Шу-сарысу ойпаты аймағының қазіргі геоэкологиялық ахуалы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І ШУ.САРЫСУ ОЙПАТЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ...
1.1. ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Географиялық орналасуы мен орографиялық ерекшелігі ... ... ... ... ...
1.3.Геологиялық және геоморфологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ...
1.4. Гидроклиматогендік факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.5. Биогендік факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ. ШУ.САРЫСУ ОЙПАТЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛЫ ... .
2.1. Гидроклиматогендік компоненттерді ластандыру ошақтары ... ... ... ...
2.2. Шу.Сарысу ойпатының радионуклидтермен ластануы. ... ... ... ... ... ..
2.3. Антропогендік фактордың өсімдіктерге, жануарларға және адам ағзасына тигізер әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ. ШУ.САРЫСУ ОЙПАТЫНЫҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ АУДАНДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1. Геоэкологиялық аудандастырудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... .
3.2. Шу.Сарысу ойпатын геоэкологиялық аудандастыру ... ... ... ...
ІV. ШУ.САРЫСУ ОЙПАТЫ ТАБИҒАТЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУДЫҢ АЙМАҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.1. Бұзылған жерлерді қалпына келтіру ... ... ... ... ... ... .
4.2. Шөлдену . геожүйелер бұзылуының ғаламдық үрдісі ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І ШУ.САРЫСУ ОЙПАТЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ...
1.1. ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Географиялық орналасуы мен орографиялық ерекшелігі ... ... ... ... ...
1.3.Геологиялық және геоморфологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ...
1.4. Гидроклиматогендік факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.5. Биогендік факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ. ШУ.САРЫСУ ОЙПАТЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛЫ ... .
2.1. Гидроклиматогендік компоненттерді ластандыру ошақтары ... ... ... ...
2.2. Шу.Сарысу ойпатының радионуклидтермен ластануы. ... ... ... ... ... ..
2.3. Антропогендік фактордың өсімдіктерге, жануарларға және адам ағзасына тигізер әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ. ШУ.САРЫСУ ОЙПАТЫНЫҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ АУДАНДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1. Геоэкологиялық аудандастырудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... .
3.2. Шу.Сарысу ойпатын геоэкологиялық аудандастыру ... ... ... ...
ІV. ШУ.САРЫСУ ОЙПАТЫ ТАБИҒАТЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУДЫҢ АЙМАҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.1. Бұзылған жерлерді қалпына келтіру ... ... ... ... ... ... .
4.2. Шөлдену . геожүйелер бұзылуының ғаламдық үрдісі ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Өндірістік прогресс қоршаған ортаға көп мөлшерде зиянды заттардың түсуімен және қалыптасқан табиғи тепе-теңдіктің бұзылуымен қатар жүруде. Біздің республикамыздың қазіргі экологиялық жағдайы күрделі – барлық жерде өндірістік қалдықтармен, радиациямен ластану, ауру түрлері, мутацияның өсуі, су мен тамақ өнімдерінде нитраттардың, пестицидтердің ауыр металдар мөлшерінің өсуі етек алуда. Түсті металлургия өндірісі орналасқан аудандардың атмосферасына көп мөлшерде әртүрлі химиялық қосылыстар түседі, олардың ішінде негізгілерінің бірі ауыр металдар.
1961 жылы ойпаттың орталық бөліктерінде жанғыш газ және төменгі карбонның шөгінділерінде сұйық мұнай бар екені анықталды. Шындығында, бұл мәліметтер үлкен зерттеудің қажеттілігіне жол ашып берді, соның нәтижесінде 1964 жылы Үшаралда 1130 метр тереңдікте жанғыш газдың көзін тапты. Бұл алғашқы көмірқышқыл газдың Оңтүстік Қазақстан аймағында алынуы болды.Шу-Сарысу ойпаттарының батыс бөлігіндегі борпылдақ шөгінді қабаттардың кең мөлшерде дамуы геологиялық-геофизикалық зерттеулерді жүргізуді қиындатты. Сонымен бірге қарастырылған аймақтың геоморфологиялық құрылысында және борпылдақ түзілімдердің бөліну сипатында, бұл жерлерде жаңа тектоникалық қозғалыстардың белсенді пайда болуын көрсететін заңдылықтар байқалған. Осылардың барлығы ойпат аймағында арнайы геологиялық-геоморфологиялық жұмыстар жүргізуге шешім қабылдауға мәжбүр етті, олар қазіргі жер бедерінің құрылымдық-геоморфологиялық сараптамаларына арналды.
Қоршаған ортаға өндіріс орындарынан бөлінген зиянды қалдықтар мен ластану дәрежесі, олардың адам денсаулығына әсері және санитарлық гигиеналық маңызы көптеген ғылыми еңбектерде келтірілген. Қазақстанның барлық облыстары мен өлкелері экологиялық апат аймағына айналып отыр. Солардың бірі - өнеркәсіп орындарынан бөлінген қалдықтармен ластанған Шу-Сарысу ойпаты. Өнеркәсіп орындары ойпаттың оңтүстігінде шоғырланған, яғни Шымкент және Кентау қалалары, Ақсу, Славянка, Шәуілдір, Сазтөбе аудандары, сонымен қатар Қаратау тауларындағы Ащысай, Мырғалымсай, Байжансай қорғасын кен орындары бәрімізге мәлім. Ойпатты, жалпы облыс территориясында қарастырсақ, мұнда 7 мыңнан астам ластандыру көздері бар. Ауыр металдар және т.б. ластандырушы элементтер қоршаған ортаға адамның техногендік әрекеті нәтижесінде түседі. Мысалы, ауыр металдардың топырақ жамылғысында шоғырлануы ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін төмендетеді, топырақтың химиялық құрамын өзгертеді. Болашақта ауыр металдардың өте көп шоғырлану салдарынан үлкен территориялар техногендік шөлдерге айналуы мүмкін. Улы заттар биологиялық тізбектер арқылы және атмосферадан адам ағзасына түсіп, оның денсаулығына үлкен нұсан келтіреді.
Бірақ мынаны ескеру қажет: қоршаған ортаны ластайтын элементтерді ластаушы деп айтуға болмайды, себебі олардың көбісі биологиялық жағынан тіршілік үшін қажетті микроэлементтер болуы мүмкін.
1961 жылы ойпаттың орталық бөліктерінде жанғыш газ және төменгі карбонның шөгінділерінде сұйық мұнай бар екені анықталды. Шындығында, бұл мәліметтер үлкен зерттеудің қажеттілігіне жол ашып берді, соның нәтижесінде 1964 жылы Үшаралда 1130 метр тереңдікте жанғыш газдың көзін тапты. Бұл алғашқы көмірқышқыл газдың Оңтүстік Қазақстан аймағында алынуы болды.Шу-Сарысу ойпаттарының батыс бөлігіндегі борпылдақ шөгінді қабаттардың кең мөлшерде дамуы геологиялық-геофизикалық зерттеулерді жүргізуді қиындатты. Сонымен бірге қарастырылған аймақтың геоморфологиялық құрылысында және борпылдақ түзілімдердің бөліну сипатында, бұл жерлерде жаңа тектоникалық қозғалыстардың белсенді пайда болуын көрсететін заңдылықтар байқалған. Осылардың барлығы ойпат аймағында арнайы геологиялық-геоморфологиялық жұмыстар жүргізуге шешім қабылдауға мәжбүр етті, олар қазіргі жер бедерінің құрылымдық-геоморфологиялық сараптамаларына арналды.
Қоршаған ортаға өндіріс орындарынан бөлінген зиянды қалдықтар мен ластану дәрежесі, олардың адам денсаулығына әсері және санитарлық гигиеналық маңызы көптеген ғылыми еңбектерде келтірілген. Қазақстанның барлық облыстары мен өлкелері экологиялық апат аймағына айналып отыр. Солардың бірі - өнеркәсіп орындарынан бөлінген қалдықтармен ластанған Шу-Сарысу ойпаты. Өнеркәсіп орындары ойпаттың оңтүстігінде шоғырланған, яғни Шымкент және Кентау қалалары, Ақсу, Славянка, Шәуілдір, Сазтөбе аудандары, сонымен қатар Қаратау тауларындағы Ащысай, Мырғалымсай, Байжансай қорғасын кен орындары бәрімізге мәлім. Ойпатты, жалпы облыс территориясында қарастырсақ, мұнда 7 мыңнан астам ластандыру көздері бар. Ауыр металдар және т.б. ластандырушы элементтер қоршаған ортаға адамның техногендік әрекеті нәтижесінде түседі. Мысалы, ауыр металдардың топырақ жамылғысында шоғырлануы ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін төмендетеді, топырақтың химиялық құрамын өзгертеді. Болашақта ауыр металдардың өте көп шоғырлану салдарынан үлкен территориялар техногендік шөлдерге айналуы мүмкін. Улы заттар биологиялық тізбектер арқылы және атмосферадан адам ағзасына түсіп, оның денсаулығына үлкен нұсан келтіреді.
Бірақ мынаны ескеру қажет: қоршаған ортаны ластайтын элементтерді ластаушы деп айтуға болмайды, себебі олардың көбісі биологиялық жағынан тіршілік үшін қажетті микроэлементтер болуы мүмкін.
1. Рельеф Казахстана // Пояснительная записка к геоморфологической карте Казахской ССР. АН Каз ССР. Алма-Ата. 1991.
2. Кусаинов С. А. Неотектоника и морфоструктуры западной части Чу-Сарысуйской впадины. Автореф. дис. канд.географ.наук. Алма-Ата, 1975.
3. Яковлев Д.И. Голодная степь Казахстана. М., 1941.
4. Дитмар В.И. Особенности геологического развития и перспективы нефтегазоносности Чу-Сарысуйской депрессии // Моловые платформы, их тектоника и перспективы нефтегазоносности. М., 1965.
5. Ли А.Б., Майлибаев М.М., Тукенов Н.Т. Чуйская впадина. Геология СССР. М., Т. 10.кн. 2. 1971.
6. Баканчев Б.Г. Никитин С.П. О геологическом строении средневерхнепалеозойских отложений и перспективах нефтегазоносности Чу-Сарысуйской депрессии //Нефтегазовая геология и геофизика. 1966.
7. Дикенштейн Г.Х., Синицин Ф.Е., Соколова Е.А. Геологическое строение и перспективы нефтегазоносности Западно-Чуйской впадины // Геология нефти и газа. № 5. 1963.
8. Майлибаев М.М. Особенности тектонически и условий формирования среднего и верхнего палеозоя Чуйской впадины в связи с перспективами нефтегазоносности. Алма-Ата, 1968.
9. Владимиров Н.М., Сарсеков А.С. О новейших тектонических разломах в Бетпак-Дале и Чу-Илийских горах // География пустынных и горных областей Казахстана. Алма-Ата, Вып.15. 1970.
10. Костенко Н.П. Геоморфологическое развитие брахиантиклиналей в различных тектонических условиях. 1963.
11. Елисеев В.И. Кайнозойские аллювиальные отложения Северо-Восточной окраины Чуйской впадины // тр. ВСЕГЕИ.М., Вып. 56. 1961.
12. Геология СССР. 11 том. 1971.
13. Сарсеков А.С., Владимиров Н.М.,Каскараув Т.Ж. Геоморфологическое строение // Чу-Илийский рудный пояс. Гидрология и геоморфология. Алма-Ата. 1979.
14. Белозеров Э.С., Жасыбаев Т.С. Социально-экологические аспекты здоровья человека. –А.: Ғылым, 1993. –С -3,111.
15. Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азии. –М., 1995. –С –185.
16. Утешова А.С. Климат Казахстана. –Л.: Гидрометеоздат, 1959. –С-790.
17. Жихараев Г.А., Курмангалиев А.Б., Соколов А.А. Почвы Чимкентской области. Выпуск 12. –А.: Наука, 1969. –С12-627.
18. Информационный бюллетень о состоянии природной среды ЮКО. 1994-1996 г.г.
19. Иванов В.Н., Гребенюков В.Г. Гидрогеологомелиоративные исследования на орашаемых землях низовья р. Или. –А.: Нака, 1981. –С 80.
6. Проблемы гидрогеологии и охраны геологической среды Казахстана. –А.: Наука, 1990, -С12.
20. Областная комплексная программа по охране и рациональному использованию природных ресурсов на 1990-1995 г.г. Экология 1995. Чимкент.
21. Методические рекомендации по выявлению и оценке загрянения подземных вод. –М., 1990, -С 25-30.
22. Гидрогеологические и инженерно-геологические исследования техногенного воздействия на геологическую среду. // Сборник научных трудов. –М., ’’ВСЕГИНГЕО’’, 1988, -С 85-967.
23. Бондарев Л.Г. Ландшафты, металлы и человек. –М.: Мысль, 1976. –С-76.
Охрана окружающей среды и рациональные природных ресурсов в Республике Казахстан. //Статистический сборник. –Алматы, 1996.
24. Ефремов Г.Ф., Нестеров Г.П. Гидрологическое обследование мел-палеогеновых водоносных горизонтов, используемых под хозяйственно-питьевого водоснабжения в Сузакском районе ЮКО, с целью оценки и заграязнения радионуклидами за 1997-2001.
25. Никаноров А. М., Жулидов А.В., Елиц В.М. Тяжеллые металлы в организмах ветлендов России. Санкт-Петербург, 1993, С. 3.
26. Бигалиев А.Б. Генетика и окружающая среда. Караганда, 1987, С. 120
Владимиров А.М. Охрана окружающей среды. Санкт-Петербург. 1991. С. 281-286.
27. Артамонов В.И. Растения и чистота природной среды. М., Наука, 1986, С. 27-34.
28. Романова С.М., Нурахметов Н.Н., Батаева К.О. Экологические аспекты загрязнения токсичными веществами поверхностных вод Казахстана // Химия. Охрана окружающей среды. Экология человека. – 1997, № 4. С. 42.
29. Давидович Г.Т., Сахатова Г.С., Давидович С.Г. Региональное загрязнение природной среды Актюбинской области // Химия. Охрана окружающей среды. Экология человека. – 1996, № 3-4. С. 42.
30. Захарова В.А., Илющенко М.А., Гуменюк Е.Ю. Техногенное загрязнение Нуры ртутью // Химия. Охрана окружающей среды. Экология человека. – 1998, № 2. С. 72.
31. Попов Ю.В., Богачев В.П. Техногенное загрязнение ландшафтов долины реки Каратау // Химия. Охрана окружающей среды. Экология человека. – 1997, № 1. С. 45.
32. Козловский В.А., Лукашев А.А., Дрдик А.Г. және т. б. Развития фосфорной промышленности в ХІІ пятилетке (Тезисы докладов Всесоюзного совещания, 9-11/ІХ-1986г) - Чимкент, 1986. С. 128-129.
33. Николаевский В.С., Николаевская Г.В. Влияние антропогенных нагрузок на видовые разнообразие и состояние лихнефлоры в лесах Подмосковья // Биологические разнообразия лесных экосистем // Материалы Всеросийского совещания. М., 1995. С. 288-291.
34. Зырин Н.Г. Тяжеллые металлы в почвах и растениях в районе медеплавильного производства // Охрана природы и производства природных ресурсов. М., 1995. № 6. С. 63.
35. Чигаркин А.В. Геоэкологическая (созологическая) карта Казахстана // Вестник КазГУ, сер. географ., вып.1, 1994.
36. Фаизов К.Ш., Бельгибаев М.Е. Почвенные ресурсы Казахстана, их использование и охрана // Гидрометеорология и экология, №3, 1995.
37. Фаизов К.Ш., Бельгибаев М.Е. Почвенные ресурсы Казахстана, их использование и охрана // Гидрометеорология и экология, №3, 1995.
38. Чигаркин А.В. Геоэкологическое районирование и экологическая реконструкция нарушенных геосистем Казахстана // Вестник КазГУ, сер. географ. вып. 3, 1996.
39. Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана – Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1995.
40. Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана. (Примечательные ландшафты и их охрана). – Алма-Ата: Қайнар, 1980.
41. Чигаркин А.В. Освоение пустынь Казахстана (географические аспекты природопользования). – Алма-Ата: Қазақстан, 1984.
42. Чигаркин А.В. Освоение пустынь Казахстана (географические аспекты природопользования). – Алма-Ата: Қазақстан, 1984.
43. Информационный экологический бюллетень Респуб-лики Казахстан. Итоговый выпуск 1998 г. – Алматы: Мин-во природных ресурсов и охраны окружающей среды, 1999.
44. Геология и полезные ископаемые Казахстана. Доклады казахстанских геологов. Кн.1. – Алматы: КазИМС, 1996.
45. Красная книга Казахской ССР. Редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды животных и растений. Ч.2. Растения. – Алма-Ата: Наука КазССР,1981.
46. Научно-прикладной справочник по климату СССР. Сер.3. Многолетние данные, ч.1-6, вып. 18,Казахская ССР. – Л.: Гидрометеоиздат, 1989.
47. Охрана редких видов растений и растительности Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1987.
48. Информационный экологический бюллетень Респуб-лики казахстан. Итоговый выпуск 1999 г. – Алматы: Мин-во природных ресурсов и охраны окружающей среды, 2000.
49. Национальная программа действий по борьбе с опустыниванием в Республике Казахстан (расширенный реферат). Алматы: Минэкобиоресурсов РК, 1996.
2. Кусаинов С. А. Неотектоника и морфоструктуры западной части Чу-Сарысуйской впадины. Автореф. дис. канд.географ.наук. Алма-Ата, 1975.
3. Яковлев Д.И. Голодная степь Казахстана. М., 1941.
4. Дитмар В.И. Особенности геологического развития и перспективы нефтегазоносности Чу-Сарысуйской депрессии // Моловые платформы, их тектоника и перспективы нефтегазоносности. М., 1965.
5. Ли А.Б., Майлибаев М.М., Тукенов Н.Т. Чуйская впадина. Геология СССР. М., Т. 10.кн. 2. 1971.
6. Баканчев Б.Г. Никитин С.П. О геологическом строении средневерхнепалеозойских отложений и перспективах нефтегазоносности Чу-Сарысуйской депрессии //Нефтегазовая геология и геофизика. 1966.
7. Дикенштейн Г.Х., Синицин Ф.Е., Соколова Е.А. Геологическое строение и перспективы нефтегазоносности Западно-Чуйской впадины // Геология нефти и газа. № 5. 1963.
8. Майлибаев М.М. Особенности тектонически и условий формирования среднего и верхнего палеозоя Чуйской впадины в связи с перспективами нефтегазоносности. Алма-Ата, 1968.
9. Владимиров Н.М., Сарсеков А.С. О новейших тектонических разломах в Бетпак-Дале и Чу-Илийских горах // География пустынных и горных областей Казахстана. Алма-Ата, Вып.15. 1970.
10. Костенко Н.П. Геоморфологическое развитие брахиантиклиналей в различных тектонических условиях. 1963.
11. Елисеев В.И. Кайнозойские аллювиальные отложения Северо-Восточной окраины Чуйской впадины // тр. ВСЕГЕИ.М., Вып. 56. 1961.
12. Геология СССР. 11 том. 1971.
13. Сарсеков А.С., Владимиров Н.М.,Каскараув Т.Ж. Геоморфологическое строение // Чу-Илийский рудный пояс. Гидрология и геоморфология. Алма-Ата. 1979.
14. Белозеров Э.С., Жасыбаев Т.С. Социально-экологические аспекты здоровья человека. –А.: Ғылым, 1993. –С -3,111.
15. Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азии. –М., 1995. –С –185.
16. Утешова А.С. Климат Казахстана. –Л.: Гидрометеоздат, 1959. –С-790.
17. Жихараев Г.А., Курмангалиев А.Б., Соколов А.А. Почвы Чимкентской области. Выпуск 12. –А.: Наука, 1969. –С12-627.
18. Информационный бюллетень о состоянии природной среды ЮКО. 1994-1996 г.г.
19. Иванов В.Н., Гребенюков В.Г. Гидрогеологомелиоративные исследования на орашаемых землях низовья р. Или. –А.: Нака, 1981. –С 80.
6. Проблемы гидрогеологии и охраны геологической среды Казахстана. –А.: Наука, 1990, -С12.
20. Областная комплексная программа по охране и рациональному использованию природных ресурсов на 1990-1995 г.г. Экология 1995. Чимкент.
21. Методические рекомендации по выявлению и оценке загрянения подземных вод. –М., 1990, -С 25-30.
22. Гидрогеологические и инженерно-геологические исследования техногенного воздействия на геологическую среду. // Сборник научных трудов. –М., ’’ВСЕГИНГЕО’’, 1988, -С 85-967.
23. Бондарев Л.Г. Ландшафты, металлы и человек. –М.: Мысль, 1976. –С-76.
Охрана окружающей среды и рациональные природных ресурсов в Республике Казахстан. //Статистический сборник. –Алматы, 1996.
24. Ефремов Г.Ф., Нестеров Г.П. Гидрологическое обследование мел-палеогеновых водоносных горизонтов, используемых под хозяйственно-питьевого водоснабжения в Сузакском районе ЮКО, с целью оценки и заграязнения радионуклидами за 1997-2001.
25. Никаноров А. М., Жулидов А.В., Елиц В.М. Тяжеллые металлы в организмах ветлендов России. Санкт-Петербург, 1993, С. 3.
26. Бигалиев А.Б. Генетика и окружающая среда. Караганда, 1987, С. 120
Владимиров А.М. Охрана окружающей среды. Санкт-Петербург. 1991. С. 281-286.
27. Артамонов В.И. Растения и чистота природной среды. М., Наука, 1986, С. 27-34.
28. Романова С.М., Нурахметов Н.Н., Батаева К.О. Экологические аспекты загрязнения токсичными веществами поверхностных вод Казахстана // Химия. Охрана окружающей среды. Экология человека. – 1997, № 4. С. 42.
29. Давидович Г.Т., Сахатова Г.С., Давидович С.Г. Региональное загрязнение природной среды Актюбинской области // Химия. Охрана окружающей среды. Экология человека. – 1996, № 3-4. С. 42.
30. Захарова В.А., Илющенко М.А., Гуменюк Е.Ю. Техногенное загрязнение Нуры ртутью // Химия. Охрана окружающей среды. Экология человека. – 1998, № 2. С. 72.
31. Попов Ю.В., Богачев В.П. Техногенное загрязнение ландшафтов долины реки Каратау // Химия. Охрана окружающей среды. Экология человека. – 1997, № 1. С. 45.
32. Козловский В.А., Лукашев А.А., Дрдик А.Г. және т. б. Развития фосфорной промышленности в ХІІ пятилетке (Тезисы докладов Всесоюзного совещания, 9-11/ІХ-1986г) - Чимкент, 1986. С. 128-129.
33. Николаевский В.С., Николаевская Г.В. Влияние антропогенных нагрузок на видовые разнообразие и состояние лихнефлоры в лесах Подмосковья // Биологические разнообразия лесных экосистем // Материалы Всеросийского совещания. М., 1995. С. 288-291.
34. Зырин Н.Г. Тяжеллые металлы в почвах и растениях в районе медеплавильного производства // Охрана природы и производства природных ресурсов. М., 1995. № 6. С. 63.
35. Чигаркин А.В. Геоэкологическая (созологическая) карта Казахстана // Вестник КазГУ, сер. географ., вып.1, 1994.
36. Фаизов К.Ш., Бельгибаев М.Е. Почвенные ресурсы Казахстана, их использование и охрана // Гидрометеорология и экология, №3, 1995.
37. Фаизов К.Ш., Бельгибаев М.Е. Почвенные ресурсы Казахстана, их использование и охрана // Гидрометеорология и экология, №3, 1995.
38. Чигаркин А.В. Геоэкологическое районирование и экологическая реконструкция нарушенных геосистем Казахстана // Вестник КазГУ, сер. географ. вып. 3, 1996.
39. Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана – Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1995.
40. Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана. (Примечательные ландшафты и их охрана). – Алма-Ата: Қайнар, 1980.
41. Чигаркин А.В. Освоение пустынь Казахстана (географические аспекты природопользования). – Алма-Ата: Қазақстан, 1984.
42. Чигаркин А.В. Освоение пустынь Казахстана (географические аспекты природопользования). – Алма-Ата: Қазақстан, 1984.
43. Информационный экологический бюллетень Респуб-лики Казахстан. Итоговый выпуск 1998 г. – Алматы: Мин-во природных ресурсов и охраны окружающей среды, 1999.
44. Геология и полезные ископаемые Казахстана. Доклады казахстанских геологов. Кн.1. – Алматы: КазИМС, 1996.
45. Красная книга Казахской ССР. Редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды животных и растений. Ч.2. Растения. – Алма-Ата: Наука КазССР,1981.
46. Научно-прикладной справочник по климату СССР. Сер.3. Многолетние данные, ч.1-6, вып. 18,Казахская ССР. – Л.: Гидрометеоиздат, 1989.
47. Охрана редких видов растений и растительности Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1987.
48. Информационный экологический бюллетень Респуб-лики казахстан. Итоговый выпуск 1999 г. – Алматы: Мин-во природных ресурсов и охраны окружающей среды, 2000.
49. Национальная программа действий по борьбе с опустыниванием в Республике Казахстан (расширенный реферат). Алматы: Минэкобиоресурсов РК, 1996.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
География факультеті
Физикалық география факультеті
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ШУ-САРЫСУ ОЙПАТЫ АЙМАҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛЫ
Орындаған 2 курс магистранты
Балқыбек Балзия
Ғылыми жетекшісі
г.ғ.к., доц.
Ж.Н.Мүқашева
Бақылаушы
аға оқытушы
К.К.Мақаш
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
г.ғ.к., доц.
Ж.Н.Мұқашева
Алматы, 2006 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І ШУ-САРЫСУ ОЙПАТЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ–ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ...
1.1. ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Географиялық орналасуы мен орографиялық ерекшелігі ... ... ... ... ...
1.3.Геологиялық және геоморфологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ...
1.4. Гидроклиматогендік факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.5. Биогендік факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ. ШУ-САРЫСУ ОЙПАТЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛЫ ... .
2.1. Гидроклиматогендік компоненттерді ластандыру ошақтары ... ... ... ...
2.2. Шу-Сарысу ойпатының радионуклидтермен ластануы. ... ... ... ... ... ..
2.3. Антропогендік фактордың өсімдіктерге, жануарларға және адам ағзасына
тигізер әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ. Шу-сарысу ойпатының геоэкологиялық
аудандастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1. Геоэкологиялық аудандастырудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... .
3.2. Шу-Сарысу ойпатын геоэкологиялық аудандастыру ... ... ... ...
ІV. ШУ-САРЫСУ ОЙПАТЫ ТАБИҒАТЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУДЫҢ АЙМАҚТЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.1. Бұзылған жерлерді қалпына келтіру ... ... ... ... ... ... .
4.2. Шөлдену – геожүйелер бұзылуының ғаламдық үрдісі ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Резюме
Магистерская диссертация состоит из введения, 4-х глав, заключения и
списка использованных источников. Содержит 80 страниц машинописного текста,
в том числе 5 иллюстраций и 6 таблиц.
При написании магистерской диссертации использаваны фондовые материалы
института Южказнедро, гидрометеорологические данные института Казгидромет,
литературные и фондовые источники областного экологического центра Южного
Казахстана.
Ключевые слова: геоэкологический потенциал, радионуклидное
загрязнение, природно- антропогенные факторы загрязнения, геоэкологическое
районирование, геоэкологические принципы районирования, рекультивация
нарушенных земель, охрана природы, рациональное использование природных
ресурсов.
Объектом исследования является Шу-Сарысуская впадина. Целью работры
является региональный обзор современной экологической ситуации территории
Шу-Сарысуской впадины, анализ природных и антропогенных факторов,
способствующих экологической дестабилизации окружающей среды.
Успешная разработка и решение проблем в области охраны природы
возможно лишь при условии всестороннего учета специфики местных природных
условий регионов экологической дестабилизации окружающшей среды.
Методы исследования: картографический, статистический, сравнительный,
анализ литературных и фондовых материалов.
КІРІСПЕ
Өндірістік прогресс қоршаған ортаға көп мөлшерде зиянды заттардың
түсуімен және қалыптасқан табиғи тепе-теңдіктің бұзылуымен қатар жүруде.
Біздің республикамыздың қазіргі экологиялық жағдайы күрделі – барлық жерде
өндірістік қалдықтармен, радиациямен ластану, ауру түрлері, мутацияның
өсуі, су мен тамақ өнімдерінде нитраттардың, пестицидтердің ауыр металдар
мөлшерінің өсуі етек алуда. Түсті металлургия өндірісі орналасқан
аудандардың атмосферасына көп мөлшерде әртүрлі химиялық қосылыстар түседі,
олардың ішінде негізгілерінің бірі ауыр металдар.
1961 жылы ойпаттың орталық бөліктерінде жанғыш газ және төменгі
карбонның шөгінділерінде сұйық мұнай бар екені анықталды. Шындығында, бұл
мәліметтер үлкен зерттеудің қажеттілігіне жол ашып берді, соның нәтижесінде
1964 жылы Үшаралда 1130 метр тереңдікте жанғыш газдың көзін тапты. Бұл
алғашқы көмірқышқыл газдың Оңтүстік Қазақстан аймағында алынуы болды.Шу-
Сарысу ойпаттарының батыс бөлігіндегі борпылдақ шөгінді қабаттардың кең
мөлшерде дамуы геологиялық-геофизикалық зерттеулерді жүргізуді қиындатты.
Сонымен бірге қарастырылған аймақтың геоморфологиялық құрылысында және
борпылдақ түзілімдердің бөліну сипатында, бұл жерлерде жаңа тектоникалық
қозғалыстардың белсенді пайда болуын көрсететін заңдылықтар байқалған.
Осылардың барлығы ойпат аймағында арнайы геологиялық-геоморфологиялық
жұмыстар жүргізуге шешім қабылдауға мәжбүр етті, олар қазіргі жер бедерінің
құрылымдық-геоморфологиялық сараптамаларына арналды.
Қоршаған ортаға өндіріс орындарынан бөлінген зиянды қалдықтар мен
ластану дәрежесі, олардың адам денсаулығына әсері және санитарлық
гигиеналық маңызы көптеген ғылыми еңбектерде келтірілген. Қазақстанның
барлық облыстары мен өлкелері экологиялық апат аймағына айналып отыр.
Солардың бірі - өнеркәсіп орындарынан бөлінген қалдықтармен ластанған Шу-
Сарысу ойпаты. Өнеркәсіп орындары ойпаттың оңтүстігінде шоғырланған, яғни
Шымкент және Кентау қалалары, Ақсу, Славянка, Шәуілдір, Сазтөбе аудандары,
сонымен қатар Қаратау тауларындағы Ащысай, Мырғалымсай, Байжансай қорғасын
кен орындары бәрімізге мәлім. Ойпатты, жалпы облыс территориясында
қарастырсақ, мұнда 7 мыңнан астам ластандыру көздері бар. Ауыр металдар
және т.б. ластандырушы элементтер қоршаған ортаға адамның техногендік
әрекеті нәтижесінде түседі. Мысалы, ауыр металдардың топырақ жамылғысында
шоғырлануы ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін төмендетеді, топырақтың
химиялық құрамын өзгертеді. Болашақта ауыр металдардың өте көп шоғырлану
салдарынан үлкен территориялар техногендік шөлдерге айналуы мүмкін. Улы
заттар биологиялық тізбектер арқылы және атмосферадан адам ағзасына түсіп,
оның денсаулығына үлкен нұсан келтіреді.
Бірақ мынаны ескеру қажет: қоршаған ортаны ластайтын элементтерді
ластаушы деп айтуға болмайды, себебі олардың көбісі биологиялық жағынан
тіршілік үшін қажетті микроэлементтер болуы мүмкін.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазіргі кезде Шу-Сарсыу ойпатында өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылықтың белсенді түрде дамуына байланысты қоршаған ортаның ластану
мәселесі алаңдаушылық туғызып отыр. Сонымен қатар ауыр металдардың қоршаған
орта нысандарында жиналуы мен тірі организмдерге зиянды әсерін зерттеу
қазіргі кезде өзекті мәселенің бірі болып отыр. Өнеркәсіп орындарының
жұмысы барысында атмосфераға көптеген газдар және т.б. зиянды заттар
бөлінеді, қалдық сулары өзендерге ағызылады, өндіріс қалдықтарын жинау
жұмыстары жасалады. Тау-кен өндірісі кезінде қалдық сулар мен қоймалардың
көптігі, олардағы улы заттардың сақталуы жер беті және жер асты суларын
ластайтын қауіпті ошағының бірі болып табылады. Мысал ретінде Созақ
ауданындағы радиоактивті элементтерді өндіретін кен орындарды алуға болады.
Соңғы кездері түсті металлургия өндірісінің қалдықтарының құрамы,
атмосферадағы, топырақтағы мөлшері, өсімдіктер мен адам ағзаларына жиналуы
және олардың улы әсерлері туралы зерттеулер белгілі. Ксенобиотиктердің,
әсіресе қорғасын, мыс, кадмий және т.б. ластандарушылардың тірі ағзаларға
әсеріне соңғы жылдары көп көңіл бөлінуде [1].
Бірақ Шу-Сарысу ойпаты геожүйелерінің ауыр металдармен ластануы
кешенді түрде зерттелмеген. Атап айтқанда, суда және топырақта жиналған
ауыр металдардың қала территориясында өскен мәдени және шөптесін
өсімдіктерге тасымалдануы, олардың шоғырлану қабілеті, өсімдіктердің
фенологиялық фазаларының жүруі және анатомиялық мүшелерінің дамуына әсері
анықталмаған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері:
Зерттеу жұмысының мақсаты Шу-Сарысу ойпатының қазіргі экологиялық
ахуалын анықтау, ластануын бағалау.
Белгіленген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
Қазіргі кездегі Шу-Сарысу ойпатының әртүрлі өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығының ластау мөлшеріне баға беру;
Атмосферадағы және судағы ауыр металдардың мөлшерін анықтау;
Ластандыру ошақтарын жеке-жеке ашып көрсету;
Қала тұрғындарының денсаулығына қоршаған ортадағы өндіріс
қалдықтарының әсерін анықтау;
Табиғатты қорғау және тиімді пайдалану жолдарын көрсету.
Теориялық маңыздылығы: Шу-Сарысу ойпатының ластану деңгейін бағалау,
аймақтың қазіргі жағдайында қалыптасқан табиғатты қорғау мәселелері тиімді
және жоспарлы түрде шешуге мүмкіндік береді.
Ғылыми жаңалығы: Шу-Сарысу ойпатының техногендік әсерлерін айқындау,
радиоактивті элементтерді өндіретін кен орындарды игерудің тиімді жолдарын
көрсету, өнеркәсіп орындарында қалдықсыз технологияға өту және
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін құрал-жабдықтарды қазіргі заманға сай жаңа
түрлеріне ауыстыру және т.б.
Практикалық маңыздылығы: Жұмыстағы берілген мәліметтерді пайдалан
отырып, ластандыру деңгейін, ошақтарын айқындап, оларды болашақта
қайталанбауы үшін және алдын-алуға мүмкіндік береді.
Нәтижелі ақпарат: Нәтижелі ақпарат көздері жарық көрген ғылыми
әдебиеттер арқылы жүйеге келтіріліп сарапталды.
Зерттеу әдістері: картографиялық, статистикалық әдістер, салыстырмалы
сипаттау әдісі, гидрогеологиялық зерттеу әдістері.
Күтілетін нәтижелер: Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде табиғатты
қорғау, тиімді пайдалану, жақсарту шаралары өндіріс орындарында, ауыл
шаруашылығында пайдаланылуы мүмкін.
Жарияланған мақала:
’’Актуальные проблемы экологии’’ атты ІІІ Халықаралық ғылыми
конференция.Алматы, 2006 ж.
Қорғауға қойылатын қағидалар:
ТТК-ның ластануына, адам денсаулығына өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының
әсері;
Қанжуған-Уванас және Мыңқұдық уран кенді аудандарының радиациялық
әсері.
Ғылыми болжамдар: Зерттелетін аудандағы болып жатқан антропогендік
әсерлердің нәтижесінде болашақта болатын үрдістерге болжам жасау.
Зерттеудің іс-жосығы: Зерттеу тақырыбына ғылыми әдебиеттерді
сараптап, кейінгі мәліметтермен салыстырып, болашақта болатын кері
әсерлерді алдын - алуға мүмкіндік жасау.
Зерттеу нәтижелерін қысқаша талдау:
Жиналған мәліметтерді камералдық талдаудан өткізіп, нәтижелерін жүйелеп,
қойылған мақсатқа сәйкес қорытынды жасау.
І ШУ-САРЫСУ ОЙПАТЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ–ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
65 ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
Шу-Сарысу ойпаттары туралы алғашқы мәліметтер суреттеме сипатында және
негізінен ол аймақтың географиялық ерекшелігіне байланысты болды. 1913 жылы
“Россия” монографиясының 19-шы томы жарық көрді. Кітапта Шу өзені аңғарының
жалпы географиялық жағдайы және Мойынқұм құмдары туралы жазылды.
1927 жылдан бастап Бетпақдалада Д.И.Яковлев зерттеу жүргізді, оны
“Голодная Степь Казахстана” деген ірі монографиясымен аяқтады. Бұл жұмыс
негізінен, осы ауданның геологиясы бойынша алғашқы мағлұмат болды. Онда
стратиграфия, тектоника және аумақтың жер бетінің құрылысы мәселелері
қарастырылған. Стратиграфия бойынша ауданның негізгі нәтижесі жоғарғы
бордың, теңіздік палеоген және континентальды олигоцен-миоценнің бөлінуі
болып табылады. Бұл монографиясында Д.И.Яковлев басқа да маңызды
мәселелерге тоқталды: арнасыз ойпаттардың пайда болуы, Мойынқұм құмдарының
шығу тегі, жаңа тектоникалық қозғалыстардың пайда болу сипаты. [2].
Одан кейінгі жылдарда да Шу-Сарысу ойпатына көптеген зерттеушілер
барып қайтты. Ауданның геологиялық құрылысы туралы мәліметтер Қ.И.Сәтбаев
(1939), Н.Г.Кассин (1951), Б.А.Петрушевский (1947), Н.С. Шатский (1940),
Н.С.Зайцев (1946) және т.б. еңбектерінде көрсетілген. Алғаш рет
Б.А.Петрушевский Рахметнұра, Бурейнак және Көктөбе құрылымдарында диапирлі
қатпарлар бар деген көзқарасын айтты. (1938-39 ж.ж.). Сарысу тұз күмбезіне
көптеген зерттеушілер еңбектерін арнаған: К.И.Сәтбаев 1939), Е.М.Смехов
(1953), Б.А.Петрушевский, Н.С.Зайцев (1944), сол жылдарда-ақ бұл жерде
жергілікті құрылымдарда мұнай-газдың бар екендігі және мезозой-кайнозой
құрылымдық жоспарының герциндік тектогенезбен жалпы ұқсас екендігі туралы
ой айтқан.
1945-48 жылдары М.И.Александрова, Н.Х.Афоничев және Н.Г.Шубина Шу
өзенінің төменгі ағысына зерттеу жүргізді. 1:500 000 масштабты құрылымдық-
тектоникалық картасында олар Қазанғап, Қарақия, Қуарал, Тасоба, Қойтас және
т.б. антиклинальды құрылымдарды бөліп көрсетті.
1949 жылы Шу өзенінің төменгі ағысында Н.Н.Костенко зерттеу жүргізді.
Олар орта олигоцендегі боқтықарын қызыл түсті свитасын бөліп көрсетті.
1952 жылы М.К.Александрова “О происхождении бесточных впадин Бетпак-
дала” деген мақала басып шығарды.
1956 жылдан бастап ойпаңды зерттеу кешенді геологиялық зерттеуге
көшті, ол ондағы мұнай-газ мөлшерінің қаншалықты екенін анықтауға
бағытталды. Т.В.Дорофеева Шу өзенінің төменгі ағысында диапирлі және
брахиантиклинальды құрылымдарды бөлді.
А.В.Кучапин (1957) мұнай-газ кендерінің болашақтағы пайда болуы
Жезқазған-Сарысу ойпаңдарын есептегенде мезозой-кайнозойдың қалдығы деп
есептеді.
К.В.Никифорова “Кайнозой Голодной степи” еңбегінде орта олигоценнің
бетпақдала свитасын, жоғарғы олигоцендік асқазансор свитасын, сондай-ақ
неоген жасындағы андасай және кеншағыр свитасын айқындап көрсетті. [3].
1959 жылдан бастап ойпаттың тектоникалық құрылысы туралы мәселелерін
қозғайтын геологиялық әдебиеттер саны күрт көбейіп кетті. А.А.Богдановтың
1959 жылы құрастырған Орталық Қазақстанның тектоникалық топтастыру картасы
Шу ойпатының палеозойдағы қатпарлану тереңдігін анықтау құрылысы туралы
нақты мағлұмат береді.
1960 жылы Байқадам ГРС-сі Күмістөбе, Кемпіртөбе, Үшарал, Тегіскен,
Ақкөлде профильді бұрғылау жүргізді. Осы ұңғымалардың бірі Үшаралда азотты-
гелийлі газды ашты.
1962 жылдан бастап С.Б.Бакиров жоғарғы палеозойдың стратиграфиямен
шұғылданды. Онда ол Кіші Қаратау жотасы тау алдында орта-жоғарғы карбондағы
қызылқанат свитасын, жоғарғы карбон-төменгі пермьдегі қарақыр свитасын,
төменгі пермьнің соркөлін және жоғарғы пермьнің тұз көлін бөліп берді, ол
екі қабатқа бөлінген: тұзды және тұзданған.
1961 жылдан бастап бірнеше жыл қатарынан Оңтүстік Қазақстанның мұнай
бақылау экспедициясының көмегімен құрылымдық бұрғылау және түбегейлі
бақылау жүргізілді: Г.П.Филипьев, К.А.Айтпаев, И.П.Гураков, Б.М.Мамраев
және т.б. Іле геофизикалық экспедициясының қызметкерлері контурлау және
құрылымды бақылау бұрғылауына дайындық бойынша үлкен жұмыс жасады:
Б.Р.Юмаков, В.В.Третьяков, Ф.А.Хабибулин және т.б.
Жүйелі және кешенді зерттеудің нәтижесінде Шу-Сарысу ойпатында ерекше
аудандар табылып, 1968 жылға қарай сейсмикасы түбегейлі зерттелді және
көптеген антиклинальды және тұз күмбезді құрылымдар зерттелді: Үшарал,
Төгіскен, Қызылжар, Кемпіртөбе, Барс, Елемес, Бестөбе, Тантай, Қойтас (1967-
68).
1964 жылы Оңтүстік Қазақстан мұнай бақылау экспедициясының геологтар
ұжымы В.А.Шурыгин, Г.В.Каторч және В.И.Межбицкалар есеп берді, онда олар
қолдағы бар барлық нақтылы мәліметтерді көрсетті. Солардың көмегімен
мезозой және кайнозой бойынша литологиялық картасын құрастырды.
1946 жылы В.И.Дитмардың ”Тектоника и песпективы нефтегазоносности Чу-
Сарысуйской и смежных депрессий Казахстана” деген монографиясы жарық көрді.
Оның айтуынша, орта құрылымды қабаттың түрлері (орта және жоғарғы палеозой)
өздерінің құрылымдық жағынан типтік геосинклинальдық кембрийге дейін пайда
болуымен және төменгі палеозой мен платформалы мезозой-кайнозой
түзілімдерімен қатар орын алады және типтік геосинклинальдан типтік
платформаға өтпелі болып келеді. Бұл жұмыстардың көпшілігінде аймақтың
борпылдақ жамылғылары қарастырылмаған және барлық мәселелер тек жаңа
тектоникалық қозғалысқа арналған.
Литология және мезозой-кайнозойдағы жауын-шашын мөлшері туралы толық
мәліметті бұрғылау, іздену-түсірілім жұмыстарының есеп беру мәліметтерінен
алуға болады: Н.А.Габай 1967. Қарастырылған аймақтың оңтүстік-батыс
бөлігінің құрылымдық геоморфологиялық жұмыстарын Н.В.Новикова (1970)
жүргізді. Оңтүстік Қазақстанның орта және жоғарғы эоценді түзілімдердің
теңіздік стратиграфиясын толық зерттеуді К.А.Ладжина (1972) жүргізді. Шу-
Сарысу ойпаттарының батыс бөлігінің морфометриялық картасы және жергілікті
құрылымдарды бөліп көрсететін жаңа тектоникалық қозғалыс картасы осы
визуальды бақылаулардың сараптамасының нәтижесі болып табылады. 1965-1967
ж.ж. Г.М. Козловский, С.А.Құсайынов және А.И.Жұмағұлов Шу-Сарысу ойпатында
құрылымдық-геоморфологиялық зерттеулер жүргізді. Аймақтың геоморфолгиялық
құрылымын талдау және мезозой-кайнозой шөгінділерінің таралу ерекшеліктері
негізінде, олар палеозойдың тереңдік және беттік геологиялық құрылымын
анықтады.
2000 жылы '' Хабаршы '' журналында М.М.Молдахметов ''Влияние прудов и
малых водохранилищ на речной сток в бассейне р. Сарысу'' деген мақаласында
Сарысу өзенінің кейінгі жылдардағы жағдайы туралы жазды. 1995 ж (соңғы
мәліметтер) ''Метеорологический ежемесячник'' бойынша Шу-Сарысу ойнатының
орташа жылдық климаттық көрсеткіштері берілген.
1.2 Географиялық орналасуы мен орографиялық ерекшелігі
Зерттелген аймақ Бетпақдала үстіртінің батыс және оңтүстік бөліктерін,
Шу және Сарысу өзендерінің орта және төменгі ағыстарын қамтиды, ал
оңтүстігінде Үлкен және кіші Қаратау жоталарымен шектеседі. Ол Қарағанды,
Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарына қатысты.
Ауданның аса ірі морфологиялық элементі-Бетпақдала үстірті болып
есептеледі. Ол тегіс жер қабатымен, Шу және Сарысу өзендерінің алқаптарын
қоса есептегенде оңтүстік және оңтүстік-батысқа қарай еңкіштігімен
сипатталады. Үстірттің солтүстік бөлігі ендік бағытында созылған 40-50 метр
биіктікке жеткен Үлкен Бетпақдала кертпешімен шектеледі. Үстірттің
абсолютты биіктігі шамамен 280-320 метр. 20]. Жер бетінің жазықтылығы
оңтүстігінде абсолютты көрсеткіші 350 метр болатын біртекті жоталар мен
атыздардың пайда болуымен бұзылған, ондағы абсолютті көрсеткіш 350 метр
(Андагүл-323 метр, Көкшетау-322 метр) абсолютті биіктігі 25-30 метр, сондай-
ақ сортаңды-сорлы төмендеулер, тақырлар және ұсақ құрғақ алқаптар кеңінен
тараған. Солтүстік бөлігінің ландшафттарының ерекшелігі төрткіл тәрізді
қыраттардың болуымен сипатталады. (Басбүлдірік, Аяқбүлдік, Ортақассауын,
Тасбұлақ, Көкдомбақ)
Бетпақдала жотасының оңтүстігінен батысына қарай Шу және Сарысу
өзендері орналасқан.
Шу өзенінің алқабынан оңтүстікке қарай кең көлемді Мойынқұм құмды
массивтері орналасқан. Оның абсолютті биіктігі 350-400 метр. Массивтің
жоғарғы қабаты оңтүстіктен Шу өзенінің арнасына қарай сатылы түрде
төмендейді. [1].
Территорияны Батыс Тянь-Шаньның биік таулы жоталарымен аласа таулы
сілемдері, осы жоталардың тау алды жазықтықтары, Түркістан немесе Тұран
ойпатының кеңістіктері, Бетпақ даланың көтеріңкі жазықтықтары қоршап жатыр.
Территория жер бедерімен гипсометриялық биіктіктердің әркелкілігі мен
ерекшеленеді.
Батыс Тянь-Шань тауы: бұған келесі биік жоталар кіреді: Талас Алатауы
(3600-4100 м), Майдантал (4200-4300 м), Угам (3000-3600 м, Сайрам шыңы
(4229 м), Қаржантау (2000-2500 м), Мыңбұлақ тауы (2835 м), Ақсу-жабағлы
тауы (Ақсу жотасы 3500 м, Жабағлы 2600-2800 м). Сонымен қатар аласа таулар
- Қазығұрт (1768 м-ге дейін), Алатау (1765 м-ге дейін) және Оңтүстік
Қаратау (Боролдай және Архарлы 1000-1400 м-ден 1730 м-ге дейін), Солтүстік
Қаратау 1000-1400 м-ден 1600 м-ге дейін, Мыңжылқы тауы – 2175 м). [4].
Бұлардың барлығы палеозой жыныстарынан (негізінен: тас көмір, теңіздік
корбанатты шөгінділерден) түзілген.
Биік жоталар биік шыңдарда биік таулы әльпілік жер бедерінен тік және
өте тік беткейлермен, жартасты құздармен, тасты үгінділермен сипатталады.
Жер бедері біртіндеп биік таулы тегістелген жер бедер пішінімен ауысады. Ол
нашар тілімденген тегіс төмпешікті су айрықтармен, тік және төмен жатқан
беткейлер мен ерекшеленеді. Биік таулы белдеудің жоғарғы бөліктерінде мұз
басудың қазіргі және ежелгі белгілері бар. Ал оның төменгі бөліктерінде
ежелгі мұз басудың (трог, кар, мореналар) және қазіргі мұз басу – жазда
еритін қар түрінде кездеседі.
Төмендеген сайын жер бедері тік және өте тік беткейлері басым орта
таулы тік беткейге ауысады. Ал соңғысы өз алдына аласа таулы жер бедеріне
ауысады. Бірақ, өзен маңы бөліктерінде тік және өте тік беткейлер, ал
кейбір жерлерінде құз беткейлер басым.
Аласа таулар және жоталар қатты тегістелген жер бедерімен және аласа
беткейлермен ерекшеленеді. Бірақ олардың солтүстік және солтүстік-шығыс
беткейлері қатты тілімденген тік беткейлі болып келеді.
Сонымен, территориясының табиғи-экологиялық қасиеттерін анықтайтын
Қазақстанның географиялық орнының негізгі ерекшеліктері мынадай: айқын
байқалатын континентті климаты; өзендерінің ағынсыз болуы; территориясының
батыс және солтүстік ауа массаларының ығысуына ашықтығы; Оңтүстік-шығыс
Қазақстан тауларының (Алтай, Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы) климаттық
тосқауылдық ролі; таулар беткейлерінде ылғалды шоғырландырады, жергілікті
өзен ағынын қалыптастырады.
Орография антропогендік әсерден пайда болған техногендік өнімдерді
ығыстыратын және шоғырландыратын жағдайдың болуын, не болмауын анықтайды.
Ағынсыз алаптардың болуы, қоршаған ортаның экологиялық жағдайына әсер
ететін эндогендік және экзогендік үрдістердің таралу деңгейі орографиялық
факторға байланысты.
Тұйық, ағынсыз өзен алаптары кеңінен тараған, яғни эрозия үрдістері мен
өзендердің төменгі ағыстарында базистер жиі кездеседі. Атап айтқанда:
Каспий және Арал теңіздері, Балқаш көлі, Шу, Сарысу, Нұра, т.б. өзендер
алаптарын айтуға болады. Өзендерге ағызылған өнеркәсіп қалдықтары ағынсыз
алаптарда шоғырланады, яғни Қазақстан шекарасынан шықпайды.
Сонымен, Шу-Сарысу ойпатының географиялық орналасуы, оның жер бедерімен
тығыз себеп-салды байланыста дамиды.
1.3. Геологиялық және геоморфологиялық сипаттамасы
Қоршаған ортаның геоэкологиялық жағдайына геологиялық құрылыстың
әсері әрқалай. Геожүйелердің экологиялық жағдайына әсер ететін негізгі
факторлар: тау жыныстарының литологиялық құрылымы, оның қалыңдығы,
техногендік әсерге тұрақтылық дәрежесі, техногенді ластандырушы
элементтерді тасымалдау және шоғырландыру үрдістерінде үлкен рөл атқарады,
тау жыныстарының кеуектілігі және борпылдақ болуының да мыңызы зор.
Жасы мен литологиялық құрамы әртүрлі тау жыныстарындағы түрлі пайдалы
қазба кендерінің экологиялық маңызы зор. Пайдалы қазбаны өндіргенде тау
жыныстары көбіне жер бетіне шығарылады. Осы жағдайда ландшафттардың табиғи-
геохимиялық фоны өзгереді, түрлі геохимиялық ауытқу ошақтары қалыптасады.
Қазіргі және болашақта өндірілетін пайдалы қазбалардың кен орындары жер
бедерін бұзатындықтан, топырақ пен өсімдікті жоятындықтан, су көздеріне
әсер ететіндіктен және табиғи орта ластанатындықтан экологиялық шиеленісу
орталығы болатынын анық [5].
Адамның кез келген шаруашылық түрін іске асырарда, қазіргі және
болашаққа жобаланып отырған, геожүйелердің геологиялық құрылысы ескерілуі
қажет.
Палеозойға дейін және төменгі палеозойдағы литологиялық түзілімдер
метаморфиялық түзілімдермен - гнейстермен, кварцтармен, хлорлы-
серициттермен, тақта тастармен көрінеді.
Орта құрылымды қабатта бөлінген орта және жоғарғы палеозойдағы
түзілімдер каледон қабатының шайылған жоғарғы бетіне шығып жатады, мысал:
Бетпақдаланың оңтүстігінде және Кіші Қаратау жотасының тауларында. Бұл
түзілімдер екі құрылымды қабаттарға бөлінеді, жер қабатының төменгі және
орта-жоғарғы карбондарының арасындағы келіспеушілікті анық көрсетеді. [6].
Девондық түзілімдер төменгі және орта бөлімдердің эффузивті-шөгінділер
кешенімен және терригенді шөгінділермен жоғарғы бөлімдерінде көрінеді.
Орта-төменгі девондағы эффузивті-шөгінді түрлері ойпатты солтүстік-
шығыс жиектерінің қырлы аймақтарында дамыған . Негізінде олар кварцты және
фельзитті профиралардан, туфобрекчиялардан туфты лавалардан құралған. Терең
бұрғылау және геофизикалық зерттеулер мәліметтері бойынша эффузивті-тұнба
мөлшері ойпаңның солтүстік-солтүстік-шығыс қырларынан, ішкі бөліктеріне
қарай азаяды, ал Талас көтерілімінде тіпті жоқтың қасы. [7].
Жоғарғы девондық тұнба түзілімдері эффузивті-тұнба қабатында бұрыштық
сәйкессіздікпен орналасқан және айтарлықтай кең тараған. Олар әсіресе
ойпаңның солтүстік-шығыс бөлігінің еңкіш аймақтарында дамыған. Тіліктің
төменгі бөлігі қатты бүлінген түрлерден - конгломерат, дөңбектас, гравелит
және құмдардан тұрады. Қабаттың түрі қызғылт-сұр. Жоғарғы бөлігі әсіресе
теңіздік карбонатты түрлерден: ізбестастан, доломиттерден, әксаздардан,
құмайттастардан тұрады, олар Шу мульдасында фациалды түрде терригенді-
галогенді пайда болулармен араласып кетеді. Девон түзілімдерінің жалпы
мөлшері 4000-4500 метр құрайды.
Таскөмір түзілімдерінің пайда болу жүйесі кең таралған. Карбон
түзілімдерінің құрамында, теңіздік карбондар сияқты, сондай-ақ
континентальды терригенді фациялармен толықтырылған және төменгі және орта-
жоғарғы таскөмір түзілімдері болып бөлінеді. [8].
Төменгі айналымдағы түзілімдер Тосбұлақ және Шу ойыстары аудандарында
ізбесті және карбонатты-топырақты, цементті, құмды қабаттар болып келеді.
Олардың жалпы мөлшері қырлы жерлерде 120 метрді, еңістерде 400 метрді
құрайды. Олар Талас көтерілім аймақтарынан табылған, сондай-ақ ойыстарды
бөліп жатқан антиклинальды құрылымдардың жоғарғы бетіне жақын орналасқан.
Жоғарғы Турней түзілімдері көлемі бойынша тұрақты және Төгіскен,
Үшарал, Кемпіртөбе, Қызылжар, Елемес, Құмырлы құрылымдарының Талас
көтерілімдерінің терең бұрғылауында ашылған. Мұнда олар әктастармен,
құмайттастармен, сазтастармен және әксаздармен қатар орналасқан. Жоғарғы
Турней түзілімдер қарқындылығы Талас топты құрылымдарында 13-40 метрден,
Кіші Қаратау тауларында 230 метрге дейін, Бетпақдала аймағында 320 метрге
дейін жетеді.
Визей түзілімдері сазтас қабаттарымен бірге қошқыл- сұр және сұр
органогенді әктастардан тұрады. Олардың мөлшері ойпаттың орталық
бөліктерінде (Талас және Тасты көтерілімдері) 800 метрден, Тасбұлақ
еңістерінде және Бетпақдаланың солтүстігінде 1500 метрге дейін өзгеріп
отырады.
Намюр түзілімдерінде құмды, сазтас және әксаз сұр түсті болып келеді.
Олардың мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай, Кіші Қаратау жотасының тау
алдында олар 350 метрден аспайды, ол Әлімбет және Үшарал құрылымдарында 100-
110 метрге дейін азаяды. Төгіскен және Құмырлы құрылымдарында олардың
мөлшері небары 30-40 метрді құрайды. [9].
Орта - жоғарғы таскөмір түзілімдері, Шу ойпатының аймағында
конгломератты қызыл-сұр құмды, қоңыр және өте сирек сұр түсті болып келеді.
Құмдардың арасында сазтастар, әксаздар және әктастар қабаттары кездеседі.
Орта-жоғарғы карбондағы түзілімдердің мөлшері әр жерлерде біркелкі емес.
Кіші Қаратау жотасының тауларында 750-800 метр, Талас құрылымдары тобында
200-250 метр, Сарысу ойпаты бөлігінде А.С.Иванушканың мәліметі бойынша 400-
420 метрді құрайды.
Пермь түзілімдері ауданның едәуір терең аймақтарында кездеседі және
кең көлемдегі синклинальды құрылымдардың орталық бөлігін толықтырады.
Литологиялық құрамы бойынша олар тұзданған және тұзды қабаттарға бөлінеді,
жасы жағынан төменгі пермьге, ал тұздылығы жоғары-пермьге жатады. Тұздану
қабатының төменгі бөлігінде қызыл-сұр, дақты құмайттасты, сұр топырақты
әктастар болып келеді, сирегірек ұсақ құмды тасты және сазтасты, жоғарғы
бөлігінде-карбонатты.Тұздану қабатының мөлшері Кіші Қаратау жоталарында 120-
180 метрді құрайды, Талас құрылымдар тобында бұрғылау мәліметі бойынша 160
метрге, ал терең аудандарда (Созақ ойысында) 400 метрге дейін көбейеді.
Тұзды қабат тұздану қабатынан көп. Негізгі түрленудің минералды тұзды
қабаттар түрі галит және сульфаттар болып табылады.
Талас құрылымдар тобы аймағында тұзды қабат литологиялық түрде 3
көкжиекке бөлінеді: төменгі - тұзды, орта-аргелитті, жоғарғы-тұзды. Барлық
тұзды қабат төменгі пермьде 100 метрден 950 метрге дейінгі мөлшерде болады
[10].
Жоғарғы пермь тұзданған қабаты едәуір шамада шайылып кеткен.
Литологиялық түрде ол құмайттасты, құм тасты, сазтасты және гипс
қабаттарына ауысқан. Бұл жыныстармен орта және жоғарғы палеозой түзілімдер
қимасы аяқталады, олар Шу ойпаты аймақтарында 5000 метрге жуық мөлшерін
қамтиды. [7].
Мезозой және кайнозойдағы типтік платформалы тұнбалар нақты бұрыштық
сәйкессіздікпен палеозойдағы түрлердің бетінде жатыр. Мезозой және
кайнозойдағы құрылымдардың ертедегі түрлері морылу қабатының әртүрлі
топырақтары болып табылады. Олар құрастырылған аудандардың орталық және
солтүтік-батыс бөлігіндегі бір қатар ұңғымаларда табылған. Морылу қабатының
құрамдары түпкілікті түрлермен нағыз байланыста болады, бірақ оның
қимасында белгілі зоналылық байқалады. (бірінші рет Орталық Қазақстан үшін
В.Н.Разумова 1965 ж. анықтаған). Мұнда төменнен жоғарыға қарай 4 зоналар
бөлінген: сілтілі жыныстар, топырақты түзілімдер, түсті каолиндер және
охралар немесе тіліктің жоғарғы бөлігінде құрылымсыз ақ каолиндер.
Қыртыстың желденуінің толық тілімденуі сирек кездесетінін айта кеткен
жөн. Қарастырылған аймақтың солтүстік бөлігіне төменгі 3 зона тән. Жоғарғы
зона әдетте шайылған немесе жаңа желдену үрдістеріне ұшыраған. Төменгі 2
зоналар мөлшері бірінші метрлермен өлшенеді, үшінші зона үлесі қыртыстың
желденуінің негізгі тілімденуі тиеді. Түсті каолиндер және охралар
зонасында темір-кремний тасберіштілер кездеседі. Қыртыстардың палеозой
түзілімдеріндегі желденуі 55 метрге жетеді [8]. Қыртыстардың желденуінің
толық тілімденуі солтүстік-шығыс бөлігінде, Бұраукенен тұз сорының ойпаты
жағалауларында байқалады. Мұнда ұңғымалар дақты көгілдір және сарғылт-сұр
топырақтарды ашты, төменге қарай топырақтар біртіндеп сілтілі-тілікті
түрлерге ауысады. Үшарал-Кемпіртөбе аймақтарында қыртыстарының желдену
мөлшері жоғарғы пермь қызыл түсті құмдары бойынша дамыған. [11]. К.В.
Никифорованың айтуы бойынша (1960) желденудің негізгі кезеңі триас-юра,
төменгі полеоген және жоғарғы олигоцен болып табылады. [12].
Бор түзілімдері барлық аймақтарда дамыған және бірқатар тұнбалармен
көрінеді, олардың ішінде төменгі және жоғарғы бөлімдердің түзілімдері бөліп
көрсетілген.
Төменгі бор түзілімдері ауданның солтүстік - шығыс бөлігінде Кент
құмдарында табылған. Тіліктің жоғарғы бөлігі әр түрлі дақты майлы сазтас
тәріздес топырақтардан тұрады. Төменгі бөлігін азотты-сұр, майлы көмірлі
топырақтар құрайды. Төменгі бор түзілімдердің мөлшері 50 метр. Тұнбаның
жасы оның құрамындағы фторға байланыста анықталады.
Турон түзілімдерінің құрамына сұр, кварцты-слюдалы құмдар, жасыл-сұр
қабатты топырақтар кіреді. Тіліктің құрамында қиыршық тас және кварцты-
кремний бар ұсақ тастар кездеседі. Орналасқан аудандардағы оның
тұнбаларының орташа мөлшері 107.6 м жетеді, Созақ және Көкпансор
ойыстарының шығысынан ол азаяды және Тантай ауданында 1 метрден аспайды.
Тұнбаның жасы төменгі және жоғарғы туроннан бөлінген шаң-тозаңды кешендер
негізінде анықталады.
Сенон ярусындағы тұнбалар кеңінен таралған. Олар Шу өзенінің оң жақ
жағалауында көбейеді, Бетпақдала кертпештерінің солтүстігінде кең алқапта
және Сарысу өзенінің төменгі алабында кездеседі. Сондай-ақ, ол Көкпансор
еңісінде сақталған, онда олардың мөлшері-170 метрге жетеді. Мұнда сенон
түзілімдері 301.2 тереңдікте кездеседі. [8]. Олар жер үстінің сенон-турон
түрлерімен бірге орналасқан, ал әртүрлі палеозой шөгінділерінде
шайылымдармен жатыр. Бұл қабаттардың түзілімдерінің құрамына сұр, жасыл-сұр
кварцты құмдар, топырақтар, қиыршық тас және ұсақ тастар кіреді. Олардың
жасы стратиграфиялық жағдайына, сондай-ақ шаң-тозаң кешеніне байланысты
анықталады.
Кайнозой түзілімдерінің ішінде теңіздік және континентальды
палеогенді жастағы тұнбалар кеңінен дамыған. Теңіздік палеоцен кезеңінің
жартысын және жоғарғы эоценді, континентальды төменгі және жоғарғы
олигоценді қамтиды.
Палеоцен (Р1) түзілімдері 60 м-ден 120 метрге дейінгі тереңдіктегі
ұңғымаларды Шу және Сарысу өзендерінің оң жағалауын қамтиды, ал Бетпақдала
үстірті мен Үлкен Қаратау жотасының солтүстік-шығыс беткейлерінің
аудандарында олар палеозой негізіне енеді ( Бортосқан еңісі, Созақ ойпаты).
Жоғарғы бордағы төмен жатқан түзілімдер-трансгрессивті. Литологиялық
жағынан қою-сұр, кей жерлерде қара топырақтардан және қою-сұр, ұсақ кварцты-
слюдалы құмдардан тұрады. [13].
Төменгі эоцен түзілімдері аймақтың батыс және оңтүстік-батыс бөлігінде
табылған. Бұл кезеңде палеогендік теңіздің кеңеюі болып өтті, сондықтан
Қаратау маңындағы ауданда палеоцендік тұнбалар кездеседі, ал солтүстік және
шығыста трансгрессивті жоғарғы бор көкжиегі жатыр. [12].
Орта эоцендегі түзілімдер апандар беткейімен Үлкен Қаратау жотасының
тауларында табылған Лақ, Кемпіртөбе, Қызылжар және т.б. құлама көлбеу
жондары бөлініп шыққан, ал аймақтың басқа бөліктерінде шығысында 500 метрге
дейін, яғни Созақ ауылында бірінші 10 метр тереңдіктен ұңғымалар ашылған.
Ойпаттың кейбір аймақтарында (Көкпансор және Созақ ойыстарында) орта эоцен
түзілімдері төменгі эоцен топырақтарында жатыр. [13].
Құрамына қарай – бұл жасыл-сұр опоко тәріздес топырақтар, олар кварцты-
дала шпатты құмдар қабатымен кезектесіп орналасқан, борпылдақ құмды және
әктасты болып келеді. Созақ ауылының шығысына қарай топырақты фракция
құмды-қиыршық тасты тұнбаларға ауысады. Орта эоцендегі түзілімдердің
тілімденуінің ерекшелігі жоғарғы қабатта тығыз көлбеу қабатты құмдардың
орналасуы болып табылады, олар тек қана Үлкен Қаратау жотасы тауларында
кездеседі. Үлкен Қаратау аймағының бұзылған жерлерінде, тектоникалық
құбылыстар аймағында борпылдақ түзілімдердің палеозойдағы түрлері (Иенқұлақ
және Дарбут өзендер арасында) орта эоцендегі құмдардың опырылған
қабаттарының пайда болу дислокациясы байқалады.
Орта эоцен тұнбаларының мөлшері олардың құрылымдық жағдайына
байланысты және шамамен 60-70 метрді құрайды, Созақ еңісінде олар 130-150
метрге дейін ұлғаяды. [14]. Созақ ауылынан-Қарақұйын өзенінің шығыс
бағытында қозғалуына қарай ұсақ сулы теңіздік фация жағалыққа ауысады.
Жергілікті антиклинальды құрылысының жоғарғы қабатында олардың мөлшері
азаяды. Орта эоцен түзілімдері органикалық қалдықтардың әртүрлілігімен
сипатталады, орта эоцен үшін тән сипаттар: фораминифералар, остракодтар
және шаң-тозаңды кешендер.
Литологиялық жағынан жоғарғы эоцендегі тұнбалар жасыл-сұр, акуланың
тістері және балықтардың қабыршағы тәрізді жапырақты топырақтармен
бейнеленген. Тіліктің орта және жоғарғы бөліктеріндегі топырақ қалыңдығының
біркелкілігінен басқа ашық-сұр түсті майда құмдардың қабаттарын байқауға
болады, шайылу кезінде жасыл-сұр құмайттастармен алмасуы жиі кездеседі.
Жоғарғы эоцендегі теңіздік алаптардың таралу ауданы шамамен орта эоцендегі
тәрізді. Түзілу мөлшері көп жағдайда құбылмалы: ауданның шығыс бөлігінің
алғашқы он метрінен бастап 150-180 метрге дейін жетеді [15]. Тұнбаның жасы
қазып алынған моллюскалар фаунасына, акула тістеріне және шаң-тозаң
кешендеріне қарай анықталады.
Төменгі олигоцен жоғарғы эоцендегі тұнбалардың эродитті жоғарғы
қабатында төменгі олигоцендегі континентальды топырақтар жатыр, ол бізге
әдебиеттерден боқтықарын, кендірлі, бетпақдала свиталары деген атпен
белгілі. Олар ішкі континентальды тұзды сулар бассейіндері жағдайларында
пайда болған және көптеген қалдықты көтерілімдер негізінде ашылады. Төменгі
олигоцендік түзілімдер құрамы тұрақтылығымен, бірыңғайлығымен сипатталады.
Ол, қызыл кірпішті және жирен қызыл, әксазды және марганецті топырақтар
тобынан тұрады. Кейде топырақ қабатында жұқа қабаттар және кварцті құмдар
линзалары және құм тастар кездеседі.
Бетпақдала свитасының солтүстік бөлігіндегі тұнбалардың жалпы мөлшері
40-50 метрге тең, ал оңтүстікке қарай 80-100 метрге дейін ұлғаяды,
бассейіннің терең аудандарында (Созақ еңісі) 150-250 метрге жетеді.
Асқазансор свитасының тұнбаларының орташа мөлшері 20-30 метр шамасында
болып келеді. Ең жоғары мөлшері 50 метрге жетеді. Свитаның жасы оның
стратиграфиялық жағдайына, сондай-ақ ондағы қазып алынған фауналарға
байланысты анықталады.
Ойпаттың Сарысу бөлігінде Аяқасау тауының бөлігінде ұсақ мүйіз
тұмсықтардың сүйегі табылған В.Ф.Ветрованың пікірі бойынша олар соңғы
олигоценге тән.
Неогендік жүйе қарастырылған аймақтың көп бөлігі ерте-орта миоцен
кезеңдерінде шайылу облыстары болып табылды. Бұл уақытта Арал свитасы (N11-
2ar) тұнбалары Үлкен Қаратау жотасының қазіргі солтүстік-шығыс етегінде
жиналған, онда олар ертеректе пайда болған еңістің қызметін атқарады. [16].
Тұнбалардың мөлшері мұнда 275 метрге жетеді. Олар карбонатты қызыл-кірпіш
түсті топырақтармен, кей жерлерде сұр топырақтармен және кварцты-слюдалы
құмдармен қабаттасып орналасқан. Топырақтар құрамында миоцендік острокодтар
кешендері бар.
Әртүрлі көлбеу қабатты құмтасты топырақтардан-сары, әр түрлі тасты,
қиыршық тас полимикті құмдардан тұрады. Құмдар жиі ұсақ жұмыр тас және
қиыршық тас шайылымдармен ауысып тұрады немесе темір-карбонатты цементті
құмтастармен қатып қалады.
Орта - жоғарғы плиоцен (N22-3) Іле көкжиегіне қарасты орта-жоғарғы
плиоцен түзілімдері (Кеңшағыр свитасы) ауданның орталық және оңтүстік-батыс
бөліктерінің жекеше аймақтарында сақталған. Олар төменгі олигоцен жоғарғы
қабатының шайылуына қатысты орналаспаған, ал тау аймақтарындағы түзілімдер
орта эоцен және палеозой түзілімдеріне жатады. Олар ашық-сұр, көбіне ақ
топырақтардан тұрады және әксаздар, әртүрлі тасты құмдар және ұсақ тастар
басым. Байқадам ойысында айтылған түзілімдер әксазды топырақтардан, құм
және құмтастар қабаттарынан тұрады. Олардың мөлшері, сондай-ақ, олардың
құрамдық жағдайына байланысты және еңістің терең аймақтарында 50-60 метрге
дейін өзгеріп отырады. Ашық сұр топырақтардан остракод фауналары жиналды.
Осы түрлер негізінен кеңшағыр свитасын орта-жоғарғы плиоценге жатқызуға
болады. [14].
Жоғарғы плиоцен (N23) түзілімдері (Көкүрім свитасы) Бетпақдала
үстіртінің оңтүстік бөлігіндегі тау жұрнақтары көтерілімдерінің биігінде,
Қаратау жотасының тау алдында дамыған және Созақ ойысы ұңғымаларында
табылған. Олар шайылым мен төменгі олигоцен топырақтарында орналасқан және
аз мөлшерлі төрттік түзілімдермен жабылып қалады. Олар қиыршық тас және
ұсақ жұмыр таспен құмды толықтырушылармен қабаттасып келеді. Созақ
құламасында конгломераттар, қиыршық тастар және ұсақ тасты болып келеді.
Тұнбаның мөлшері 5-10 метрден аспайды, ал Созақ аудандарында 100-120 метрге
жетеді: свитаның жоғарғы миоцендік жасы остракодтардың табылуына байланысты
анықталады. Сонымен бірге гравелиттерде түйеқұс жұмыртқасының қабығы
табылған. [17].
Төрттік жүйе төрттік дәуірдің басында ойпаттың көмкерістеріндегі
сынықтар бойынша белсенді қозғалулар болуы және оның ішінде белсенді
өзендер жүйесінің жаппай бөлінуін тудырды, осының нәтижесінде қарастырылған
аймақ гидрографиялық торларға бөлінуі, алқаптарда аллювийлік және
пролювийлік материалдар көбеюі болды.
Төрттік түзілімдер кеңінен пайдаланылды. Олардың ерекшелігіне сұр түс
тән болды. Олардың арасында генетикалық қатысы: аллювийлік, көлді,
пролювийлік, делювийлік-пролювийлік, эолды, хемогенді және элювийлік
шөгінділер болып бөлінеді. Жасы жағынан барлық төрт бөлім де төрттік жүйеге
бөлінеді.
Аллювийлік түзілімдер ауданның солтүстік-батыс және оңтүстік
бөліктеріндегі жекелеме аудандарда кеңінен тараған. Олар ежелгі алқаптарды
толтырады, ал сондай-ақ эолды құмдардағы Мойынқұм, Сәменқұм, Жетіқоңыр
ұңғымалары ашылған. Ежелгі алқаптардағы аллювийлер ауданның солтүстік-батыс
бөліктерінде дамыған және құмды, әдетте топырақты және қиыршық тасты,
құмайттасты, құмдақты және саздақты болып келеді. Түзілімдердің барлық
мөлшері 10-30 метр шамасында болады. [15].
Құмды массивтерде жатқан аллювий құрамына ұсақ тасты, әлсіз цементті
құмдар, сарғылт-сұр құмайттар және құрамында қиыршық тас және ұсақ жұмыр
тас бар құмдақтар кіреді.
Мойынқұм құмды массивінің солтүстік бөлігінде құрастырылған
эллювиальды түзілімдер 506 метр абсолютты белгіде 383 метр ұңғымада ашылған
және Шу өзенінің суларының азайған жерлерінде 190 метр биікте жатыр. Мұндай
биіктіктегі гипсометриялық жағдай Қырғыз жотасының Үлкен Қаратауға қарқынды
көтерілуін түсіндіріп береді. Осының нәтижесінде бұл көтерілімдерге
ойпаттың оңтүстік жоталары енгізілді, ал бұл Шу өзенінің солтүстік ағысына
бірігуіне әкеп соқты және оңтүстік жағалауында аллювийлік тұнбалардың пайда
болуына әсерін тигізді. Мұндағы аллювийдің мөлшері 50-65 метрді құрайды.
Түзілімдердің жасы геологиялық-литологиялық және геоморфологиялық
сараптамалар негізінде анықталады. Ойпаттың солтүстік-батыс, Сарысу
бөліктерінде бұрып алу басталды және құрып кеткен алқаптарды қазіргі өзен
көздерімен толтыру зерттеушілердің айтуы бойынша орта төрттік дәуірде
болған [16].
Конгломераттар қабатының мөлшері 7-10 метрді құрайды. Гипсометриялық
жағынан олар әр түрлі дәрежеде орналасқан. Орналасу жағдайы бойынша,
литологиялық ерекшелігі жағынан олар жоғарғы гобидегі конгломераттармен
қатар қойылған және белгіленген. Бұл түзілімдерге Қошқорған тілігінің
жоғарғы бөлігі кіреді. А.В.Вислогузова (1964) оларды төменгі төрттік
жүйенің орта бөлігіне жатқызады. Төменгі шекара оның далалық әктас
қабатының шамасына қарай анықтаған, төменгі төрттік кезеңге жататын жоғарғы
шекара-аллювийлік терраса кешендерінің орналасуы бойынша, өте жас шама онда
фауналарды табумен анықталған, бұлар тас дәуірден ескерткіш және
тұнбалардың стратиграфиялық өзара байланысы болып табылады [18].
Шу өзені алқабының аллювиі сұр, сарғылт-сұр, құмды болып келеді, кей
жерлер сұр саздақтар және аз мөлшердегі құмдақтармен жабылған. Бұл
түзілімдердің жоғарғы бөлігі көп жағдайларда эолды болып келеді, одан
Мойынқұм құм массивтері құрылған, ал оларға палеогендегі теңіздік және
континентальды түзілімдер орналасқан. Тұнбалардың жалпы мөлшері 30-40
метрге жетеді.
Сарысу өзенінің алқабындағы І-жайылма террасаларының аллювиі құмдардан
және қиыршық тастардан тұрады. Кейде қиыршық тастар және құмдар әктасты
цементі құмтастарға айналады. Тіліктің төменгі бөлігі жасыл-сұр
топырақтардан тұрады және ұсақ тасты кварцты құм тастармен қабаттасып
келеді. Топырақтар марганецті және карбонатты. Түзілімнің мөлшері 15-20
метрді құрайды. [19].
Қарастырылған ауданның батыс бөлігінде, яғни Шу өзені алқабының
етегінде 58-ұңғымада жирен-сұр топырақтар, онда остракодтар табылған. Олар:
Cyprіdes lіttorales, C. Torasa Lones.
Аллювийдің шамасы оның морфологиялық жағдайына және ондағы тұнбаларды
сипаттайтын жаңа фауналар кешенінің орналасуымен анықталады және олар
төменгі орта төрттік кезеңге жатқызылады.
Жоғарғы орта төрттік шамадағы аллювийлік түзілімдер олар Кіші Қаратау
тау жотасының тауларында, Үшбас, Бүркітті, Шабақты өзендерінің төменгі
жақтарының аз аудандарында кездеседі, онда олар ІІІ-жайылма террасасын
құрайды. Соңғысы құрылысы жағынан аралас болып келеді, мұнда палеозойдағы
кристалл түрлері, палеогендегі қызыл-жирен топырақтар табылған.
ІІІ-жайылма террасасындағы аллювий қиыршық тасты, ұсақ тасты
түзілімдерден және конгломераттардан құралған. Ұсақ тастар нашар
іріктелген, көлбеу қабатты, құрамы бойынша полимикті. Арыстанды өзеніндегі
ІІІ-жайылма террасасының аллювий түзілімдерінде қазып алынған фауналардың
сүйегінің қалдығы табылған: Eguus cabalus cf. Taubachensіs Trand. [20].
Б.С.Қожамқұлованың анықтауы бойынша олар орта төрттік кезеңнің екінші
жартысына тән.
Пролювиальды түзілімдер (Р1) Үлкен Қаратау тау жотасының бөктерінің
оңтүстік-батыс бөлігі аймағында кеңінен таралған. Олар ысырынды конус
шлейфін құрайды және әр түрлі тасты құмдардан, ұсақ тастардан және
үгітілгіш материалдардан тұратын ұсақ тастардан тұрады. Таулардан шығатын
Сандықсай өзенінің жоғарғы бөлігінде орта төрттік түзілімдердің ІІ-жайылма
террасалары табылған, олардың биіктігі 3 метрге дейін жетеді. Олар әлсіз
цементтелген қойтасты-ұсақ тасты когломераттардан тұрады. Жарылғыш
материалдар нашар сортталған. Алқаптың жоғарғы жағындағы бұл түзілімдер
палеозой кезеңінде пайда болған, ал олардың мөлшері 7 метрді құрайды. Үлкен
Қаратау жотасынан бастап жарылғыш материалдар жоғалып кетеді, түзілімдердің
қабыршақтануы байқалады. Қиыршық тасты-құмды түзілімдерден қазып алынған
фауналардың сүйек қалдықтары және де басқа орта төрттік шаманы білдіретін
түзілімдер табылған. [21].
Орта төрттік-қазіргі эолды түзілімдер Шу маңындағы Мойынқұм биік құмды
массивтері және ірі Сарысу маңындағы Мойынқұм құмды массивтері (Жетіқоңыр,
Қоянжол) болып табылады. Бұл біртекті ұсақ тасты құмдар-күйген түсті болып
келеді. Олардың пайда болуын зерттеушілер төменгі төрттік аллювийдегі эолды
өңдеулер деп түсіндіреді, сондай-ақ палеоген-неогендегі түзілімдер дейді.
Бұрғылау мөлшері бойынша құмдардың мөлшері 50-метрге дейін жетеді,
орта есеппен алғанда 30-40 метр қатарлар бойынша және 10-20 метр жүйелер
арасында және шұңқырларда дамыған.
Сарысу маңындағы Мойынқұм ұсақ тасты құмдардан және құмайттастардан
құралған. Құмдардың құрамы полиминералды, онда кварц және дала шпаты бар.
Эолды құрылымның қалындығы орталық массивтер бөлігінде 5-8 метрден 30-
40 метрге дейін жетеді.
В.И.Елисеевтің пікірі бойынша климаттың суытуы ежелгі төрттік
кезеңдерде, әсіресе оның екінші жартысында болған. Бұл мәселе құм
массивтерінің пайда болуымен ешқандай қатысы жоқ, сол себепті соңғысы
аридті климат жағдайында қалыптасқан.
Біздің есебіміз бойынша эолды құмдар орта төрттік шамада пайда болған,
олар аллювийлік тұнбаларға (ежелгі төрттік кезеңдегі) жатады және сондай-ақ
эолды өңдеу үрдістері және пайда болуы қазіргі уақытта болып жатыр.
Жоғарғы төрттік түзілімдер (Q3) жоғарғы төрттік түзілімдер пролювийлік
және көлді генетикалық типті болып келеді.
Аллювийлік түзілімдер (QІІІ) Шу, Сарысу және Боқтықарын өзендерінің
алқаптарында І-жайылма террасаларын құрайды және Түленді өзенінің құрғақ
алқаптарын толтырады. Бұл түзілімдер Шу өзенінің алқаптарының сол
жағалауында орналасқан. Өзінің құрамы жағынан олар қос мүшелі құрылыстан
тұрады. Тіліктің жоғарғы жағы сарғылт-күлгін карбонатты саздақтардан,
төменгі бөлігі-сұр әртүрлі тасты құмдардың кезектесіп келуімен, кварцты-
дала шпатты құрамнан және қиыршық тастан тұрады. Алқаптың төменгі жағында
аллювий құрамына батпақты материалдар араласқан. Тұнбаның мөлшері 20-30
метрге жетеді. Сарысу өзенінің алқаптарындағы І-жайылма үстілік
террасаларындағы аллювий оның барлық өрісінде дамыған. Литологиялық жағынан
қиыршық тастардан және ұсақ тастардан тұрады, негізгі қабатында сұр және
ашық сұр, орта және ұсақ тасты полимикті құмдар ( көлбеу қабатты
сипатында) орналасқан. Тілік жирен-сұр саздақтармен және құмдақтармен
аяқталады.
Сарысу өзені алқаптарының төменгі жағындағы І-жайылма террасалар
кертпештерінде 2.2 метр тереңдіктен толық қалыптаспаған фоссильды
сүйектердің сынықтары табылған. Фоссилизация мөлшері Беловтың айтуы бойынша
өте ертеректе болғанын анықтады. Сонымен І-жайылма террасасындағы (Сарысу
өзенінің) аллювий шамасы кейінгі төрттік түзілімге жатады.
Жоғарғы төрттік аллювийлі түзілімдер ауданның оңтүстік бөлігінде
дамыған, онда олар Шабақты, Үшбас және Талас өзендерінің ІІ-жайылма
террасаларын құрайды. Террасалар аккумулятивті. Литологиялық жағынан олар
құм және қиыршық тас араласқан саздақтар мен ұсақ тастардан тұратын
көлденең қабатта жатыр. Төменірек тығыз қабатта саздақтар кездеседі, тілік
құрамына, сондай-ақ, ұсақ тасты, полимикті құмдар кіреді. Тұнбаның мөлшері
4-5 метр.
Қыр-Шабақты өзенінің оң жағалауының құламаларындағы 2-4 метр
тереңдікте бұл түзілімдерде "Cappіdae" тұқымының тістердің қалдықтары
табылған. Бұл қазбалар түзілімдердегі кейінгі төрттік шаманың араласқанын
көрсетеді. Шабақты өзені алқаптарында ІІ-жайылма террасаларындағы
саздақтардан моллюскалар табылған, сондай-ақ оларда кейінгі төрттік кезеңге
жатады.
Пролювийлік түзілімдер Үлкен Қаратау жоталарының солтүстік-шығыс
беткейлеріндегі таулы жазықтарды кеңінен алып жатыр. Олар палеоцендегі
түзілімдердің шайылуынан пайда болған.
Тұнбалардың мөлшері 15-20 метрді құрайды. Көлді түзілімдер Бетпақ
дала үстірті аймағында таралған, онда І көлді террасаны бірнеше шұңқырлар
құрайды. Олар топырақтарды және қазіргі күлді және хемогенді құрылымдармен
жабылып қалған. Сарғылт-сұр құмдақтардан, құмдардан, сирегірек сұр, ашық
сұр саздақтардан тұрады. Тұнбалардың мөлшері 1.5-3 метр.
Бұл тұнбалардың жоғарғы төрттік жасы олардың геоморфологиялық жағдайы
негізінде анықталады. Сондай-ақ, Шу өзенінің алқабындағы аллювийлердің І-
жайылма террасалары қатысының негізінде анықталады.
Кейінгі төрттік-қазіргі кезеңдегі эолдық түзілімдер (QVІІІ-ІV) Шу
маңындағы Мойынқұм құмды массивтерінің ең жоғарғы сатысына солтүстіктен
ойысты-дөңесті құмдар кіреді. Олар екінші Мойынқұм құмды массивтерінің
қабатын құрайды. Олардың гипсометриялық деңгейі 200-250 метр. Құмды жер
бедеріндегі ойыстар мен дөңестердің орташа биіктігі 5-15 метр болып келеді
(солтүстік-батыс бағытында). Литологиялық жағынан қарастырылып отырған
эолды түзілімдер ұсақ және майда құмды және кварцты құрамында дала шпаты
бар құмдардан құралған. Құмды массивтердің пайда болуына Шу өзенінің ІІ-
жайылма террасасындағы аллювийлер әсер етті, соның ішінде Асқазансор
свитасының құмдары. Бұл құмды массивтердің дамуында Шу өзенінің ІІ-жайылма
террасасының түзілімдері толығымен жоқтың қасы. Эолды құмдардың жасы
кейінгі төрттік -қазіргі кезеңде анықталғандықтан олар орта төрттік
түзілімдердің жоғарғы қабатында пайда болған және қазіргі уақытта да
олардың даму үрдістері жекелеген аудандарда жүріп жатыр. Бұл шамадағы
түзілімдерге сондай-ақ Сарысу өзенінің алқаптарындағы ІІ және І-жайылма
террасасындағы желдің әсерінен аллювийлер қайтадан түзілуі кіреді.
Деллювийлік-пролювийлік түзілімдер (dpІІІ-ІV) Үлкен Бетпақдала
кертпештерінің бөктерінде және көптеген қалдықты көтерілімдердегі шлейфті
ысырынды конустарда тараған.
Түзілімдердің мөлшері 2-3 метрден 10-12 метрге дейін ауытқиды
Тұнбалардың жасы Шу және Сарысу өзендерінің алқаптарындағы І-жайылма
террасаларымен геологиялық-геоморфологиялық өзара қатынастар негізінде
анықталады [1сурет]. Кейінгі төрттік қазіргі жасқа------- сондай-ақ
деллювийлік-пролювийлік түзілімдер жатады, олар ауданның солтүстік
шығысында Бетпақдала үстірт аймақтарында эрозиялы-тектоникалық беткейлер
жағалауында дамыған. Ашық-сұр құмдақтар мен саздақтардан, сұр-қоңыр ұсақ
тасты полимикті құмдардан және құмайттастардан тұрады. Тұнбалардың
максималды мөлшері 6,2 метр құрайды. [23]. Бұл түзілімдер уақытша су
көздерінің шайылуынан қалған ұсақ материалдар нәтижесінде пайда болды.
Аллювийлік түзілімдер (QІV) барлық өзендердің арнасын толтырады және
Шу, Сарысу, Талас өзен алқаптарының жайылма террасаларын құрайды. Жайылма
түзілімдері әр түрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География факультеті
Физикалық география факультеті
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ШУ-САРЫСУ ОЙПАТЫ АЙМАҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛЫ
Орындаған 2 курс магистранты
Балқыбек Балзия
Ғылыми жетекшісі
г.ғ.к., доц.
Ж.Н.Мүқашева
Бақылаушы
аға оқытушы
К.К.Мақаш
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
г.ғ.к., доц.
Ж.Н.Мұқашева
Алматы, 2006 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І ШУ-САРЫСУ ОЙПАТЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ–ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ...
1.1. ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Географиялық орналасуы мен орографиялық ерекшелігі ... ... ... ... ...
1.3.Геологиялық және геоморфологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ...
1.4. Гидроклиматогендік факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.5. Биогендік факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ. ШУ-САРЫСУ ОЙПАТЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛЫ ... .
2.1. Гидроклиматогендік компоненттерді ластандыру ошақтары ... ... ... ...
2.2. Шу-Сарысу ойпатының радионуклидтермен ластануы. ... ... ... ... ... ..
2.3. Антропогендік фактордың өсімдіктерге, жануарларға және адам ағзасына
тигізер әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ. Шу-сарысу ойпатының геоэкологиялық
аудандастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1. Геоэкологиялық аудандастырудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... .
3.2. Шу-Сарысу ойпатын геоэкологиялық аудандастыру ... ... ... ...
ІV. ШУ-САРЫСУ ОЙПАТЫ ТАБИҒАТЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУДЫҢ АЙМАҚТЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.1. Бұзылған жерлерді қалпына келтіру ... ... ... ... ... ... .
4.2. Шөлдену – геожүйелер бұзылуының ғаламдық үрдісі ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Резюме
Магистерская диссертация состоит из введения, 4-х глав, заключения и
списка использованных источников. Содержит 80 страниц машинописного текста,
в том числе 5 иллюстраций и 6 таблиц.
При написании магистерской диссертации использаваны фондовые материалы
института Южказнедро, гидрометеорологические данные института Казгидромет,
литературные и фондовые источники областного экологического центра Южного
Казахстана.
Ключевые слова: геоэкологический потенциал, радионуклидное
загрязнение, природно- антропогенные факторы загрязнения, геоэкологическое
районирование, геоэкологические принципы районирования, рекультивация
нарушенных земель, охрана природы, рациональное использование природных
ресурсов.
Объектом исследования является Шу-Сарысуская впадина. Целью работры
является региональный обзор современной экологической ситуации территории
Шу-Сарысуской впадины, анализ природных и антропогенных факторов,
способствующих экологической дестабилизации окружающей среды.
Успешная разработка и решение проблем в области охраны природы
возможно лишь при условии всестороннего учета специфики местных природных
условий регионов экологической дестабилизации окружающшей среды.
Методы исследования: картографический, статистический, сравнительный,
анализ литературных и фондовых материалов.
КІРІСПЕ
Өндірістік прогресс қоршаған ортаға көп мөлшерде зиянды заттардың
түсуімен және қалыптасқан табиғи тепе-теңдіктің бұзылуымен қатар жүруде.
Біздің республикамыздың қазіргі экологиялық жағдайы күрделі – барлық жерде
өндірістік қалдықтармен, радиациямен ластану, ауру түрлері, мутацияның
өсуі, су мен тамақ өнімдерінде нитраттардың, пестицидтердің ауыр металдар
мөлшерінің өсуі етек алуда. Түсті металлургия өндірісі орналасқан
аудандардың атмосферасына көп мөлшерде әртүрлі химиялық қосылыстар түседі,
олардың ішінде негізгілерінің бірі ауыр металдар.
1961 жылы ойпаттың орталық бөліктерінде жанғыш газ және төменгі
карбонның шөгінділерінде сұйық мұнай бар екені анықталды. Шындығында, бұл
мәліметтер үлкен зерттеудің қажеттілігіне жол ашып берді, соның нәтижесінде
1964 жылы Үшаралда 1130 метр тереңдікте жанғыш газдың көзін тапты. Бұл
алғашқы көмірқышқыл газдың Оңтүстік Қазақстан аймағында алынуы болды.Шу-
Сарысу ойпаттарының батыс бөлігіндегі борпылдақ шөгінді қабаттардың кең
мөлшерде дамуы геологиялық-геофизикалық зерттеулерді жүргізуді қиындатты.
Сонымен бірге қарастырылған аймақтың геоморфологиялық құрылысында және
борпылдақ түзілімдердің бөліну сипатында, бұл жерлерде жаңа тектоникалық
қозғалыстардың белсенді пайда болуын көрсететін заңдылықтар байқалған.
Осылардың барлығы ойпат аймағында арнайы геологиялық-геоморфологиялық
жұмыстар жүргізуге шешім қабылдауға мәжбүр етті, олар қазіргі жер бедерінің
құрылымдық-геоморфологиялық сараптамаларына арналды.
Қоршаған ортаға өндіріс орындарынан бөлінген зиянды қалдықтар мен
ластану дәрежесі, олардың адам денсаулығына әсері және санитарлық
гигиеналық маңызы көптеген ғылыми еңбектерде келтірілген. Қазақстанның
барлық облыстары мен өлкелері экологиялық апат аймағына айналып отыр.
Солардың бірі - өнеркәсіп орындарынан бөлінген қалдықтармен ластанған Шу-
Сарысу ойпаты. Өнеркәсіп орындары ойпаттың оңтүстігінде шоғырланған, яғни
Шымкент және Кентау қалалары, Ақсу, Славянка, Шәуілдір, Сазтөбе аудандары,
сонымен қатар Қаратау тауларындағы Ащысай, Мырғалымсай, Байжансай қорғасын
кен орындары бәрімізге мәлім. Ойпатты, жалпы облыс территориясында
қарастырсақ, мұнда 7 мыңнан астам ластандыру көздері бар. Ауыр металдар
және т.б. ластандырушы элементтер қоршаған ортаға адамның техногендік
әрекеті нәтижесінде түседі. Мысалы, ауыр металдардың топырақ жамылғысында
шоғырлануы ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін төмендетеді, топырақтың
химиялық құрамын өзгертеді. Болашақта ауыр металдардың өте көп шоғырлану
салдарынан үлкен территориялар техногендік шөлдерге айналуы мүмкін. Улы
заттар биологиялық тізбектер арқылы және атмосферадан адам ағзасына түсіп,
оның денсаулығына үлкен нұсан келтіреді.
Бірақ мынаны ескеру қажет: қоршаған ортаны ластайтын элементтерді
ластаушы деп айтуға болмайды, себебі олардың көбісі биологиялық жағынан
тіршілік үшін қажетті микроэлементтер болуы мүмкін.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазіргі кезде Шу-Сарсыу ойпатында өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылықтың белсенді түрде дамуына байланысты қоршаған ортаның ластану
мәселесі алаңдаушылық туғызып отыр. Сонымен қатар ауыр металдардың қоршаған
орта нысандарында жиналуы мен тірі организмдерге зиянды әсерін зерттеу
қазіргі кезде өзекті мәселенің бірі болып отыр. Өнеркәсіп орындарының
жұмысы барысында атмосфераға көптеген газдар және т.б. зиянды заттар
бөлінеді, қалдық сулары өзендерге ағызылады, өндіріс қалдықтарын жинау
жұмыстары жасалады. Тау-кен өндірісі кезінде қалдық сулар мен қоймалардың
көптігі, олардағы улы заттардың сақталуы жер беті және жер асты суларын
ластайтын қауіпті ошағының бірі болып табылады. Мысал ретінде Созақ
ауданындағы радиоактивті элементтерді өндіретін кен орындарды алуға болады.
Соңғы кездері түсті металлургия өндірісінің қалдықтарының құрамы,
атмосферадағы, топырақтағы мөлшері, өсімдіктер мен адам ағзаларына жиналуы
және олардың улы әсерлері туралы зерттеулер белгілі. Ксенобиотиктердің,
әсіресе қорғасын, мыс, кадмий және т.б. ластандарушылардың тірі ағзаларға
әсеріне соңғы жылдары көп көңіл бөлінуде [1].
Бірақ Шу-Сарысу ойпаты геожүйелерінің ауыр металдармен ластануы
кешенді түрде зерттелмеген. Атап айтқанда, суда және топырақта жиналған
ауыр металдардың қала территориясында өскен мәдени және шөптесін
өсімдіктерге тасымалдануы, олардың шоғырлану қабілеті, өсімдіктердің
фенологиялық фазаларының жүруі және анатомиялық мүшелерінің дамуына әсері
анықталмаған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері:
Зерттеу жұмысының мақсаты Шу-Сарысу ойпатының қазіргі экологиялық
ахуалын анықтау, ластануын бағалау.
Белгіленген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
Қазіргі кездегі Шу-Сарысу ойпатының әртүрлі өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығының ластау мөлшеріне баға беру;
Атмосферадағы және судағы ауыр металдардың мөлшерін анықтау;
Ластандыру ошақтарын жеке-жеке ашып көрсету;
Қала тұрғындарының денсаулығына қоршаған ортадағы өндіріс
қалдықтарының әсерін анықтау;
Табиғатты қорғау және тиімді пайдалану жолдарын көрсету.
Теориялық маңыздылығы: Шу-Сарысу ойпатының ластану деңгейін бағалау,
аймақтың қазіргі жағдайында қалыптасқан табиғатты қорғау мәселелері тиімді
және жоспарлы түрде шешуге мүмкіндік береді.
Ғылыми жаңалығы: Шу-Сарысу ойпатының техногендік әсерлерін айқындау,
радиоактивті элементтерді өндіретін кен орындарды игерудің тиімді жолдарын
көрсету, өнеркәсіп орындарында қалдықсыз технологияға өту және
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін құрал-жабдықтарды қазіргі заманға сай жаңа
түрлеріне ауыстыру және т.б.
Практикалық маңыздылығы: Жұмыстағы берілген мәліметтерді пайдалан
отырып, ластандыру деңгейін, ошақтарын айқындап, оларды болашақта
қайталанбауы үшін және алдын-алуға мүмкіндік береді.
Нәтижелі ақпарат: Нәтижелі ақпарат көздері жарық көрген ғылыми
әдебиеттер арқылы жүйеге келтіріліп сарапталды.
Зерттеу әдістері: картографиялық, статистикалық әдістер, салыстырмалы
сипаттау әдісі, гидрогеологиялық зерттеу әдістері.
Күтілетін нәтижелер: Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде табиғатты
қорғау, тиімді пайдалану, жақсарту шаралары өндіріс орындарында, ауыл
шаруашылығында пайдаланылуы мүмкін.
Жарияланған мақала:
’’Актуальные проблемы экологии’’ атты ІІІ Халықаралық ғылыми
конференция.Алматы, 2006 ж.
Қорғауға қойылатын қағидалар:
ТТК-ның ластануына, адам денсаулығына өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының
әсері;
Қанжуған-Уванас және Мыңқұдық уран кенді аудандарының радиациялық
әсері.
Ғылыми болжамдар: Зерттелетін аудандағы болып жатқан антропогендік
әсерлердің нәтижесінде болашақта болатын үрдістерге болжам жасау.
Зерттеудің іс-жосығы: Зерттеу тақырыбына ғылыми әдебиеттерді
сараптап, кейінгі мәліметтермен салыстырып, болашақта болатын кері
әсерлерді алдын - алуға мүмкіндік жасау.
Зерттеу нәтижелерін қысқаша талдау:
Жиналған мәліметтерді камералдық талдаудан өткізіп, нәтижелерін жүйелеп,
қойылған мақсатқа сәйкес қорытынды жасау.
І ШУ-САРЫСУ ОЙПАТЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ–ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
65 ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
Шу-Сарысу ойпаттары туралы алғашқы мәліметтер суреттеме сипатында және
негізінен ол аймақтың географиялық ерекшелігіне байланысты болды. 1913 жылы
“Россия” монографиясының 19-шы томы жарық көрді. Кітапта Шу өзені аңғарының
жалпы географиялық жағдайы және Мойынқұм құмдары туралы жазылды.
1927 жылдан бастап Бетпақдалада Д.И.Яковлев зерттеу жүргізді, оны
“Голодная Степь Казахстана” деген ірі монографиясымен аяқтады. Бұл жұмыс
негізінен, осы ауданның геологиясы бойынша алғашқы мағлұмат болды. Онда
стратиграфия, тектоника және аумақтың жер бетінің құрылысы мәселелері
қарастырылған. Стратиграфия бойынша ауданның негізгі нәтижесі жоғарғы
бордың, теңіздік палеоген және континентальды олигоцен-миоценнің бөлінуі
болып табылады. Бұл монографиясында Д.И.Яковлев басқа да маңызды
мәселелерге тоқталды: арнасыз ойпаттардың пайда болуы, Мойынқұм құмдарының
шығу тегі, жаңа тектоникалық қозғалыстардың пайда болу сипаты. [2].
Одан кейінгі жылдарда да Шу-Сарысу ойпатына көптеген зерттеушілер
барып қайтты. Ауданның геологиялық құрылысы туралы мәліметтер Қ.И.Сәтбаев
(1939), Н.Г.Кассин (1951), Б.А.Петрушевский (1947), Н.С. Шатский (1940),
Н.С.Зайцев (1946) және т.б. еңбектерінде көрсетілген. Алғаш рет
Б.А.Петрушевский Рахметнұра, Бурейнак және Көктөбе құрылымдарында диапирлі
қатпарлар бар деген көзқарасын айтты. (1938-39 ж.ж.). Сарысу тұз күмбезіне
көптеген зерттеушілер еңбектерін арнаған: К.И.Сәтбаев 1939), Е.М.Смехов
(1953), Б.А.Петрушевский, Н.С.Зайцев (1944), сол жылдарда-ақ бұл жерде
жергілікті құрылымдарда мұнай-газдың бар екендігі және мезозой-кайнозой
құрылымдық жоспарының герциндік тектогенезбен жалпы ұқсас екендігі туралы
ой айтқан.
1945-48 жылдары М.И.Александрова, Н.Х.Афоничев және Н.Г.Шубина Шу
өзенінің төменгі ағысына зерттеу жүргізді. 1:500 000 масштабты құрылымдық-
тектоникалық картасында олар Қазанғап, Қарақия, Қуарал, Тасоба, Қойтас және
т.б. антиклинальды құрылымдарды бөліп көрсетті.
1949 жылы Шу өзенінің төменгі ағысында Н.Н.Костенко зерттеу жүргізді.
Олар орта олигоцендегі боқтықарын қызыл түсті свитасын бөліп көрсетті.
1952 жылы М.К.Александрова “О происхождении бесточных впадин Бетпак-
дала” деген мақала басып шығарды.
1956 жылдан бастап ойпаңды зерттеу кешенді геологиялық зерттеуге
көшті, ол ондағы мұнай-газ мөлшерінің қаншалықты екенін анықтауға
бағытталды. Т.В.Дорофеева Шу өзенінің төменгі ағысында диапирлі және
брахиантиклинальды құрылымдарды бөлді.
А.В.Кучапин (1957) мұнай-газ кендерінің болашақтағы пайда болуы
Жезқазған-Сарысу ойпаңдарын есептегенде мезозой-кайнозойдың қалдығы деп
есептеді.
К.В.Никифорова “Кайнозой Голодной степи” еңбегінде орта олигоценнің
бетпақдала свитасын, жоғарғы олигоцендік асқазансор свитасын, сондай-ақ
неоген жасындағы андасай және кеншағыр свитасын айқындап көрсетті. [3].
1959 жылдан бастап ойпаттың тектоникалық құрылысы туралы мәселелерін
қозғайтын геологиялық әдебиеттер саны күрт көбейіп кетті. А.А.Богдановтың
1959 жылы құрастырған Орталық Қазақстанның тектоникалық топтастыру картасы
Шу ойпатының палеозойдағы қатпарлану тереңдігін анықтау құрылысы туралы
нақты мағлұмат береді.
1960 жылы Байқадам ГРС-сі Күмістөбе, Кемпіртөбе, Үшарал, Тегіскен,
Ақкөлде профильді бұрғылау жүргізді. Осы ұңғымалардың бірі Үшаралда азотты-
гелийлі газды ашты.
1962 жылдан бастап С.Б.Бакиров жоғарғы палеозойдың стратиграфиямен
шұғылданды. Онда ол Кіші Қаратау жотасы тау алдында орта-жоғарғы карбондағы
қызылқанат свитасын, жоғарғы карбон-төменгі пермьдегі қарақыр свитасын,
төменгі пермьнің соркөлін және жоғарғы пермьнің тұз көлін бөліп берді, ол
екі қабатқа бөлінген: тұзды және тұзданған.
1961 жылдан бастап бірнеше жыл қатарынан Оңтүстік Қазақстанның мұнай
бақылау экспедициясының көмегімен құрылымдық бұрғылау және түбегейлі
бақылау жүргізілді: Г.П.Филипьев, К.А.Айтпаев, И.П.Гураков, Б.М.Мамраев
және т.б. Іле геофизикалық экспедициясының қызметкерлері контурлау және
құрылымды бақылау бұрғылауына дайындық бойынша үлкен жұмыс жасады:
Б.Р.Юмаков, В.В.Третьяков, Ф.А.Хабибулин және т.б.
Жүйелі және кешенді зерттеудің нәтижесінде Шу-Сарысу ойпатында ерекше
аудандар табылып, 1968 жылға қарай сейсмикасы түбегейлі зерттелді және
көптеген антиклинальды және тұз күмбезді құрылымдар зерттелді: Үшарал,
Төгіскен, Қызылжар, Кемпіртөбе, Барс, Елемес, Бестөбе, Тантай, Қойтас (1967-
68).
1964 жылы Оңтүстік Қазақстан мұнай бақылау экспедициясының геологтар
ұжымы В.А.Шурыгин, Г.В.Каторч және В.И.Межбицкалар есеп берді, онда олар
қолдағы бар барлық нақтылы мәліметтерді көрсетті. Солардың көмегімен
мезозой және кайнозой бойынша литологиялық картасын құрастырды.
1946 жылы В.И.Дитмардың ”Тектоника и песпективы нефтегазоносности Чу-
Сарысуйской и смежных депрессий Казахстана” деген монографиясы жарық көрді.
Оның айтуынша, орта құрылымды қабаттың түрлері (орта және жоғарғы палеозой)
өздерінің құрылымдық жағынан типтік геосинклинальдық кембрийге дейін пайда
болуымен және төменгі палеозой мен платформалы мезозой-кайнозой
түзілімдерімен қатар орын алады және типтік геосинклинальдан типтік
платформаға өтпелі болып келеді. Бұл жұмыстардың көпшілігінде аймақтың
борпылдақ жамылғылары қарастырылмаған және барлық мәселелер тек жаңа
тектоникалық қозғалысқа арналған.
Литология және мезозой-кайнозойдағы жауын-шашын мөлшері туралы толық
мәліметті бұрғылау, іздену-түсірілім жұмыстарының есеп беру мәліметтерінен
алуға болады: Н.А.Габай 1967. Қарастырылған аймақтың оңтүстік-батыс
бөлігінің құрылымдық геоморфологиялық жұмыстарын Н.В.Новикова (1970)
жүргізді. Оңтүстік Қазақстанның орта және жоғарғы эоценді түзілімдердің
теңіздік стратиграфиясын толық зерттеуді К.А.Ладжина (1972) жүргізді. Шу-
Сарысу ойпаттарының батыс бөлігінің морфометриялық картасы және жергілікті
құрылымдарды бөліп көрсететін жаңа тектоникалық қозғалыс картасы осы
визуальды бақылаулардың сараптамасының нәтижесі болып табылады. 1965-1967
ж.ж. Г.М. Козловский, С.А.Құсайынов және А.И.Жұмағұлов Шу-Сарысу ойпатында
құрылымдық-геоморфологиялық зерттеулер жүргізді. Аймақтың геоморфолгиялық
құрылымын талдау және мезозой-кайнозой шөгінділерінің таралу ерекшеліктері
негізінде, олар палеозойдың тереңдік және беттік геологиялық құрылымын
анықтады.
2000 жылы '' Хабаршы '' журналында М.М.Молдахметов ''Влияние прудов и
малых водохранилищ на речной сток в бассейне р. Сарысу'' деген мақаласында
Сарысу өзенінің кейінгі жылдардағы жағдайы туралы жазды. 1995 ж (соңғы
мәліметтер) ''Метеорологический ежемесячник'' бойынша Шу-Сарысу ойнатының
орташа жылдық климаттық көрсеткіштері берілген.
1.2 Географиялық орналасуы мен орографиялық ерекшелігі
Зерттелген аймақ Бетпақдала үстіртінің батыс және оңтүстік бөліктерін,
Шу және Сарысу өзендерінің орта және төменгі ағыстарын қамтиды, ал
оңтүстігінде Үлкен және кіші Қаратау жоталарымен шектеседі. Ол Қарағанды,
Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарына қатысты.
Ауданның аса ірі морфологиялық элементі-Бетпақдала үстірті болып
есептеледі. Ол тегіс жер қабатымен, Шу және Сарысу өзендерінің алқаптарын
қоса есептегенде оңтүстік және оңтүстік-батысқа қарай еңкіштігімен
сипатталады. Үстірттің солтүстік бөлігі ендік бағытында созылған 40-50 метр
биіктікке жеткен Үлкен Бетпақдала кертпешімен шектеледі. Үстірттің
абсолютты биіктігі шамамен 280-320 метр. 20]. Жер бетінің жазықтылығы
оңтүстігінде абсолютты көрсеткіші 350 метр болатын біртекті жоталар мен
атыздардың пайда болуымен бұзылған, ондағы абсолютті көрсеткіш 350 метр
(Андагүл-323 метр, Көкшетау-322 метр) абсолютті биіктігі 25-30 метр, сондай-
ақ сортаңды-сорлы төмендеулер, тақырлар және ұсақ құрғақ алқаптар кеңінен
тараған. Солтүстік бөлігінің ландшафттарының ерекшелігі төрткіл тәрізді
қыраттардың болуымен сипатталады. (Басбүлдірік, Аяқбүлдік, Ортақассауын,
Тасбұлақ, Көкдомбақ)
Бетпақдала жотасының оңтүстігінен батысына қарай Шу және Сарысу
өзендері орналасқан.
Шу өзенінің алқабынан оңтүстікке қарай кең көлемді Мойынқұм құмды
массивтері орналасқан. Оның абсолютті биіктігі 350-400 метр. Массивтің
жоғарғы қабаты оңтүстіктен Шу өзенінің арнасына қарай сатылы түрде
төмендейді. [1].
Территорияны Батыс Тянь-Шаньның биік таулы жоталарымен аласа таулы
сілемдері, осы жоталардың тау алды жазықтықтары, Түркістан немесе Тұран
ойпатының кеңістіктері, Бетпақ даланың көтеріңкі жазықтықтары қоршап жатыр.
Территория жер бедерімен гипсометриялық биіктіктердің әркелкілігі мен
ерекшеленеді.
Батыс Тянь-Шань тауы: бұған келесі биік жоталар кіреді: Талас Алатауы
(3600-4100 м), Майдантал (4200-4300 м), Угам (3000-3600 м, Сайрам шыңы
(4229 м), Қаржантау (2000-2500 м), Мыңбұлақ тауы (2835 м), Ақсу-жабағлы
тауы (Ақсу жотасы 3500 м, Жабағлы 2600-2800 м). Сонымен қатар аласа таулар
- Қазығұрт (1768 м-ге дейін), Алатау (1765 м-ге дейін) және Оңтүстік
Қаратау (Боролдай және Архарлы 1000-1400 м-ден 1730 м-ге дейін), Солтүстік
Қаратау 1000-1400 м-ден 1600 м-ге дейін, Мыңжылқы тауы – 2175 м). [4].
Бұлардың барлығы палеозой жыныстарынан (негізінен: тас көмір, теңіздік
корбанатты шөгінділерден) түзілген.
Биік жоталар биік шыңдарда биік таулы әльпілік жер бедерінен тік және
өте тік беткейлермен, жартасты құздармен, тасты үгінділермен сипатталады.
Жер бедері біртіндеп биік таулы тегістелген жер бедер пішінімен ауысады. Ол
нашар тілімденген тегіс төмпешікті су айрықтармен, тік және төмен жатқан
беткейлер мен ерекшеленеді. Биік таулы белдеудің жоғарғы бөліктерінде мұз
басудың қазіргі және ежелгі белгілері бар. Ал оның төменгі бөліктерінде
ежелгі мұз басудың (трог, кар, мореналар) және қазіргі мұз басу – жазда
еритін қар түрінде кездеседі.
Төмендеген сайын жер бедері тік және өте тік беткейлері басым орта
таулы тік беткейге ауысады. Ал соңғысы өз алдына аласа таулы жер бедеріне
ауысады. Бірақ, өзен маңы бөліктерінде тік және өте тік беткейлер, ал
кейбір жерлерінде құз беткейлер басым.
Аласа таулар және жоталар қатты тегістелген жер бедерімен және аласа
беткейлермен ерекшеленеді. Бірақ олардың солтүстік және солтүстік-шығыс
беткейлері қатты тілімденген тік беткейлі болып келеді.
Сонымен, территориясының табиғи-экологиялық қасиеттерін анықтайтын
Қазақстанның географиялық орнының негізгі ерекшеліктері мынадай: айқын
байқалатын континентті климаты; өзендерінің ағынсыз болуы; территориясының
батыс және солтүстік ауа массаларының ығысуына ашықтығы; Оңтүстік-шығыс
Қазақстан тауларының (Алтай, Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы) климаттық
тосқауылдық ролі; таулар беткейлерінде ылғалды шоғырландырады, жергілікті
өзен ағынын қалыптастырады.
Орография антропогендік әсерден пайда болған техногендік өнімдерді
ығыстыратын және шоғырландыратын жағдайдың болуын, не болмауын анықтайды.
Ағынсыз алаптардың болуы, қоршаған ортаның экологиялық жағдайына әсер
ететін эндогендік және экзогендік үрдістердің таралу деңгейі орографиялық
факторға байланысты.
Тұйық, ағынсыз өзен алаптары кеңінен тараған, яғни эрозия үрдістері мен
өзендердің төменгі ағыстарында базистер жиі кездеседі. Атап айтқанда:
Каспий және Арал теңіздері, Балқаш көлі, Шу, Сарысу, Нұра, т.б. өзендер
алаптарын айтуға болады. Өзендерге ағызылған өнеркәсіп қалдықтары ағынсыз
алаптарда шоғырланады, яғни Қазақстан шекарасынан шықпайды.
Сонымен, Шу-Сарысу ойпатының географиялық орналасуы, оның жер бедерімен
тығыз себеп-салды байланыста дамиды.
1.3. Геологиялық және геоморфологиялық сипаттамасы
Қоршаған ортаның геоэкологиялық жағдайына геологиялық құрылыстың
әсері әрқалай. Геожүйелердің экологиялық жағдайына әсер ететін негізгі
факторлар: тау жыныстарының литологиялық құрылымы, оның қалыңдығы,
техногендік әсерге тұрақтылық дәрежесі, техногенді ластандырушы
элементтерді тасымалдау және шоғырландыру үрдістерінде үлкен рөл атқарады,
тау жыныстарының кеуектілігі және борпылдақ болуының да мыңызы зор.
Жасы мен литологиялық құрамы әртүрлі тау жыныстарындағы түрлі пайдалы
қазба кендерінің экологиялық маңызы зор. Пайдалы қазбаны өндіргенде тау
жыныстары көбіне жер бетіне шығарылады. Осы жағдайда ландшафттардың табиғи-
геохимиялық фоны өзгереді, түрлі геохимиялық ауытқу ошақтары қалыптасады.
Қазіргі және болашақта өндірілетін пайдалы қазбалардың кен орындары жер
бедерін бұзатындықтан, топырақ пен өсімдікті жоятындықтан, су көздеріне
әсер ететіндіктен және табиғи орта ластанатындықтан экологиялық шиеленісу
орталығы болатынын анық [5].
Адамның кез келген шаруашылық түрін іске асырарда, қазіргі және
болашаққа жобаланып отырған, геожүйелердің геологиялық құрылысы ескерілуі
қажет.
Палеозойға дейін және төменгі палеозойдағы литологиялық түзілімдер
метаморфиялық түзілімдермен - гнейстермен, кварцтармен, хлорлы-
серициттермен, тақта тастармен көрінеді.
Орта құрылымды қабатта бөлінген орта және жоғарғы палеозойдағы
түзілімдер каледон қабатының шайылған жоғарғы бетіне шығып жатады, мысал:
Бетпақдаланың оңтүстігінде және Кіші Қаратау жотасының тауларында. Бұл
түзілімдер екі құрылымды қабаттарға бөлінеді, жер қабатының төменгі және
орта-жоғарғы карбондарының арасындағы келіспеушілікті анық көрсетеді. [6].
Девондық түзілімдер төменгі және орта бөлімдердің эффузивті-шөгінділер
кешенімен және терригенді шөгінділермен жоғарғы бөлімдерінде көрінеді.
Орта-төменгі девондағы эффузивті-шөгінді түрлері ойпатты солтүстік-
шығыс жиектерінің қырлы аймақтарында дамыған . Негізінде олар кварцты және
фельзитті профиралардан, туфобрекчиялардан туфты лавалардан құралған. Терең
бұрғылау және геофизикалық зерттеулер мәліметтері бойынша эффузивті-тұнба
мөлшері ойпаңның солтүстік-солтүстік-шығыс қырларынан, ішкі бөліктеріне
қарай азаяды, ал Талас көтерілімінде тіпті жоқтың қасы. [7].
Жоғарғы девондық тұнба түзілімдері эффузивті-тұнба қабатында бұрыштық
сәйкессіздікпен орналасқан және айтарлықтай кең тараған. Олар әсіресе
ойпаңның солтүстік-шығыс бөлігінің еңкіш аймақтарында дамыған. Тіліктің
төменгі бөлігі қатты бүлінген түрлерден - конгломерат, дөңбектас, гравелит
және құмдардан тұрады. Қабаттың түрі қызғылт-сұр. Жоғарғы бөлігі әсіресе
теңіздік карбонатты түрлерден: ізбестастан, доломиттерден, әксаздардан,
құмайттастардан тұрады, олар Шу мульдасында фациалды түрде терригенді-
галогенді пайда болулармен араласып кетеді. Девон түзілімдерінің жалпы
мөлшері 4000-4500 метр құрайды.
Таскөмір түзілімдерінің пайда болу жүйесі кең таралған. Карбон
түзілімдерінің құрамында, теңіздік карбондар сияқты, сондай-ақ
континентальды терригенді фациялармен толықтырылған және төменгі және орта-
жоғарғы таскөмір түзілімдері болып бөлінеді. [8].
Төменгі айналымдағы түзілімдер Тосбұлақ және Шу ойыстары аудандарында
ізбесті және карбонатты-топырақты, цементті, құмды қабаттар болып келеді.
Олардың жалпы мөлшері қырлы жерлерде 120 метрді, еңістерде 400 метрді
құрайды. Олар Талас көтерілім аймақтарынан табылған, сондай-ақ ойыстарды
бөліп жатқан антиклинальды құрылымдардың жоғарғы бетіне жақын орналасқан.
Жоғарғы Турней түзілімдері көлемі бойынша тұрақты және Төгіскен,
Үшарал, Кемпіртөбе, Қызылжар, Елемес, Құмырлы құрылымдарының Талас
көтерілімдерінің терең бұрғылауында ашылған. Мұнда олар әктастармен,
құмайттастармен, сазтастармен және әксаздармен қатар орналасқан. Жоғарғы
Турней түзілімдер қарқындылығы Талас топты құрылымдарында 13-40 метрден,
Кіші Қаратау тауларында 230 метрге дейін, Бетпақдала аймағында 320 метрге
дейін жетеді.
Визей түзілімдері сазтас қабаттарымен бірге қошқыл- сұр және сұр
органогенді әктастардан тұрады. Олардың мөлшері ойпаттың орталық
бөліктерінде (Талас және Тасты көтерілімдері) 800 метрден, Тасбұлақ
еңістерінде және Бетпақдаланың солтүстігінде 1500 метрге дейін өзгеріп
отырады.
Намюр түзілімдерінде құмды, сазтас және әксаз сұр түсті болып келеді.
Олардың мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай, Кіші Қаратау жотасының тау
алдында олар 350 метрден аспайды, ол Әлімбет және Үшарал құрылымдарында 100-
110 метрге дейін азаяды. Төгіскен және Құмырлы құрылымдарында олардың
мөлшері небары 30-40 метрді құрайды. [9].
Орта - жоғарғы таскөмір түзілімдері, Шу ойпатының аймағында
конгломератты қызыл-сұр құмды, қоңыр және өте сирек сұр түсті болып келеді.
Құмдардың арасында сазтастар, әксаздар және әктастар қабаттары кездеседі.
Орта-жоғарғы карбондағы түзілімдердің мөлшері әр жерлерде біркелкі емес.
Кіші Қаратау жотасының тауларында 750-800 метр, Талас құрылымдары тобында
200-250 метр, Сарысу ойпаты бөлігінде А.С.Иванушканың мәліметі бойынша 400-
420 метрді құрайды.
Пермь түзілімдері ауданның едәуір терең аймақтарында кездеседі және
кең көлемдегі синклинальды құрылымдардың орталық бөлігін толықтырады.
Литологиялық құрамы бойынша олар тұзданған және тұзды қабаттарға бөлінеді,
жасы жағынан төменгі пермьге, ал тұздылығы жоғары-пермьге жатады. Тұздану
қабатының төменгі бөлігінде қызыл-сұр, дақты құмайттасты, сұр топырақты
әктастар болып келеді, сирегірек ұсақ құмды тасты және сазтасты, жоғарғы
бөлігінде-карбонатты.Тұздану қабатының мөлшері Кіші Қаратау жоталарында 120-
180 метрді құрайды, Талас құрылымдар тобында бұрғылау мәліметі бойынша 160
метрге, ал терең аудандарда (Созақ ойысында) 400 метрге дейін көбейеді.
Тұзды қабат тұздану қабатынан көп. Негізгі түрленудің минералды тұзды
қабаттар түрі галит және сульфаттар болып табылады.
Талас құрылымдар тобы аймағында тұзды қабат литологиялық түрде 3
көкжиекке бөлінеді: төменгі - тұзды, орта-аргелитті, жоғарғы-тұзды. Барлық
тұзды қабат төменгі пермьде 100 метрден 950 метрге дейінгі мөлшерде болады
[10].
Жоғарғы пермь тұзданған қабаты едәуір шамада шайылып кеткен.
Литологиялық түрде ол құмайттасты, құм тасты, сазтасты және гипс
қабаттарына ауысқан. Бұл жыныстармен орта және жоғарғы палеозой түзілімдер
қимасы аяқталады, олар Шу ойпаты аймақтарында 5000 метрге жуық мөлшерін
қамтиды. [7].
Мезозой және кайнозойдағы типтік платформалы тұнбалар нақты бұрыштық
сәйкессіздікпен палеозойдағы түрлердің бетінде жатыр. Мезозой және
кайнозойдағы құрылымдардың ертедегі түрлері морылу қабатының әртүрлі
топырақтары болып табылады. Олар құрастырылған аудандардың орталық және
солтүтік-батыс бөлігіндегі бір қатар ұңғымаларда табылған. Морылу қабатының
құрамдары түпкілікті түрлермен нағыз байланыста болады, бірақ оның
қимасында белгілі зоналылық байқалады. (бірінші рет Орталық Қазақстан үшін
В.Н.Разумова 1965 ж. анықтаған). Мұнда төменнен жоғарыға қарай 4 зоналар
бөлінген: сілтілі жыныстар, топырақты түзілімдер, түсті каолиндер және
охралар немесе тіліктің жоғарғы бөлігінде құрылымсыз ақ каолиндер.
Қыртыстың желденуінің толық тілімденуі сирек кездесетінін айта кеткен
жөн. Қарастырылған аймақтың солтүстік бөлігіне төменгі 3 зона тән. Жоғарғы
зона әдетте шайылған немесе жаңа желдену үрдістеріне ұшыраған. Төменгі 2
зоналар мөлшері бірінші метрлермен өлшенеді, үшінші зона үлесі қыртыстың
желденуінің негізгі тілімденуі тиеді. Түсті каолиндер және охралар
зонасында темір-кремний тасберіштілер кездеседі. Қыртыстардың палеозой
түзілімдеріндегі желденуі 55 метрге жетеді [8]. Қыртыстардың желденуінің
толық тілімденуі солтүстік-шығыс бөлігінде, Бұраукенен тұз сорының ойпаты
жағалауларында байқалады. Мұнда ұңғымалар дақты көгілдір және сарғылт-сұр
топырақтарды ашты, төменге қарай топырақтар біртіндеп сілтілі-тілікті
түрлерге ауысады. Үшарал-Кемпіртөбе аймақтарында қыртыстарының желдену
мөлшері жоғарғы пермь қызыл түсті құмдары бойынша дамыған. [11]. К.В.
Никифорованың айтуы бойынша (1960) желденудің негізгі кезеңі триас-юра,
төменгі полеоген және жоғарғы олигоцен болып табылады. [12].
Бор түзілімдері барлық аймақтарда дамыған және бірқатар тұнбалармен
көрінеді, олардың ішінде төменгі және жоғарғы бөлімдердің түзілімдері бөліп
көрсетілген.
Төменгі бор түзілімдері ауданның солтүстік - шығыс бөлігінде Кент
құмдарында табылған. Тіліктің жоғарғы бөлігі әр түрлі дақты майлы сазтас
тәріздес топырақтардан тұрады. Төменгі бөлігін азотты-сұр, майлы көмірлі
топырақтар құрайды. Төменгі бор түзілімдердің мөлшері 50 метр. Тұнбаның
жасы оның құрамындағы фторға байланыста анықталады.
Турон түзілімдерінің құрамына сұр, кварцты-слюдалы құмдар, жасыл-сұр
қабатты топырақтар кіреді. Тіліктің құрамында қиыршық тас және кварцты-
кремний бар ұсақ тастар кездеседі. Орналасқан аудандардағы оның
тұнбаларының орташа мөлшері 107.6 м жетеді, Созақ және Көкпансор
ойыстарының шығысынан ол азаяды және Тантай ауданында 1 метрден аспайды.
Тұнбаның жасы төменгі және жоғарғы туроннан бөлінген шаң-тозаңды кешендер
негізінде анықталады.
Сенон ярусындағы тұнбалар кеңінен таралған. Олар Шу өзенінің оң жақ
жағалауында көбейеді, Бетпақдала кертпештерінің солтүстігінде кең алқапта
және Сарысу өзенінің төменгі алабында кездеседі. Сондай-ақ, ол Көкпансор
еңісінде сақталған, онда олардың мөлшері-170 метрге жетеді. Мұнда сенон
түзілімдері 301.2 тереңдікте кездеседі. [8]. Олар жер үстінің сенон-турон
түрлерімен бірге орналасқан, ал әртүрлі палеозой шөгінділерінде
шайылымдармен жатыр. Бұл қабаттардың түзілімдерінің құрамына сұр, жасыл-сұр
кварцты құмдар, топырақтар, қиыршық тас және ұсақ тастар кіреді. Олардың
жасы стратиграфиялық жағдайына, сондай-ақ шаң-тозаң кешеніне байланысты
анықталады.
Кайнозой түзілімдерінің ішінде теңіздік және континентальды
палеогенді жастағы тұнбалар кеңінен дамыған. Теңіздік палеоцен кезеңінің
жартысын және жоғарғы эоценді, континентальды төменгі және жоғарғы
олигоценді қамтиды.
Палеоцен (Р1) түзілімдері 60 м-ден 120 метрге дейінгі тереңдіктегі
ұңғымаларды Шу және Сарысу өзендерінің оң жағалауын қамтиды, ал Бетпақдала
үстірті мен Үлкен Қаратау жотасының солтүстік-шығыс беткейлерінің
аудандарында олар палеозой негізіне енеді ( Бортосқан еңісі, Созақ ойпаты).
Жоғарғы бордағы төмен жатқан түзілімдер-трансгрессивті. Литологиялық
жағынан қою-сұр, кей жерлерде қара топырақтардан және қою-сұр, ұсақ кварцты-
слюдалы құмдардан тұрады. [13].
Төменгі эоцен түзілімдері аймақтың батыс және оңтүстік-батыс бөлігінде
табылған. Бұл кезеңде палеогендік теңіздің кеңеюі болып өтті, сондықтан
Қаратау маңындағы ауданда палеоцендік тұнбалар кездеседі, ал солтүстік және
шығыста трансгрессивті жоғарғы бор көкжиегі жатыр. [12].
Орта эоцендегі түзілімдер апандар беткейімен Үлкен Қаратау жотасының
тауларында табылған Лақ, Кемпіртөбе, Қызылжар және т.б. құлама көлбеу
жондары бөлініп шыққан, ал аймақтың басқа бөліктерінде шығысында 500 метрге
дейін, яғни Созақ ауылында бірінші 10 метр тереңдіктен ұңғымалар ашылған.
Ойпаттың кейбір аймақтарында (Көкпансор және Созақ ойыстарында) орта эоцен
түзілімдері төменгі эоцен топырақтарында жатыр. [13].
Құрамына қарай – бұл жасыл-сұр опоко тәріздес топырақтар, олар кварцты-
дала шпатты құмдар қабатымен кезектесіп орналасқан, борпылдақ құмды және
әктасты болып келеді. Созақ ауылының шығысына қарай топырақты фракция
құмды-қиыршық тасты тұнбаларға ауысады. Орта эоцендегі түзілімдердің
тілімденуінің ерекшелігі жоғарғы қабатта тығыз көлбеу қабатты құмдардың
орналасуы болып табылады, олар тек қана Үлкен Қаратау жотасы тауларында
кездеседі. Үлкен Қаратау аймағының бұзылған жерлерінде, тектоникалық
құбылыстар аймағында борпылдақ түзілімдердің палеозойдағы түрлері (Иенқұлақ
және Дарбут өзендер арасында) орта эоцендегі құмдардың опырылған
қабаттарының пайда болу дислокациясы байқалады.
Орта эоцен тұнбаларының мөлшері олардың құрылымдық жағдайына
байланысты және шамамен 60-70 метрді құрайды, Созақ еңісінде олар 130-150
метрге дейін ұлғаяды. [14]. Созақ ауылынан-Қарақұйын өзенінің шығыс
бағытында қозғалуына қарай ұсақ сулы теңіздік фация жағалыққа ауысады.
Жергілікті антиклинальды құрылысының жоғарғы қабатында олардың мөлшері
азаяды. Орта эоцен түзілімдері органикалық қалдықтардың әртүрлілігімен
сипатталады, орта эоцен үшін тән сипаттар: фораминифералар, остракодтар
және шаң-тозаңды кешендер.
Литологиялық жағынан жоғарғы эоцендегі тұнбалар жасыл-сұр, акуланың
тістері және балықтардың қабыршағы тәрізді жапырақты топырақтармен
бейнеленген. Тіліктің орта және жоғарғы бөліктеріндегі топырақ қалыңдығының
біркелкілігінен басқа ашық-сұр түсті майда құмдардың қабаттарын байқауға
болады, шайылу кезінде жасыл-сұр құмайттастармен алмасуы жиі кездеседі.
Жоғарғы эоцендегі теңіздік алаптардың таралу ауданы шамамен орта эоцендегі
тәрізді. Түзілу мөлшері көп жағдайда құбылмалы: ауданның шығыс бөлігінің
алғашқы он метрінен бастап 150-180 метрге дейін жетеді [15]. Тұнбаның жасы
қазып алынған моллюскалар фаунасына, акула тістеріне және шаң-тозаң
кешендеріне қарай анықталады.
Төменгі олигоцен жоғарғы эоцендегі тұнбалардың эродитті жоғарғы
қабатында төменгі олигоцендегі континентальды топырақтар жатыр, ол бізге
әдебиеттерден боқтықарын, кендірлі, бетпақдала свиталары деген атпен
белгілі. Олар ішкі континентальды тұзды сулар бассейіндері жағдайларында
пайда болған және көптеген қалдықты көтерілімдер негізінде ашылады. Төменгі
олигоцендік түзілімдер құрамы тұрақтылығымен, бірыңғайлығымен сипатталады.
Ол, қызыл кірпішті және жирен қызыл, әксазды және марганецті топырақтар
тобынан тұрады. Кейде топырақ қабатында жұқа қабаттар және кварцті құмдар
линзалары және құм тастар кездеседі.
Бетпақдала свитасының солтүстік бөлігіндегі тұнбалардың жалпы мөлшері
40-50 метрге тең, ал оңтүстікке қарай 80-100 метрге дейін ұлғаяды,
бассейіннің терең аудандарында (Созақ еңісі) 150-250 метрге жетеді.
Асқазансор свитасының тұнбаларының орташа мөлшері 20-30 метр шамасында
болып келеді. Ең жоғары мөлшері 50 метрге жетеді. Свитаның жасы оның
стратиграфиялық жағдайына, сондай-ақ ондағы қазып алынған фауналарға
байланысты анықталады.
Ойпаттың Сарысу бөлігінде Аяқасау тауының бөлігінде ұсақ мүйіз
тұмсықтардың сүйегі табылған В.Ф.Ветрованың пікірі бойынша олар соңғы
олигоценге тән.
Неогендік жүйе қарастырылған аймақтың көп бөлігі ерте-орта миоцен
кезеңдерінде шайылу облыстары болып табылды. Бұл уақытта Арал свитасы (N11-
2ar) тұнбалары Үлкен Қаратау жотасының қазіргі солтүстік-шығыс етегінде
жиналған, онда олар ертеректе пайда болған еңістің қызметін атқарады. [16].
Тұнбалардың мөлшері мұнда 275 метрге жетеді. Олар карбонатты қызыл-кірпіш
түсті топырақтармен, кей жерлерде сұр топырақтармен және кварцты-слюдалы
құмдармен қабаттасып орналасқан. Топырақтар құрамында миоцендік острокодтар
кешендері бар.
Әртүрлі көлбеу қабатты құмтасты топырақтардан-сары, әр түрлі тасты,
қиыршық тас полимикті құмдардан тұрады. Құмдар жиі ұсақ жұмыр тас және
қиыршық тас шайылымдармен ауысып тұрады немесе темір-карбонатты цементті
құмтастармен қатып қалады.
Орта - жоғарғы плиоцен (N22-3) Іле көкжиегіне қарасты орта-жоғарғы
плиоцен түзілімдері (Кеңшағыр свитасы) ауданның орталық және оңтүстік-батыс
бөліктерінің жекеше аймақтарында сақталған. Олар төменгі олигоцен жоғарғы
қабатының шайылуына қатысты орналаспаған, ал тау аймақтарындағы түзілімдер
орта эоцен және палеозой түзілімдеріне жатады. Олар ашық-сұр, көбіне ақ
топырақтардан тұрады және әксаздар, әртүрлі тасты құмдар және ұсақ тастар
басым. Байқадам ойысында айтылған түзілімдер әксазды топырақтардан, құм
және құмтастар қабаттарынан тұрады. Олардың мөлшері, сондай-ақ, олардың
құрамдық жағдайына байланысты және еңістің терең аймақтарында 50-60 метрге
дейін өзгеріп отырады. Ашық сұр топырақтардан остракод фауналары жиналды.
Осы түрлер негізінен кеңшағыр свитасын орта-жоғарғы плиоценге жатқызуға
болады. [14].
Жоғарғы плиоцен (N23) түзілімдері (Көкүрім свитасы) Бетпақдала
үстіртінің оңтүстік бөлігіндегі тау жұрнақтары көтерілімдерінің биігінде,
Қаратау жотасының тау алдында дамыған және Созақ ойысы ұңғымаларында
табылған. Олар шайылым мен төменгі олигоцен топырақтарында орналасқан және
аз мөлшерлі төрттік түзілімдермен жабылып қалады. Олар қиыршық тас және
ұсақ жұмыр таспен құмды толықтырушылармен қабаттасып келеді. Созақ
құламасында конгломераттар, қиыршық тастар және ұсақ тасты болып келеді.
Тұнбаның мөлшері 5-10 метрден аспайды, ал Созақ аудандарында 100-120 метрге
жетеді: свитаның жоғарғы миоцендік жасы остракодтардың табылуына байланысты
анықталады. Сонымен бірге гравелиттерде түйеқұс жұмыртқасының қабығы
табылған. [17].
Төрттік жүйе төрттік дәуірдің басында ойпаттың көмкерістеріндегі
сынықтар бойынша белсенді қозғалулар болуы және оның ішінде белсенді
өзендер жүйесінің жаппай бөлінуін тудырды, осының нәтижесінде қарастырылған
аймақ гидрографиялық торларға бөлінуі, алқаптарда аллювийлік және
пролювийлік материалдар көбеюі болды.
Төрттік түзілімдер кеңінен пайдаланылды. Олардың ерекшелігіне сұр түс
тән болды. Олардың арасында генетикалық қатысы: аллювийлік, көлді,
пролювийлік, делювийлік-пролювийлік, эолды, хемогенді және элювийлік
шөгінділер болып бөлінеді. Жасы жағынан барлық төрт бөлім де төрттік жүйеге
бөлінеді.
Аллювийлік түзілімдер ауданның солтүстік-батыс және оңтүстік
бөліктеріндегі жекелеме аудандарда кеңінен тараған. Олар ежелгі алқаптарды
толтырады, ал сондай-ақ эолды құмдардағы Мойынқұм, Сәменқұм, Жетіқоңыр
ұңғымалары ашылған. Ежелгі алқаптардағы аллювийлер ауданның солтүстік-батыс
бөліктерінде дамыған және құмды, әдетте топырақты және қиыршық тасты,
құмайттасты, құмдақты және саздақты болып келеді. Түзілімдердің барлық
мөлшері 10-30 метр шамасында болады. [15].
Құмды массивтерде жатқан аллювий құрамына ұсақ тасты, әлсіз цементті
құмдар, сарғылт-сұр құмайттар және құрамында қиыршық тас және ұсақ жұмыр
тас бар құмдақтар кіреді.
Мойынқұм құмды массивінің солтүстік бөлігінде құрастырылған
эллювиальды түзілімдер 506 метр абсолютты белгіде 383 метр ұңғымада ашылған
және Шу өзенінің суларының азайған жерлерінде 190 метр биікте жатыр. Мұндай
биіктіктегі гипсометриялық жағдай Қырғыз жотасының Үлкен Қаратауға қарқынды
көтерілуін түсіндіріп береді. Осының нәтижесінде бұл көтерілімдерге
ойпаттың оңтүстік жоталары енгізілді, ал бұл Шу өзенінің солтүстік ағысына
бірігуіне әкеп соқты және оңтүстік жағалауында аллювийлік тұнбалардың пайда
болуына әсерін тигізді. Мұндағы аллювийдің мөлшері 50-65 метрді құрайды.
Түзілімдердің жасы геологиялық-литологиялық және геоморфологиялық
сараптамалар негізінде анықталады. Ойпаттың солтүстік-батыс, Сарысу
бөліктерінде бұрып алу басталды және құрып кеткен алқаптарды қазіргі өзен
көздерімен толтыру зерттеушілердің айтуы бойынша орта төрттік дәуірде
болған [16].
Конгломераттар қабатының мөлшері 7-10 метрді құрайды. Гипсометриялық
жағынан олар әр түрлі дәрежеде орналасқан. Орналасу жағдайы бойынша,
литологиялық ерекшелігі жағынан олар жоғарғы гобидегі конгломераттармен
қатар қойылған және белгіленген. Бұл түзілімдерге Қошқорған тілігінің
жоғарғы бөлігі кіреді. А.В.Вислогузова (1964) оларды төменгі төрттік
жүйенің орта бөлігіне жатқызады. Төменгі шекара оның далалық әктас
қабатының шамасына қарай анықтаған, төменгі төрттік кезеңге жататын жоғарғы
шекара-аллювийлік терраса кешендерінің орналасуы бойынша, өте жас шама онда
фауналарды табумен анықталған, бұлар тас дәуірден ескерткіш және
тұнбалардың стратиграфиялық өзара байланысы болып табылады [18].
Шу өзені алқабының аллювиі сұр, сарғылт-сұр, құмды болып келеді, кей
жерлер сұр саздақтар және аз мөлшердегі құмдақтармен жабылған. Бұл
түзілімдердің жоғарғы бөлігі көп жағдайларда эолды болып келеді, одан
Мойынқұм құм массивтері құрылған, ал оларға палеогендегі теңіздік және
континентальды түзілімдер орналасқан. Тұнбалардың жалпы мөлшері 30-40
метрге жетеді.
Сарысу өзенінің алқабындағы І-жайылма террасаларының аллювиі құмдардан
және қиыршық тастардан тұрады. Кейде қиыршық тастар және құмдар әктасты
цементі құмтастарға айналады. Тіліктің төменгі бөлігі жасыл-сұр
топырақтардан тұрады және ұсақ тасты кварцты құм тастармен қабаттасып
келеді. Топырақтар марганецті және карбонатты. Түзілімнің мөлшері 15-20
метрді құрайды. [19].
Қарастырылған ауданның батыс бөлігінде, яғни Шу өзені алқабының
етегінде 58-ұңғымада жирен-сұр топырақтар, онда остракодтар табылған. Олар:
Cyprіdes lіttorales, C. Torasa Lones.
Аллювийдің шамасы оның морфологиялық жағдайына және ондағы тұнбаларды
сипаттайтын жаңа фауналар кешенінің орналасуымен анықталады және олар
төменгі орта төрттік кезеңге жатқызылады.
Жоғарғы орта төрттік шамадағы аллювийлік түзілімдер олар Кіші Қаратау
тау жотасының тауларында, Үшбас, Бүркітті, Шабақты өзендерінің төменгі
жақтарының аз аудандарында кездеседі, онда олар ІІІ-жайылма террасасын
құрайды. Соңғысы құрылысы жағынан аралас болып келеді, мұнда палеозойдағы
кристалл түрлері, палеогендегі қызыл-жирен топырақтар табылған.
ІІІ-жайылма террасасындағы аллювий қиыршық тасты, ұсақ тасты
түзілімдерден және конгломераттардан құралған. Ұсақ тастар нашар
іріктелген, көлбеу қабатты, құрамы бойынша полимикті. Арыстанды өзеніндегі
ІІІ-жайылма террасасының аллювий түзілімдерінде қазып алынған фауналардың
сүйегінің қалдығы табылған: Eguus cabalus cf. Taubachensіs Trand. [20].
Б.С.Қожамқұлованың анықтауы бойынша олар орта төрттік кезеңнің екінші
жартысына тән.
Пролювиальды түзілімдер (Р1) Үлкен Қаратау тау жотасының бөктерінің
оңтүстік-батыс бөлігі аймағында кеңінен таралған. Олар ысырынды конус
шлейфін құрайды және әр түрлі тасты құмдардан, ұсақ тастардан және
үгітілгіш материалдардан тұратын ұсақ тастардан тұрады. Таулардан шығатын
Сандықсай өзенінің жоғарғы бөлігінде орта төрттік түзілімдердің ІІ-жайылма
террасалары табылған, олардың биіктігі 3 метрге дейін жетеді. Олар әлсіз
цементтелген қойтасты-ұсақ тасты когломераттардан тұрады. Жарылғыш
материалдар нашар сортталған. Алқаптың жоғарғы жағындағы бұл түзілімдер
палеозой кезеңінде пайда болған, ал олардың мөлшері 7 метрді құрайды. Үлкен
Қаратау жотасынан бастап жарылғыш материалдар жоғалып кетеді, түзілімдердің
қабыршақтануы байқалады. Қиыршық тасты-құмды түзілімдерден қазып алынған
фауналардың сүйек қалдықтары және де басқа орта төрттік шаманы білдіретін
түзілімдер табылған. [21].
Орта төрттік-қазіргі эолды түзілімдер Шу маңындағы Мойынқұм биік құмды
массивтері және ірі Сарысу маңындағы Мойынқұм құмды массивтері (Жетіқоңыр,
Қоянжол) болып табылады. Бұл біртекті ұсақ тасты құмдар-күйген түсті болып
келеді. Олардың пайда болуын зерттеушілер төменгі төрттік аллювийдегі эолды
өңдеулер деп түсіндіреді, сондай-ақ палеоген-неогендегі түзілімдер дейді.
Бұрғылау мөлшері бойынша құмдардың мөлшері 50-метрге дейін жетеді,
орта есеппен алғанда 30-40 метр қатарлар бойынша және 10-20 метр жүйелер
арасында және шұңқырларда дамыған.
Сарысу маңындағы Мойынқұм ұсақ тасты құмдардан және құмайттастардан
құралған. Құмдардың құрамы полиминералды, онда кварц және дала шпаты бар.
Эолды құрылымның қалындығы орталық массивтер бөлігінде 5-8 метрден 30-
40 метрге дейін жетеді.
В.И.Елисеевтің пікірі бойынша климаттың суытуы ежелгі төрттік
кезеңдерде, әсіресе оның екінші жартысында болған. Бұл мәселе құм
массивтерінің пайда болуымен ешқандай қатысы жоқ, сол себепті соңғысы
аридті климат жағдайында қалыптасқан.
Біздің есебіміз бойынша эолды құмдар орта төрттік шамада пайда болған,
олар аллювийлік тұнбаларға (ежелгі төрттік кезеңдегі) жатады және сондай-ақ
эолды өңдеу үрдістері және пайда болуы қазіргі уақытта болып жатыр.
Жоғарғы төрттік түзілімдер (Q3) жоғарғы төрттік түзілімдер пролювийлік
және көлді генетикалық типті болып келеді.
Аллювийлік түзілімдер (QІІІ) Шу, Сарысу және Боқтықарын өзендерінің
алқаптарында І-жайылма террасаларын құрайды және Түленді өзенінің құрғақ
алқаптарын толтырады. Бұл түзілімдер Шу өзенінің алқаптарының сол
жағалауында орналасқан. Өзінің құрамы жағынан олар қос мүшелі құрылыстан
тұрады. Тіліктің жоғарғы жағы сарғылт-күлгін карбонатты саздақтардан,
төменгі бөлігі-сұр әртүрлі тасты құмдардың кезектесіп келуімен, кварцты-
дала шпатты құрамнан және қиыршық тастан тұрады. Алқаптың төменгі жағында
аллювий құрамына батпақты материалдар араласқан. Тұнбаның мөлшері 20-30
метрге жетеді. Сарысу өзенінің алқаптарындағы І-жайылма үстілік
террасаларындағы аллювий оның барлық өрісінде дамыған. Литологиялық жағынан
қиыршық тастардан және ұсақ тастардан тұрады, негізгі қабатында сұр және
ашық сұр, орта және ұсақ тасты полимикті құмдар ( көлбеу қабатты
сипатында) орналасқан. Тілік жирен-сұр саздақтармен және құмдақтармен
аяқталады.
Сарысу өзені алқаптарының төменгі жағындағы І-жайылма террасалар
кертпештерінде 2.2 метр тереңдіктен толық қалыптаспаған фоссильды
сүйектердің сынықтары табылған. Фоссилизация мөлшері Беловтың айтуы бойынша
өте ертеректе болғанын анықтады. Сонымен І-жайылма террасасындағы (Сарысу
өзенінің) аллювий шамасы кейінгі төрттік түзілімге жатады.
Жоғарғы төрттік аллювийлі түзілімдер ауданның оңтүстік бөлігінде
дамыған, онда олар Шабақты, Үшбас және Талас өзендерінің ІІ-жайылма
террасаларын құрайды. Террасалар аккумулятивті. Литологиялық жағынан олар
құм және қиыршық тас араласқан саздақтар мен ұсақ тастардан тұратын
көлденең қабатта жатыр. Төменірек тығыз қабатта саздақтар кездеседі, тілік
құрамына, сондай-ақ, ұсақ тасты, полимикті құмдар кіреді. Тұнбаның мөлшері
4-5 метр.
Қыр-Шабақты өзенінің оң жағалауының құламаларындағы 2-4 метр
тереңдікте бұл түзілімдерде "Cappіdae" тұқымының тістердің қалдықтары
табылған. Бұл қазбалар түзілімдердегі кейінгі төрттік шаманың араласқанын
көрсетеді. Шабақты өзені алқаптарында ІІ-жайылма террасаларындағы
саздақтардан моллюскалар табылған, сондай-ақ оларда кейінгі төрттік кезеңге
жатады.
Пролювийлік түзілімдер Үлкен Қаратау жоталарының солтүстік-шығыс
беткейлеріндегі таулы жазықтарды кеңінен алып жатыр. Олар палеоцендегі
түзілімдердің шайылуынан пайда болған.
Тұнбалардың мөлшері 15-20 метрді құрайды. Көлді түзілімдер Бетпақ
дала үстірті аймағында таралған, онда І көлді террасаны бірнеше шұңқырлар
құрайды. Олар топырақтарды және қазіргі күлді және хемогенді құрылымдармен
жабылып қалған. Сарғылт-сұр құмдақтардан, құмдардан, сирегірек сұр, ашық
сұр саздақтардан тұрады. Тұнбалардың мөлшері 1.5-3 метр.
Бұл тұнбалардың жоғарғы төрттік жасы олардың геоморфологиялық жағдайы
негізінде анықталады. Сондай-ақ, Шу өзенінің алқабындағы аллювийлердің І-
жайылма террасалары қатысының негізінде анықталады.
Кейінгі төрттік-қазіргі кезеңдегі эолдық түзілімдер (QVІІІ-ІV) Шу
маңындағы Мойынқұм құмды массивтерінің ең жоғарғы сатысына солтүстіктен
ойысты-дөңесті құмдар кіреді. Олар екінші Мойынқұм құмды массивтерінің
қабатын құрайды. Олардың гипсометриялық деңгейі 200-250 метр. Құмды жер
бедеріндегі ойыстар мен дөңестердің орташа биіктігі 5-15 метр болып келеді
(солтүстік-батыс бағытында). Литологиялық жағынан қарастырылып отырған
эолды түзілімдер ұсақ және майда құмды және кварцты құрамында дала шпаты
бар құмдардан құралған. Құмды массивтердің пайда болуына Шу өзенінің ІІ-
жайылма террасасындағы аллювийлер әсер етті, соның ішінде Асқазансор
свитасының құмдары. Бұл құмды массивтердің дамуында Шу өзенінің ІІ-жайылма
террасасының түзілімдері толығымен жоқтың қасы. Эолды құмдардың жасы
кейінгі төрттік -қазіргі кезеңде анықталғандықтан олар орта төрттік
түзілімдердің жоғарғы қабатында пайда болған және қазіргі уақытта да
олардың даму үрдістері жекелеген аудандарда жүріп жатыр. Бұл шамадағы
түзілімдерге сондай-ақ Сарысу өзенінің алқаптарындағы ІІ және І-жайылма
террасасындағы желдің әсерінен аллювийлер қайтадан түзілуі кіреді.
Деллювийлік-пролювийлік түзілімдер (dpІІІ-ІV) Үлкен Бетпақдала
кертпештерінің бөктерінде және көптеген қалдықты көтерілімдердегі шлейфті
ысырынды конустарда тараған.
Түзілімдердің мөлшері 2-3 метрден 10-12 метрге дейін ауытқиды
Тұнбалардың жасы Шу және Сарысу өзендерінің алқаптарындағы І-жайылма
террасаларымен геологиялық-геоморфологиялық өзара қатынастар негізінде
анықталады [1сурет]. Кейінгі төрттік қазіргі жасқа------- сондай-ақ
деллювийлік-пролювийлік түзілімдер жатады, олар ауданның солтүстік
шығысында Бетпақдала үстірт аймақтарында эрозиялы-тектоникалық беткейлер
жағалауында дамыған. Ашық-сұр құмдақтар мен саздақтардан, сұр-қоңыр ұсақ
тасты полимикті құмдардан және құмайттастардан тұрады. Тұнбалардың
максималды мөлшері 6,2 метр құрайды. [23]. Бұл түзілімдер уақытша су
көздерінің шайылуынан қалған ұсақ материалдар нәтижесінде пайда болды.
Аллювийлік түзілімдер (QІV) барлық өзендердің арнасын толтырады және
Шу, Сарысу, Талас өзен алқаптарының жайылма террасаларын құрайды. Жайылма
түзілімдері әр түрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz