшектену мен гаструляция басталды. Осыдан, бластула мен
ерте гаструланың клетка ядролары әлде де тотипотенттілік сақтайды, яғни,
әр бластомер ядросы зигота ядросымен генетикалық жағынан бірдей деген
қорытындыға келеді. Дж. Гердон 1962 ж. шпорц бақаның итбалығы ішек
эпителиясының клетка ядроларын микрохирургия әдісімен клеткадан бөліп алып,
өз ядросы алынып тасталған жұмыртқаға енгізіп, соның нәтижесінде эмбриондық
дамуын қамтамасыз ететін қабілетін дәлелдеді (расында, 726 қондырмадан 1,4%
кемірек жағдайында).
Осы эксперименттер соңғы жылдары қарқынды дамып, бластомерден және
соматикалық клеткалардан жануарларды клондау жолындағы бағыттың негізі
болды. Алғаш шотландиялық ғалым Уилмут клондаған қой Доли (1997 ж.) және
тағы Гавай университетінің профессоры Р.Янагимати мен оның ассистенті
Т.Вакаяма (1998 ж.) клондаған тышқандар (тіпті екінші буында клондалған,
яғни клондалып қойылған тышқандардан клондалған) мамандар ғана емес, кең
жұртшылықты да таңқалдырды.
Жеке даму биологиясының тағы да бір саласы - даму генетикасы. Даму
генетикасы бұрын феногенетика деп аталынатын. Бүгінгі күнде даму генетикасы
қарқынды дамып келе жаткан биологиялық ғылым. Ол тұқым қуалау ақпараттардың
организмнің жеке дамуындағы жүзеге асырылуын зерттейді, яғни, қандай
жолдармен гендегі ақпараттар морфологиялық, биохимиялық, молекулалық
белгілерге айналады.
Қазіргі таңда эмбриологиялық зерттеулер өте кең мәселелер шеңберін
қамтиды, олардың ішінде мыналарды белгілеуге болады: молекулалы-
биологиялық, биохимиялық және жалпы даму мен қартаю реттеуінің генетикалық
механизмдері, клеткалық дифференцировка, атап айтқанда, пролиферация мен
морфогенез; даму процесінде иммунитеттің қалыптасуы; гаметогенез зерттеу,
ерекше бағалы үй малы мен жабайы жануарлардың сирек түрлерінің гаметалары
мен ерте тұқымдарын культивациялау мен консервациялау проблемалары;
трансген жануарларын алу; әр түрлі жағдайлардағы мүшелер мен ұлпалардың
регенерациясын зерттеу.
Сүтқоректілер - жоғары ұйымдасқан төмендегідей белгілері бар
омыртқалылар класы. Ол белгілер: 1-миы үлкен және күрделі құрылымды (жаңа
қыртыс - деопаллиум бар), жақсы дамыған сезім мүшелері олардың мінез-
құлқының жетілуіне себебін тигізеді; 2-тірі туу және төлдерін сүтпен асырау
олардың өміршеңдігін жоғарылатады; 3-жылы қандылылық және түкті жабын дене
температурасының түрақты болуын және әртүрлі климаттық жағдайларға жеңіл
бейімделуін қамтамасыз етеді. Бұл айтылғандар сүтқоректілердің жер
жүзіндегі барлық тіршілік ортасын мекендеуіне және меңгеруіне көмектесті.
Сүтқоректілердің ұйымдасуына тән басқа да белгілерін атап өткен жөн.
Олар: тістерінің гетеродонтты болуы; төрткамералы жүрек және одан сол орта
доғасының шығуы; ортаңғы құлақта дабыл қуысы мен онда үш (кейбір авторлар
бойынша төрт) есту сүйегінің (балғашық, төс және үзеңгі) болуы; қызыл қан
түйіршіктері ядросыз, ол оттегі сиымдылығын арттырады; өкпенің альвеолярлы
құрылысты болуы; көкірек және құрсақ қуыстарын бөліп жататын бұлшық ет
көкеттің (диафрагманың) болуы; терісінің әртүрлі бездерге бай болуы және
олардың маңызды қызмет атқаруы (тек сүтқоректілерде ғана сүт бездері
болады); астыңғы жағы тек бір жұп тіс сүйегінен тұрады және шайнау мен бет
бұлшық еттері жақсы жетілген; омыртқа жотасынын қозғалмалы мойын бөлімі,
әдетте, 7 омыртқадан тұрады [10].
