Ақ Орда-Ноғайлы дәуіріндегі Қазақстан туралы ақпарат

Жоспар
Кіріспе

1. Ақ Орда.Ноғайлы дәуіріндегі Қазақстан.
2. Ақ Орданың 14 ғ. 2 жартысы

14-15 ғғ. Орта Азия мен Қазақстан монғол шапқыншылығы зардабынан арыла бастады. Әлеуметтік-экономикалық жағдайлар түзеле бастады. Көптеген ұлыстар мен елдер тәуелсіз бола бастады. Осындай тәуелсіздікке ие болған мемлекеттердің бірі - Ақ Орда. Оның шекарасы Жайық өзенінен Ертіске, Батыс Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созылып жатты. Ақ Орданың негізгі халқы - қыпшақтар, арғындар Алтайдан осында қоныс аударған наймандар, қоңыраттар, керейттер, үйсіндер, қарлұқтар т.б. Ақ Орда хандары - орда Ежен, Сартақ, Қоныша, Баян, Сасық-Бұқа, Ерзен, Мүбарак, Шымтай, Орыс хан, Құйыршақ, Барақ т.б. Бұлар – кейінгі Қазақ хандарының тікелей арғы бабалары еді.

Ақ Орданың күшейген кезі 14 ғ. 2 жартысы. 1361 ж. Ақ Орданың билеушісі болған Орыс хан өз жағдайын біраз күшейтіп, енді Алтын Орда тағын иемденуге күш салды. Сөйтіп, 1374-1375 жж. Еділ бойымен жорыққа шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, Хажы-Тарханды (Астраханьды) қоршауға алды. Кама бұлғарларының жерін бағындырды. Бірақ Орыс ханның үстемдігі ұзаққа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан кетіп, Алтын Ордадағы билікті Мамайға беруге мәжбүр болды. 1377 ж. Орыс хан қайтыс болып, Ақ Орда иелігі оның баласы Темір Мәлікке көшті. Бірақ осы кезде Маңғыстау үстіртінің билеушісі - Жошы әулеті Түй хожа оғланның баласы Тоқтамыс Орта Азия әміршісі Ақсақ Темірге сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін талқандайды. Өзін 1379 жылы Ақ Орда ханы етіп жариялайды. Ақ Орда әмірлерінің қолдауына ие болған ол, 1380 жылы Сарайды, хажы-Тарханды, Қырымды және Мамай Ордасын басып алды. Тоқтамыстың бұл табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 ж. Куликово даласында орыс әскерлерінен жеңілуі себебінен мүмкін болды. Тоқтамыс мұнымен тоқтапан жоқ. Атап айтқанда, Тоқтамыс Ақсақ Темірдің қамқорынан босануға тырысады. Бірақ, 1380, 1391, 1395 жж. Ақсақ Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін Алтын Орда тас-талқан болып қирайды. Темірдің басқыншылық соғыстарының нәтижесінде және ішкі талас-тартыстан 14 ғ. соңы мен 15 ғ. бас кезінде Ақ Орда да әлсіреп қалады.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Ақ Орда-Ноғайлы дәуіріндегі
Қазақстан.

14-15 ғғ. Орта Азия мен Қазақстан монғол шапқыншылығы зардабынан арыла
бастады. Әлеуметтік-экономикалық жағдайлар түзеле бастады. Көптеген ұлыстар
мен елдер тәуелсіз бола бастады. Осындай тәуелсіздікке ие болған
мемлекеттердің бірі - Ақ Орда. Оның шекарасы Жайық өзенінен Ертіске, Батыс
Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созылып жатты. Ақ Орданың негізгі
халқы - қыпшақтар, арғындар Алтайдан осында қоныс аударған наймандар,
қоңыраттар, керейттер, үйсіндер, қарлұқтар т.б. Ақ Орда хандары - орда
Ежен, Сартақ, Қоныша, Баян, Сасық-Бұқа, Ерзен, Мүбарак, Шымтай, Орыс хан,
Құйыршақ, Барақ т.б. Бұлар – кейінгі Қазақ хандарының тікелей арғы бабалары
еді.

Ақ Орданың күшейген кезі 14 ғ. 2 жартысы. 1361 ж. Ақ Орданың билеушісі
болған Орыс хан өз жағдайын біраз күшейтіп, енді Алтын Орда тағын иемденуге
күш салды. Сөйтіп, 1374-1375 жж. Еділ бойымен жорыққа шыққан ол Сарайды
өзіне қаратып, Хажы-Тарханды (Астраханьды) қоршауға алды. Кама
бұлғарларының жерін бағындырды. Бірақ Орыс ханның үстемдігі ұзаққа
созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан кетіп, Алтын Ордадағы билікті Мамайға
беруге мәжбүр болды. 1377 ж. Орыс хан қайтыс болып, Ақ Орда иелігі оның
баласы Темір Мәлікке көшті. Бірақ осы кезде Маңғыстау үстіртінің билеушісі
- Жошы әулеті Түй хожа оғланның баласы Тоқтамыс Орта Азия әміршісі Ақсақ
Темірге сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін талқандайды. Өзін 1379 жылы Ақ Орда
ханы етіп жариялайды. Ақ Орда әмірлерінің қолдауына ие болған ол, 1380 жылы
Сарайды, хажы-Тарханды, Қырымды және Мамай Ордасын басып алды. Тоқтамыстың
бұл табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 ж.
Куликово даласында орыс әскерлерінен жеңілуі себебінен мүмкін болды.
Тоқтамыс мұнымен тоқтапан жоқ. Атап айтқанда, Тоқтамыс Ақсақ Темірдің
қамқорынан босануға тырысады. Бірақ, 1380, 1391, 1395 жж. Ақсақ Темірдің
Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін Алтын Орда тас-талқан
болып қирайды. Темірдің басқыншылық соғыстарының нәтижесінде және ішкі
талас-тартыстан 14 ғ. соңы мен 15 ғ. бас кезінде Ақ Орда да әлсіреп қалады.

1423-1424 жж. Орыс ханның немересі Барақ өзінің бақталастарын жеңіп
шығып, Ақ Орда да хандықты өз қолына алды. Алайда, Ақ Орданың басты қаласы
Сығанақ, т.б. Сырдың орта ағысындағы аудандар Темір әулетінің қолында еді.
1425-1426 жж. Барақ Ақсақ Темірдің немересі Ұлықбекке қарсы жорыққа
аттанып, Сығанақты және Сыр бойындағы басқа да қалаларды босатты. Жорықта
жүріп Барақ қаза тапқаннан кейін Шығыс Дешті Қыпшақтың билігі Шайбан
әулетіне көшті. Барақ өлген соң олар Ақ Орданың елеулі бөлігін жаулап алды.
Сөйтіп, 1227 жылы Жошы өліп, оның ұлысы екіге жіктелгенде пайда болған Ақ
Орда екі ғасыр өмір сүрді. Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты
түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері қалыптасты. Мал шаруашылығы да
дамыды. Жер иеленушіліктің інжу, милк, сойырғал сияқты түрлері және
тархандық сый тарту болған. Ақ Орданың еңбекші халқы хандар мен ақсүйектер
пайдасына күпшір, зекет, тағар тәрізді салықтар төлеп тұрды. Ақ Орданың
ресми тілі қыпшақ тілі болды.

15 ғ. алғашқы ширегінде Қазақстанның солтүстік-батыс және орталық
аймағында екі үлкен иеліктің – Ноғай Ордасы мен Әбілхайыр хандығының пайда
болуына әкелді. Қазақстанның орталық, батыс және солтүстік-батыс бетінде
бірнеше тәуелсіз феодалдық иеліктер құрылып, олардың арасында билік үшін
күрес толассыз жүрді. Осындай жағдайда Жошы әулетіндегі Шайбанның ұрпағы
Дәулет Шайх-оғлының баласы Әбілхайыр саяси өмір сахнасына шықты. Яғни
Шайбани балалары уақытша үстемдік алды. Орталық және Солтүстік Қазақстан
тайпаларын билеп отырған топтардың қолдауымен ол 1428 жылы Тура өңірінде
(Батыс Сібір) хан болып жарияланды. Оның хандығының құрамына Қият, Маңғыт,
Шынбай, Найман, Қарлұқ, Үйсін т.б. тайпалар кірді.

Шығыс Дешті Қыпшақтың феодалдық бытыраңқы жерлерін біріктірген
"көшпелі өзбектер мемлекетінің" яғни Әбілхайыр хандығының Қазақстан
тарихында елеулі орны бар. Оның иелігі Ноғай Ордасының шығыс бетін, батыста
Жайыққа, шығыста Балқашқа дейінгі, оңтүстікте Арал теңізі мен Сырдың
төменгі ағысына, солтүстікте Тобыл мен Ертістің орта ағысына дейінгі
жерлерді қамтыды.

Әбілхайыр Шайбани басқарған 40 жылдай уақыт ішінде Көшпелі Өзбектер
елінің саяси жағдайында тұрақтылық пен тыныштық болмады. Оның қолынан
билікті алу үшін күрескен әр түрлі топтармен күрес жүргізуге тура келді.
Жошы әулетінің оның ішінде Ибақ хан, Береке сұлтан, Орыс ханның ұрпақтары
Жәнібек, Керей Әбілхайырға үнемі қарсы шығып отырды. 1446 ж. оған қарсы
болып жүрген күшті шонжарлардың бірі Мұстафа ханның әскерлерін талқандады.
Сол жылы Әбілхайыр хан Сырдария мен Қаратау бауырындағы Созақ, Сығанақ,
Аққорған, Үзгент қалаларын басып алып, Сығанақты өз хандығының астанасына
айналдырды. 50-жж. Әбілхайыр Мәуереннахрдағы Темір ұрпақтарының ішкі
тартысына араласып, Самарқанд пен Бұхараға жорық жасайды.

1456-1457 жж. ойраттармен болған шайқастарда жеңіліске ұшырапан
Әбілхайыр елдің бірлігін қамтамасыз ете алмады. Оған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.