Тәуелсіз Мемлекеттер Дос­тас­тығының пайда болу тарихы



1 Ыдырау аласапыранын тоқтату
2 Достатсықтың тарихи рөлі
3 Еуразиялық бастама
4 Қарапайым адамдарға қарай қадамдар
5 Еуразиялық қоғамдастық
6 Еуразия идеясын ХХІ ғасырда жаңаша саралау
1991 жылдың 21 желтоқсанында Алматыда менің табанды бастамам бойынша шақырылған посткеңестік мемлекеттер басшыларының саммитінде жойылып бара жатқан супер­дер­жаваның аласапыранды ыдырауының қауіпті үдерісі тоқтатылды. Сол оқиғаларға тікелей қаты­сушы ретінде мен оның сөзбен айтып жет­кіз­­гісіз шиырласқан шиеленісін әлі күнге дейін жадымда сақ­тап келемін. Сол бір тарихи күндермен қабат­тасқан проблемалар мен қарама-қай­шылықтардың ауырлығынан уақыт­тың өзі де бүгіле түскендей болды. Қазақстанның және бұрынғы Одақ­тың өзге республикаларының көптен күткен тәуелсіздікке ие болуының қуа­нышты сезімі біздің халық­та­ры­мыздың еншісіне тиген тарихи жауап­кер­шіліктің аса күрделілігін сезінумен тығыз астасып жатты. Ол кезеңде саяси дағдарыс эко­но­миканы одан бетер тұқырта түсті. Бұ­рын болған біртұтас шаруашылық механизмі көз алдыңда күйреп жатты. Же­келеген кәсіпорындар ғана емес, бү­тіндей салалар бір жамбастай құ­лады. Көптеген адамдар жұмыссыз және күнкөріске қажетті қаржысыз қалды. Электрсіз қалған қалалардағы пәтерлердің терезелері үңірейген қара қуыстарға айналды, қарапайым жылу да болған жоқ. Мұндай көрініс іс жүзінде бұрынғы Одақтың барлық өңірлеріне де тән болды. КСРО өмірінің соңғы жылдарында басталған ұлтаралық жанжалдар кеңі­нен етек жайды. Бүгінде бүкіл посткеңестік елдер үшін этностық және діни негізде бөліну қатерінің қаншалықты зор және ақиқат болғанын ашық айтқан жөн. Бұл тұрғыда ыдырауы қаз-қатар жүрген Югославия федерация­сының шынайы мысалы нақты дәлел. Мен, өзімнің көптеген әріптес­те­рім – жаңа тәуелсіз мемлекеттердің көшбасшылары сияқты біздің елдерімізге ағайынаралық қантөгісті жанжалдар, кедейшіліктің түпсіз шыңы­рауы мен әлемдік экономикада тек шикізаттық тіркеме ретінде ғана орын алып, тарихтың шетқақпай жиегінде қалу қаупін тудыратын мұн­дай жол­дың қатерлі екенін түсіндім. ТМД-ны құру супердержаваның ыды­рауының қысқа да күрделі тарихи кезеңін тиянақтап, сонымен бірге, посткеңестік кеңістіктегі жаңа интеграциялық үдерістің басталу нүк­тесі болды.

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:   
Бізді саяси күнтізбеде сим­вол­ды түрде көршілес тұрған екі атаулы оқиға­дан небәрі бірнеше апта ғана бөліп тұр. Біріншіден, ол - ТМД-ның Ал­ма­ты Декларациясына қол қойы­луының 20 жылдық мерейтойы. Ол КСРО қиран­ды­сында Еуразия және бүкіл әлем та­рихындағы өте ерекше мемлекет­ара­лық бірлестік - Тәуелсіз Мемлекеттер Дос­тас­тығының пайда болғанын жа­риялады. Екіншіден, ол 2012 жылдың 1 қаң­тарынан бастап жаңа жоба - Біртұтас экономикалық кеңістікті жүзеге асырудың басы. Оларда жаңа тәуелсіз мемлекеттердегі ұлттық мүдделердің түзілуінің көп жылғы тәжірибесі, еуразиялық инте­грацияның оң­тай­лы моделін іздеу және мил­лиондаған қарапайым адам­дар­­дың жаңа үміттері біте жым­дас­қан.

Ыдырау аласапыранын тоқтату

1991 жылдың 21 желтоқсанында Алматыда менің табанды бастамам бойынша шақырылған посткеңестік мемлекеттер басшыларының саммитінде жойылып бара жатқан супер­дер­жаваның аласапыранды ыдырауының қауіпті үдерісі тоқтатылды. Сол оқиғаларға тікелей қаты­сушы ретінде мен оның сөзбен айтып жет­кіз­­гісіз шиырласқан шиеленісін әлі күнге дейін жадымда сақ­тап келемін. Сол бір тарихи күндермен қабат­тасқан проблемалар мен қарама-қай­шылықтардың ауырлығынан уақыт­тың өзі де бүгіле түскендей болды. Қазақстанның және бұрынғы Одақ­тың өзге республикаларының көптен күткен тәуелсіздікке ие болуының қуа­нышты сезімі біздің халық­та­ры­мыздың еншісіне тиген тарихи жауап­кер­шіліктің аса күрделілігін сезінумен тығыз астасып жатты. Ол кезеңде саяси дағдарыс эко­но­миканы одан бетер тұқырта түсті. Бұ­рын болған біртұтас шаруашылық механизмі көз алдыңда күйреп жатты. Же­келеген кәсіпорындар ғана емес, бү­тіндей салалар бір жамбастай құ­лады. Көптеген адамдар жұмыссыз және күнкөріске қажетті қаржысыз қалды. Электрсіз қалған қалалардағы пәтерлердің терезелері үңірейген қара қуыстарға айналды, қарапайым жылу да болған жоқ. Мұндай көрініс іс жүзінде бұрынғы Одақтың барлық өңірлеріне де тән болды. КСРО өмірінің соңғы жылдарында басталған ұлтаралық жанжалдар кеңі­нен етек жайды. Бүгінде бүкіл посткеңестік елдер үшін этностық және діни негізде бөліну қатерінің қаншалықты зор және ақиқат болғанын ашық айтқан жөн. Бұл тұрғыда ыдырауы қаз-қатар жүрген Югославия федерация­сының шынайы мысалы нақты дәлел. Мен, өзімнің көптеген әріптес­те­рім - жаңа тәуелсіз мемлекеттердің көшбасшылары сияқты біздің елдерімізге ағайынаралық қантөгісті жанжалдар, кедейшіліктің түпсіз шыңы­рауы мен әлемдік экономикада тек шикізаттық тіркеме ретінде ғана орын алып, тарихтың шетқақпай жиегінде қалу қаупін тудыратын мұн­дай жол­дың қатерлі екенін түсіндім. ТМД-ны құру супердержаваның ыды­рауының қысқа да күрделі тарихи кезеңін тиянақтап, сонымен бірге, посткеңестік кеңістіктегі жаңа интеграциялық үдерістің басталу нүк­тесі болды.

Мен осыдан 20 жыл бұрын ТМД құру туралы, әлі де сол пішінмен өмір сүріп жатқан, сол кездегі бірден-бір дұрыс шешімнің Қазақстанның құ­нарлы жерінде қабылданғанын мақ­тан тұтамын. Ол қазақстандық бастама бой­ын­ша, менің барынша белсенді қаты­суым­мен және Алматыдағы сол бір есте қаларлық тарихи кездесуге қаты­су­­шы­лар­дың бәрінің саяси кемең­гер­лік көрсетуі арқасында қабылданды.

Достатсықтың тарихи рөлі

20 жыл ішінде ТМД атына көп­теген өткір сындар айтылды. Мен де әркез Достастықтың дамуынан, әсіре­се, экономикалық интеграция мәсе­ле­сінде көп үміт күткендердің қата­рын­да болдым. Өйткені, елдің тәуелсіздігін ны­ғай­тудағы, дағдарысты еңсерудегі, эконо­ми­каны көтерудегі, адамдардың тұр­мыс деңгейін арттырудағы өңірлік ин­теграцияның шынайы мүмкіндіктерін жақсы білдім. Себебі, Қарағандыда немесе Новосібірде, Днепропетровскіде немесе Гроднода, Нүкісте немесе Хорогта, Нахчыванда немесе Марыда, Ошта немесе Бендерада, Батумиде немесе Гюмриде тұратын миллиондаған қарапайым адамдардың Достастықпен байланыстырған асқақ үміттерін білдім. Маған мұндай мүмкіндікті Қазақ­станның айрықша көпұлтты халқы берді.

Қазақстан халқы Ассамблеясы сес­сиясы барысында қазақстандықтар­мен кездесуде, Достастықтың барлық елдеріндегі қарапайым азаматтардан келетін көптеген хаттардан маған қа­ра­пайым адамдардың біздің мемле­кет­теріміздің, әсіресе, экономикалар­дың тығыз да берік байланысына деген ұмтылысы туралы күшті жүрек лүпілдері беріліп жатты. ТМД-ның 20 жылдық тарихында барлық қатысушы елдер үшін тағ­дыр­шешті болатындай шешімдерге жа­қын­дап келген сәттер болды. 1993 жылдың қыркүйегінде Эко­но­микалық одақ құру туралы келісімге қол қойылды. Ол еркін сауда аймағын, кеден, төлем және валюта одағын құру сатыларынан бірізділікпен өтуді және тауарлардың, қызметтер мен капи­тал­дың ортақ рыногын құруды қарас­тыр­ды. Бірақ ол уақыттары ыдыраушылық тенденциялары күштірек болды. ТМД мемлекеттерінің барлығы қол қойған Еркін сауда аймағы туралы келісімді тек алты мемлекет ғана ратификация­ла­ды, бірақ олардың ішінде Ресей де, Украина да, Беларусь те болған жоқ. 1998 жылы мен ТМД-ның Мемлекет басшылары кеңесі бойынша әріп­тес­терімнің бәріне Біртұтас эконо­ми­ка­лық кеңістік туралы өзімнің кең ауқым­ды жобамды жібердім. Бірақ ол сол күйі жоғары деңгейде қаралған жоқ.

Объективті және субъективті себептерден ТМД посткеңестік кеңістіктегі интеграцияның шешуші құрылымы бола алған жоқ. Соған қарамастан әлем қатаң ұлтүстілік құрылымдардың болмауы жағ­дайында мемлекетаралық қарым-қатынастардың көптеген өткір мәсе­ле­ле­рі бойынша ұстанымдардың жақын­дасуын және бірлескен шешім­дердің қабылдануын қамтамасыз еткен бұл сияқты ұйымды бұған дейін білген емес.

Мемлекет басшыларының тұрақты кездесулерін ерекше атап өткім келеді, ол мемлекеттердің бір-бірінен бейбіт түрде бөлінуіне және олардың тәуел­сіз­дігінің нығаюына жағдай жасады. Бұл орайда Достастық қызметтес­тік пен өзара байланыстар алаңына ай­налды. Оның шеңберінде мемлекет және үкімет басшылары саммиті тұ­рақ­ты өтіп тұрады, 39 салалық мемле­кет­аралық органдар жұмыс істейді. Олардың кейбіреуінің жұмысына Лат­вия­ның, Литваның, Эстония мен Моң­ғо­лияның белсенді қатысуының өзі атап өтерліктей.

ТМД-ның Парламентаралық ассам­блея­сы 300-ден астам модельдік заң­дар қалыптастырып, олар ұлттық дең­гейдегі заң шығаруда белсенді пайда­ланылуда. Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт - оған мемлекеттердің бәрінің бірдей қатыспайтынына қарамастан бүкіл ТМД-ның әскери қауіпсіздігінің діңі болып табылады. Энергетика, көлік, мәдени-гумани­тар­лық сала, трансшекаралық қылмыс­пен, экстремизммен және терроризммен күрес саласындағы өзара іс-қи­мылдар - осылардың бәрі ТМД-дағы көп қырлы өзара байланыстардың перс­пективалы бағыттары. Екі онжылдықтың ең маңызды қо­рытындысы - Достастық шеңберінде біздің ортақ тәжірибеміз шыңдалып, оның өзі уақыт өте келе өңірлік ин­те­грацияның түрлі пішіндегі және түрлі шапшаңдықтағы неғұрлым нәтижелі формаларына көшуге жағдай жасады.

Еуразиялық бастама

Бүгінде КСРО ыдырағаннан кейін құрылған мемлекеттердің жақындасу үдерісін еуразиялық интеграция деп атау дағдыға енді. Бұл ұғымды талдамашылар мен са­рапшылар кеңінен пайдаланады, және, ең маңыздысы, ол таяу және алыс шетелдердегі саяси элитаның табиғи сөз саптауына айналды. Бүгінде Еуразиялық Одақ құру идея­сы кері итеру сезімін туғызбайды және ешкімді де таңдандырмайды. Мұның сыртында ол туралы ең жоғары деңгейде таяудағы мақсаттар және нақты ин­теграциялық жоба ретінде айтылады.

Ал бар болғаны он жеті жыл бұрын мүлде өзгеше болып еді. 1994 жылдың наурызында мен ТМД кеңістігінде сапалық жаңа инте­гра­циялық бірлестік - Мемлекеттердің Еуразиялық Одағын құруды тұңғыш рет ұсындым. Бұл идеяны мен М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік уни­вер­си­тетінің академиялық аудитория­сын­да кездейсоқ жариялаған жоқпын. Мен ТМД құрылғаннан кейін екі жылдан соң-ақ пайда болған көп қырлы ин­те­гра­циялық үдерісті тығырықтан шы­ға­ру жөніндегі берік шешіммен бүкіл Достастықтың интеллектуалдық элита­сы­на тікелей ұсыныс жасадым.

Мен ТМД-ның уақыттың объек­тив­ті талаптарына жауап бермейтінін және мүше мемлекеттердің біздің халықта­ры­мыз аса мұқтаж болып отырған ин­те­грациясын қамтамасыз ете алмай­ты­нын ашық айттым. Сондықтан неғұр­лым нақты принциптерде іс-қимылдар жасайтын жаңа мемлекетаралық білместік құру қажеттігі пісіп-жетілді. ХХ ғасырдың бірінші жартысында орыс эмигранттары арасында пайда бол­ған еуразияшылық мектебі жо­лын ұстанушылардың бәрінен де озық кеткен даңқты ресейлік ойшыл Лев Гу­милевтің көзқарастары әркез менің кө­ңі­лімнен шығатын. Ол Солтүстік және Орталық Еуразияның ауқымды бөлі­гін­дегі халықтардың арасындағы гео­гра­фиялық және мәдени-тарихи байла­ныстардың бірлігін тұжырымдамалы түрде негіздеді. Астанада менің бастамаммен құрылған Еуразия ұлттық университеті оның есімімен аталады. ХХ және ХХІ ғасырлар шегіндегі нақты тарихи жағдайларға икемдендірілген еуразияшылдыққа деген менің көзқа­расым төмендегі принциптерге негізделді.

Біріншіден, мәдени және өркениет­ті­лік факторлардың маңызын теріске шығармай-ақ, мен ең алдымен, эко­но­микалық прагматизм негізіндегі инте­гра­цияны құруды ұсындым. Абстрактілі геосаяси идеялар мен ұрандар емес, экономикалық мүдделер интеграциялық үдерістердің басты қоз­ғаушысы болмақ. Сондықтан болашақ Еуразиялық Одақтың бастапқы негізі - Біртұтас экономикалық кеңістік біздің халық­та­рымыздың бірлесе табысты дамуының ауқымды ареалы ретінде болмақ.

Екіншіден, мен әрқашанда ерікті интеграцияны жақтаушы болып келдім және болып қала беремін. Әрбір мемлекет пен қоғам жаһанданушы әлемде өзіндік болмысқа шексіз бас ұра бе­рушіліктің және өз шекараларында тұй­ықталып қалудың мағынасы жоқ екендігін түсінуге дербес келуі тиіс.

Халық пен елдің мүдделерін бас­шылыққа алған ерікті интеграция - өркендеудің ең қысқа жолы да осы.

Үшіншіден, Еуразиялық Одақты мен әу бастан-ақ мемлекеттердің тең­дік, бір-бірінің ішкі ісіне аралас­пау­шылық, егемендік пен мемлекеттік ше­каралардың қол сұғылмастығын құр­мет­теу қағидаттары негізіндегі бірлестік ретінде көрдім.

Төртіншіден, мен Еуразиялық Одақ­тың әрбір мүше елдің мүдделерін ескеретін, нақты да шынайы өкілеттіктерге ие, консенсус негізінде іс-қимылдар жасайтын ұлтүстілік органын құруды ұсындым. Бірақ бұл саяси егемендікті беру дегенді тіптен де қарастырмайды. Бұл аксиома. Негізіне интеграция бойынша әріптестердің теңдігі алын­ған Еуразиялық Одақ құрудың табыс­ты тәжірибесі дәл осындай болатын.

Бұл аспектілердің бәрі ТМД мемлекеттері басшыларының бәріне жіберілген менің ұсыныстарымның дестесінде егжей-тегжейлі баяндалған. Ол күндері мен іс жүзінде барлық посткеңестік елдердің жұртшылығы­нан менің еуразиялық бастамамды қол­даған көптеген үнқосулар алдым. Бірақ оны нақтылы талдауға саясаткерлер дайын болмай шықты.

Бәлкім, оның өзі заңдылық та шы­ғар. Көптен күткен тәуелсіздікке ие болу шаттығы ТМД елдері көшбас­шы­ла­ры­ның сол кездегі буынының еуразия­лық интеграция идеясының ұзақ мерзімді әлеуетін көруге мүмкіндік бермеді.

Бірақ бұл бастаманың ТМД кеңіс­ті­гіндегі интеграциялық үдерістер үшін серпін бергенін көрмеуге болмайды. Одан кейінгі жылдары ол Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы, Еуразиялық экономикалық қауымдастық, Қазақ­стан, Беларусь және Ресейдің Кеден одағы сияқты бірқатар табысты мем­лекетаралық құрылымдарды құруда сатылап өмірге еніп отырды.

Қарапайым адамдарға қарай қадамдар

2010 жылдың күзінде мен ресейлік жас журналистер тобымен кездестім. Біздің әңгімеміз күтпеген жерден ұзақ жылдар ішінде алғаш рет олардың Қазақстанға шекарадағы жалықтыра­тын кедендік бақылаудан өтпей-ақ келуіне байланысты менің атыма алғыс айтудан басталды. Мен олар дәл осындай сөздерді 2007 жылы біздің елдеріміз бен Бела­русь­тің қатысуымен үш жақты Кеден одағын құру туралы келісімге қол қой­ған және осы интеграциялық жобаның түпкілікті шындыққа айналуы үшін әрбірі көптеген жұмыстар атқарған Ресей көшбасшылары Владимир Путин мен Дмитрий Медведевке де міндетті түрде айтуға тиіс деп жауап бердім.

Мен әр кезде де объективті түрде Қа­зақстан мен Ресейді еуразиялық ин­теграцияның локомотиві деп есептедім. Сол сияқты Кеден одағын құру­да­ғы біздің беларусьтік әріптестеріміздің және Беларусь Президенті Александр Лукашенконың қосқан жеке зор үле­сін атап өткім келеді. Біз бірлесіп орасан зор жұмыстар атқардық. Үш жылға жетпейтін уақыт ішінде үш елдің біртұтас Кеден кодексі әзірленіп қабылданды, ұлтүстілік орган - Кеден одағы комиссиясы құрылды.

Біртұтас кеден аумағынан тыс елдермен саудада бірегей тарифтер қол­дану үшін 11 мыңнан астам тауар позициялары келісілді. Кеден одағын құрудағы макро­эко­номикалық тиімділік қазірдің өзінде-ақ көрініп тұр. Тек 2011 жылдың бірінші жарты­жыл­дығында ғана үш ел арасындағы жалпы тауар айналымы үштен бірге өсті. Жыл қорытындысында ол 100 мил­лиард доллар деңгейіне жетеді деп болжанып отыр, ал ол өткен жылғы көр­сеткіштен 13 пайыз көп болмақ. Әсіресе, Қазақстан мен Ресей ара­сын­дағы шекара бой­ын­дағы сауда көлемі неғұрлым жылдам - 40 пайыздан астамға өсуде.

Кеден одағының толыққанды жұ­мы­сының бірінші жылының қоры­тын­дыларын шығару ұлттық ІЖӨ өсуі, шетел инвестицияларын тарту, өнімнің өзіндік құнын төмендету және басқа да көптеген шешуші көрсеткіштер бой­ын­ша оң динамиканың неғұрлым нақ­ты цифрларын беретініне сенімім мол. Сөз жоқ, үш елдің экономикалық субъектілерінің бірегейлендірілген кедендік тарифтер мен импорттық баж салықтарына бейімделу кезеңіне бай­ла­нысты белгілі бір қиындықтар туын­дайтынын біз алдын ала білдік. Ұлт­тық кедендік әкімшіліктер арасында жекелеген сәйкессіздіктер бар, олар Кеден одағы комиссиясының тәсілді жұ­мыстары арқылы жойылуда. Кеден одағы қазақстандық өндіріс­ші­лер үшін өткізу рыногының шека­ра­сын Бресттен Владивостокқа дейін кеңейтті. 2011 жылы біздің экспорт Ресейге 60 пайызға, ал Беларуське 2,3 еседен астамға өсті. Біртұтас кеден аумағы ішінде шетел валютасын алып жүруге қойылған шектеулер жойылды. Ресей мен Беларусь тауар өндірушілері үшін де дәл осылай болды. Осылардың бәрі, ең алдымен, бар­лық қазақстандықтар, ресейліктер және беларусьтер үшін нақты тиімділіктер.

1998 жылы мен Қарапайым адам­дарға қарай он қарапайым қадам бағ­дарламасын ұсындым. Оның көптеген ережелері қазірдің өзінде екі жақты және көп жақты пішінде жүзеге асты. Біздің елдеріміздің азаматтарының кедергісіз өтуі үшін бірлескен шекара­ларымыз мөлдір бола түсуде. Қазақстанның, Ресейдің және Бе­ларусьтің Кеден одағы - бүкіл ТМД кеңістігіндегі шынымен де ерікті және тең құқықты интеграцияның бірінші формасы. Ол тарихта алғаш рет біздің елде­ріміздің халықтарын өзара сыйластық, ұлттық болмысты сақтау және ортақ болашақтың бөлінбестігін түйсіну негізінде жақындастырады. Кеден одағының біртіндеп Біртұтас экономикалық кеңістікке, ал уақыт өте келе, оған менің сенімім мол, Еур­азия­лық экономикалық одаққа ауысуы біз­дің халықтарымыздың өркендеуі үшін қуатты ынталандырушы күшке айна­лып, біздің елдерімізді кең ауқымды әлемдегі жетекші позицияларға алып шығады.

Еуразиялық қоғамдастық

Қазақстанның, Беларусьтің және Ресейдің Кеден одағы Еуразиялық эко­номикалық қауымдастықтан қисынды түрде өсіп шықты. Оның 2000 жылы бес ел - Беларусь, Қазақстан, Қыр­ғыз­стан, Ресей және Тәжікстан пішінінде құрылуы еуразиялық интеграция тәжірибесіндегі бетбұрысты сәт болды. Небәрі 11 жыл ішінде ЕурАзЭҚ шеңберінде интеграциялық үдерістің түрлі өлшемдері бойынша тетіктердің тармақталған құрылымы қалыптасты. Оның үстіне олар тек мемлекетаралық деңгейде ғана емес, сонымен бірге төменнен кәсіпкерлердің, ғылым, білім беру және мәдениет қайраткерлерінің, ҮЕҰ, жастардың бастамасы бойынша да тағайындалады. Жаһандық қаржы-экономикалық дағ­дарысты ескергенде Еуразиялық даму банкі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
ХХ ғасырдың 90 жылдардағы посткеңестік кеңістік және Евразиялық Одақ идеясы
Ислам Конференциясы Ұйымы - Ислам әлемінің басты үкіметаралық органы
Қазақтың ұлттық сусындарының қалыптасуының алғы-шарттарының рухани көрінісі
Британдық Индия
Қазіргі кезде Түркия
Жарықшақты қол гранаталары
Қабатты сұйықтықпен жару
Әскер – ел қорғаны
ТӘУЕЛСІЗДІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ЭТНОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІГІ ( МӘҢГІЛІК ЕЛ ИДЕЯСЫ АЯСЫНДА)
«Алпамыс батыр» жырының лексика-грамматикалық ерекшеліктері
Пәндер