Көпшілік сүтқоректілерге тән басқа да сыртқы белгілерді айтуга болады.
Олар: аяқтарының тік болуы, ол тұлғасын жерден біршама көтереді; ерні
жұмсақ әрі қозғалмалы; мұрын жақсы жетілген және құлақ қалқаны үлкен;
құйрығы маңызды қозғалыс қызметін атқаратын орган болып табылатын
киттәрізділер, сирендер мен кейбір басқа топтардан басқаларында
салыстырмалы түрде әлсіз.
Сүтқоректілер - барлық биоценоздардың өте маңызды мүшелері және адам
үшін ролін бағалау өте қиын: бұлар ауылшаруашылық малдары, көптеген кәсіби
жолмен ауланатын түрлер, адам мен үй малдарының ауруларын сақтаушылар, ауыл
және орман шаруашьшықтарының зиянкестері және т.т.
Сүтқоректілер — омыртқалы жануарлар дамуының ең жоғары сатыдағы
класы. Олардың дене мөлшері де әр алуан. Ең кішкентай көптісті жертесердің
дене тұрқы 38—45 мм, салмағы 1,2— 1,7 г болса, ең ірі хайуанат — көк киттің
денесінің ұзындығы 33 метрге, салмағы 120 тоннаға дейін жетеді.
Сүтқоректілердің формасы да әртүрлі. Су жануарлары — киттер балық
формасында болса, ұшуға бейімделген жарқанаттардың алдыңғы аяқтары ұшу
жарғағына айналғандықтан құстар сияқты самғайды. Десе де, көптеген аңдар
денесінің негізгі формасы — салмағы төрт аяқтарына түсетін денесі жер
бетінен көтеріңкі. Денесі жүнді терімен жабылған. Кейбір түрлерінде
терідегі жүн инеге, қабыршаққа немесе қылтанаққа айналған. Терілері әртүрлі
бездерге (сүт, тері, май және т. б.) бай. Әсіресе, жалпы сүтқоректілерге
тән ерекшелік балаларын қоректендіруге арналған сүт бөлетін бездерінің
болуы.
Астыңғы жақ бас сүйегімен бір жұл сүйекпен жалғасады, ал шүйде бұдыры
екеу. Орта құлақ төрт есту сүйегінен тұрады (балға, төсше; жасымық тәрізді
сүйек және үзеңгі). Тістері біркелкі емес; күрек тіс, ит тіс және азу тіс
болып бөлінеді. Аңдардың көптеген өкілдерінде сүт тістері кейіннен тұрақты
тістермен алмасады. Олар жақ сүйектеріндегі арнаулы ұяшықтарда
(альвеола) тамырларымен бекіген. Сүтқоректілердің көптеген түрлерінде мойын
омыртқа жетеу. Бірінші мойын омыртқа яғни ауыз омыртқа (атлант) бас
сүйегімен бірге екінші мойын омыртқаның (эпистрофея) тіс тәрізді өсіндісі
арқылы айналып, қозғалып тұрады.
Сүтқоректілердің құрылысындағы басқа ерекшеліктерден мыналарды атап
өтуге болады. Өкпесі жарғақты құрылысты, жүрегі төрт камералы, бір орта
доғасы (сол жақ) бар, эритроциттерінде ядро болмайды; кеуде және құрсақ
қуыстары көк ет — диафрагмамен бөлінген. Омыртқалы жануарлардың басқа
класстарының өкілдерімен салыстырғанда мидың алдыңғы бөлімі (әсіресе,
мишық) күшті дамыған. Сүтқоректілердің көпшілігі (тек кейбір қарапайым
топтарынан басқалары) жылы қанды, денелерінің температурасы тұрақты, қан
айналысы араласпаған (артерия қаны вена қанына қосылмайды). Барлығы да
іштей ұрықтанады әрі балаларын тірі туады. Анасының жатынындағы ұрық
плацента арқылы қоректі қаннан алады.
