Отандық корпоративті бағалы қағаздар рыногының жағдайына талдау
КІРІСПЕ
1. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ҚАРЫЗ КАПИТАЛЫНЫҢ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1 Бағалы қағаздар түсінігі, классификациясы және түрлері
1.2. Бағалы қағаздар нарығының атқаратын қызметтері және құрамдас бөліктері
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
2.1 Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының қалыптасуының қиыншылықтары және оны шешу жолдары
2.2 Қазақстанның корпоративті бағалы қағаздар рыногының даму перспективалары
3. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Бағалы қағаздар нарығының дамуындағы әлемдік тәжірибе ерекшеліктері
3.2 Бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз ету
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ҚАРЫЗ КАПИТАЛЫНЫҢ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1 Бағалы қағаздар түсінігі, классификациясы және түрлері
1.2. Бағалы қағаздар нарығының атқаратын қызметтері және құрамдас бөліктері
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
2.1 Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының қалыптасуының қиыншылықтары және оны шешу жолдары
2.2 Қазақстанның корпоративті бағалы қағаздар рыногының даму перспективалары
3. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Бағалы қағаздар нарығының дамуындағы әлемдік тәжірибе ерекшеліктері
3.2 Бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз ету
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы Жолдауында көрсетілген ел экономикасының дамуының 30 басым бағытының бірі - тиімді жұмыс жасайтын қор рыногын қалыптастыру болып табылады. Еліміздің қаржы рыногында жүргізіліп жатқан реформалар нәтижесі туралы тек отандық қана емес, халықаралық сарапшылар да жаксы айтады.
Нақтырақ айтқанда, банк секторы даму жағынан ТМД көлемінде алдыңғы орынды иемденуде. Ал енді қор рыногының күйі болмай түрғаны бәрімізге белгілі. Осы уақыт ішінде барлық заңдық база жасалып, оны дамытуға үлес қосатын инфрақұрылымдар кұрылды. Қор биржасы, орталық депозитарий, брокерлік-делдалдық, тіркеу компаниялары, жинақтаушы зейнетақы қорлары жұмыс істеуде. Қысқасы, бір саланы дамытып, ілгері қарай сүйрейтін тетіктердің бәрі толыққанды іске қосылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отандық қор нарығы, оның ішінде корпоративті бағалы қағаздардың дамуына кедергі келтіріп отырған факторладың мәнін ашып, себептерін табу болмақ. Отандық қор рыногын дамытуға бағытталған «Қазақстан Республикасының 2005-2007 жж арналған бағалы қағаздарды дамыту бағдарламасының» аясында бірқатар шаралар атқарылғанымен әлі де шешілмеген мэселелердің көп екендігі белгілі. Мәселен ол бағдарламада корпоративті бағалы қағаздарды дамыту мемлекеттік бағалы қағаздарды дамытумен бірдей дәрежеде қарастырылған. Ал еліміздегі мемлекеттік бағалы қағаздардың, тіпті корпоративті облигациялар рыногының да дамуының айтарлықтай жоғары дәрежеде екендігін жэне олардың бүгінгі күнде ең өтімді қағаздар болып есептелетінін айта кету керек. Яғни қазақстандық бағалы қағаздар рыногында күрделі мәселе болып акциялар мен туынды бағалы қағаздар рыногы болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты - отандық корпоративті бағалы қағаздар рыногының жағдайына талдау жасап, ондағы орын алып отырған кедергілерді анықтап, оны шешу жолдарын қарастыру. Өйткені жетілмеген қор рыногы жағдайында кемелденген экономикалық дамуға қол жеткізу мүмкін емес. Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының дамуының келесідей ерекшеліктерін атап көрсетуге болады.
Біріншіден, әдетте бағалы қағаздар рыногының дамуы тұтастай ұлттык экономиканың дамуымен қатар жүреді. Ал Қазақстандық қор рыногының қүрылуы, оның айтарлықтай динамикалық дамуы, өндірістің түрақты қүлдырауы кезінде болды. Жалпы экономикалық процесстердегі және бағалы қағаздар рыногының динамикасындағы мұндай диспропорция осы рынокты дағдарысты жағдайға алып келеді. Екінші жағынан кор рыногының дамымауы жэне жетілмеуі өндірістің қысқаруын тоқтатуға кедергі болады.
Нақтырақ айтқанда, банк секторы даму жағынан ТМД көлемінде алдыңғы орынды иемденуде. Ал енді қор рыногының күйі болмай түрғаны бәрімізге белгілі. Осы уақыт ішінде барлық заңдық база жасалып, оны дамытуға үлес қосатын инфрақұрылымдар кұрылды. Қор биржасы, орталық депозитарий, брокерлік-делдалдық, тіркеу компаниялары, жинақтаушы зейнетақы қорлары жұмыс істеуде. Қысқасы, бір саланы дамытып, ілгері қарай сүйрейтін тетіктердің бәрі толыққанды іске қосылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отандық қор нарығы, оның ішінде корпоративті бағалы қағаздардың дамуына кедергі келтіріп отырған факторладың мәнін ашып, себептерін табу болмақ. Отандық қор рыногын дамытуға бағытталған «Қазақстан Республикасының 2005-2007 жж арналған бағалы қағаздарды дамыту бағдарламасының» аясында бірқатар шаралар атқарылғанымен әлі де шешілмеген мэселелердің көп екендігі белгілі. Мәселен ол бағдарламада корпоративті бағалы қағаздарды дамыту мемлекеттік бағалы қағаздарды дамытумен бірдей дәрежеде қарастырылған. Ал еліміздегі мемлекеттік бағалы қағаздардың, тіпті корпоративті облигациялар рыногының да дамуының айтарлықтай жоғары дәрежеде екендігін жэне олардың бүгінгі күнде ең өтімді қағаздар болып есептелетінін айта кету керек. Яғни қазақстандық бағалы қағаздар рыногында күрделі мәселе болып акциялар мен туынды бағалы қағаздар рыногы болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты - отандық корпоративті бағалы қағаздар рыногының жағдайына талдау жасап, ондағы орын алып отырған кедергілерді анықтап, оны шешу жолдарын қарастыру. Өйткені жетілмеген қор рыногы жағдайында кемелденген экономикалық дамуға қол жеткізу мүмкін емес. Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының дамуының келесідей ерекшеліктерін атап көрсетуге болады.
Біріншіден, әдетте бағалы қағаздар рыногының дамуы тұтастай ұлттык экономиканың дамуымен қатар жүреді. Ал Қазақстандық қор рыногының қүрылуы, оның айтарлықтай динамикалық дамуы, өндірістің түрақты қүлдырауы кезінде болды. Жалпы экономикалық процесстердегі және бағалы қағаздар рыногының динамикасындағы мұндай диспропорция осы рынокты дағдарысты жағдайға алып келеді. Екінші жағынан кор рыногының дамымауы жэне жетілмеуі өндірістің қысқаруын тоқтатуға кедергі болады.
1. Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар туралы» 2003 ж. 2 шілдедегі №461 заңы (2007.19.02 берілген өзгертулер мен толықтырулар)
2. Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін» Астана, 2004 ж.
3. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-2030» Даму стратегиясы, Алматы, 2001 ж.
4. Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы», 2006 ж.
5. Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», 2007 ж.
6. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы.
7. Экономическая теория. Учебник /под общ.ред акад.В.И. Видяпина,акад Г.П. Журавлевой. - М: ИНФРА-М, 1999 жыл - 560 б.
8. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы. Оқу құралы. Алматы, Экономика, 1999 жыл - 284б.
9. Сейтқасымов Г.С Ценные бумаги и фондовый рынок. Алматы, Экономика, 1998 ж. – 184б.
10. Искаков У.М. Финансовые рынки и посредники, Алматы, Экономика, 2005 ж. - 188б.
11. Рынок ценных бумаг. Учебник, под ред. В.А Галанова, А.И. Басова. Москва Финансы и статистика, 1996 ж. - 255б.
12. Шаматов Е.К. Порфель ценных бумаг, Алматы, Сана-Маркет.1999ж-2316.
13 Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг, Москва, ИНФРА-М. 1994 ж. - 350б.
14. Буренин А.Н. Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов, Москва, ИНФРА-М,1998 ж.- 450б.
15. Лялин В.А. Ценные бумаги фондовые биржи. Москва, ИНФРА-М, 1998 ж. – 160 б.
16. Мусатов В.Т. Фондовые биржи Санк-Питербург. Питер 1996 ж. – 345 б.
17. Гайнуллин Р ІРО Казахстанских компаний, РЦБК /№1/ 2007ж.-28 бет.
18. Нурмухамбетов Е Рынок пенсионных услуг в 2006 году, РЦБК. - №3. – 2007 ж. - 16 бет.
19. ҚР Статистикалық жинағы. 1999-2005жж.
20. Тусаева А. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу: қажеттілігі, алғышарттары және мәселелері. «Қаржы – қаражат» журналы № 5-6 – 2008
21. Мейірманова М.У. Коммерциалық банктер бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысы. КазЭУ хабаршысы № 3 – 2008
22. Әбдірова Ә.Ж. Қатысу үлесін және құнды қағаздарды өткізудегі салық салу тәртібі. «Қаржы менеджменті» журналы №7 – 2008
23. Мирманов Н. Особенности публичного размещения ценных бумаг. «Қаржы -қаражат» журналы №2,3 – 2008
24. Супугалиев Г.И. Қазақстан Республикасының бағалы қағазар нарығының кейбір мәселелері. «Қаржы менеджменті» журналы №12 – 2008
25. Важинская Е.Н. Қазақстандық қор нарығы бірлестірілді. «Қаржы менеджменті» журналы № 12 – 2008
26. Молдаханов А. Экономическая сущность инфраструктуры рынка ценных бумаг и механизм ее функционирования. «Каз ЭУ» хабаршысы №4 – 2008
27. Тұсаева Ә.Қ. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының үлгісі: теория және мемлекеттік реттеуді қолднаудың тәжірибесі. «КазЭУ» хабаршысы №5 – 2008
28. Молдаханов А. Государственное регулирование рынка ценных бумаг. «КазЭУ» хабаршысы №5 – 2008
29. Қазанбаева Ж.С. Институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар портфелін басқарудағы қиыншылықтар мен оны шешу жолдары. Аль – Пари 3/4 – 2007
30. Болжанбаева Р.С. Қор нарығын реттеу мен қадағалаудың әлемдік тәжірибесі. Аль – Пари 3/4 – 2007
2. Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін» Астана, 2004 ж.
3. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-2030» Даму стратегиясы, Алматы, 2001 ж.
4. Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы», 2006 ж.
5. Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», 2007 ж.
6. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы.
7. Экономическая теория. Учебник /под общ.ред акад.В.И. Видяпина,акад Г.П. Журавлевой. - М: ИНФРА-М, 1999 жыл - 560 б.
8. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы. Оқу құралы. Алматы, Экономика, 1999 жыл - 284б.
9. Сейтқасымов Г.С Ценные бумаги и фондовый рынок. Алматы, Экономика, 1998 ж. – 184б.
10. Искаков У.М. Финансовые рынки и посредники, Алматы, Экономика, 2005 ж. - 188б.
11. Рынок ценных бумаг. Учебник, под ред. В.А Галанова, А.И. Басова. Москва Финансы и статистика, 1996 ж. - 255б.
12. Шаматов Е.К. Порфель ценных бумаг, Алматы, Сана-Маркет.1999ж-2316.
13 Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг, Москва, ИНФРА-М. 1994 ж. - 350б.
14. Буренин А.Н. Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов, Москва, ИНФРА-М,1998 ж.- 450б.
15. Лялин В.А. Ценные бумаги фондовые биржи. Москва, ИНФРА-М, 1998 ж. – 160 б.
16. Мусатов В.Т. Фондовые биржи Санк-Питербург. Питер 1996 ж. – 345 б.
17. Гайнуллин Р ІРО Казахстанских компаний, РЦБК /№1/ 2007ж.-28 бет.
18. Нурмухамбетов Е Рынок пенсионных услуг в 2006 году, РЦБК. - №3. – 2007 ж. - 16 бет.
19. ҚР Статистикалық жинағы. 1999-2005жж.
20. Тусаева А. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу: қажеттілігі, алғышарттары және мәселелері. «Қаржы – қаражат» журналы № 5-6 – 2008
21. Мейірманова М.У. Коммерциалық банктер бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысы. КазЭУ хабаршысы № 3 – 2008
22. Әбдірова Ә.Ж. Қатысу үлесін және құнды қағаздарды өткізудегі салық салу тәртібі. «Қаржы менеджменті» журналы №7 – 2008
23. Мирманов Н. Особенности публичного размещения ценных бумаг. «Қаржы -қаражат» журналы №2,3 – 2008
24. Супугалиев Г.И. Қазақстан Республикасының бағалы қағазар нарығының кейбір мәселелері. «Қаржы менеджменті» журналы №12 – 2008
25. Важинская Е.Н. Қазақстандық қор нарығы бірлестірілді. «Қаржы менеджменті» журналы № 12 – 2008
26. Молдаханов А. Экономическая сущность инфраструктуры рынка ценных бумаг и механизм ее функционирования. «Каз ЭУ» хабаршысы №4 – 2008
27. Тұсаева Ә.Қ. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының үлгісі: теория және мемлекеттік реттеуді қолднаудың тәжірибесі. «КазЭУ» хабаршысы №5 – 2008
28. Молдаханов А. Государственное регулирование рынка ценных бумаг. «КазЭУ» хабаршысы №5 – 2008
29. Қазанбаева Ж.С. Институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар портфелін басқарудағы қиыншылықтар мен оны шешу жолдары. Аль – Пари 3/4 – 2007
30. Болжанбаева Р.С. Қор нарығын реттеу мен қадағалаудың әлемдік тәжірибесі. Аль – Пари 3/4 – 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ҚАРЫЗ КАПИТАЛЫНЫҢ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
5-16
1.1 Бағалы қағаздар түсінігі, классификациясы және түрлері 5
1.2. Бағалы қағаздар нарығының атқаратын қызметтері және құрамдас
бөліктері 10
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ 17-34
2.1 Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының қалыптасуының
қиыншылықтары және оны шешу жолдары 17
2.2 Қазақстанның корпоративті бағалы қағаздар рыногының даму
перспективалары 24
3. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
35-46
3.1 Бағалы қағаздар нарығының дамуындағы әлемдік тәжірибе
ерекшеліктері 35
Бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз ету 39
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы
Жолдауында көрсетілген ел экономикасының дамуының 30 басым бағытының бірі -
тиімді жұмыс жасайтын қор рыногын қалыптастыру болып табылады. Еліміздің
қаржы рыногында жүргізіліп жатқан реформалар нәтижесі туралы тек отандық
қана емес, халықаралық сарапшылар да жаксы айтады.
Нақтырақ айтқанда, банк секторы даму жағынан ТМД көлемінде алдыңғы
орынды иемденуде. Ал енді қор рыногының күйі болмай түрғаны бәрімізге
белгілі. Осы уақыт ішінде барлық заңдық база жасалып, оны дамытуға үлес
қосатын инфрақұрылымдар кұрылды. Қор биржасы, орталық депозитарий,
брокерлік-делдалдық, тіркеу компаниялары, жинақтаушы зейнетақы қорлары
жұмыс істеуде. Қысқасы, бір саланы дамытып, ілгері қарай сүйрейтін
тетіктердің бәрі толыққанды іске қосылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отандық қор нарығы, оның ішінде
корпоративті бағалы қағаздардың дамуына кедергі келтіріп отырған
факторладың мәнін ашып, себептерін табу болмақ. Отандық қор рыногын
дамытуға бағытталған Қазақстан Республикасының 2005-2007 жж арналған
бағалы қағаздарды дамыту бағдарламасының аясында бірқатар шаралар
атқарылғанымен әлі де шешілмеген мэселелердің көп екендігі белгілі. Мәселен
ол бағдарламада корпоративті бағалы қағаздарды дамыту мемлекеттік бағалы
қағаздарды дамытумен бірдей дәрежеде қарастырылған. Ал еліміздегі
мемлекеттік бағалы қағаздардың, тіпті корпоративті облигациялар рыногының
да дамуының айтарлықтай жоғары дәрежеде екендігін жэне олардың бүгінгі
күнде ең өтімді қағаздар болып есептелетінін айта кету керек. Яғни
қазақстандық бағалы қағаздар рыногында күрделі мәселе болып акциялар мен
туынды бағалы қағаздар рыногы болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты - отандық корпоративті бағалы қағаздар
рыногының жағдайына талдау жасап, ондағы орын алып отырған кедергілерді
анықтап, оны шешу жолдарын қарастыру. Өйткені жетілмеген қор рыногы
жағдайында кемелденген экономикалық дамуға қол жеткізу мүмкін емес.
Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының дамуының келесідей ерекшеліктерін
атап көрсетуге болады.
Біріншіден, әдетте бағалы қағаздар рыногының дамуы тұтастай ұлттык
экономиканың дамуымен қатар жүреді. Ал Қазақстандық қор рыногының қүрылуы,
оның айтарлықтай динамикалық дамуы, өндірістің түрақты қүлдырауы кезінде
болды. Жалпы экономикалық процесстердегі және бағалы қағаздар рыногының
динамикасындағы мұндай диспропорция осы рынокты дағдарысты жағдайға алып
келеді. Екінші жағынан кор рыногының дамымауы жэне жетілмеуі өндірістің
қысқаруын тоқтатуға кедергі болады.
Екіншіден, рыноктың мөлдірсіздігі, ондағы операциялардың
тэуекелділігінің жоғарылығы, бюджеттің тапшылығын жабу
үшін мемлекеттің қарыздық міндеттемелерді шығаруы, қысқа
мерзімді қағаздардың маңыздылығын арттырады. Бұл өз кезегінде бос
құралдарды үзақ мерзімді инвестициялауға кедергі болады, ал
ол әр уақытта экономикалық өсудің маңызды факторы болып табылады.
Үшіншіден, Қазақстандық бағалы қағаздар рыногының түрақсыздығына
инфляция жэне инфляциялық күтім эсер етті. Бүл өтпелі экономикадағы барлық
мемлекеттерге тән құбылыс. Акшаның құнсыздануынан қауіптенген инвесторлар
стратегиялық ұзақ мерзімді салымдар жасаудан тартынады. Шетелдік тәжірибеде
инфлияцияның мұндай негативті әсерін индексацияланған бағалы қағаздар
шығару арқылы шешу қарастырылған. Мұндай қағаздардың табысы инфлияция
қарқынына қарай түзетіліп, индексацияланып отырады. Қазақстанда осындай
индексацияланатын кор құралдарының болмауы инфлияцияның бағалы қағаздар
рыногына тигізетін жағымсыз әсерін одан әрі тереңдетті.
Төртіншіден, Қазақстанның қор рыногының тиімді жұмыс істеуіне
айтарлықтай кедергі келтірген - ол бағалы қағаздар бойынша заңнаманың жэне
реттеу нормаларының жетілмеуі сапасыз камуникацияллык инфроқұрылым. Бұл
Қазақстан бағалы қағаздар рыногының дамуындағы ерекшеліктер мен
кедергілердің бір бөлігі.Ұсынылып отырған дипломдық жұмыстың міндеті
-Қазақстандық корпоративті бағалы қағаздардың даму перспективасы мен оған
Алматы Өңірлік Қаржы Орталығы (АӨҚО) жобасының әсерін, сонымен қатар
Қазақстанның қор рыногының кәсіпкой қатысушыларының тигізетін эсерін
кеңінен талдау болып табылады.
"Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын дамытудың 2005-2007
жылдарға арналған бағдарламасы мен "Қазақстан Республикасының бағалы
қағаздар туралы заңына" сәйкес жазылған және мерзімді басылымдарда
жарияланған мақалалар кеңінен қолданылған.Сондай-ақ, отандық ғалымдардың
ішінде Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы, Сейітқасымов ГС Ценные
бумаги и фондовый рынок еңбектерін қарастырдым.
1. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ҚАРЫЗ КАПИТАЛЫНЫҢ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1. Бағалы қағаздар түсінігі, классификациясы және түрлері
Бағалы қағаздар негізінен қарыз капиталының қозғалысын сипаттайтын
қарыз қозғалысының нысаны болып табылады. Ал қарыз капиталы - қарызға
беріліп, меншік иесіне пайыз түрінде табыс әкелетін ақша капиталы. Бағалы
қағаздармен байланысты жалған капитал деген ұғым жиі қолданылады.
Жалған капитал дегеніміз - қосымша табыстың бір бөлігін дивидент
немесе пайыз түрінде иемденуге құқық беретін бағалы қағаздар иесінің меншік
титулы. Бағалы қағаздарды неліктен жалған капитал деп атайды. Себебі:
1) Табыс көзі - тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда болуы
өндірістік капиталмен тікелей байланысты. Өнім, өндірістен айналымға түсіп,
табыс әкеледі. Ал бағалы қағаздар өндірістен тыс тек айналымнан табыс
әкеледі.
2) Бағалы қағаздардың капитал болып есептелетін себебі, оларды сатуға
болады, бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалары иррационалдық
сипатта болып табылады. Жалған капиталдың бағасы капиталға сұраныс пен
ұсыныстың арақатынасына және бағалы қағазды сатудан түсетін табыстың
мөлшеріне байланысты анықталады.
ҚР Азаматтық кодексінің 129-бабы бойынша бағалы қағаздарға келесідей
анықтамалар берілген:
1. Бағалы қағаздар - мүліктік құқықты куәландыратын белгілі бір
жазбалар мен басқа белгілердің жиынтығы.
2. Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және т.б. бағалы қағаздар
жатады деп жазылған. Бұл анықтама заңдық тұрғыдан қарастырылған. Ал бағалы
қағаздардың экономикалық мағынасы мынадан келіп шығады: тұтастай тауар
әлемі екі топқа бөлінеді: тауарлар (материалдық игілік, өндіріс құралдары,
қызмет) және ақшалар. Ақша тек жай ақша түрінде және қосымша ақша әкелетін
капитал түрінде болуы мүмкін. Ақшаның әрқашанда бір заңды тұлғадан немесе
жеке тұлғадан келесі бір тұлғаға ауысу қажеттілігі туындайды. Әлемдік
тәжірибе қаржы рыногындағы ақша қозғалысының екі негізгі әдісін көрсетеді:
- несиелеу процесі арқылы;
- бағалы қағаздарды айналысқа шығару арқылы.
Тауарлы рынокта да әлі өндірілмеген немесе жеткізілмеген тауарды
өткізу керек болады. Бірақ бағалы қағаздар ақша да, материалдық тауар да
емес. Оның құндылығы иесіне беретін құқықта. Сатып алушы өзінің ақшалай
капиталын бағалы қағазға айырбастау арқылы оған меншік құқығын сақтай
отырып пайыз немесе дивидент түрінде белгілі бір қалыпты табыс алу
мүмкіндігіне ие болады.
Бағалы қағаз - ерекше рынокта, яғни бағалы қағаздар рыногында
айналыста болатын ерекше тауар, бірақ ол физикалық тауар да, қызмет те,
ақша да болып табылмайды. Дегенмен бағалы қағаздар оларды ақшамен
жақындастыратын кейбір қасиеттерге ие. Олардың негізгілері мыналар:
- оның түрлі формада (сату-сатып алу, өтеу, эмитентке қайтару,
құқықтарын беру және т.б.) ақшаға айырбасталу мүмкіндігі;
- есеп айырысу кезінде қолданылуы мүмкін;
- кепіл құралы болуы мүмкін;
- бірнеше жылдарға сақталып тұруы мүмкін;
- мерзімсіз уақытқа мұраға берілуі және сыйлық ретінде тартылуы
мумкін.
Осылайша бағалы қағаздар иесіне белгілі бір табыс, құқық және
міндеттеме әкелетін, сондай-ақ оны үшінші бір тұлғаға өткізу үшін жаңа
келісімшартты қажет етпейтін құжат болып табылады. Бағалы қағаздардың осы
соңғы қасиеті оған ерекшелік береді. Бұл белгілі бір денгейде ыңғайлы және
соған сәйкес трансакциондық шығындарды қысқартады.
Бағалы қағаздар мынадай қоғамдық маңызы бар бірнеше қызметтерді
атқарады:
- экономиканың түрлі салалары арасында, территориялар мен елдер
арасында, әлеуметтік топтар арасында, экономиканың сфералары мен мемлекет
арасында ақша құралдарын (капиталды) қайта бөлу;
- ұстаушыға: капиталға, басқаруға қатысуға, ақпаратқа белгілі бір
денгейде қосымша құқық береді;
- капиталдан табыс табуға немесе капиталдың өзін қайтарып алуға
мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздарды келесідей сипаттауға болады:
1. Меншік иесінің мүліктік құқығын куәландыратын құжат;
2. Инвестордың белгілі бір қаржы сомасын инвестициялағаны туралы
мәлімет береді;
3. Нақты активтерге қатысты талаптарды сипаттайды.
БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ШЫҒАРЫЛУ НЫСАНЫ БОЙЫНША
а) құжатты а) эмиссиялық а) атаулы
б) құжатсыз б) эмиссиялық емес б) ұсынбалы
в) ордерлі
Құжатты бағалы қағаз - белгілі бір формасы бар, құжат түрінде
шығарылатын бағалы қағаз.
Құжатсыз бағалы қағаз - формасы жоқ, электронды жазбаша түріндегі
бағалы қағаз.
Эмиссиондық бағалы қағаз - белгілі бір шығарылым шеңберінде бірдей
белгілері мен мәліметтері бар (эмитенттің атауы, номиналдың құны, шығарылу
және өтеу мерзімі, пайыз қойылымы) және ортақ шарттарға сай
орналастырылатын, айналысқа түсетін бағалы қағаздар. Оларға акциялар,
облигациялар, инвестициялық пайлар жатады. Шығарылуы кезінде қаржылық
органда тіркеуге алынады.
Эмиссиондық емес бағалы қағаздар - осы белгілерге келмейтін бағалы
қағаздар.
Атаулы бағалы қағаз - құжатта көрсетілген тұлғаның құқығын растайтын
бағалы қағаз. Бұл құқық меншік иесінің реестрінде жазылады. Атаулы бағалы
қағаздың артықшылығы - меншік иесі әрқашанда белгілі және салық салу үшін
операциялары айқын.
Ұсынбалы бағалы қағаз - бағалы қағаз ұстаушының құқығын анықтайды.
Онда меншік иесінің аты тікелей көрсетілмейді, ал оның айналысы үшін
ешқандай да тіркеуге алудың қажеті жоқ. Артықшылығы: айналыс жылдамдығы мен
есеп айырысу денгейі жоғары. Айырбас кезінде қосымша шығарылымдарды қажет
етпейді.
Ордерлі бағалы қағаз - онда аталған тұлғаның құжаттарын кей жағдайда
басқа тұлғаға берілгенін растайтын құжат. Ордерлі бағалы қағаздардың
құқықтары осы бағалы қағаздың берілуі туралы жазба -индосамент жасау арқылы
беріледі. Құқықтарды беруші - индосант құқықтардың орындалуына байланысты
жауап береді. Құқықтарды алушы тұлға - индосат деп аталады.
Ақшалай қаражатты инвестициялаудың нысандары бойынша бағалы қағаздар
былайша бөлінеді:
1. Үлестік - акция, акция сертификаттары, инвестициялық пайлар
жатады. Бұл құжатта кәсіпорын таратылған жағдайда мүліктің бір бөлігін
иемденуге, жарғылық капиталды құруға қатысуға, табыс алуға, кәсіпорын
басқаруға құқық береді.
2. Қарыздық - облигациялар жатады. Инвесторлар мен эмитент арасындағы
қатынасты сипаттайды және белгілі бір мерзімнен кейін қарыз мөлшері, пайыз
төлеу эмитенттің міндеттемесі болып табылады.
ҚР заңнамасы бойынша келесідей бағалы қағаздар айналысқа түсе алады:
1. Мемлекеттік бағалы қағаздар.
2. Акциялар.
3. Облигациялар.
4. Коносамент.
5. Ипотекалық куәліктер.
6. Туынды бағалы қағаздар.
7. Жай қоймалық куәліктер.
8. 2 жақты қоймалық куәліктер.
9. ҚР айналысқа жіберілген шетелдік бағалы қағаздар
10 .ҚР заңнамасына сәйкес бағалы қағаздар құрамына жататын басқа да
бағалы қағаздар.
Мемлекеттік бағалы қағаздар - орталық және жергілікті орган
өкілеттіктері шығарған қарыздық бағалы қағаздар. Олар ішкі және сыртқы
мемлекеттік қарыз формасында болып табылады. Мемлекетік бағалы қағаздар
қарыз қатынасында мүліктік құқық ұстаушы Қазақстан Республикасының Үкіметі,
Қазақстан Республикасының ұлттық банкі, жергілікті органдар куәландырады.
Барлық мемлекеттік бағалы қағаздар құжатсыз түрінде шығарылады. Мемлекеттік
бағалы қағаздар әртүрлі әдістермен орналастырылуы мүмкін (аукцион, ашық
сатылым т.б.).
Сатып алушылар кез келген заңды немесе жеке тұлға, сонымен қатар
резидент емес тұлға болуы мүмкін. Негізгі инвесторлар халық, 2-ші денгейлі
банктер, зейнетақы және инвестициялық қорлар, сақтандыру компаниялары болып
табылады.
Акция - акционерлік қоғамдармен шығарылатын, қоғамды басқаруға
қатысуға, дивидент алуға, қоғам таратылған жағдайда мүліктің бір бөлігін
иемденуге құқық беретін бағалы қағаздар.
Акциялар жай және артықшылығы бар акциялар болып бөлінеді.
Жай акция - бұл қоғамды басқаруға қатысуға, дауыс беруге таза
табыс болған жағдайда дивидент алуға, сондай-ақ қоғам таратылған соң
мүліктің бір бөлігін алуға құқылы.
Жай акциялар өз кезегінде келесідей жікке бөлінеді:
1. Кумулятивті - бұл акция бойынша дивидент уақытында төленбеген
болса, онда олар жинақталған күйінде төленеді.
2. Қайтарымды - бұл акцияларды эмитенттердің қайта сатып алуға
құқықтары бар.
3. Айырбасталатын акциялар - осы эмитенттің басқа бірнеше жай
акцияларына айырбасталатын бағалы қағаздар.
4. Минималды дивидент белгіленген дауыс беруге құқығы бар акциялар.
5. Минималды дивидент белгіленген дауыс беруге құқығы жоқ акциялар.
Артықшылығы бар акция ұстаушысына кепілдендірілген дивидент төленеді,
қоғам таратылған жағдайда мүліктің бір бөлігін алуға басым құқық беріледі.
Артықшылығы бар акциялардың акционерлік қоғамды тарату кезінде және
қайта құру кезінде ғана дауыс беруге құқығы бар.
Облигация - құжатта көрсетілген номиналдық құнды және оған
белгіленген % түріндегі табысты белгіленген мерзімнен соң эмитенттің
қайтаруы тиіс қарыздық міндеттемесі.
ОБЛИГАЦИЯ
КЕПІЛДЕНДІРІЛГЕН КЕПІЛДЕНДІРІЛМЕГЕН
ИПОТЕКАЛЫҚ КЕПІЛІ БҚ-МЕН КЕПІЛДЕНДІРІЛГЕН
ОБЛИГАЦИЯЛАР ӨЗГЕРМЕЛІ
Сонымен қатар, табыс алу тәсілі бойынша облигацияларды келесідей
бөлуге болады:
- купонды;
- дисконтты.
Купонды облигациялар бойынша - облигацины шығару кезінде оған қоса
пайыз (%) түріндегі табыс пен табысты төлеу мерзімі көрсетілген купон
беріледі.
Дисконтты облигациялар бойынша - пайыз (%) төленбейді, ал табыс
номиналды құнынан төмен бағада сатып алу арқылы алынады.
Сонымен қатар, купон мөлшерін анықтаумен байланысты купон белгіленген
және өзгермелі купонды облигациялар кездеседі.
Шетелдер тәжірибесінде инфляция мен валюта бағамының өзгерісіне
байланысты облигацияның құнсыздануынан инвесторларды қорғау мақсатында
индексацияланған облигацияларды шығару бар. Мұндай облигациялар бойынша
төлемдер арнайы коэффициенттермен түзетіліп отырады.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
Топтық белгілері Бағалы қағаздардың түрлері
Мерзімі бойынша: Мерзімді
Мерзімсіз
Эмитенттері бойынша: Мемлекеттік
Корпаративтік
Жеке
Шетелдік
Пайда болуы бойынша: Алғашқы
Екінші ретті
Қызмет ету нысаны бойынша: Құжатты
Құжатсыз
Айналысқа түсу аумағы бойынша: Ұлттық
Аймақтық
Халықаралық
Иемдену тәртібі бойынша: Атаулы
Ұсынбалы
Ордерлі
Шығарылу нысаны бойынша: Эмиссиялық
Эмиссиялық емес
Тәуекел денгейі бойынша: Тәуекелсіз
Тәуекелді
Тәуекелі жоғары
Табыстылығы бойынша: Табысты
Табыссыз
Салық салу нысаны бойынша: Қарыздық
Үлестік
Тауарға иелік етуші
Экономикалық мәні немесе құқық Акция
түрлері бойынша Облигациялар
Облигацияларды шығару кезінде келесідей көрсеткіштер анықталуы тиіс:
1. Облигациялардың қарыздық көлемі;
2. Облигацияның номиналдық құны;
3. Облигация бойынша төленетін табыс;
4. Табыстарды төлеу мерзімі.
Облигациялардың негізгі қасиеттері:
1. Мерзімділігі: әлемде мәңгілік облигациялар да кездеседі, бірақ өте
сирек, мәселен, Британдық конденсацияланған облигациялар.
2. Табыс алудағы артықшылығы: табыс мөлшері пайыз (%) түрінде
номиналды құнымен белгіленеді және жылдық табыс денгейімен анықталады.
1.2. Бағалы қағаздар нарығының атқаратын қызметтері және құрамдас
бөліктері
Жалпы бағалы қағаздар рыногын, бағалы қағаздардың, оның қатысушылары
арасындағы шығарымы мен айналымы жөніндегі экономикалық қатынастардың
жиынтығы ретінде анықтауға болады. Бағалы қағаздар рыногының түрлері мен
классификациясы бағалы қағаздардың өздерінің классификациясына ұқсас:
- халықаралық және ұлттық бағалы қағаздар рыноктары;
- ұлттық және аймақтық бағалы қағаздар рыноктары;
- бағалы қағаздардың нақты түрлерінің рыноктары (акция, облигация);
- мемлекеттік және корпаративтік бағалы қағаздар рыноктары;
- алғашқы және туынды бағалы қағаздар рыноктары.
Бағалы қағаздар рыногы - бағалы қағаздардың эмиссиясы мен сату-сатып-
алу процесі жүзеге асатын ссудалық капитал рыногының бір бөлігі. Бағалы
қағаздар рыногы (банктер, арнайы несие институттары, қор биржасы) арқылы
заңды тұлғалардың, жеке тұлғалардың және мемлекеттің аккумуляцияланған ақша
жинақтары өндірістік және өндірістік емес капитал салымдарына бағытталады.
Бағалы қағаздар рыногы- капиталдың қайта бөлінуінің және қаржы
ресурстарының қайта бөлінуінің тиімді механизімі болып табылады.
Бағалы қағаздардың орнын екі жақты қарастыруға болады:
- ақша құралдарын әр түрлі көздерден тарту тұрғысынан;
- бос ақша қаражаттарын қандай да бір рынокқа салу.
Ақша құралдарын тарту ішкі және сыртқы көздердің есебінен жүзеге
асады. Ішкі көздерге әдетте амортизациялық аударылымдар мен түскен таза
пайда жатады. Сыртқы көздерге банктік ссудалар мен бағалы қағаздарды шығару
арқылы түскен құралдар жатады.
Бос ақша құралдарын түрлі салаларға инвестициялау үшін пайдалану
мүмкін: өндірістік немесе басқа шаруашылық қызметі түріне (өнеркәсіп,
құрылыс, сауда, байланыс) жылжымайтын мүлік, антиквариат, зейнетақы және
сақтандыру қорлары, әр түрлі бағалы қағаздарға немесе банктік депозиттерге
салынуы мүмкін.
Осылайша бағалы қағаздар рыногы бос капиталдың көп ұсыныс сферасының
бірі. Сондықтанда оған ол қаражаттарды тарту үшін бәсекеге түсуге тура
келеді.
Көрсетілген рыноктар арасында ақша құралдары көптеген факторларға
тәуелді жүреді. Олардың негізгілері мыналар:
- табыстылық денгейі;
- рыноктың салық салу жағдайы;
- капиталды жоғалту тәуекелділігінің денгейі немесе күтілген табысқа
жетпеуі;
- рыноктың ұйымдастырылуы, инвесторлар үшін қолайлылығы, рынокқа тез
кіру және шығу мүмкіндігінің болуы, ақпараттану денгейі.
Бағалы қағаздар рыногының функцияларын екі топқа бөліп қарастыруға
болады: біріншісі ол барлық рыноктарға қатысты жалпы рыноктық қызметі
,екіншісі оны басқа рыноктардан ажырататын өзіндік дербес функциялары.
Жалпы рыноктық функцияларына:
1. Коммерциялық функция, яғни осы рыногтағы операциялардан табыс алу
функциясы.
2. Бағалық функциясы, яғни рынок баға қалыптасуды және оның үздіксіз
қозғалысын қамтамассыз етеді.
3. Ақпараттық функция, яғни сауда объетілері және олардың қатысушылары
туралы рыноктық мәліметтерді өзінің қатысушыларына жеткізу.
4. Реттеушілік функциясы- яғни рынок сауда және оған қатысу
ережелерін, қатысушылар арасындағы келіспеушіліктерді шешу тәртіптерін
жасайды және бақылау және басқару органдарын бекітеді.
Бағалы қағаздар рыногының өзіндік функцияларына келесілерді жатқызуға
болады.
- бағалық және қаржылық тәуекелді сақтандыру функциясы.
- ақша құралдарын рыноктың қызметінің салалары мен сфералары арсында
қайта бөлуді жүзеге асыру.
- жинақтарды, бәрінен бұрын халықтық, өндірістік емес формадан
өндірістік формаға ауыстыру
- инфляциялық емес негізде, яғни айналысқа басқа қосымша құралдарды
шығарусыз мемлекеттік бюджет дефицитін қаржыландыру.
Бағалық және қаржылық тәуекелді сақтандыру функциясы туынды бағалы
қағаздар классификациясының; яғни фьючерстік және опциондық контрактар
нәтежиесінде ғана мүмкін болды.
Бағалы қағаздардың құрамдас бөліктері:
- алғашқы және қосалқы
- ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған.
Бағалы қағаздар рыногының құралдары (объектілері) - бағалы қағаздар.
Қатысушылары (оның субъектілері) - эмитентер, инвесторлар және бағалы
қағаздар рыногының кәсіпқой қатысушылары; яғни делдалдар болып табылады.
Бағалы қағаздардың алғашқы рыногы - алғашқы рынокқа бағалы қағаздың
эмитенттен бірінші сатып алушыға дейін өтетін экономикалық кеңістік жатады.
Ол экономикалық кеңістік деп тек онда эмитент пен инвестор болғаны ғана
үшін емес сонымен қатар оның рационалды ұйымдастырылғаны үшін. Оған еңбек
бөлінісі тән, яғни онда маманданған брокерлік және диллерлік фирмалар
қызмет атқарады. Осы бір кеңістіктің шегінде ғана белгілі бір экономикалық
қызметті орындай отырып эмитент өзіне қажетті капиталды ала алады. Бағалы
қағаздың одан арғы қарай қозғалысы яғни бірінші сатып алушыдан п ші сатып
алушыға дейінгі аралық эмитент үшін табыс көзі болып табылмайды.
Бағалы қағаздардың екінші реттік (қосалқы) рыногы.
Екінші реттік рынок 2 бөліктен тұрады: оның бірінші бөлігін
ұсталған бағалы қағаздардың рыногы деп сипаттауға болады. Екінші бөлігі
айналамда бар бағалы қағаздардың қосымша шығарылымы.
Бағалы қағаздардың пайда болуы сауда және тасымал операцияларының
тарихымен байланысты. Осы операциялардың тәжірибесінен алғашқы бағалы
қағаздар векселдер мен коносаменттер пайда болды. Олардың арғы қарай дамуы
акционерлік қоғамдардың пайда болуы мен мемлекеттің эмисиялық қызметімен
байланысты. Капиталды бағалы қағаздарға кең көлемде инвестициялау ХІХ
ғасырдың ортасында басталды. Осы уақытта бағалы қағаздар рыногі айтарлықтай
дамуға қол жеткізді және оның қатысушылар шеңбері де анықталды. Алғашқыда
олар тек трейдер қызметін атқарушы жеке тұлғалар ғана болса кейінен заңды
тұлғалар болды. Қазіргі кезде бағалы қағаздар рыногінің бір уақытта
эмитентте, трейдер де бола алатын қатысушыларын бірнеше негізгі топтарға
бөліп қарастыруымызға болады.
1. Мемлекет, муниципалитет, жоғарғы имиджге ие ұлтық және халықаралық
компаниялар. Олардың бағалы қағаздарын шығару және өткізу аса қиындық
туғызбайды. Бұл мемлекеттік және муниципалдық бағалы қағаздар әрқашан
жоғары табыс әкеле бермейді, бірақ олар жоғары сенімділікке ие.
2. Бағалы қағаздар мен операциялар жүргізетін қаржылық
институттар(комерциялық және инвестициялық банктер, сақтандыру қоғамдары,
зейнетақы қорлары және тб). Олардың көпшілігі әр түрлі инвесторлардың
(заңды және жеке тұлғалардың) құралдарын біріктіріп оны неғұрлым табысты
бағалы бағаздарға салу мүмкіндіктерін іздейді. Олар не бақылаушы акция
пакетіне ие болуға немесе тәуекелден сақтану мақсатында өз капиталдарын
экономиканың әр түрлі салаларына орналастыруға ұмтылады.
3. Жеке инветорлар - жеке тұлғалар, оның ішінде венчурлық бизнестегі
кішігірім кәсіпорындардың иегерлері.
4. Бағалы қағаздар рыногының кәсіпқой қатысушылары. Қаржы нарығының
кәсіпқой қатысушыларына бір немесе бірнеше қызмет түрімен айналысуға құқық
беретін лицензияға ие болу үшін мынандай талаптар қойылады:
- квалификациялық, яғни заңды тұлғаның штатында көрсетілген қызмет
түрімен айналысу құқына квалификциялық куәлігі бар мамандардың болуы. Бұл
талап әлемдік тәжірибеде қалыптасқан. Рыноктық экономикасы дамыған барлық
елдерде қаржы рыногында клиенттермен жұмыс жасауға белгілі бір деңгейдегі
білімі бар және арнайы емтихан тапсырған тұлғалар ғана жіберіледі;
- ұйымдық-құқықтық формасына талаптар, мұнда кез келген БҚР-дың
кәсіпқой қатысушысы заңға сәйкес акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық
формасында тіркелуі керек.
- қаржылық талаптар - бұл кәсіпқой қатысушының капиталының жеткілікті
деңгейі. Таза меншікті капитал - бұл кәсіпорын активтері алынған оның
міндеттемелері.
Бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушыларына мыналар жатады:
1. Сауда алаңдары - биржалық, Қазақстанда 1997 жылы пайда болған қор
биржасы жұмыс істейді (KASE).
2. Сауда агенттігі.
- брокерлер - бұл клиенттің атынан және есебінен операциялар жүзеге
асыратын делдал.
- диллерлер - бұл өз атынан және есебінен операцияларды жүзеге
асыратын делдал.
Қазақстанда брокерлік дилерлік қызметке жалпы лицензия беріледі.
Әлемдік тәжірибеде брокерлік және диллерлік қызметпен заңды тұлғалар да
жеке тұлғаларда айналыса алатын болса Қазақстанда тек заңды тұлғалардың
брокерлік-диллерлік қызметпен айналысуға құқықтары бар.
3. Қор рыногының инфроқұрылымына кіретін ұйымдар, оларға жататындар:
1) Депозитарилар - клирингтік, номиналды ұстаушы, төлемақы агент
қызмет атқаратын қаржылық рыноктың кәсіпқой қатысушысы. Қазақстанда Бағалы
қағаздардың орталық депозитариі АҚ жұмыс жасайды. Орталық депозитари
комерциялық емес ұйым және мынадай қызметтерді атқарады:
- номиналды ұстаушы;
- эмисиондық бағалы қағаздар және т.б. қаржы құралдарының есеп құқығын
және келісімшартарын тіркеу;
- номиналды ұстаудағы қаржы құралдарымен іс жүргізу және ол бойынша
табысын төлеумен байланысты төлемақы агент қызметі;
- қаржы құралдарымен жасалған келісімдер бойынша клирингтік қызметі;
- кеңес беру, ақпараттық және ҚР заңнамасына қайшы келмейтін басқа да
қызмет түрлері.
2) Регистраторлар - ҚР заңнамасымен құрылған әрбір АҚ бағалы қағаздар
эмиссиясының мемлекеттік тіркемесінен кейін 1 ай ішінде бағалы қағаздар
реестрін енгізу және сақтауды жүзеге асыруы керек
3 )Клирингтік ұйымдар - қаржы құралдарымен келісім жүргізуші екі
жақтың талаптары мен міндеттерін байланыстыруды жүзеге асыратын қаржы
рыногының кәсіпқой қатысушысы.
4) Кастодиондар - Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар
туралы заңына сәйкес кастодиандық қызмет - банктер мен банктік емес қаржы
мекемелерінің өздеріне клиенттер сеніп тапсырған бағалы қағаздар мен ақша
қаражатын сақтауды және есепке алуды қамтамасыз ету жөнінде бағалы қағаздар
рыногында атқаратын қызметі.
Кастодиандық институттардың қызмет көрсетуде екі тобы бар:
• негізгі қызмет көрсетулер;
• сәйкестендірілген қызмет көрсетулер.
Бірінші топқа мыналар жатады:
• Бағалы қағаздарды сақтау және есепке алу;
• Бағалы қағаздар бойынша дивидиенттер (%) алу;
• Бөліну, консолидация, конвертация
• Акционерлердің жалпы жиналысында клиент сенім хаты негізінде дауыс
беру;
• Бағалы қағаздар портфелінің жағдайы туралы талдау және есеп беру;
• Ақша шоттарын жүргізу;
• Шот қалдығына процент есептеу;
Екінші қызмет көрсету тобына мынаны қамтиды:
• Бағалы қағаздарға инвестициялау мен байланысты ақша ағымын талдау;
• Бағалы қағаздарды несиелеу;
• Бағалы қағаздар портфелін трасталық басқарумен байланысты қызмет
көрсету;
• Қол жеткізетін ақпараттық қызмет көрсету.
Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар мен мәмілелерді тіркеу
туралы заңына сәйкес кастодиан келесі функцияларды жүзеге асырады:
• Бағалы қағаздар мен мәмілелердің жүзеге асырылуына бақылау жасау;
• Клиентердің мәмілеге керекті ақша қаражат пен бағалы қағаздар
портфелінің есебін және сақталуын қамтамасыз ету;
• Бағалы қағаздарды номиналды ұстаушы ретінде қызметті жүзеге асыру;
• Клиенттің мәмілесі бойынша төлем агенті функциясын іске асыру.
Кастодиондық келісім шарт жасасу кезінде бағалы қағаздар иемденуші өз
шотында тек бағалы қағаздарды ғана емес сонымен бірге оларды сатудан
дивидент түрінде түскен ақшаны да сақтай алады. Мәмілелерді жасауда кепілді
беретін және нарықта тиімді қызмет атқару мақсатында кастодиандар
депозиттік жүйенің қатысушылары болып табылады.
Сондықтан, бағалы қағаздар нарығында кастодианның қажеттілігі
мыналармен сипатталады:
а) инвестор үшін бағалы қағаз және ақшаның сақтығы мен есебі жөнінде
жағдай негізгі артықшылыққа ие;
б) кастодиан арқылы орталық депозитарий және басқа нарық қатысушылары
арасында байланыс жасалады;
в) бағалы қағаз және ақшаның, сондай-ақ мәміле жасалуы кепілденеді.
Қазақстанда кастодиандық қызметтті жүзеге асыруға лицензия алған 12
банк қызмет етеді, оның 7 жинақтық зейнетақы қорларында кастодиандық қызмет
көрсетеді.
Банктердің кастодиандық қызметті брокерлік қызметпен қос атқаруын
заңсыз пайдалануын шектеу мақсатында және Ұлттық комиссияның 26ақпан 2000
жылғы №66, Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызмет түрлерін қосарлана
атқару туралы қаулысына сәйкес, 2000 жылдың соңынан кастодиандық қызмет
брокер-дилерлік қызменпен және клирингтік қызметпен қосарлана атқаруға
келесі шектеулерді орындағанда ғана рұқсат етілген:
• банктің ұйымдық құрылымына бағалы қағаздар нарығында кастодиандық және
брокер-дилерлік қызметті жүзеге асыратын жеке бөлімшелердің болуы;
• банк 1 бөлімшенің 2 бөлімшенің құзырындағы қызметі мен жұмысын ат
қаруға тиым салынады;
• жоғарыда аталған банк бөлімшелерінің қаржы нарығында басқа қызмет
түрін орындауға тиым салынады;
• осы бөлімшелердің жеке өзіне тән бөлім үйдің болуы;
• банк бөлімшесінде қызметкердің басқа бөлімшеде орналасуына және онда
болуына рұқсат етілмейді;
• бөлімшелердің жеке есеп және құжат айналым жүйесінің болуы;
• банктің бір бөлімшесінің қызметкеріне екіншінің құзырындағы құжаттарға
және техника бағдарламалық кешендерге етуге тиым салынады;
• банктің кез келген қызметкеріне тиым салынады.
Кастодианды нарықта контрагент, яғни субкастодиан ретінде таңдауды
шетел кастодиандық институттар, соның ішінде әлемдік және аймақтық шетелде
еншілес құрылымдары бар кастодиандар жүргізеді. Олардың елде субкастодианды
таңдау процедурасы өте қиын және көп уақытты талап етеді. Субкастодианға
кандидат іздеуде мына параметрлерге көңіл бөлінеді:
1. Субкастодианның клиенттер мүдделеріне бағыты;
2. Персоналдардың шетел тілінде сөйлеу қабілеті;
3. Клиенттерге олардың бағалы қағаздар портфелін иемденуінің құны мен
статусы жөнінде күнделікті ақпарат беру;
4. Депозитарлықкастодиандық қызмет көрсетулер үшін алынатын комиссия
сыйақысының дұрыс деңгейі;
5. Депозитарлық операцияларды өткізу тәжірибесі халықаралық стандартқа
SAS – 70 сәйкес болуы;
6. Субкастодианның мемлекеттік орган деңгейінде шешім қабылдау
қабілеті.
Қазақстандық банк - кастодианның ірі шетел инвесторының және жетекші
кастодианның болуы - бұл банктің көрсететін қызметтерінің деңгейлік
көрсеткіші болып табылады. Бұл оның глобалды кастоди жүйесіне тиісті екенін
білдіреді. Өкінішке орай көптеген Қазақстандық банк-кастодиандар аталған
қызметтердің барлығын орындамай, тек бағалы қағаздар мен ақшаны сақтау және
аударумен шектеледі. Ал нарыққа шетел банк-кастодиандардың енуі отандық
кастодиандарды өз қызметін ынталандыруға бәсекелестік тудырады. Бәсекені
жетістікті жүргізу үшін қызметтер саны мен сапасын ұлғайты керек.
Әлемдік тәжірибеде кастодианның қор нарығына қатысушы құрылымындағы
орнын мына схемада көруге болады:
Қазақстандық нарыққа сай бұл схеманы қарастырсақ, регистратор орталық
депозитариймен қажетті ақпараттар мен бағалы қағаздар мен мәмілені жасап
бітіру мақсатында келісім шарт жасасады. Алғашқы кезде регистратор бағалы
қағаз иесіне шот ашады, кейін оларды кастодианға номинал ұстауға берген
кезде бағалы қағаздар онда сақталады. Кейінгі қозғалысы, мысалы, қор
биржасында сатылуы кезінде регистротор орталық депозитариймен келісім жасап
шот ашып береді, өйткені бағалы қағаздар орталық депозитарийдің номиналды
ұстауына ауысады, сәйкесінше реестрге өзгерістер енгізіледі.
Бағалы қағаз иесі онда кастодиандық келісім жасалғаннан кейін өз
шотында алғашқы немесе екінші нарықта иемденген бағалы қағаздарын оларды
сатудан түскен дивидент ретіндегі ақша қаражаттарын сақтауы да мүмкін.
Кастодиан нарықтың тиімді қызмет етуін және бағалы қағаздар бойынша
клиент мәмілесін аяқтауын кепілдендіру мақсатында депозитарлық жүйенің
мүшесі болуға тиіс.
5. Бағалы қағаздар портфелін басқарушылар - Азаматтық-құқықтық
объектілерін басқару бойынша клиент есебінен және оның мүддесі үшін өз
атынан қызмет жүргізуші қаржы рыногының кәсіпқой қатысушысы.Олардың негізгі
қызметтері:
- қаржы құралдарына ақша инвестициялау;
- қаржы құралдарымен жүргізілген келісімдердің есебін жүргізу;
- оларға сеніп тапсырылған қаржы құралдарын пайдалану мен қолдалдану
құқықтарын жүзеге асыру;
- бағалы қағаз ұстаушылардың реестрін енгізу;
- депозитарлық қызмет-клирингтік қызметпен бірігіп қана;
- инвестициялық қорлардың бағалы қағаздар портфелін басқару;
- қор биржалары;
- биржадан тыс рыноктағы котировкалық жүйелер
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
2.1 Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының қалыптасу қиыншылықтары
және оны шешу жолдары
Қазақстанда бағалы қағаздар рыногының жұмыс істеп жатқанына 16 жылдан
көп болған жоқ. Оның бірінші элементтері 1991 жылы КСРО заңнамасы базасында
акционерлік қоғамдар, брокерлік фирмалар, қор биржалары құрылған кезде
пайда болды. Қазақстан Республикасындағы 90 жылдардағы бағалы қағаздар
рыногының дамуының ерекшелігі сол, мұнда рынокта бағалы қағаздар бей-
берекет, ретсіз келді. Бұл - жекешелендірудің жай жүруімен және ҚР Ұлттық
банкі мен қаржы министірлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарды шығаруындағы
жүйесіздігімен түсіндіріледі. Бұл қағаздарға сұраныстың жоқ болуының
бірнеше себептері болды. Біріншіден ол кезде нақты бағалы қағаздар рыногы
құрылмаған болатын, яғни кең көлемде акционерлену немесе акцияны интенсивті
шығару болмады. Екіншіден сол кездегі өндірістің құлдырауының басталуы мен
үкіметтің нақты экономикалық бағдарламасының болмауының әсерінен
мемлекеттік пайыздық қағаздарға тұрғындар мен заңды тұлғалар тарапынан
сенімділік болмады.Осымен байланысты айта кету керек ҚР Ұлттық банкіне
өзіндік бағалы қағаздар рыногын, оның құрылымы мен мемлекеттік бағалы
қағаздар классификациясын құру қажет болды. Бұл бірінші кезекте
Қазақстанның қаржы жүйесін нығайту үшін керек болды. Өйткені белгілі бір
мерзімге шығарылған кейбір бағалы қағаздар бюджет дефицитін жабуды
қамтамасыз етеді. 90 жылдардың басында бағалы қағаздар рыногы біртұтас
болмады. Мемлекеттік және жеке бағалы қағаздарды енгізу және сатып алу бір
біріне тәуелсіз жүрді. Бәсеке механизімі іс жүзінде жұмыс істемеді. Бұны
мемлекеттік те мемлекеттік емес те бағалы қағаздардың шығарылуының
шектеулілігімен түсіндіруге болады.
1992 жылы бағалы қағаздар рыногында алғашқы кәсіпқой қатысушылар, осы
рынокта делдалдық қызмет атқарушы, заңды және жеке тұлғалар пайда болды.
Оларға лицензия беруді қаржы министірлігі жүзеге асырды. 1994 жылдың аяғына
қарай мұндай лицензияға 1460 жеке тұлға, 98 заңды тұлға ие болды.
Бірінші рыноктың дамуы келдесідей негізгі элементтердің дамыған
жағдайында ғана мүмкін болмақ: кәсіп орындарды неғұрлым кең көлемде және
белсенді түрде жекешелендіру, эмитент пен инвестор арасында делдалдық
қызмет атқаратын, брокерлік фирмалар және инвестициялық банктер арқылы
бірінші рыноктың жүйесін құру. Бұл АҚШ, Канада сондай-ақ Батыс Европа мен
Жапония сияқты дамыған мемлекеттердің тәжірибиесінде болған құбылыс.
Қор биржасы құрылымдық өзгерістерді қажет етті. Оның қызметі
айтарлықтай денгейде бағалы қағаздардың түсімінің массасына тәуелді. Осы
жерде биржаның бағалы қағаздарды сататын және сатып алынатын екінші ретті
рынок екенін ұмытпаған жөн. Яғни мұндағы бағалы қағаздар бірінші ретті
рыноктан өтіп қойған ескі шығарылымның қағаздары. ҚР бағалы қағаз
шығарылымдары, негізнен акциялар, бірінші ретті рынокты құрмай-ақ, бірден
қор және тауар рыноктарына түсіп отырды. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей қор
биржалар негізінен ескі шығарылымдағы бағалы қағаздарды қайта өңдеуге
маманданған. Олар негізінен акциялар және белгілі бір көлемде жеке немесе
мемлекеттік облигациялар. Сонымен қор биржаларында (әсіресе Европада)
акциялар эмиссиясы жүзеге асады.
Бағалы қағаздар нарығының кемелденуінің маңызды жағы ол оның тиімді
және икемді заңнамамен реттелуі.
Бағалы қағаздар туралы алғашқы Қазақстандық заң ол 1991 жылдың 11 ші
шілдесінде жарық көрген және сол жылдың 1-ші қазанында күшіне енген, 14
баптан тұратын Қазақ ССРнің Қазақ ССРіндегі бағалы қағаздар айналымы және
қор биржасы туралы заңы болды.
1994 жылдың 20 наурызында ҚР президентінің Бағалы қағаздар рыногын
қалыптастырудағы шаралар туралы №16 жарлығы қабылданды. Осыған сәйкес
Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы
құрылды. 1995 жылдың 15ші сәуірінде ҚР президентінің бағалы қағаздар және
қор рыногы туралы заңдық күші бар жарлығы күшіне енді. Бұл жарлық бойынша
, бағалы қағаздар бойынша ұлттық комиссия министірлер кабинетінің
құрамындағы орталық мемлекеттік басқару органы ретінде анықталды. Ол
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік реттеуді,
сонымен қатар рыноктың қызмет етуін бақылауды және оның қатысушыларының
құқықтарын қорғауды жүзеге асырады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта отырып Қазақстанның бағалы қағаздар
рыногының дамуының келесідей ерекшеліктерін атап көрсетуге болады.
Біріншіден, әдетте бағалы қағаздар рыногының дамуы тұтастай ұлттық
экономиканың дамуымен қатар жүреді. Ал Қазақстандық қор рыногының құрылуы,
оның айтарлықтай динамикалық дамуы, өндірістің тұрақты құлдырауы кезінде
болды. Жалпы экономикалық процесстердегі және бағалы қағаздар рыногының
динамикасындағы мұндай диспропорция осы рынокты дағдарысты жағдайға алып
келеді. Екінші жағынан қор рыногының дамымауы және жетілмеуі өндірістің
қысқаруын тоқтатуға кедергі болады.
Екіншіден, рыноктың мөлдірсіздігі, ондағы операциялардың
тәуекелділігінің жоғарылығы, бюджеттің тапшылығын жабу үшін мемлекеттің
қарыздық міндеттемелерді шығаруы, қысқа мерзімді қағаздардың маңыздылығын
арттырады. Бұл өз кезегінде бос құралдарды ұзақ мерзімді инвестициялауға
кедергі болады, ал ол әр уақытта экономикалық өсудің маңызды факторы болып
табылады.
Үшіншіден : Қазақстандық бағалы қағаздар рыногының тұрақсыздығына
инфляция және инфляциялық күтім әсер етті. Бұл өтпелі экономикадағы барлық
мемлекеттерге тән құбылыс. Ақшаның құнсыздануынан қауіптенген инвесторлар
стратегиялық ұзақ мерзімді салымдар жасаудан тартынады.
Шетелдік тәжірибеде инфляцияның мұндай негативті әсерін
индексацияланған бағалы қағаздар шығару арқылы шешу қарастырылған. Мұндай
қағаздардың табысы инфляция қарқынына қарай түзетіліп, индексацияланып
отырады. Қазақстанда осындай индексацияланатын қор құралдарының болмауы
инфляцияның бағалы қағаздар рыногына тигізетін жағымсыз әсерін одан әрі
тереңдетті.
Төртіншіден: Қазақстанның қор рыногының тиімді жұмыс істеуіне
айтарлықтай кедергі келтірген - ол бағалы қағаздар бойынша заңнаманың және
реттеу нормаларының жетілмеуі сапасыз коммуникациялық инфроқұрылым.
Бұл Қазақстан бағалы қағаздар рыногының дамуындағы ерекшеліктері мен
кедергілердің бір бөлігі. Ал енді осы рыноктағы нормативтік және құқықтық
инфроқұрылымның құрылымы мен эволюциясына тоқталып өтейік.
1991 жылдан ғана бастау алатын Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының
тарихын мынадай бірнеше мінездемелік кезеңдерге бөлуге болады:
Рыноктық инициатива кезеңі (1990-1991ж.) Демократизациялану
процесінің ағымымен алғашқы акционерлік қоғамдар пайда болып, Қазақстан
тарихында акциялар шығарыла бастайды. Алматылық және қазақстандық қор
биржалары құрылады. 1991 ж Қазақ ССРнің қор биржасы және бағалы қағаздар
айналымы туралы заң күшіне еніп артынша үкімет, қаржы министірлігі жасаған
бағалы қағаздар туралы заңнама бекітеді.
Бағалы қағаздарды шығару, тіркеу 1992 жылдың аяғында уақытша
ережелермен, одан кейін акционерлік қоғамдар мен инвестициялық қорлардың
бағалы қағаздарды шығару мен тіркеу ережелері туралы инструкция бойынша
реттелді.
Кабинеттік кезең (1993-1995 жж) . Қоғамда, мемлекетіңде шаруашылық
жүргізуші субъектілердің де бағалы қағаздармен жұмыс істеуге дайын
еместіктері байқалды. Бағалы қағаздар рыногының инфроқұрылымының және
заңнамалық базасының жетілдірілуінде шешуші роль атқаратын мамандардың
бірінші толқынын дайындау басталды. Оларды Жапонияның, Ұлыбританияның,
АҚШтың, Туркияның және Ресейдің танымалы жоғарғы оқу орындарында оқытты.
Қазақстанға халықаралық ұйымдардың эксперттері шақырылып, танымал
мамандардың қатысуымен семинарлар өткізілді.
Күту кезеңі.(1996-1997). БҚ ҰК және Үкіметке алғашқы толқынның жас
мамандары келеді. Үкіметтің заңнамаларының және БҚ ҰК заңдарының , Ұлттық
банктің тағы басқа да документтерінің жетілдіріліп жарыққа шығуы да осы
кезеңмен сәйкес келеді.
Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының құқықтық нормативтік
инфроқұрылымының алғашқы беттерін жасаған осы документттер негізінде ғана
БҚР қатысушылары арасында өркениетті қарым - қатынастар орнату мүмкін
болды. Мемлекет БҚР экономикадағы ролін мойындай бастайды. Бюджеттің кіріс
көздері қысқара берді. Бюджетке айтарлықтай табыс алып келетін
жекешелендіру процесі тежеле берді. Үкімет ірі меншік иесі ретінде бағалы
қағаздар рыногына үлкен қадам жасауды жоспарлайды. Өзінің барлық меншігін
ол мынадай үш категорияларға бөледі:
• көгілдір фишкалар.
• екінші эшалон.
• қалғандары.
Көгілдір фишкалар тізіміне тау-кен өнеркәсібінің, қара және түсті
металургияның, мұнай өндіру және мұнай өңдеу, энергетика және байланыс
салаларындағы ірі кәсіпорындар кіреді. Осы мемлекеттік пакеттің
акцияларының бір бөлігін қор биржасына шығару көзделді. Акциялардың бұл
бөлігі аз ғана меншік үлесі болғанымен олардың жалпы номиналдық құнының
үлкендігі сонша, ол компаниялардың инвесторлар үшін тартымдылықтары сонша,
рынокта қаржы құралдарының жылдам шоғырлануы байқалып, айналымға
акциялардың жаппай түсуі күтілді.
Бейімделу кезеңі. 1998 ж бірнеше ықпалды тұлғалардың орындарын
ауыстыру мен отставкаға кетуінен кейін, рынок қатысушыларының күтімі бекер
болғаны түсінікті болды. Көгілдір фишкалар уәделі мерзімде айналысқа
шықпады және жуық арадағы уақытта айналысқа шықпайтындары белгілі болды.
Бұл құбылыстардың бір ғана оң жағы-рынок қатысушылары бұдан былай
Қазақстанның БҚР өзгерістерге төтеп бере алатындай тез бейімделе алатындай
тәжірибе жинақтады.
Бұл осы рыноктағы нормативтік және құқықтық инфроқұрылымның құрылымы
мен эволюциясы еді.
Бағалы қағаздар рыногы бүгінгі күні де ел экономикасының дамуының
маңызды бағыттарының бірі болып отыр. Мемлекеттік бағалы қағаздар күшті
рыноктық жағдайда Қазақстанның акциялар нарығы жеткіліксіз дамуда.Бағалы
қағаздар рыногының негізгі проблемаларының бірі, акционерлік қоғамдардың
көптеген көлеміне қарамастан еркін айналыстағы акцияларының жоқтығы.
Кәсіпорындардың акциялары негізінен кәсіпорынды бақылауды жоғалтып алуды
көздемейтін ірі инвесторлардың бақылау пакетіне негізделген. Сондықтан
рынокта қор рыногының белсенді жұмыс істеуіне мүмкіндік бермейтін
акциялардың шектеулі көлемі ғана айналыста.
Осы айтылған проблемаларды шешу мақсатында 2005-2007 жылдарға
Қазақстан Ренспубликасының Бағалы қағаздар рыногын дамыту бағдарламасы
қабылданған.Бұл бағдарлама 2004 жылы 15 қарашада Алматыда өткен
Қазақстанның қаржыгерлерінің 4 конгресінде берілген мемлекет басшысының
тапсырмасымен құрылды.
Бағдарламаның басты мақсаты- Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының
болашақтағы дамуы және оның тиімді қызмет етуіне жағдай жасау, бағалы
қағаздар шығарылымы үшін мүмкіндіктерді ұлғайту, инвесторлардың құқықтарын
қорғау және әділетті бәсекелестікті қамтамасыз ету. Сонымен қатар
бағдарламаның негізгі міндеті-бағалы қағаздар рыногын Қазақстанның
заңнамалық талаптарына сай келтіру.
Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының даму бағыттарының
артықшылықтары:
- инвестициялау мүмкіндіктерінің болашақтағы ұлғаюы.
- Қазақстандық акциялар мен мемлекеттік емес облигациялардың
тартымдылығы мен сапасын арттыру
- инвестициялаудың ұжымдық түрі арқылы халықтың жинақтарын нақты
экономикалық секторға тарту механизімін құру
- БҚР қатысушыларының іс әрекетіне бақылау жүйесін дамыту.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығарылымы рыноктағы ортақ нормаларға сай
жүргізу болжамдалған.
Сонымен қатар мемлекеттік бағалы қағаздардың жеткілікті үлкен көлемде
ұзақ уақыт мерзіміне (10 жыл және одан ұзақ), соның ішінде инфляцияның
денгейіне индексациялаумен шығарылу қарстырылған.
Қаржы министрлігі Қазақстанның қор биржасында мемлекеттік ұзақ
мерзімдік жинақтық қазыналық міндеттемелер 22,19 млрд тг бірінші
шығарылымды ұсынды. Инфляцияға өте төмен индексацияланған болса да берілген
бағалы қағаздар өткізілген аукционда жоғары сұранысқа (соның ішінде
зейнетақы қорларынанда) ие болды.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар. Бұл жерде бірнеше бағыттарды атап
көрсетсе болады:
1. Ірі мемлекеттік кәсіпорындардың акция пакеттерін басқару бойынша
мемлекеттік холдингтік компаниялар құру.Ұлттық компаниялардағы мемлекеттік
акция пакетінің бөлігінің бағалы қағаздар рыногында сатылу жолы арқылы
холдингке өтуі тиіс. Сондай ақ бұл бағалы қағаздар зейнетақы, инвестициялық
қорлар мен брокерлік компанияларды, сондай ақ жеке инвесторларды қоса
алғанда институтционалды инвесторларға ұсынылады.
2. Рыноктық компанияларды тарту мақсатында, даму институттарының
қосымша акцияларын шығару және оларды зейнетақы қорларының арасында
орналастыру жолымен мемлекеттік даму институттарының яғни Қазақстан даму
банкіАҚ, Қазақстанның инвестициялық қорыАҚ, Қазақстанның жинақтау және
тұрғын үй құрылыс банкі және т.б. болашақтағы капитализациялау
мүмкіндіктерін қарастыру.
3. Корпоративтік басқаруды жетілдіру, себебі тиімді және өркениетті
бағалы қағаздар рыногының құрылу механизімін көптеген экономикалық
әлеуметтік проблемаларды шешу үшін қолданған кезде барлық елде сақталған
корпаративтік басқару нормасын сақтамай жүргізу мүмкін емес.
4. Қаржыландырудың құрылымдық формаларының дамуы. Қаржыландырудың
құрлымдық формаларының потенциялын іске асыру мен дамыту үшін шарттар
жасалатын болады.
Мемлекеттік кепілдіктер берілетін заңнамаға сәйкес инвестициялық
жобаларды қаржыландырудың альтарнативті жобаларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ҚАРЫЗ КАПИТАЛЫНЫҢ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
5-16
1.1 Бағалы қағаздар түсінігі, классификациясы және түрлері 5
1.2. Бағалы қағаздар нарығының атқаратын қызметтері және құрамдас
бөліктері 10
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ 17-34
2.1 Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының қалыптасуының
қиыншылықтары және оны шешу жолдары 17
2.2 Қазақстанның корпоративті бағалы қағаздар рыногының даму
перспективалары 24
3. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
35-46
3.1 Бағалы қағаздар нарығының дамуындағы әлемдік тәжірибе
ерекшеліктері 35
Бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз ету 39
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы
Жолдауында көрсетілген ел экономикасының дамуының 30 басым бағытының бірі -
тиімді жұмыс жасайтын қор рыногын қалыптастыру болып табылады. Еліміздің
қаржы рыногында жүргізіліп жатқан реформалар нәтижесі туралы тек отандық
қана емес, халықаралық сарапшылар да жаксы айтады.
Нақтырақ айтқанда, банк секторы даму жағынан ТМД көлемінде алдыңғы
орынды иемденуде. Ал енді қор рыногының күйі болмай түрғаны бәрімізге
белгілі. Осы уақыт ішінде барлық заңдық база жасалып, оны дамытуға үлес
қосатын инфрақұрылымдар кұрылды. Қор биржасы, орталық депозитарий,
брокерлік-делдалдық, тіркеу компаниялары, жинақтаушы зейнетақы қорлары
жұмыс істеуде. Қысқасы, бір саланы дамытып, ілгері қарай сүйрейтін
тетіктердің бәрі толыққанды іске қосылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отандық қор нарығы, оның ішінде
корпоративті бағалы қағаздардың дамуына кедергі келтіріп отырған
факторладың мәнін ашып, себептерін табу болмақ. Отандық қор рыногын
дамытуға бағытталған Қазақстан Республикасының 2005-2007 жж арналған
бағалы қағаздарды дамыту бағдарламасының аясында бірқатар шаралар
атқарылғанымен әлі де шешілмеген мэселелердің көп екендігі белгілі. Мәселен
ол бағдарламада корпоративті бағалы қағаздарды дамыту мемлекеттік бағалы
қағаздарды дамытумен бірдей дәрежеде қарастырылған. Ал еліміздегі
мемлекеттік бағалы қағаздардың, тіпті корпоративті облигациялар рыногының
да дамуының айтарлықтай жоғары дәрежеде екендігін жэне олардың бүгінгі
күнде ең өтімді қағаздар болып есептелетінін айта кету керек. Яғни
қазақстандық бағалы қағаздар рыногында күрделі мәселе болып акциялар мен
туынды бағалы қағаздар рыногы болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты - отандық корпоративті бағалы қағаздар
рыногының жағдайына талдау жасап, ондағы орын алып отырған кедергілерді
анықтап, оны шешу жолдарын қарастыру. Өйткені жетілмеген қор рыногы
жағдайында кемелденген экономикалық дамуға қол жеткізу мүмкін емес.
Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының дамуының келесідей ерекшеліктерін
атап көрсетуге болады.
Біріншіден, әдетте бағалы қағаздар рыногының дамуы тұтастай ұлттык
экономиканың дамуымен қатар жүреді. Ал Қазақстандық қор рыногының қүрылуы,
оның айтарлықтай динамикалық дамуы, өндірістің түрақты қүлдырауы кезінде
болды. Жалпы экономикалық процесстердегі және бағалы қағаздар рыногының
динамикасындағы мұндай диспропорция осы рынокты дағдарысты жағдайға алып
келеді. Екінші жағынан кор рыногының дамымауы жэне жетілмеуі өндірістің
қысқаруын тоқтатуға кедергі болады.
Екіншіден, рыноктың мөлдірсіздігі, ондағы операциялардың
тэуекелділігінің жоғарылығы, бюджеттің тапшылығын жабу
үшін мемлекеттің қарыздық міндеттемелерді шығаруы, қысқа
мерзімді қағаздардың маңыздылығын арттырады. Бұл өз кезегінде бос
құралдарды үзақ мерзімді инвестициялауға кедергі болады, ал
ол әр уақытта экономикалық өсудің маңызды факторы болып табылады.
Үшіншіден, Қазақстандық бағалы қағаздар рыногының түрақсыздығына
инфляция жэне инфляциялық күтім эсер етті. Бүл өтпелі экономикадағы барлық
мемлекеттерге тән құбылыс. Акшаның құнсыздануынан қауіптенген инвесторлар
стратегиялық ұзақ мерзімді салымдар жасаудан тартынады. Шетелдік тәжірибеде
инфлияцияның мұндай негативті әсерін индексацияланған бағалы қағаздар
шығару арқылы шешу қарастырылған. Мұндай қағаздардың табысы инфлияция
қарқынына қарай түзетіліп, индексацияланып отырады. Қазақстанда осындай
индексацияланатын кор құралдарының болмауы инфлияцияның бағалы қағаздар
рыногына тигізетін жағымсыз әсерін одан әрі тереңдетті.
Төртіншіден, Қазақстанның қор рыногының тиімді жұмыс істеуіне
айтарлықтай кедергі келтірген - ол бағалы қағаздар бойынша заңнаманың жэне
реттеу нормаларының жетілмеуі сапасыз камуникацияллык инфроқұрылым. Бұл
Қазақстан бағалы қағаздар рыногының дамуындағы ерекшеліктер мен
кедергілердің бір бөлігі.Ұсынылып отырған дипломдық жұмыстың міндеті
-Қазақстандық корпоративті бағалы қағаздардың даму перспективасы мен оған
Алматы Өңірлік Қаржы Орталығы (АӨҚО) жобасының әсерін, сонымен қатар
Қазақстанның қор рыногының кәсіпкой қатысушыларының тигізетін эсерін
кеңінен талдау болып табылады.
"Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын дамытудың 2005-2007
жылдарға арналған бағдарламасы мен "Қазақстан Республикасының бағалы
қағаздар туралы заңына" сәйкес жазылған және мерзімді басылымдарда
жарияланған мақалалар кеңінен қолданылған.Сондай-ақ, отандық ғалымдардың
ішінде Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы, Сейітқасымов ГС Ценные
бумаги и фондовый рынок еңбектерін қарастырдым.
1. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ҚАРЫЗ КАПИТАЛЫНЫҢ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1. Бағалы қағаздар түсінігі, классификациясы және түрлері
Бағалы қағаздар негізінен қарыз капиталының қозғалысын сипаттайтын
қарыз қозғалысының нысаны болып табылады. Ал қарыз капиталы - қарызға
беріліп, меншік иесіне пайыз түрінде табыс әкелетін ақша капиталы. Бағалы
қағаздармен байланысты жалған капитал деген ұғым жиі қолданылады.
Жалған капитал дегеніміз - қосымша табыстың бір бөлігін дивидент
немесе пайыз түрінде иемденуге құқық беретін бағалы қағаздар иесінің меншік
титулы. Бағалы қағаздарды неліктен жалған капитал деп атайды. Себебі:
1) Табыс көзі - тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда болуы
өндірістік капиталмен тікелей байланысты. Өнім, өндірістен айналымға түсіп,
табыс әкеледі. Ал бағалы қағаздар өндірістен тыс тек айналымнан табыс
әкеледі.
2) Бағалы қағаздардың капитал болып есептелетін себебі, оларды сатуға
болады, бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалары иррационалдық
сипатта болып табылады. Жалған капиталдың бағасы капиталға сұраныс пен
ұсыныстың арақатынасына және бағалы қағазды сатудан түсетін табыстың
мөлшеріне байланысты анықталады.
ҚР Азаматтық кодексінің 129-бабы бойынша бағалы қағаздарға келесідей
анықтамалар берілген:
1. Бағалы қағаздар - мүліктік құқықты куәландыратын белгілі бір
жазбалар мен басқа белгілердің жиынтығы.
2. Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және т.б. бағалы қағаздар
жатады деп жазылған. Бұл анықтама заңдық тұрғыдан қарастырылған. Ал бағалы
қағаздардың экономикалық мағынасы мынадан келіп шығады: тұтастай тауар
әлемі екі топқа бөлінеді: тауарлар (материалдық игілік, өндіріс құралдары,
қызмет) және ақшалар. Ақша тек жай ақша түрінде және қосымша ақша әкелетін
капитал түрінде болуы мүмкін. Ақшаның әрқашанда бір заңды тұлғадан немесе
жеке тұлғадан келесі бір тұлғаға ауысу қажеттілігі туындайды. Әлемдік
тәжірибе қаржы рыногындағы ақша қозғалысының екі негізгі әдісін көрсетеді:
- несиелеу процесі арқылы;
- бағалы қағаздарды айналысқа шығару арқылы.
Тауарлы рынокта да әлі өндірілмеген немесе жеткізілмеген тауарды
өткізу керек болады. Бірақ бағалы қағаздар ақша да, материалдық тауар да
емес. Оның құндылығы иесіне беретін құқықта. Сатып алушы өзінің ақшалай
капиталын бағалы қағазға айырбастау арқылы оған меншік құқығын сақтай
отырып пайыз немесе дивидент түрінде белгілі бір қалыпты табыс алу
мүмкіндігіне ие болады.
Бағалы қағаз - ерекше рынокта, яғни бағалы қағаздар рыногында
айналыста болатын ерекше тауар, бірақ ол физикалық тауар да, қызмет те,
ақша да болып табылмайды. Дегенмен бағалы қағаздар оларды ақшамен
жақындастыратын кейбір қасиеттерге ие. Олардың негізгілері мыналар:
- оның түрлі формада (сату-сатып алу, өтеу, эмитентке қайтару,
құқықтарын беру және т.б.) ақшаға айырбасталу мүмкіндігі;
- есеп айырысу кезінде қолданылуы мүмкін;
- кепіл құралы болуы мүмкін;
- бірнеше жылдарға сақталып тұруы мүмкін;
- мерзімсіз уақытқа мұраға берілуі және сыйлық ретінде тартылуы
мумкін.
Осылайша бағалы қағаздар иесіне белгілі бір табыс, құқық және
міндеттеме әкелетін, сондай-ақ оны үшінші бір тұлғаға өткізу үшін жаңа
келісімшартты қажет етпейтін құжат болып табылады. Бағалы қағаздардың осы
соңғы қасиеті оған ерекшелік береді. Бұл белгілі бір денгейде ыңғайлы және
соған сәйкес трансакциондық шығындарды қысқартады.
Бағалы қағаздар мынадай қоғамдық маңызы бар бірнеше қызметтерді
атқарады:
- экономиканың түрлі салалары арасында, территориялар мен елдер
арасында, әлеуметтік топтар арасында, экономиканың сфералары мен мемлекет
арасында ақша құралдарын (капиталды) қайта бөлу;
- ұстаушыға: капиталға, басқаруға қатысуға, ақпаратқа белгілі бір
денгейде қосымша құқық береді;
- капиталдан табыс табуға немесе капиталдың өзін қайтарып алуға
мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздарды келесідей сипаттауға болады:
1. Меншік иесінің мүліктік құқығын куәландыратын құжат;
2. Инвестордың белгілі бір қаржы сомасын инвестициялағаны туралы
мәлімет береді;
3. Нақты активтерге қатысты талаптарды сипаттайды.
БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ШЫҒАРЫЛУ НЫСАНЫ БОЙЫНША
а) құжатты а) эмиссиялық а) атаулы
б) құжатсыз б) эмиссиялық емес б) ұсынбалы
в) ордерлі
Құжатты бағалы қағаз - белгілі бір формасы бар, құжат түрінде
шығарылатын бағалы қағаз.
Құжатсыз бағалы қағаз - формасы жоқ, электронды жазбаша түріндегі
бағалы қағаз.
Эмиссиондық бағалы қағаз - белгілі бір шығарылым шеңберінде бірдей
белгілері мен мәліметтері бар (эмитенттің атауы, номиналдың құны, шығарылу
және өтеу мерзімі, пайыз қойылымы) және ортақ шарттарға сай
орналастырылатын, айналысқа түсетін бағалы қағаздар. Оларға акциялар,
облигациялар, инвестициялық пайлар жатады. Шығарылуы кезінде қаржылық
органда тіркеуге алынады.
Эмиссиондық емес бағалы қағаздар - осы белгілерге келмейтін бағалы
қағаздар.
Атаулы бағалы қағаз - құжатта көрсетілген тұлғаның құқығын растайтын
бағалы қағаз. Бұл құқық меншік иесінің реестрінде жазылады. Атаулы бағалы
қағаздың артықшылығы - меншік иесі әрқашанда белгілі және салық салу үшін
операциялары айқын.
Ұсынбалы бағалы қағаз - бағалы қағаз ұстаушының құқығын анықтайды.
Онда меншік иесінің аты тікелей көрсетілмейді, ал оның айналысы үшін
ешқандай да тіркеуге алудың қажеті жоқ. Артықшылығы: айналыс жылдамдығы мен
есеп айырысу денгейі жоғары. Айырбас кезінде қосымша шығарылымдарды қажет
етпейді.
Ордерлі бағалы қағаз - онда аталған тұлғаның құжаттарын кей жағдайда
басқа тұлғаға берілгенін растайтын құжат. Ордерлі бағалы қағаздардың
құқықтары осы бағалы қағаздың берілуі туралы жазба -индосамент жасау арқылы
беріледі. Құқықтарды беруші - индосант құқықтардың орындалуына байланысты
жауап береді. Құқықтарды алушы тұлға - индосат деп аталады.
Ақшалай қаражатты инвестициялаудың нысандары бойынша бағалы қағаздар
былайша бөлінеді:
1. Үлестік - акция, акция сертификаттары, инвестициялық пайлар
жатады. Бұл құжатта кәсіпорын таратылған жағдайда мүліктің бір бөлігін
иемденуге, жарғылық капиталды құруға қатысуға, табыс алуға, кәсіпорын
басқаруға құқық береді.
2. Қарыздық - облигациялар жатады. Инвесторлар мен эмитент арасындағы
қатынасты сипаттайды және белгілі бір мерзімнен кейін қарыз мөлшері, пайыз
төлеу эмитенттің міндеттемесі болып табылады.
ҚР заңнамасы бойынша келесідей бағалы қағаздар айналысқа түсе алады:
1. Мемлекеттік бағалы қағаздар.
2. Акциялар.
3. Облигациялар.
4. Коносамент.
5. Ипотекалық куәліктер.
6. Туынды бағалы қағаздар.
7. Жай қоймалық куәліктер.
8. 2 жақты қоймалық куәліктер.
9. ҚР айналысқа жіберілген шетелдік бағалы қағаздар
10 .ҚР заңнамасына сәйкес бағалы қағаздар құрамына жататын басқа да
бағалы қағаздар.
Мемлекеттік бағалы қағаздар - орталық және жергілікті орган
өкілеттіктері шығарған қарыздық бағалы қағаздар. Олар ішкі және сыртқы
мемлекеттік қарыз формасында болып табылады. Мемлекетік бағалы қағаздар
қарыз қатынасында мүліктік құқық ұстаушы Қазақстан Республикасының Үкіметі,
Қазақстан Республикасының ұлттық банкі, жергілікті органдар куәландырады.
Барлық мемлекеттік бағалы қағаздар құжатсыз түрінде шығарылады. Мемлекеттік
бағалы қағаздар әртүрлі әдістермен орналастырылуы мүмкін (аукцион, ашық
сатылым т.б.).
Сатып алушылар кез келген заңды немесе жеке тұлға, сонымен қатар
резидент емес тұлға болуы мүмкін. Негізгі инвесторлар халық, 2-ші денгейлі
банктер, зейнетақы және инвестициялық қорлар, сақтандыру компаниялары болып
табылады.
Акция - акционерлік қоғамдармен шығарылатын, қоғамды басқаруға
қатысуға, дивидент алуға, қоғам таратылған жағдайда мүліктің бір бөлігін
иемденуге құқық беретін бағалы қағаздар.
Акциялар жай және артықшылығы бар акциялар болып бөлінеді.
Жай акция - бұл қоғамды басқаруға қатысуға, дауыс беруге таза
табыс болған жағдайда дивидент алуға, сондай-ақ қоғам таратылған соң
мүліктің бір бөлігін алуға құқылы.
Жай акциялар өз кезегінде келесідей жікке бөлінеді:
1. Кумулятивті - бұл акция бойынша дивидент уақытында төленбеген
болса, онда олар жинақталған күйінде төленеді.
2. Қайтарымды - бұл акцияларды эмитенттердің қайта сатып алуға
құқықтары бар.
3. Айырбасталатын акциялар - осы эмитенттің басқа бірнеше жай
акцияларына айырбасталатын бағалы қағаздар.
4. Минималды дивидент белгіленген дауыс беруге құқығы бар акциялар.
5. Минималды дивидент белгіленген дауыс беруге құқығы жоқ акциялар.
Артықшылығы бар акция ұстаушысына кепілдендірілген дивидент төленеді,
қоғам таратылған жағдайда мүліктің бір бөлігін алуға басым құқық беріледі.
Артықшылығы бар акциялардың акционерлік қоғамды тарату кезінде және
қайта құру кезінде ғана дауыс беруге құқығы бар.
Облигация - құжатта көрсетілген номиналдық құнды және оған
белгіленген % түріндегі табысты белгіленген мерзімнен соң эмитенттің
қайтаруы тиіс қарыздық міндеттемесі.
ОБЛИГАЦИЯ
КЕПІЛДЕНДІРІЛГЕН КЕПІЛДЕНДІРІЛМЕГЕН
ИПОТЕКАЛЫҚ КЕПІЛІ БҚ-МЕН КЕПІЛДЕНДІРІЛГЕН
ОБЛИГАЦИЯЛАР ӨЗГЕРМЕЛІ
Сонымен қатар, табыс алу тәсілі бойынша облигацияларды келесідей
бөлуге болады:
- купонды;
- дисконтты.
Купонды облигациялар бойынша - облигацины шығару кезінде оған қоса
пайыз (%) түріндегі табыс пен табысты төлеу мерзімі көрсетілген купон
беріледі.
Дисконтты облигациялар бойынша - пайыз (%) төленбейді, ал табыс
номиналды құнынан төмен бағада сатып алу арқылы алынады.
Сонымен қатар, купон мөлшерін анықтаумен байланысты купон белгіленген
және өзгермелі купонды облигациялар кездеседі.
Шетелдер тәжірибесінде инфляция мен валюта бағамының өзгерісіне
байланысты облигацияның құнсыздануынан инвесторларды қорғау мақсатында
индексацияланған облигацияларды шығару бар. Мұндай облигациялар бойынша
төлемдер арнайы коэффициенттермен түзетіліп отырады.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
Топтық белгілері Бағалы қағаздардың түрлері
Мерзімі бойынша: Мерзімді
Мерзімсіз
Эмитенттері бойынша: Мемлекеттік
Корпаративтік
Жеке
Шетелдік
Пайда болуы бойынша: Алғашқы
Екінші ретті
Қызмет ету нысаны бойынша: Құжатты
Құжатсыз
Айналысқа түсу аумағы бойынша: Ұлттық
Аймақтық
Халықаралық
Иемдену тәртібі бойынша: Атаулы
Ұсынбалы
Ордерлі
Шығарылу нысаны бойынша: Эмиссиялық
Эмиссиялық емес
Тәуекел денгейі бойынша: Тәуекелсіз
Тәуекелді
Тәуекелі жоғары
Табыстылығы бойынша: Табысты
Табыссыз
Салық салу нысаны бойынша: Қарыздық
Үлестік
Тауарға иелік етуші
Экономикалық мәні немесе құқық Акция
түрлері бойынша Облигациялар
Облигацияларды шығару кезінде келесідей көрсеткіштер анықталуы тиіс:
1. Облигациялардың қарыздық көлемі;
2. Облигацияның номиналдық құны;
3. Облигация бойынша төленетін табыс;
4. Табыстарды төлеу мерзімі.
Облигациялардың негізгі қасиеттері:
1. Мерзімділігі: әлемде мәңгілік облигациялар да кездеседі, бірақ өте
сирек, мәселен, Британдық конденсацияланған облигациялар.
2. Табыс алудағы артықшылығы: табыс мөлшері пайыз (%) түрінде
номиналды құнымен белгіленеді және жылдық табыс денгейімен анықталады.
1.2. Бағалы қағаздар нарығының атқаратын қызметтері және құрамдас
бөліктері
Жалпы бағалы қағаздар рыногын, бағалы қағаздардың, оның қатысушылары
арасындағы шығарымы мен айналымы жөніндегі экономикалық қатынастардың
жиынтығы ретінде анықтауға болады. Бағалы қағаздар рыногының түрлері мен
классификациясы бағалы қағаздардың өздерінің классификациясына ұқсас:
- халықаралық және ұлттық бағалы қағаздар рыноктары;
- ұлттық және аймақтық бағалы қағаздар рыноктары;
- бағалы қағаздардың нақты түрлерінің рыноктары (акция, облигация);
- мемлекеттік және корпаративтік бағалы қағаздар рыноктары;
- алғашқы және туынды бағалы қағаздар рыноктары.
Бағалы қағаздар рыногы - бағалы қағаздардың эмиссиясы мен сату-сатып-
алу процесі жүзеге асатын ссудалық капитал рыногының бір бөлігі. Бағалы
қағаздар рыногы (банктер, арнайы несие институттары, қор биржасы) арқылы
заңды тұлғалардың, жеке тұлғалардың және мемлекеттің аккумуляцияланған ақша
жинақтары өндірістік және өндірістік емес капитал салымдарына бағытталады.
Бағалы қағаздар рыногы- капиталдың қайта бөлінуінің және қаржы
ресурстарының қайта бөлінуінің тиімді механизімі болып табылады.
Бағалы қағаздардың орнын екі жақты қарастыруға болады:
- ақша құралдарын әр түрлі көздерден тарту тұрғысынан;
- бос ақша қаражаттарын қандай да бір рынокқа салу.
Ақша құралдарын тарту ішкі және сыртқы көздердің есебінен жүзеге
асады. Ішкі көздерге әдетте амортизациялық аударылымдар мен түскен таза
пайда жатады. Сыртқы көздерге банктік ссудалар мен бағалы қағаздарды шығару
арқылы түскен құралдар жатады.
Бос ақша құралдарын түрлі салаларға инвестициялау үшін пайдалану
мүмкін: өндірістік немесе басқа шаруашылық қызметі түріне (өнеркәсіп,
құрылыс, сауда, байланыс) жылжымайтын мүлік, антиквариат, зейнетақы және
сақтандыру қорлары, әр түрлі бағалы қағаздарға немесе банктік депозиттерге
салынуы мүмкін.
Осылайша бағалы қағаздар рыногы бос капиталдың көп ұсыныс сферасының
бірі. Сондықтанда оған ол қаражаттарды тарту үшін бәсекеге түсуге тура
келеді.
Көрсетілген рыноктар арасында ақша құралдары көптеген факторларға
тәуелді жүреді. Олардың негізгілері мыналар:
- табыстылық денгейі;
- рыноктың салық салу жағдайы;
- капиталды жоғалту тәуекелділігінің денгейі немесе күтілген табысқа
жетпеуі;
- рыноктың ұйымдастырылуы, инвесторлар үшін қолайлылығы, рынокқа тез
кіру және шығу мүмкіндігінің болуы, ақпараттану денгейі.
Бағалы қағаздар рыногының функцияларын екі топқа бөліп қарастыруға
болады: біріншісі ол барлық рыноктарға қатысты жалпы рыноктық қызметі
,екіншісі оны басқа рыноктардан ажырататын өзіндік дербес функциялары.
Жалпы рыноктық функцияларына:
1. Коммерциялық функция, яғни осы рыногтағы операциялардан табыс алу
функциясы.
2. Бағалық функциясы, яғни рынок баға қалыптасуды және оның үздіксіз
қозғалысын қамтамассыз етеді.
3. Ақпараттық функция, яғни сауда объетілері және олардың қатысушылары
туралы рыноктық мәліметтерді өзінің қатысушыларына жеткізу.
4. Реттеушілік функциясы- яғни рынок сауда және оған қатысу
ережелерін, қатысушылар арасындағы келіспеушіліктерді шешу тәртіптерін
жасайды және бақылау және басқару органдарын бекітеді.
Бағалы қағаздар рыногының өзіндік функцияларына келесілерді жатқызуға
болады.
- бағалық және қаржылық тәуекелді сақтандыру функциясы.
- ақша құралдарын рыноктың қызметінің салалары мен сфералары арсында
қайта бөлуді жүзеге асыру.
- жинақтарды, бәрінен бұрын халықтық, өндірістік емес формадан
өндірістік формаға ауыстыру
- инфляциялық емес негізде, яғни айналысқа басқа қосымша құралдарды
шығарусыз мемлекеттік бюджет дефицитін қаржыландыру.
Бағалық және қаржылық тәуекелді сақтандыру функциясы туынды бағалы
қағаздар классификациясының; яғни фьючерстік және опциондық контрактар
нәтежиесінде ғана мүмкін болды.
Бағалы қағаздардың құрамдас бөліктері:
- алғашқы және қосалқы
- ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған.
Бағалы қағаздар рыногының құралдары (объектілері) - бағалы қағаздар.
Қатысушылары (оның субъектілері) - эмитентер, инвесторлар және бағалы
қағаздар рыногының кәсіпқой қатысушылары; яғни делдалдар болып табылады.
Бағалы қағаздардың алғашқы рыногы - алғашқы рынокқа бағалы қағаздың
эмитенттен бірінші сатып алушыға дейін өтетін экономикалық кеңістік жатады.
Ол экономикалық кеңістік деп тек онда эмитент пен инвестор болғаны ғана
үшін емес сонымен қатар оның рационалды ұйымдастырылғаны үшін. Оған еңбек
бөлінісі тән, яғни онда маманданған брокерлік және диллерлік фирмалар
қызмет атқарады. Осы бір кеңістіктің шегінде ғана белгілі бір экономикалық
қызметті орындай отырып эмитент өзіне қажетті капиталды ала алады. Бағалы
қағаздың одан арғы қарай қозғалысы яғни бірінші сатып алушыдан п ші сатып
алушыға дейінгі аралық эмитент үшін табыс көзі болып табылмайды.
Бағалы қағаздардың екінші реттік (қосалқы) рыногы.
Екінші реттік рынок 2 бөліктен тұрады: оның бірінші бөлігін
ұсталған бағалы қағаздардың рыногы деп сипаттауға болады. Екінші бөлігі
айналамда бар бағалы қағаздардың қосымша шығарылымы.
Бағалы қағаздардың пайда болуы сауда және тасымал операцияларының
тарихымен байланысты. Осы операциялардың тәжірибесінен алғашқы бағалы
қағаздар векселдер мен коносаменттер пайда болды. Олардың арғы қарай дамуы
акционерлік қоғамдардың пайда болуы мен мемлекеттің эмисиялық қызметімен
байланысты. Капиталды бағалы қағаздарға кең көлемде инвестициялау ХІХ
ғасырдың ортасында басталды. Осы уақытта бағалы қағаздар рыногі айтарлықтай
дамуға қол жеткізді және оның қатысушылар шеңбері де анықталды. Алғашқыда
олар тек трейдер қызметін атқарушы жеке тұлғалар ғана болса кейінен заңды
тұлғалар болды. Қазіргі кезде бағалы қағаздар рыногінің бір уақытта
эмитентте, трейдер де бола алатын қатысушыларын бірнеше негізгі топтарға
бөліп қарастыруымызға болады.
1. Мемлекет, муниципалитет, жоғарғы имиджге ие ұлтық және халықаралық
компаниялар. Олардың бағалы қағаздарын шығару және өткізу аса қиындық
туғызбайды. Бұл мемлекеттік және муниципалдық бағалы қағаздар әрқашан
жоғары табыс әкеле бермейді, бірақ олар жоғары сенімділікке ие.
2. Бағалы қағаздар мен операциялар жүргізетін қаржылық
институттар(комерциялық және инвестициялық банктер, сақтандыру қоғамдары,
зейнетақы қорлары және тб). Олардың көпшілігі әр түрлі инвесторлардың
(заңды және жеке тұлғалардың) құралдарын біріктіріп оны неғұрлым табысты
бағалы бағаздарға салу мүмкіндіктерін іздейді. Олар не бақылаушы акция
пакетіне ие болуға немесе тәуекелден сақтану мақсатында өз капиталдарын
экономиканың әр түрлі салаларына орналастыруға ұмтылады.
3. Жеке инветорлар - жеке тұлғалар, оның ішінде венчурлық бизнестегі
кішігірім кәсіпорындардың иегерлері.
4. Бағалы қағаздар рыногының кәсіпқой қатысушылары. Қаржы нарығының
кәсіпқой қатысушыларына бір немесе бірнеше қызмет түрімен айналысуға құқық
беретін лицензияға ие болу үшін мынандай талаптар қойылады:
- квалификациялық, яғни заңды тұлғаның штатында көрсетілген қызмет
түрімен айналысу құқына квалификциялық куәлігі бар мамандардың болуы. Бұл
талап әлемдік тәжірибеде қалыптасқан. Рыноктық экономикасы дамыған барлық
елдерде қаржы рыногында клиенттермен жұмыс жасауға белгілі бір деңгейдегі
білімі бар және арнайы емтихан тапсырған тұлғалар ғана жіберіледі;
- ұйымдық-құқықтық формасына талаптар, мұнда кез келген БҚР-дың
кәсіпқой қатысушысы заңға сәйкес акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық
формасында тіркелуі керек.
- қаржылық талаптар - бұл кәсіпқой қатысушының капиталының жеткілікті
деңгейі. Таза меншікті капитал - бұл кәсіпорын активтері алынған оның
міндеттемелері.
Бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушыларына мыналар жатады:
1. Сауда алаңдары - биржалық, Қазақстанда 1997 жылы пайда болған қор
биржасы жұмыс істейді (KASE).
2. Сауда агенттігі.
- брокерлер - бұл клиенттің атынан және есебінен операциялар жүзеге
асыратын делдал.
- диллерлер - бұл өз атынан және есебінен операцияларды жүзеге
асыратын делдал.
Қазақстанда брокерлік дилерлік қызметке жалпы лицензия беріледі.
Әлемдік тәжірибеде брокерлік және диллерлік қызметпен заңды тұлғалар да
жеке тұлғаларда айналыса алатын болса Қазақстанда тек заңды тұлғалардың
брокерлік-диллерлік қызметпен айналысуға құқықтары бар.
3. Қор рыногының инфроқұрылымына кіретін ұйымдар, оларға жататындар:
1) Депозитарилар - клирингтік, номиналды ұстаушы, төлемақы агент
қызмет атқаратын қаржылық рыноктың кәсіпқой қатысушысы. Қазақстанда Бағалы
қағаздардың орталық депозитариі АҚ жұмыс жасайды. Орталық депозитари
комерциялық емес ұйым және мынадай қызметтерді атқарады:
- номиналды ұстаушы;
- эмисиондық бағалы қағаздар және т.б. қаржы құралдарының есеп құқығын
және келісімшартарын тіркеу;
- номиналды ұстаудағы қаржы құралдарымен іс жүргізу және ол бойынша
табысын төлеумен байланысты төлемақы агент қызметі;
- қаржы құралдарымен жасалған келісімдер бойынша клирингтік қызметі;
- кеңес беру, ақпараттық және ҚР заңнамасына қайшы келмейтін басқа да
қызмет түрлері.
2) Регистраторлар - ҚР заңнамасымен құрылған әрбір АҚ бағалы қағаздар
эмиссиясының мемлекеттік тіркемесінен кейін 1 ай ішінде бағалы қағаздар
реестрін енгізу және сақтауды жүзеге асыруы керек
3 )Клирингтік ұйымдар - қаржы құралдарымен келісім жүргізуші екі
жақтың талаптары мен міндеттерін байланыстыруды жүзеге асыратын қаржы
рыногының кәсіпқой қатысушысы.
4) Кастодиондар - Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар
туралы заңына сәйкес кастодиандық қызмет - банктер мен банктік емес қаржы
мекемелерінің өздеріне клиенттер сеніп тапсырған бағалы қағаздар мен ақша
қаражатын сақтауды және есепке алуды қамтамасыз ету жөнінде бағалы қағаздар
рыногында атқаратын қызметі.
Кастодиандық институттардың қызмет көрсетуде екі тобы бар:
• негізгі қызмет көрсетулер;
• сәйкестендірілген қызмет көрсетулер.
Бірінші топқа мыналар жатады:
• Бағалы қағаздарды сақтау және есепке алу;
• Бағалы қағаздар бойынша дивидиенттер (%) алу;
• Бөліну, консолидация, конвертация
• Акционерлердің жалпы жиналысында клиент сенім хаты негізінде дауыс
беру;
• Бағалы қағаздар портфелінің жағдайы туралы талдау және есеп беру;
• Ақша шоттарын жүргізу;
• Шот қалдығына процент есептеу;
Екінші қызмет көрсету тобына мынаны қамтиды:
• Бағалы қағаздарға инвестициялау мен байланысты ақша ағымын талдау;
• Бағалы қағаздарды несиелеу;
• Бағалы қағаздар портфелін трасталық басқарумен байланысты қызмет
көрсету;
• Қол жеткізетін ақпараттық қызмет көрсету.
Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар мен мәмілелерді тіркеу
туралы заңына сәйкес кастодиан келесі функцияларды жүзеге асырады:
• Бағалы қағаздар мен мәмілелердің жүзеге асырылуына бақылау жасау;
• Клиентердің мәмілеге керекті ақша қаражат пен бағалы қағаздар
портфелінің есебін және сақталуын қамтамасыз ету;
• Бағалы қағаздарды номиналды ұстаушы ретінде қызметті жүзеге асыру;
• Клиенттің мәмілесі бойынша төлем агенті функциясын іске асыру.
Кастодиондық келісім шарт жасасу кезінде бағалы қағаздар иемденуші өз
шотында тек бағалы қағаздарды ғана емес сонымен бірге оларды сатудан
дивидент түрінде түскен ақшаны да сақтай алады. Мәмілелерді жасауда кепілді
беретін және нарықта тиімді қызмет атқару мақсатында кастодиандар
депозиттік жүйенің қатысушылары болып табылады.
Сондықтан, бағалы қағаздар нарығында кастодианның қажеттілігі
мыналармен сипатталады:
а) инвестор үшін бағалы қағаз және ақшаның сақтығы мен есебі жөнінде
жағдай негізгі артықшылыққа ие;
б) кастодиан арқылы орталық депозитарий және басқа нарық қатысушылары
арасында байланыс жасалады;
в) бағалы қағаз және ақшаның, сондай-ақ мәміле жасалуы кепілденеді.
Қазақстанда кастодиандық қызметтті жүзеге асыруға лицензия алған 12
банк қызмет етеді, оның 7 жинақтық зейнетақы қорларында кастодиандық қызмет
көрсетеді.
Банктердің кастодиандық қызметті брокерлік қызметпен қос атқаруын
заңсыз пайдалануын шектеу мақсатында және Ұлттық комиссияның 26ақпан 2000
жылғы №66, Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызмет түрлерін қосарлана
атқару туралы қаулысына сәйкес, 2000 жылдың соңынан кастодиандық қызмет
брокер-дилерлік қызменпен және клирингтік қызметпен қосарлана атқаруға
келесі шектеулерді орындағанда ғана рұқсат етілген:
• банктің ұйымдық құрылымына бағалы қағаздар нарығында кастодиандық және
брокер-дилерлік қызметті жүзеге асыратын жеке бөлімшелердің болуы;
• банк 1 бөлімшенің 2 бөлімшенің құзырындағы қызметі мен жұмысын ат
қаруға тиым салынады;
• жоғарыда аталған банк бөлімшелерінің қаржы нарығында басқа қызмет
түрін орындауға тиым салынады;
• осы бөлімшелердің жеке өзіне тән бөлім үйдің болуы;
• банк бөлімшесінде қызметкердің басқа бөлімшеде орналасуына және онда
болуына рұқсат етілмейді;
• бөлімшелердің жеке есеп және құжат айналым жүйесінің болуы;
• банктің бір бөлімшесінің қызметкеріне екіншінің құзырындағы құжаттарға
және техника бағдарламалық кешендерге етуге тиым салынады;
• банктің кез келген қызметкеріне тиым салынады.
Кастодианды нарықта контрагент, яғни субкастодиан ретінде таңдауды
шетел кастодиандық институттар, соның ішінде әлемдік және аймақтық шетелде
еншілес құрылымдары бар кастодиандар жүргізеді. Олардың елде субкастодианды
таңдау процедурасы өте қиын және көп уақытты талап етеді. Субкастодианға
кандидат іздеуде мына параметрлерге көңіл бөлінеді:
1. Субкастодианның клиенттер мүдделеріне бағыты;
2. Персоналдардың шетел тілінде сөйлеу қабілеті;
3. Клиенттерге олардың бағалы қағаздар портфелін иемденуінің құны мен
статусы жөнінде күнделікті ақпарат беру;
4. Депозитарлықкастодиандық қызмет көрсетулер үшін алынатын комиссия
сыйақысының дұрыс деңгейі;
5. Депозитарлық операцияларды өткізу тәжірибесі халықаралық стандартқа
SAS – 70 сәйкес болуы;
6. Субкастодианның мемлекеттік орган деңгейінде шешім қабылдау
қабілеті.
Қазақстандық банк - кастодианның ірі шетел инвесторының және жетекші
кастодианның болуы - бұл банктің көрсететін қызметтерінің деңгейлік
көрсеткіші болып табылады. Бұл оның глобалды кастоди жүйесіне тиісті екенін
білдіреді. Өкінішке орай көптеген Қазақстандық банк-кастодиандар аталған
қызметтердің барлығын орындамай, тек бағалы қағаздар мен ақшаны сақтау және
аударумен шектеледі. Ал нарыққа шетел банк-кастодиандардың енуі отандық
кастодиандарды өз қызметін ынталандыруға бәсекелестік тудырады. Бәсекені
жетістікті жүргізу үшін қызметтер саны мен сапасын ұлғайты керек.
Әлемдік тәжірибеде кастодианның қор нарығына қатысушы құрылымындағы
орнын мына схемада көруге болады:
Қазақстандық нарыққа сай бұл схеманы қарастырсақ, регистратор орталық
депозитариймен қажетті ақпараттар мен бағалы қағаздар мен мәмілені жасап
бітіру мақсатында келісім шарт жасасады. Алғашқы кезде регистратор бағалы
қағаз иесіне шот ашады, кейін оларды кастодианға номинал ұстауға берген
кезде бағалы қағаздар онда сақталады. Кейінгі қозғалысы, мысалы, қор
биржасында сатылуы кезінде регистротор орталық депозитариймен келісім жасап
шот ашып береді, өйткені бағалы қағаздар орталық депозитарийдің номиналды
ұстауына ауысады, сәйкесінше реестрге өзгерістер енгізіледі.
Бағалы қағаз иесі онда кастодиандық келісім жасалғаннан кейін өз
шотында алғашқы немесе екінші нарықта иемденген бағалы қағаздарын оларды
сатудан түскен дивидент ретіндегі ақша қаражаттарын сақтауы да мүмкін.
Кастодиан нарықтың тиімді қызмет етуін және бағалы қағаздар бойынша
клиент мәмілесін аяқтауын кепілдендіру мақсатында депозитарлық жүйенің
мүшесі болуға тиіс.
5. Бағалы қағаздар портфелін басқарушылар - Азаматтық-құқықтық
объектілерін басқару бойынша клиент есебінен және оның мүддесі үшін өз
атынан қызмет жүргізуші қаржы рыногының кәсіпқой қатысушысы.Олардың негізгі
қызметтері:
- қаржы құралдарына ақша инвестициялау;
- қаржы құралдарымен жүргізілген келісімдердің есебін жүргізу;
- оларға сеніп тапсырылған қаржы құралдарын пайдалану мен қолдалдану
құқықтарын жүзеге асыру;
- бағалы қағаз ұстаушылардың реестрін енгізу;
- депозитарлық қызмет-клирингтік қызметпен бірігіп қана;
- инвестициялық қорлардың бағалы қағаздар портфелін басқару;
- қор биржалары;
- биржадан тыс рыноктағы котировкалық жүйелер
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
2.1 Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының қалыптасу қиыншылықтары
және оны шешу жолдары
Қазақстанда бағалы қағаздар рыногының жұмыс істеп жатқанына 16 жылдан
көп болған жоқ. Оның бірінші элементтері 1991 жылы КСРО заңнамасы базасында
акционерлік қоғамдар, брокерлік фирмалар, қор биржалары құрылған кезде
пайда болды. Қазақстан Республикасындағы 90 жылдардағы бағалы қағаздар
рыногының дамуының ерекшелігі сол, мұнда рынокта бағалы қағаздар бей-
берекет, ретсіз келді. Бұл - жекешелендірудің жай жүруімен және ҚР Ұлттық
банкі мен қаржы министірлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарды шығаруындағы
жүйесіздігімен түсіндіріледі. Бұл қағаздарға сұраныстың жоқ болуының
бірнеше себептері болды. Біріншіден ол кезде нақты бағалы қағаздар рыногы
құрылмаған болатын, яғни кең көлемде акционерлену немесе акцияны интенсивті
шығару болмады. Екіншіден сол кездегі өндірістің құлдырауының басталуы мен
үкіметтің нақты экономикалық бағдарламасының болмауының әсерінен
мемлекеттік пайыздық қағаздарға тұрғындар мен заңды тұлғалар тарапынан
сенімділік болмады.Осымен байланысты айта кету керек ҚР Ұлттық банкіне
өзіндік бағалы қағаздар рыногын, оның құрылымы мен мемлекеттік бағалы
қағаздар классификациясын құру қажет болды. Бұл бірінші кезекте
Қазақстанның қаржы жүйесін нығайту үшін керек болды. Өйткені белгілі бір
мерзімге шығарылған кейбір бағалы қағаздар бюджет дефицитін жабуды
қамтамасыз етеді. 90 жылдардың басында бағалы қағаздар рыногы біртұтас
болмады. Мемлекеттік және жеке бағалы қағаздарды енгізу және сатып алу бір
біріне тәуелсіз жүрді. Бәсеке механизімі іс жүзінде жұмыс істемеді. Бұны
мемлекеттік те мемлекеттік емес те бағалы қағаздардың шығарылуының
шектеулілігімен түсіндіруге болады.
1992 жылы бағалы қағаздар рыногында алғашқы кәсіпқой қатысушылар, осы
рынокта делдалдық қызмет атқарушы, заңды және жеке тұлғалар пайда болды.
Оларға лицензия беруді қаржы министірлігі жүзеге асырды. 1994 жылдың аяғына
қарай мұндай лицензияға 1460 жеке тұлға, 98 заңды тұлға ие болды.
Бірінші рыноктың дамуы келдесідей негізгі элементтердің дамыған
жағдайында ғана мүмкін болмақ: кәсіп орындарды неғұрлым кең көлемде және
белсенді түрде жекешелендіру, эмитент пен инвестор арасында делдалдық
қызмет атқаратын, брокерлік фирмалар және инвестициялық банктер арқылы
бірінші рыноктың жүйесін құру. Бұл АҚШ, Канада сондай-ақ Батыс Европа мен
Жапония сияқты дамыған мемлекеттердің тәжірибиесінде болған құбылыс.
Қор биржасы құрылымдық өзгерістерді қажет етті. Оның қызметі
айтарлықтай денгейде бағалы қағаздардың түсімінің массасына тәуелді. Осы
жерде биржаның бағалы қағаздарды сататын және сатып алынатын екінші ретті
рынок екенін ұмытпаған жөн. Яғни мұндағы бағалы қағаздар бірінші ретті
рыноктан өтіп қойған ескі шығарылымның қағаздары. ҚР бағалы қағаз
шығарылымдары, негізнен акциялар, бірінші ретті рынокты құрмай-ақ, бірден
қор және тауар рыноктарына түсіп отырды. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей қор
биржалар негізінен ескі шығарылымдағы бағалы қағаздарды қайта өңдеуге
маманданған. Олар негізінен акциялар және белгілі бір көлемде жеке немесе
мемлекеттік облигациялар. Сонымен қор биржаларында (әсіресе Европада)
акциялар эмиссиясы жүзеге асады.
Бағалы қағаздар нарығының кемелденуінің маңызды жағы ол оның тиімді
және икемді заңнамамен реттелуі.
Бағалы қағаздар туралы алғашқы Қазақстандық заң ол 1991 жылдың 11 ші
шілдесінде жарық көрген және сол жылдың 1-ші қазанында күшіне енген, 14
баптан тұратын Қазақ ССРнің Қазақ ССРіндегі бағалы қағаздар айналымы және
қор биржасы туралы заңы болды.
1994 жылдың 20 наурызында ҚР президентінің Бағалы қағаздар рыногын
қалыптастырудағы шаралар туралы №16 жарлығы қабылданды. Осыған сәйкес
Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы
құрылды. 1995 жылдың 15ші сәуірінде ҚР президентінің бағалы қағаздар және
қор рыногы туралы заңдық күші бар жарлығы күшіне енді. Бұл жарлық бойынша
, бағалы қағаздар бойынша ұлттық комиссия министірлер кабинетінің
құрамындағы орталық мемлекеттік басқару органы ретінде анықталды. Ол
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік реттеуді,
сонымен қатар рыноктың қызмет етуін бақылауды және оның қатысушыларының
құқықтарын қорғауды жүзеге асырады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта отырып Қазақстанның бағалы қағаздар
рыногының дамуының келесідей ерекшеліктерін атап көрсетуге болады.
Біріншіден, әдетте бағалы қағаздар рыногының дамуы тұтастай ұлттық
экономиканың дамуымен қатар жүреді. Ал Қазақстандық қор рыногының құрылуы,
оның айтарлықтай динамикалық дамуы, өндірістің тұрақты құлдырауы кезінде
болды. Жалпы экономикалық процесстердегі және бағалы қағаздар рыногының
динамикасындағы мұндай диспропорция осы рынокты дағдарысты жағдайға алып
келеді. Екінші жағынан қор рыногының дамымауы және жетілмеуі өндірістің
қысқаруын тоқтатуға кедергі болады.
Екіншіден, рыноктың мөлдірсіздігі, ондағы операциялардың
тәуекелділігінің жоғарылығы, бюджеттің тапшылығын жабу үшін мемлекеттің
қарыздық міндеттемелерді шығаруы, қысқа мерзімді қағаздардың маңыздылығын
арттырады. Бұл өз кезегінде бос құралдарды ұзақ мерзімді инвестициялауға
кедергі болады, ал ол әр уақытта экономикалық өсудің маңызды факторы болып
табылады.
Үшіншіден : Қазақстандық бағалы қағаздар рыногының тұрақсыздығына
инфляция және инфляциялық күтім әсер етті. Бұл өтпелі экономикадағы барлық
мемлекеттерге тән құбылыс. Ақшаның құнсыздануынан қауіптенген инвесторлар
стратегиялық ұзақ мерзімді салымдар жасаудан тартынады.
Шетелдік тәжірибеде инфляцияның мұндай негативті әсерін
индексацияланған бағалы қағаздар шығару арқылы шешу қарастырылған. Мұндай
қағаздардың табысы инфляция қарқынына қарай түзетіліп, индексацияланып
отырады. Қазақстанда осындай индексацияланатын қор құралдарының болмауы
инфляцияның бағалы қағаздар рыногына тигізетін жағымсыз әсерін одан әрі
тереңдетті.
Төртіншіден: Қазақстанның қор рыногының тиімді жұмыс істеуіне
айтарлықтай кедергі келтірген - ол бағалы қағаздар бойынша заңнаманың және
реттеу нормаларының жетілмеуі сапасыз коммуникациялық инфроқұрылым.
Бұл Қазақстан бағалы қағаздар рыногының дамуындағы ерекшеліктері мен
кедергілердің бір бөлігі. Ал енді осы рыноктағы нормативтік және құқықтық
инфроқұрылымның құрылымы мен эволюциясына тоқталып өтейік.
1991 жылдан ғана бастау алатын Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының
тарихын мынадай бірнеше мінездемелік кезеңдерге бөлуге болады:
Рыноктық инициатива кезеңі (1990-1991ж.) Демократизациялану
процесінің ағымымен алғашқы акционерлік қоғамдар пайда болып, Қазақстан
тарихында акциялар шығарыла бастайды. Алматылық және қазақстандық қор
биржалары құрылады. 1991 ж Қазақ ССРнің қор биржасы және бағалы қағаздар
айналымы туралы заң күшіне еніп артынша үкімет, қаржы министірлігі жасаған
бағалы қағаздар туралы заңнама бекітеді.
Бағалы қағаздарды шығару, тіркеу 1992 жылдың аяғында уақытша
ережелермен, одан кейін акционерлік қоғамдар мен инвестициялық қорлардың
бағалы қағаздарды шығару мен тіркеу ережелері туралы инструкция бойынша
реттелді.
Кабинеттік кезең (1993-1995 жж) . Қоғамда, мемлекетіңде шаруашылық
жүргізуші субъектілердің де бағалы қағаздармен жұмыс істеуге дайын
еместіктері байқалды. Бағалы қағаздар рыногының инфроқұрылымының және
заңнамалық базасының жетілдірілуінде шешуші роль атқаратын мамандардың
бірінші толқынын дайындау басталды. Оларды Жапонияның, Ұлыбританияның,
АҚШтың, Туркияның және Ресейдің танымалы жоғарғы оқу орындарында оқытты.
Қазақстанға халықаралық ұйымдардың эксперттері шақырылып, танымал
мамандардың қатысуымен семинарлар өткізілді.
Күту кезеңі.(1996-1997). БҚ ҰК және Үкіметке алғашқы толқынның жас
мамандары келеді. Үкіметтің заңнамаларының және БҚ ҰК заңдарының , Ұлттық
банктің тағы басқа да документтерінің жетілдіріліп жарыққа шығуы да осы
кезеңмен сәйкес келеді.
Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының құқықтық нормативтік
инфроқұрылымының алғашқы беттерін жасаған осы документттер негізінде ғана
БҚР қатысушылары арасында өркениетті қарым - қатынастар орнату мүмкін
болды. Мемлекет БҚР экономикадағы ролін мойындай бастайды. Бюджеттің кіріс
көздері қысқара берді. Бюджетке айтарлықтай табыс алып келетін
жекешелендіру процесі тежеле берді. Үкімет ірі меншік иесі ретінде бағалы
қағаздар рыногына үлкен қадам жасауды жоспарлайды. Өзінің барлық меншігін
ол мынадай үш категорияларға бөледі:
• көгілдір фишкалар.
• екінші эшалон.
• қалғандары.
Көгілдір фишкалар тізіміне тау-кен өнеркәсібінің, қара және түсті
металургияның, мұнай өндіру және мұнай өңдеу, энергетика және байланыс
салаларындағы ірі кәсіпорындар кіреді. Осы мемлекеттік пакеттің
акцияларының бір бөлігін қор биржасына шығару көзделді. Акциялардың бұл
бөлігі аз ғана меншік үлесі болғанымен олардың жалпы номиналдық құнының
үлкендігі сонша, ол компаниялардың инвесторлар үшін тартымдылықтары сонша,
рынокта қаржы құралдарының жылдам шоғырлануы байқалып, айналымға
акциялардың жаппай түсуі күтілді.
Бейімделу кезеңі. 1998 ж бірнеше ықпалды тұлғалардың орындарын
ауыстыру мен отставкаға кетуінен кейін, рынок қатысушыларының күтімі бекер
болғаны түсінікті болды. Көгілдір фишкалар уәделі мерзімде айналысқа
шықпады және жуық арадағы уақытта айналысқа шықпайтындары белгілі болды.
Бұл құбылыстардың бір ғана оң жағы-рынок қатысушылары бұдан былай
Қазақстанның БҚР өзгерістерге төтеп бере алатындай тез бейімделе алатындай
тәжірибе жинақтады.
Бұл осы рыноктағы нормативтік және құқықтық инфроқұрылымның құрылымы
мен эволюциясы еді.
Бағалы қағаздар рыногы бүгінгі күні де ел экономикасының дамуының
маңызды бағыттарының бірі болып отыр. Мемлекеттік бағалы қағаздар күшті
рыноктық жағдайда Қазақстанның акциялар нарығы жеткіліксіз дамуда.Бағалы
қағаздар рыногының негізгі проблемаларының бірі, акционерлік қоғамдардың
көптеген көлеміне қарамастан еркін айналыстағы акцияларының жоқтығы.
Кәсіпорындардың акциялары негізінен кәсіпорынды бақылауды жоғалтып алуды
көздемейтін ірі инвесторлардың бақылау пакетіне негізделген. Сондықтан
рынокта қор рыногының белсенді жұмыс істеуіне мүмкіндік бермейтін
акциялардың шектеулі көлемі ғана айналыста.
Осы айтылған проблемаларды шешу мақсатында 2005-2007 жылдарға
Қазақстан Ренспубликасының Бағалы қағаздар рыногын дамыту бағдарламасы
қабылданған.Бұл бағдарлама 2004 жылы 15 қарашада Алматыда өткен
Қазақстанның қаржыгерлерінің 4 конгресінде берілген мемлекет басшысының
тапсырмасымен құрылды.
Бағдарламаның басты мақсаты- Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының
болашақтағы дамуы және оның тиімді қызмет етуіне жағдай жасау, бағалы
қағаздар шығарылымы үшін мүмкіндіктерді ұлғайту, инвесторлардың құқықтарын
қорғау және әділетті бәсекелестікті қамтамасыз ету. Сонымен қатар
бағдарламаның негізгі міндеті-бағалы қағаздар рыногын Қазақстанның
заңнамалық талаптарына сай келтіру.
Қазақстанның бағалы қағаздар рыногының даму бағыттарының
артықшылықтары:
- инвестициялау мүмкіндіктерінің болашақтағы ұлғаюы.
- Қазақстандық акциялар мен мемлекеттік емес облигациялардың
тартымдылығы мен сапасын арттыру
- инвестициялаудың ұжымдық түрі арқылы халықтың жинақтарын нақты
экономикалық секторға тарту механизімін құру
- БҚР қатысушыларының іс әрекетіне бақылау жүйесін дамыту.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығарылымы рыноктағы ортақ нормаларға сай
жүргізу болжамдалған.
Сонымен қатар мемлекеттік бағалы қағаздардың жеткілікті үлкен көлемде
ұзақ уақыт мерзіміне (10 жыл және одан ұзақ), соның ішінде инфляцияның
денгейіне индексациялаумен шығарылу қарстырылған.
Қаржы министрлігі Қазақстанның қор биржасында мемлекеттік ұзақ
мерзімдік жинақтық қазыналық міндеттемелер 22,19 млрд тг бірінші
шығарылымды ұсынды. Инфляцияға өте төмен индексацияланған болса да берілген
бағалы қағаздар өткізілген аукционда жоғары сұранысқа (соның ішінде
зейнетақы қорларынанда) ие болды.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар. Бұл жерде бірнеше бағыттарды атап
көрсетсе болады:
1. Ірі мемлекеттік кәсіпорындардың акция пакеттерін басқару бойынша
мемлекеттік холдингтік компаниялар құру.Ұлттық компаниялардағы мемлекеттік
акция пакетінің бөлігінің бағалы қағаздар рыногында сатылу жолы арқылы
холдингке өтуі тиіс. Сондай ақ бұл бағалы қағаздар зейнетақы, инвестициялық
қорлар мен брокерлік компанияларды, сондай ақ жеке инвесторларды қоса
алғанда институтционалды инвесторларға ұсынылады.
2. Рыноктық компанияларды тарту мақсатында, даму институттарының
қосымша акцияларын шығару және оларды зейнетақы қорларының арасында
орналастыру жолымен мемлекеттік даму институттарының яғни Қазақстан даму
банкіАҚ, Қазақстанның инвестициялық қорыАҚ, Қазақстанның жинақтау және
тұрғын үй құрылыс банкі және т.б. болашақтағы капитализациялау
мүмкіндіктерін қарастыру.
3. Корпоративтік басқаруды жетілдіру, себебі тиімді және өркениетті
бағалы қағаздар рыногының құрылу механизімін көптеген экономикалық
әлеуметтік проблемаларды шешу үшін қолданған кезде барлық елде сақталған
корпаративтік басқару нормасын сақтамай жүргізу мүмкін емес.
4. Қаржыландырудың құрылымдық формаларының дамуы. Қаржыландырудың
құрлымдық формаларының потенциялын іске асыру мен дамыту үшін шарттар
жасалатын болады.
Мемлекеттік кепілдіктер берілетін заңнамаға сәйкес инвестициялық
жобаларды қаржыландырудың альтарнативті жобаларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz