Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының пайда болу тарихы

Жоспар
Кіріспе

1 Ыдырау аласапыранын тоқтату
2 Достатсықтың тарихи рөлі
3 Еуразиялық бастама
4 Қарапайым адамдарға қарай қадамдар
5 Еуразиялық қоғамдастық
6 Еуразия идеясын ХХІ ғасырда жаңаша саралау

1991 жылдың 21 желтоқсанында Алматыда менің табанды бастамам бойынша шақырылған посткеңестік мемлекеттер басшыларының саммитінде жойылып бара жатқан супердержаваның аласапыранды ыдырауының қауіпті үдерісі тоқтатылды. Сол оқиғаларға тікелей қатысушы ретінде мен оның сөзбен айтып жеткізгісіз шиырласқан шиеленісін әлі күнге дейін жадымда сақтап келемін. Сол бір тарихи күндермен қабаттасқан проблемалар мен қарама-қайшылықтардың ауырлығынан уақыттың өзі де бүгіле түскендей болды. Қазақстанның және бұрынғы Одақтың өзге республикаларының көптен күткен тәуелсіздікке ие болуының қуанышты сезімі біздің халықтарымыздың еншісіне тиген тарихи жауапкершіліктің аса күрделілігін сезінумен тығыз астасып жатты. Ол кезеңде саяси дағдарыс экономиканы одан бетер тұқырта түсті. Бұрын болған біртұтас шаруашылық механизмі көз алдыңда күйреп жатты. Жекелеген кәсіпорындар ғана емес, бүтіндей салалар бір жамбастай құлады. Көптеген адамдар жұмыссыз және күнкөріске қажетті қаржысыз қалды. Электрсіз қалған қалалардағы пәтерлердің терезелері үңірейген қара қуыстарға айналды, қарапайым жылу да болған жоқ. Мұндай көрініс іс жүзінде бұрынғы Одақтың барлық өңірлеріне де тән болды. КСРО өмірінің соңғы жылдарында басталған ұлтаралық жанжалдар кеңінен етек жайды. Бүгінде бүкіл посткеңестік елдер үшін этностық және діни негізде бөліну қатерінің қаншалықты зор және ақиқат болғанын ашық айтқан жөн. Бұл тұрғыда ыдырауы қаз-қатар жүрген Югославия федерациясының шынайы мысалы нақты дәлел. Мен, өзімнің көптеген әріптестерім – жаңа тәуелсіз мемлекеттердің көшбасшылары сияқты біздің елдерімізге ағайынаралық қантөгісті жанжалдар, кедейшіліктің түпсіз шыңырауы мен әлемдік экономикада тек шикізаттық тіркеме ретінде ғана орын алып, тарихтың шетқақпай жиегінде қалу қаупін тудыратын мұндай жолдың қатерлі екенін түсіндім. ТМД-ны құру супердержаваның ыдырауының қысқа да күрделі тарихи кезеңін тиянақтап, сонымен бірге, посткеңестік кеңістіктегі жаңа интеграциялық үдерістің басталу нүктесі болды.

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Бізді саяси күнтізбеде символды түрде көршілес тұрған екі атаулы оқиғадан небәрі бірнеше апта ғана бөліп тұр. Біріншіден, ол - ТМД-ның Алматы Декларациясына қол қойылуының 20 жылдық мерейтойы. Ол КСРО қирандысында Еуразия және бүкіл әлем тарихындағы өте ерекше мемлекетаралық бірлестік - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының пайда болғанын жариялады. Екіншіден, ол 2012 жылдың 1 қаңтарынан бастап жаңа жоба - Біртұтас экономикалық кеңістікті жүзеге асырудың басы. Оларда жаңа тәуелсіз мемлекеттердегі ұлттық мүдделердің түзілуінің көп жылғы тәжірибесі, еуразиялық интеграцияның оңтайлы моделін іздеу және миллиондаған қарапайым адамдардың жаңа үміттері біте жымдасқан.

Ыдырау аласапыранын тоқтату

1991 жылдың 21 желтоқсанында Алматыда менің табанды бастамам бойынша шақырылған посткеңестік мемлекеттер басшыларының саммитінде жойылып бара жатқан супердержаваның аласапыранды ыдырауының қауіпті үдерісі тоқтатылды. Сол оқиғаларға тікелей қатысушы ретінде мен оның сөзбен айтып жеткізгісіз шиырласқан шиеленісін әлі күнге дейін жадымда сақтап келемін. Сол бір тарихи күндермен қабаттасқан проблемалар мен қарама-қайшылықтардың ауырлығынан уақыттың өзі де бүгіле түскендей болды. Қазақстанның және бұрынғы Одақтың өзге республикаларының көптен күткен тәуелсіздікке ие болуының қуанышты сезімі біздің халықтарымыздың еншісіне тиген тарихи жауапкершіліктің аса күрделілігін сезінумен тығыз астасып жатты. Ол кезеңде саяси дағдарыс экономиканы одан бетер тұқырта түсті. Бұрын болған біртұтас шаруашылық механизмі көз алдыңда күйреп жатты. Жекелеген кәсіпорындар ғана емес, бүтіндей салалар бір жамбастай құлады. Көптеген адамдар жұмыссыз және күнкөріске қажетті қаржысыз қалды. Электрсіз қалған қалалардағы пәтерлердің терезелері үңірейген қара қуыстарға айналды, қарапайым жылу да болған жоқ. Мұндай көрініс іс жүзінде бұрынғы Одақтың барлық өңірлеріне де тән болды. КСРО өмірінің соңғы жылдарында басталған ұлтаралық жанжалдар кеңінен етек жайды. Бүгінде бүкіл посткеңестік елдер үшін этностық және діни негізде бөліну қатерінің қаншалықты зор және ақиқат болғанын ашық айтқан жөн. Бұл тұрғыда ыдырауы қаз-қатар жүрген Югославия федерациясының шынайы мысалы нақты дәлел. Мен, өзімнің көптеген әріптестерім - жаңа тәуелсіз мемлекеттердің көшбасшылары сияқты біздің елдерімізге ағайынаралық қантөгісті жанжалдар, кедейшіліктің түпсіз шыңырауы мен әлемдік экономикада тек шикізаттық тіркеме ретінде ғана орын алып, тарихтың шетқақпай жиегінде қалу қаупін тудыратын мұндай жолдың қатерлі екенін түсіндім. ТМД-ны құру супердержаваның ыдырауының қысқа да күрделі тарихи кезеңін тиянақтап, сонымен бірге, посткеңестік кеңістіктегі жаңа интеграциялық үдерістің басталу нүктесі болды.

Мен осыдан 20 жыл бұрын ТМД құру туралы, әлі де сол пішінмен өмір сүріп жатқан, сол кездегі бірден-бір дұрыс шешімнің Қазақстанның құнарлы жерінде қабылданғанын мақтан тұтамын. Ол қазақстандық бастама бойынша, менің барынша белсенді қатысуыммен және Алматыдағы сол бір есте қаларлық тарихи кездесуге қатысушылардың бәрінің саяси кемеңгерлік көрсетуі арқасында қабылданды.

Достатсықтың тарихи рөлі

20 жыл ішінде ТМД атына көптеген өткір сындар айтылды. Мен де әркез Достастықтың дамуынан, әсіресе, экономикалық интеграция мәселесінде көп үміт күткендердің қатарында болдым. Өйткені, елдің тәуелсіздігін нығайтудағы, дағдарысты еңсерудегі, экономиканы көтерудегі, адамдардың тұрмыс деңгейін арттырудағы өңірлік интеграцияның шынайы мүмкіндіктерін жақсы білдім. Себебі, Қарағандыда немесе Новосібірде, Днепропетровскіде немесе Гроднода, Нүкісте немесе Хорогта, Нахчыванда немесе Марыда, Ошта немесе Бендерада, Батумиде немесе Гюмриде тұратын миллиондаған қарапайым адамдардың Достастықпен байланыстырған асқақ үміттерін білдім. Маған мұндай мүмкіндікті Қазақстанның айрықша көпұлтты халқы берді.

Қазақстан халқы Ассамблеясы сессиясы барысында қазақстандықтармен кездесуде, Достастықтың барлық елдеріндегі қарапайым азаматтардан келетін көптеген хаттардан маған қарапайым адамдардың біздің мемлекеттеріміздің, әсіресе, экономикалардың тығыз да берік байланысына деген ұмтылысы туралы күшті жүрек лүпілдері беріліп жатты. ТМД-ның 20 жылдық тарихында барлық қатысушы елдер үшін тағдыршешті болатындай шешімдерге жақындап келген сәттер болды. 1993 жылдың қыркүйегінде Экономикалық одақ құру туралы келісімге қол қойылды. Ол еркін сауда аймағын, кеден, төлем және валюта одағын құру сатыларынан бірізділікпен өтуді және тауарлардың, қызметтер мен капиталдың ортақ рыногын құруды қарастырды. Бірақ ол уақыттары ыдыраушылық тенденциялары күштірек болды. ТМД мемлекеттерінің барлығы қол қойған Еркін сауда аймағы туралы келісімді тек алты мемлекет ғана ратификациялады, бірақ олардың ішінде Ресей де, Украина да, Беларусь те болған жоқ. 1998 жылы мен ТМД-ның Мемлекет басшылары кеңесі бойынша әріптестерімнің бәріне Біртұтас экономикалық кеңістік туралы өзімнің кең ауқымды жобамды жібердім. Бірақ ол сол күйі жоғары деңгейде қаралған жоқ.

Объективті және субъективті себептерден ТМД посткеңестік кеңістіктегі интеграцияның шешуші құрылымы бола алған жоқ. Соған қарамастан әлем қатаң ұлтүстілік құрылымдардың болмауы жағдайында мемлекетаралық қарым-қатынастардың көптеген өткір мәселелері бойынша ұстанымдардың жақындасуын және бірлескен шешімдердің қабылдануын қамтамасыз еткен бұл сияқты ұйымды бұған дейін білген емес.

Мемлекет басшыларының тұрақты кездесулерін ерекше атап өткім келеді, ол мемлекеттердің бір-бірінен бейбіт түрде бөлінуіне және олардың тәуелсіздігінің нығаюына жағдай жасады. Бұл орайда Достастық қызметтестік пен өзара байланыстар алаңына айналды. Оның шеңберінде мемлекет және үкімет басшылары саммиті тұрақты өтіп тұрады, 39 салалық мемлекетаралық органдар жұмыс істейді. Олардың кейбіреуінің жұмысына Латвияның, Литваның, Эстония мен Моңғолияның белсенді қатысуының өзі атап өтерліктей.

ТМД-ның Парламентаралық ассамблеясы 300-ден астам модельдік заңдар қалыптастырып, олар ұлттық деңгейдегі заң шығаруда белсенді пайдаланылуда. Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт - оған мемлекеттердің бәрінің бірдей қатыспайтынына қарамастан бүкіл ТМД-ның әскери қауіпсіздігінің діңі болып табылады. Энергетика, көлік, мәдени-гуманитарлық сала, трансшекаралық қылмыспен, экстремизммен және терроризммен күрес саласындағы өзара іс-қимылдар - осылардың бәрі ТМД-дағы көп қырлы өзара байланыстардың перспективалы бағыттары. Екі онжылдықтың ең маңызды қорытындысы - Достастық шеңберінде біздің ортақ тәжірибеміз шыңдалып, оның өзі уақыт өте келе өңірлік интеграцияның түрлі пішіндегі және түрлі шапшаңдықтағы неғұрлым нәтижелі формаларына көшуге жағдай жасады.

Еуразиялық бастама

Бүгінде КСРО ыдырағаннан кейін құрылған мемлекеттердің жақындасу үдерісін еуразиялық интеграция деп атау дағдыға енді. Бұл ұғымды талдамашылар мен сарапшылар кеңінен пайдаланады, және, ең маңыздысы, ол таяу және алыс шетелдердегі саяси элитаның табиғи сөз саптауына айналды. Бүгінде Еуразиялық Одақ құру идеясы кері итеру сезімін туғызбайды және ешкімді де таңдандырмайды. Мұның сыртында ол туралы ең жоғары деңгейде таяудағы мақсаттар және нақты интеграциялық жоба ретінде айтылады.

Ал бар болғаны он жеті жыл бұрын мүлде өзгеше болып еді. 1994 жылдың наурызында мен ТМД кеңістігінде сапалық жаңа интеграциялық бірлестік - Мемлекеттердің Еуразиялық Одағын құруды тұңғыш рет ұсындым. Бұл идеяны мен М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің академиялық аудиториясында кездейсоқ жариялаған жоқпын. Мен ТМД құрылғаннан кейін екі жылдан соң-ақ пайда болған көп қырлы интеграциялық үдерісті тығырықтан шығару жөніндегі берік шешіммен бүкіл Достастықтың интеллектуалдық элитасына тікелей ұсыныс жасадым.

Мен ТМД-ның уақыттың объективті талаптарына жауап бермейтінін және мүше мемлекеттердің біздің халықтарымыз аса мұқтаж болып отырған интеграциясын қамтамасыз ете алмайтынын ашық айттым. Сондықтан неғұрлым нақты принциптерде іс-қимылдар жасайтын жаңа мемлекетаралық білместік құру қажеттігі пісіп-жетілді. ХХ ғасырдың бірінші жартысында орыс эмигранттары арасында пайда болған еуразияшылық мектебі жолын ұстанушылардың бәрінен де озық кеткен даңқты ресейлік ойшыл Лев Гумилевтің көзқарастары әркез менің көңілімнен шығатын. Ол Солтүстік және Орталық Еуразияның ауқымды бөлігіндегі халықтардың арасындағы географиялық және мәдени-тарихи байланыстардың бірлігін тұжырымдамалы түрде негіздеді. Астанада менің бастамаммен құрылған Еуразия ұлттық университеті оның есімімен аталады. ХХ және ХХІ ғасырлар шегіндегі нақты тарихи жағдайларға икемдендірілген еуразияшылдыққа деген менің көзқарасым төмендегі принциптерге негізделді.

Біріншіден, мәдени және өркениеттілік факторлардың маңызын теріске шығармай-ақ, мен ең алдымен, экономикалық прагматизм негізіндегі интеграцияны құруды ұсындым. Абстрактілі геосаяси идеялар мен ұрандар емес, экономикалық мүдделер интеграциялық үдерістердің басты қозғаушысы болмақ. Сондықтан болашақ Еуразиялық Одақтың бастапқы негізі - Біртұтас экономикалық кеңістік біздің халықтарымыздың бірлесе табысты дамуының ауқымды ареалы ретінде болмақ.

Екіншіден, мен әрқашанда ерікті интеграцияны жақтаушы болып келдім және болып қала беремін. Әрбір мемлекет пен қоғам жаһанданушы әлемде өзіндік болмысқа шексіз бас ұра берушіліктің және өз шекараларында тұйықталып қалудың мағынасы жоқ екендігін түсінуге дербес келуі тиіс.

Халық пен елдің мүдделерін басшылыққа алған ерікті интеграция - өркендеудің ең қысқа жолы да осы.

Үшіншіден, Еуразиялық Одақты мен әу бастан-ақ мемлекеттердің теңдік, бір-бірінің ішкі ісіне араласпаушылық, егемендік пен мемлекеттік шекаралардың қол сұғылмастығын құрметтеу қағидаттары негізіндегі бірлестік ретінде көрдім.

Төртіншіден, мен Еуразиялық Одақтың әрбір мүше елдің мүдделерін ескеретін, нақты да шынайы өкілеттіктерге ие, консенсус негізінде іс-қимылдар жасайтын ұлтүстілік органын құруды ұсындым. Бірақ бұл саяси егемендікті беру дегенді тіптен де қарастырмайды. Бұл аксиома. Негізіне интеграция бойынша әріптестердің теңдігі алынған Еуразиялық Одақ құрудың табысты тәжірибесі дәл осындай болатын.

Бұл аспектілердің бәрі ТМД мемлекеттері басшыларының бәріне жіберілген менің ұсыныстарымның дестесінде егжей-тегжейлі баяндалған. Ол күндері мен іс жүзінде барлық посткеңестік елдердің жұртшылығынан менің еуразиялық бастамамды қолдаған көптеген үнқосулар алдым. Бірақ оны нақтылы талдауға саясаткерлер дайын болмай шықты.

Бәлкім, оның өзі заңдылық та шығар. Көптен күткен тәуелсіздікке ие болу шаттығы ТМД елдері көшбасшыларының сол кездегі буынының еуразиялық интеграция идеясының ұзақ мерзімді әлеуетін көруге мүмкіндік бермеді.

Бірақ бұл бастаманың ТМД кеңістігіндегі интеграциялық үдерістер үшін серпін бергенін көрмеуге болмайды. Одан кейінгі жылдары ол Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы, Еуразиялық экономикалық қауымдастық, Қазақстан, Беларусь және Ресейдің Кеден одағы сияқты бірқатар табысты мемлекетаралық құрылымдарды құруда сатылап өмірге еніп отырды.

Қарапайым адамдарға қарай қадамдар

2010 жылдың күзінде мен ресейлік жас журналистер тобымен кездестім. Біздің әңгімеміз күтпеген жерден ұзақ жылдар ішінде алғаш рет олардың Қазақстанға шекарадағы жалықтыратын кедендік бақылаудан өтпей-ақ келуіне байланысты менің атыма алғыс айтудан басталды. Мен олар дәл осындай сөздерді 2007 жылы біздің елдеріміз бен Беларусьтің қатысуымен үш жақты Кеден одағын құру туралы келісімге қол қойған және осы интеграциялық жобаның түпкілікті шындыққа айналуы үшін әрбірі көптеген жұмыстар атқарған Ресей көшбасшылары Владимир Путин мен Дмитрий Медведевке де міндетті түрде айтуға тиіс деп жауап бердім.

Мен әр кезде де объективті түрде Қазақстан мен Ресейді еуразиялық интеграцияның локомотиві деп есептедім. Сол сияқты Кеден одағын құрудағы біздің беларусьтік әріптестеріміздің және Беларусь Президенті Александр Лукашенконың қосқан жеке зор үлесін атап өткім келеді. Біз бірлесіп орасан зор жұмыстар атқардық. Үш жылға жетпейтін уақыт ішінде үш елдің біртұтас Кеден кодексі әзірленіп қабылданды, ұлтүстілік орган - Кеден одағы комиссиясы құрылды.

Біртұтас кеден аумағынан тыс елдермен саудада бірегей тарифтер қолдану үшін 11 мыңнан астам тауар позициялары келісілді. Кеден одағын құрудағы макроэкономикалық тиімділік қазірдің өзінде-ақ көрініп тұр. Тек 2011 жылдың бірінші жартыжылдығында ғана үш ел арасындағы жалпы тауар айналымы үштен бірге өсті. Жыл қорытындысында ол 100 миллиард доллар деңгейіне жетеді деп болжанып отыр, ал ол өткен жылғы көрсеткіштен 13 пайыз көп болмақ. Әсіресе, Қазақстан мен Ресей арасындағы шекара бойындағы сауда көлемі неғұрлым жылдам - 40 пайыздан астамға өсуде.

Кеден одағының толыққанды жұмысының бірінші жылының қорытындыларын шығару ұлттық ІЖӨ өсуі, шетел инвестицияларын тарту, өнімнің өзіндік құнын төмендету және басқа да көптеген шешуші көрсеткіштер бойынша оң динамиканың неғұрлым нақты цифрларын беретініне сенімім мол. Сөз жоқ, үш елдің экономикалық субъектілерінің бірегейлендірілген кедендік тарифтер мен импорттық баж салықтарына бейімделу кезеңіне байланысты белгілі бір қиындықтар туындайтынын біз алдын ала білдік. Ұлттық кедендік әкімшіліктер арасында жекелеген сәйкессіздіктер бар, олар Кеден одағы комиссиясының тәсілді жұмыстары арқылы жойылуда. Кеден одағы қазақстандық өндірісшілер үшін өткізу рыногының шекарасын Бресттен Владивостокқа дейін кеңейтті. 2011 жылы біздің экспорт Ресейге 60 пайызға, ал Беларуське 2,3 еседен астамға өсті. Біртұтас кеден аумағы ішінде шетел валютасын алып жүруге қойылған шектеулер жойылды. Ресей мен Беларусь тауар өндірушілері үшін де дәл осылай болды. Осылардың бәрі, ең алдымен, барлық қазақстандықтар, ресейліктер және беларусьтер үшін нақты тиімділіктер.

1998 жылы мен Қарапайым адамдарға қарай он қарапайым қадам бағдарламасын ұсындым. Оның көптеген ережелері қазірдің өзінде екі жақты және көп жақты пішінде жүзеге асты. Біздің елдеріміздің азаматтарының кедергісіз өтуі үшін бірлескен шекараларымыз мөлдір бола түсуде. Қазақстанның, Ресейдің және Беларусьтің Кеден одағы - бүкіл ТМД кеңістігіндегі шынымен де ерікті және тең құқықты интеграцияның бірінші формасы. Ол тарихта алғаш рет біздің елдеріміздің халықтарын өзара сыйластық, ұлттық болмысты сақтау және ортақ болашақтың бөлінбестігін түйсіну негізінде жақындастырады. Кеден одағының біртіндеп Біртұтас экономикалық кеңістікке, ал уақыт өте келе, оған менің сенімім мол, Еуразиялық экономикалық одаққа ауысуы біздің халықтарымыздың өркендеуі үшін қуатты ынталандырушы күшке айналып, біздің елдерімізді кең ауқымды әлемдегі жетекші позицияларға алып шығады.

Еуразиялық қоғамдастық

Қазақстанның, Беларусьтің және Ресейдің Кеден одағы Еуразиялық экономикалық қауымдастықтан қисынды түрде өсіп шықты. Оның 2000 жылы бес ел - Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей және Тәжікстан пішінінде құрылуы еуразиялық интеграция тәжірибесіндегі бетбұрысты сәт болды. Небәрі 11 жыл ішінде ЕурАзЭҚ шеңберінде интеграциялық үдерістің түрлі өлшемдері бойынша тетіктердің тармақталған құрылымы қалыптасты. Оның үстіне олар тек мемлекетаралық деңгейде ғана емес, сонымен бірге төменнен кәсіпкерлердің, ғылым, білім беру және мәдениет қайраткерлерінің, ҮЕҰ, жастардың бастамасы бойынша да тағайындалады. Жаһандық қаржы-экономикалық дағдарысты ескергенде Еуразиялық даму банкі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.