Сүтқоректілердің тегі — Перм дәуірінде жер бетінде тіршілік еткен
аңтістілі ұсақ қарапайым бауырымен жорғалаушылар. Көне дәуірдегі алғашқы
сүтқоректілердің қалдықтары жоғарғы триас жыныстарынан табылған. Олар —
көпбұдырлы жәндіктер. Бірақ, морфологиялық жағынан қазіргі аңдарға аз да
болса ұқсас формалар, (пантотериялар) жер бетінде юра дәуірінің орта
кезінде пайда болған. Бұлардың дене мөлшері егеуқұйрық немесе
қаптесерлердей ғана болған. Азу тістерінің үш бұдыры болған; насекомдармен
қоректеніп, азығын аулауға түнде шыққан. Маман ғалымдар осы топтың жабайы
өкілдерінен, мүмкін, бор дәуірінің басында қалталы және плацентті
сүтқоректілер шықса керек деген болжам айтады.
Қазірде сүтқоректілер жер шарының барлық бөліктерінде таралған. Сонау
ерте дәуірден бастап, адам өмірінде бұл хайуанаттар маңызды орын алады.
Олардың көптеген түрлері кәсіптік және әуесқойлық жолмен ауланатын бағалы
аңдар. Жоспарлы түрде аулау арқылы олардың дәмді етін, жұмсақ алтын
аталып кеткен құнды терілерін, дәрі-дәрмектік шикізаттарын және тағы да
басқа өнімдерін халық шаруашылығына пайдалана аламыз. Аса бағалы аң
түрлерін елімізде жерсіндіру немесе арнаулы аң фермаларында өсіру кең
етек алып келеді. Кейбір ұсақ сүтқоректілер : ғылыми жұмыстар жүргізу үшін
Лабораториялық жануарлар есебінде де пайдаланылады. Тінті
насекомқоректілер және жыртқыш аңдар ауыл және орман шаруашылықтарына зиян
келтіретін және түрлі аурулар таратуға себепкер болатын ұсақ жәндіктер,
кеміргіштермен азықтанып, пайдасын да тигізеді.
Сүтқоректілердің ішінде зиянды түрлері де бар. Біраз түрлері орман
және ауыл шаруашылықтарының зиянкестері, ал кейбіреулері адам мен жан-
жануарларға ауру таратушылар болып табылады.
Сүткоректілер класының өкілдері бүгінгі күні өмір сүретін 19 отрядты,
118 тұқымдас және 4000-нан астам түрді біріктіреді. Қазақстанда бұл кластың
8 отрядына (насекомжегіштер, қолқанаттылар, қоянтәрізділер, кеміргіштер,
жыртқыштар, ескекаяқтылар, тақтұяқтылар, жұптұяқтылар) жататын аңдардың 178-
дей түрі тіршілік етеді.
Сүтқоректілердің шығу тегінің көзі рептилиялар шежіресінің ең басында
орналасатыны дәлелденген және бұл кластардың қазіргі өкілдерінің арасындағы
туыстық байланыс өте алыс. Карбонда пайда болған пеликозаврлар қарапайым
сүтқоректілердің ежелгі рептилиялық тегі болып саналатын топ. Бұл
рептилиялардың ұйымдасуы өте төмен болды, бірақ оларда синапсидті бассүйек
(бір самай доғалы және бір самай шұңқырлы) дами бастады. Аңтәрізді біршама
прогрессивті рептилияларда оларды сүтқоректілерге жақындататын
морфологиялық белгілері болды. Олар: аяқтары тұлға астына қарай орналасқан;
бассүйек синапсидті типті; екінші қатты тандайдың болуы; ми сауыты біршама
ірі және тістері гетеродонтты [8].
Триаста рептилиялар арасында синапсидтер мен динозаврлар бар біршама
топ алға қарай қарқынды дами бастады. Көптеген терапсидтер динозаврлардың
әртүрлі топтарымен бәсекелеске шыдай алмады және бірте-бірте жойылды. Бірақ
майда аңтектестер бәсекелестікке шыдап ымыртта және түнде тіршілік етуге
көшті, осыған орай олардың барлық сезім мүшелері күшті дамыды, олардан ең
алғашқы сүтқоректілер шықты және бұлардың қалдықтары триастың соңындағы
мезозой қабатынан табылды. Бұл майда мезозой сүтқоректілері жердегі
тіршілікте көптеген миллион жылдарда аса маңызды роль атқармады, өйткені
бұлар жерді, суды және ауаны толықтай иеленген динозаврлар көлеңкесінде
қалып қойды. Десе де миллион жылдар ішінде егеуқұйрықтәрізді
сүтқоректілердің интеллектуальды қабілеттері, сезім мүшелері, тиімді
локомоторлы (қимыл-қозғалыс) аппараты дамыды, қантасымалдау жүйесі
жақсарды, тұрақты дене температурасы қалыптасты, ұрпағы ана организмінде
дамыды және оны сүтпен қоректендірді, оған қамқорлық жасалды және үйретті.
Сүтқоректілердің эволюциясындағы маңызды кезең рептилияда пайда болып,
бірақ ары қарай дамымай қалған неопаллиумның қарқынды түрде дамуы.
Сүтқоректілерде жаңа қыртыстың дамығандығы сонша, ол алдыңғы мидың
сыңарларын үстінен толықтай жапты және күмбездің ескі бөлімдерін
(архипаллиум мен палеопаллиум) алдыңғы мидың ішіне қарай ығыстырды. Сонымен
қатар, сүтқоректілерге тән белгілер - ұрпағын сүтпен асырауы және түкті
жабынның пайда болуы. Тағы да астыңғы жақтың бассүйекпен байланысу тәсілін
де атап өтуге болады, мысалы шаршы және байланыс сүйектері рептилияларда
висцеральды аппаратының бөліктері болса, сүтқоректілерде бұлар ортаңғы
құлақ қуысына жылжып, есту сүйектеріне (балғашық және төс) айналған және
байланысты екі жабынды сүйектер - қабыршақты және тіс сүйектері
қалыптастырады.
Мезозой сүтқоректілерінің қазба қалдықтары өте көп және олардың
классификациясы осы күнге дейін геологиялық жылнаманың толық болмауына орай
талас тудыруда (Сурет 2).
Сурет 2 - сүткоректілердің қарапайым топтарының эволюциясы мен туыстық
байланысын көрсететін үрім-бұтақ. Көптеген формалары жарым-жарты даралар
бойынша
Омыртқалылардың бұл класының өкілдері бір-бірінен салмағы (ергежейлі
жертесердің салмағы 1,2 г, көк кит — 50 тн) және мөлшері (ақтісті
жертесердің ұзындығы 4-4,5 см, көк кит - 33 м) бойынша өте күшті
ерекшеленеді.
Әдетте сүтқоректілердің басы, жұп аяқтары, тұлғасы мен құйрығы
болатыны белгілі, бұлардың дамуына тіршілігі, қимыл-қозғалыс сипаты мен
жемтігін аулау тәсілдері өте күшті әсер етеді, тіпті бұл мүшелердің
кейбіреулерінің жойылып кетуіне де алып келеді. Екінші жағынан
систематикалық қатынасы алыс жануарлар, бірақ ұқсас тіршілік ететіндер
конвергентгік ұқсастықтарға ие болады, бұлар экологиялық типтер деп
аталады.
Көптеген жартылай суда тіршілік ететін түрлердің түгі қалың, дене
пішіні сусымалы, саусақтарының арасында жүзу жарғақтары бар және құйрығы
жалпақ (үйректұмсық, құндыз, саз құндызы, кәмшат, калан, кәмшаттүсті
жертесер) болады. Жақсы жүзгіштерде - қалақаяқтыларда, сирендерде,
киттәрізділерде - дене пішіні торпедотәрізді, аяқтары қалаққа айналған және
кейбіреулерінің құйрық жүзбеқанаты балықтардағыдай негізгі қозғағыш мүшесі
болып табылады.
Аша - және тақтұяқтылар бір-біріне өте ұқсас, жыртқыштардан қорғану
үшін ашық жерлерде жылдам қозғалады. Олардың пішіні ерекше, аяқтары ұзын,
мықты, тұлғасы тығыз және ұзын мойны қозғалмалы.
Қосаяқтар, ұзынсирақтылар және кенгурулардың пішіні де өздеріне тән:
алдыңғы аяқтары әлсіз, жамбасы және артқы аяқтары күшті, құйрығы ұзын (ол
тепе-теңдік қызметін атқарады).
Ағаш сүлбесінде тіршілік ететін түрлердің өзіндік ерекшеліктері
болады. Олардың аяқтары не қысқа не күшті және құйрығы түкті (тиіндер,
сусарлар) немесе ұзын, аяқтары қармалағыш (маймылдар), ал кейбір ағаш
сүлбесінде тіршілік ететін сүтқоректілердің құйрығы бесінші аяғының
қызметін атқарады (кеңтанаулы маймылдар, ағаш құмырысқажегіштері мен
жайралар, опоссумдар мен ящерлер). Ең соңында, аздаған ағаш сүлбесіңце
тіршілік ететін жануарлардың денесінің екі бүйірінде терілі қатпар болады,
ал бір ағаштан екінші ағашқа 10-15 м қалықтап ұлғуына көмектеседі (қалталы
тиіндер, ұшарлар, жүнқанаттылар).
Ашық алаңдарды мекендейтін сүтқоректілер. Көптеген отрядтарда ашық
алаңдарды - шалғын, дала, шөлді жерлерді - ұнататын түрлер бар Мұндай
сүтқоректілер насекомқорекгілер, кеміргіштер, жыртқыштар, қалталылар
және тұяқтылар арасынан кездеседі. Ашық алаңда мекендеушілердің көздері
өткір, тез қозғалады немесе інде тығылуга қабілетті, суды аз пайдаланады
және бүркеніш реңі болады. Ашық алаңдарда мекендеушілер жан-жақгы
жақсы бақылауы керек, мысалы керіктер бірнеше м биіктіктен айналаны
көре алады. Бойы тәпелтектері далалы жерлердің табиғи биіктерін -
төмпешіктерді, тастарды пайдаланады, артқы аяқтарымен бағана
сияқты тік тұрады (қояндар саршұнақгар, кенгурулар). Далалы жерлерде
және саванналарда төнген қауыптен құтылу үшін тез қозғалу керек, яғни қатты
жүгіреді немесе секіреді. Қазғыш және топырақ арасында тіршілік ететін
сүтқоректілер. Сүтқоректілер арасында топырақ қазып тіршілік ететіндердің
басым көпшілігі кеміргіштер болып табылады. Олар: суырлар, құмтышқандары,
аламандар, алақоржындар, алып соқыртышқандар, қосаяқтар, жайралар,
вискачилар. Қоянтәрізділерден - інқояндары мен
шақылдақтар. Австралияның қалталыларының арасында топырақ арасында қалталы
көртышқан, мүкітістілерден - сауыттылар тіршілік етеді. Кап түтіктістісі
және дала ящері індерін өте тез қазады. Африка сүйелді доңызы түтіктістінің
інін кеңейтіп пайдаланса, ал кейбір
жыртқыштар (борсықтар, түлкілер, құлақты түлкілер - фенектер) өздеріне
терең
ін қазады. Қазғыш сүтқоректілер арасында уақытша ін қазып сыртқа шығатындар
және топырақ арасында үнемі тіршілік ететін түрлер бар. Уақытша ін
қазатындардың аяқтары, бассүйегі, сезім мүшелері мен омыртқа жотасында
айтарлықтай морфологиялық өзгерістер шамалы болса, ал топырақ арасында
тіршілік ететіндер өте жоғары дәрежеде мамаңданғандар болып табылады және
әртүрлі систематикалық топтарда конвергентті ұқсастықтар болады: түгі
қысқа,
қалың әрі үлпілдек, көздері қарапайым, рудиментті; көзарты өсіндісі
болмайды;
бүйір шүйде өсіңділері жойылған, өйткені басын бүйіріне қарай қозғауға
болмайды, бассүйектің буын төмпешіктері артқа қараған, себебі бассүйек пен
омыртқа жотасы бір деңгейде жатады, оның қазу кезінде көмегі болады,
баскаңқасы сүйектерінің бірігуі ерте басталады. Орман сүтқоректілері.
Орманда сүтқоректілердің көптеген түрі мекендейді, олар алғашқыда ашық
биотоптарда тіршілік еткен, орманда екінші рет пайда болғандар (бұғылар,
еліктер, бұландар, доңыздар, аюлар, борсықтар, құндыздар). Ормандар
алуантүрлі болғанымен бәріне біршама ортақ белгілер тән. Бұталар биотоптық
жағдайларына қарай ормандардан аласалығымен бірден ерекшеленеді, оларда ірі
бағаналы ағаштар болмайды және ірі сүтқоректілер үшін кәдімгідей кедергі
болып табылмайды. Ұшатын сүтқоректілер. Әдетте ұшатын сүтқоректілерді
бұтақтан бұтаққа секіруге бейімделген орманда тіршілік еткен формалардан
пайда болған деп есептейді. Сүтқоректілердің әртүрлі отрядтарынан ұшуға,
дәлірек айтсақ ағаш арасында азды-көпті қалықтауға бейімделгендерін табуға
болады. Су сүтқоректілері. Бұл кластың әртүрлі отрядтарында тіршілігі
сумен байланысты болатын түрлерді табуға болады. Сулы ортаға бейімделу
дәрежесі түрлі сүтқоректілерде түрліше. Су маңы және суда тіршілік
ететіндердің дене пішіні сусымалы, бірақ бегемоттарда басқаша, олардың
суда тіршілік етуге бейімделу белгісі - көздерінің және танауларының
шығыңқы болуы. Көптеген су маңында тіршілік ететін түрлерінің
(үйректүмсық, ондатр, саз қүндызы, жүпар, кәмшат, қалан, құндыз)
саусақтарының арасында жүзу жарғақтары болады. Үйректұмсық пен
құндыздың құйрығы өте жалпақ болып келеді және жүзуге көмектеседі.
Жануарлардың судан құрлыққа шығуына байланысты оларды қоршаған орта
жағдайы өзгеріп, ұрықтарының да-муы құстар мен рептилийдегі сияқты жұмыртқа
ішінде немесе сүтқоректілердің көпшілігінде арнаулы орган — жатырда өтетін
болған. Бірінші жағдайда дамуға қажетті қоректік заттарды жұмыртқадағы
сарыуыз бен белоктан, ал екінші жағдайда ұрықтың қорегі ана организмінен
алынады. Сүтқоректілердің көпшілігінің жұмыртқасы эволюция процесінің
нәтижесінде сарыуызын жойғандықтан ланцетниктің жұмыртқа клеткасы сияқты
өте кіші болып келеді. Сонымен бірге толық бөлшектенуге көшкен, бірақ та
сүтқоректілердің дамуы меробластық типпен жүреді. Қазіргі сүтқоректілердің
ең жабайысы — ехидна мен үйрек тұмсық. Бұлар рептилийлердің көпшілігіне тән
көбею және даму тәсілін сақтаған. Бұл жануарлардың жұмыртқа клеткасы өте
ірі болады (сарыуызының диаметрі 0,5 см-дей). Ехидна денесінің бауыр
бетінде болатын қалтаға көбінесе бір жұмыртқа салады. Үйрек тұмсықта қалта
болмайды, інге салған жұмыртқаларын басып жетілдіреді. Бөлшектенуі
дискалық, гаструлануы рептилийлердікіндей жүреді. Жұмыртқадан шыққан
балалары анасының тері безінің сүтке ұқсас секретімен қоректенеді. Барлық
сүтқоректілер балаларын тірі туады. Құрсақтық даму кезеңі
түрлі сүтқоректілерде түрліше және ұрықтың ана организмімен байланысының
түрі де бірдей болмайды. Қалталылар кла-стармағының қүрсақтық даму кезеңі
өте қысқа және ұрықтың жатыр кілегей қабықшасымен байланысы жабайы келеді.
Қалталылардын кейбір түрлерінің (бандикут немесе қалталы борсық) тол
қабының қабырғасы жатырдың кілегей қабықшасының ойындысына кіріп тұратын
өсінділер құрайды. Сондықтан қалталылар балаларын шала туады. Мысалы,
ересек үлкен кенгурудың еркектерінің үлкендігі адамның бойындай болғанмен,
балаларының үлкендігі лобия дәнінен болар-болмас қана үлкен. Кейбір
қалталылар өздерінің балаларын қалтасында жетілдіреді, кейде кенгуру
баласы, анасының қалтасында жүріп өзі көбейіп балалы болады. Бұл
жануарлардың жұмыртқасында сарыуыз көп болмайды.
Жоғары сатыдағы сүтқоректілердің жұмыртқасында сарыуыз кірінділері жоқ
деуге болады және онда дамудың бастапқы кезеңіне жеткілікті не органикалық,
не бейорганикалық заттар болмайды. Ұрық ДНК дамуына қажеттің бәрін ана
организмінен алады. Планцеттілердің жұмыртқа клеткалары өте кішкентай
алецитальді болып келеді. Толық бөлшектенеді. Бластомерлердің үлкендігі
бірдей болмайды және олардың санының көбеюінде геометриилық прогрессия
байкалмайды (Сурет 3).
Сурет 3 - жарканат жұмыртқасының бөлшектенуінің бірінші кезеңі: 1 -
ұрықтан тыс, 2 - ұрықтық бластомерлер.
Бөлшектенудің бірінші бөлінулерінен бастап бластомерлердің екі түрі
байқалады: ұсақ ақшыл бластомерлер қаптап өседі. Ішкі күңгірт
бластомерлерден эмбриобласт қалыптасады.
Бұнан ұрықтың денесі, амнион мен саруыз қапшығы түзіледі. Бетіндегі
ақшыл бластомерлерді труфобласт (қоректендіруші бастама) деп атайды. Бұл
клеткалар жатырдың кілегей қабықшасымен тікелей байланысып, ұрықтың
қоректенуін қамтамасыз етеді.
Cүтқоректілердің моруласы бірнеше рет бөлшектенгеннен кейін
бластоцискіге – бластодермалық немесе ұрықтық көпіршікке айналады.
Бластоцистінің қабырғасы клеткалардың бір қабатынан тұрады. Қуысы сұйыққа
толады. Бластоцист қабырғасының бір участогіне эмбриобластының клеткалары
жабысып ұрықтық түйінді құрайды. кейін ол ұрық қалқаншасына айналады.
Эмбриобласт жанасатын трофбластының участогін Раубер қабаты деп атайды.
Гаструлланың бірінші фазасы басталады: бір қабатты ұрық қалқаншасы
деляминация арқылы екі қабатты болады. Ұрық түйіні экто- және эндобластан
тұратын ұрық қалқаншасына айналады. Ұрық қалқаншасында алғашқы жолақ Гензен
түйіні қалыптасады, яғни ұрық денесі түзіледі. Келешек эмбрионның
клеткалары биохимиялық жағынан трофобластының клеткаларынан өзге болады.
Сонымен плаценталы сүтқоректілердің гаструлануының бірінші және екінші
кезеңі құстардікіне ұқсас келеді. Гаструлланудың соңында үш қабатты ұрық
пайда болады және жота органдарының комплексі қалыптасады. Негізгі
эмбриондық бастамалардың (нерв түтігінің пайда болуы, мезодерманың жіктелуі
мен сегменттерге бөліну т.б.) оқшаулану процестері негізінде басқа
омыртқалылардағыдай жүреді (Сурет 5).
Гаструлалану кезінде ұрық жатыр қабырғасына бекиді. Бұл өте күрделі
морфологиялық және физиологиялық процесс. Ұрық жатырдың кілегей қабықшасына
толықтай немесе трофобластының өсінділерімен енеді. Трофобластының
өсінділерін алғашқы бүрлер деп атайды. Кейін ол дәнекер ұлпасы мен
тамырлары бар екінші бүрлерге айналады. Хорион осылай пайда болады.
Сүтқоректілердің жұмыртқа клеткасында сарыуыз болмағанымен құстар мен
рептилийлердегідей сүтқоректілерде де амниот, аллантоис пен сарыуыз қапшығы
қалыптасады (Сурет 4).
Сурет 4 - қоян жұмыртқасы дамуының бастапқы кезеңі: 1 – трофобласт; 2
– бөлшектеу қуысы; 3 – ұрықтық түйін.
Сурет 5 - сүтқоректілер ұрығының ұрықтан тыс құрылымдарының дамуы
(схема).
Байланыстың бұл түрінде ұрық хорионы жатырдың кілегей қабықшасының
эпителийіне жанасып қана тұрады. Хорион бүрлері кілегей қабықшасының
ойықтарына ұлпаларын зақымдап кіріп тұрады. Сондықтан қоректік заттар мен
оттегі ұрықтың қанына ана қанынан тікелей бармайды, жатырдың кілегей
қабықшасы бездерінің секреті — жатыр сүтінен барады. Туу кезіңде бүрлер
жатырды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz