Тарих сабақтарында тарихи-мәдени ескерткіштерді пайдалану туралы

1. Тарих сабақтарында тарихи.мәдени ескерткіштерді пайдалану
2. Қарахан кесенесі туралы
3. Алаш хан туралы аңыз.әңгімелер

Қазір, ұлттық болмысымызда сезініп , біздің де ертеден келе жатқан халық екенімізді, рухани құндылықтарымызды асқақтата айшықтауда Қазақстан тарихы пәнінің орны ерекше. «Салынған жол, тұрғызылған ғимарат, тіпті ең озық ғылыми жаңалық саналатын жаңа технологияның өзі жыл сайын тозады, ескіреді, ал бабаларымыз айтқандай, ешқашан азбайтын , тозбайтын , керісінше уақыт өткен сайын сан қырынан жарқырап , ұрпақ санасына шүғыла шашатын мәңгі өлмейтін құдіретті күштің аты - ғылым мен мэдениет . Ендеше сол ата-бабаларымыздың тарихи – мәдени мұрасын бірлесіп түлетейік»[1] деді еліміздің Президенті Нұрсүлтан Назарбаев Ұлттық Кеңестің отырысындағы сөзінде .
7 сыныпта «Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы" пәні сабақтарында тарихи - мэдени ескерткіштерді оқытқанда мына жайларды басшылыққа алуға болады. Мәселен, оқулықта 10 тақырып «Қарахан мемлекеті (942 - 1212 ж.ж)" деп аталады. Осы мемлекеттің мэдениеті жайлы айтқанда атақты адамдардың басына күмбездеп кесені салынғаны қозғалады . Бұл ескерткіштер бүгінге дейін жетіп отырған Айша бибі, Бабаджа хатун, Қарахан кесенелері. Тақырыпты өткенде алдымен оның шежірелік сипатына мән берген дұрыс. «Өйткені шежіре тарату дәстүрі, оның ішінде қазақтың далалық ауызша тарихнамасы тарихи танымның елеулі бір арнасы болып табылады» [2] Шежіренің куатты дерек көзі екендігін ғалымдар Ә.Марғұлан, Ж.Дәдебаев өз еңбектерінде айтқан. Әулие ата уезінің бастығы В.Каллаур да Қарахан мен Айша бибі арасындағы шынайы махаббат туралы ел аузынан аңыз жинаған .
Қарахан кесенесі туралы Түркістан әуесқой археология үйірмесінің мүшесі В.Панков «Бұл анау - мынау мазар емес, назар аударарлық ежелгі замандардың аса құнды ескерткіші ... Онда екі минареті ғана аяқталған. Уақыт көптеген ою -өрнектерін жойып жібергенімен алдыңғы жағынан қарағанда кесене әлі асқақ көрінеді. Мен сондай - ақ әсем Қытай кірпішінен тұрғызылған бұл құрылыстың түзу әрі үйлесімді салынғандығына назар аудардым. Ескерткіштің төменгі бөлігіндегі кірпіштерде крестер бейнеленген, биіктігі шамамен алты кадам»- деп жазып қалдырған. Әрі осы автор жергілікті Абдолла деген Қазыдан Қарахан кесенесінің шын атауы Шамахмұт екенін естіп, ол жайындағы шежірені жазып алған.[З]. Көптеген ғұламалар жазба шежірелерінің негізінде ауызша айтылатын шежірелерді арқау еткен. Сондықтан, аталған тақырыптарды өткенде оқушыларға Қарахан, Айша бибі, Бабаджа хатун, Дәуітбек, Тектұрмас т.б. туралы шежірелерді жүйелеп, ғылыми негізде жеткізген дұрыс. Бұл жерде тарихи тұлғалардың ата-тегі, ортасы, сол кезеңдегі коғамдағы орны деректер негізінде айтылуы тиіс. Шежірені бала бойында рухани нәр қалыптастыратын күш деп қараған дұрыс.

Әдебиеттер
1. Нысанбаев Ә. Асанқайғының ақиқаты // №5, 2004 ж.24 б.
2. Тарақты А. Ауызша тарихнама. Қазақ. – Алматы: Білім, 1994.- 31 б.
3. Әулие ата – Қарахан. Айша бибі. Тектұрмас – Алматы. Білім, 2004.- 17 б.
4. Жәнібек Ө. Жолайрықта – Алматы: Рауан 1995.- 11 б.
5. Байпақов Қ. Қазақстанның ежелгі қалалары – Алматы: Аруна, 2005.- 114 б.
6. Жәнібек Ө. Уақыт керуені. – Алматы: Жазушы, 1992. – 112 б.
7. Сейдімбеков А. Күңгір – күңгір күмбездер. – Алматы: Жалын, 1981. – 194.
8. Бұл да сонда 201 б.
9. Бұл да сонда 201 б.