АХМЕТ ЯСАУИ ІЛІМІ ЖӘНЕ СҰЛТАН ВЕЛЕД ДҮНИЕТАНЫМЫ

1 Ясауи ілімі
2 Ахмет Ясауидің сопылық.моральдық ілімі
3 Сұлтан Велед өзінің «Ибтида наме» атты шығармасында
4 Сұлтан Веледтің дүниетанымы

VIIІ ғ. Хорасан мен Батыс Түркістанда ислам діні сопылық дүниетаным арқылы түріктерге енді. Түріктердің өзіндік түркілік мұсылмандық болмысқа ие болуында сопылық ағымдары орнының ерекшелігін айта кеткен де жөн. Себебі бұның нәтижесінде түрік сопылық дүниетанымына негізделген мұсылмандық түсінік қалыптасты. Осы дәстүрлі түркілік дүниетаным жолында мұсылмандықты қабылдау құбылысы Ахмет Ясауи атымен тығыз байланысты. Яғни, Ясауи ілімі түрік ислам мәдениетіне негіз болған бірден-бір ілім.
Теориялық «әдістемелік тұрғыдан алғанда Ясауи ілімі, негізінен, жүрек, махаббат, шабыт жолы арқылы құдайлық танымға және ішкі мәнге ден қояды. Бұл Ясауи ілімі жан мен нәпсі қалауын ажыратуға маңыз беретінін білдірсе, карматилер толығымен саяси бағытта, сырт көрініске мән беретін доктринаға негізделгені белгілі. Карматилер табиғаты жағынан саяси секталық мазхаб және канондық сипатта болса, Ясауи ілімі толығымен рухани бағытта өрбиді. Бұл өте маңызды феномен. [1]. Бірақ, Ә. Муминовтың Түркістан сопылығының Хорасан және Бағдат сoпылық дүниетанымынан басқа өзіндік ерекшеліктермен дамып, қалыптасқандығы туралы пікірі діннің психологиясы мен феноменологиясы қағидалары тұрғысынан орынды қорытынды болып табылады [2].
Ясауи ілімінде адам психологиясына сүйенетін сопылық дүниетаным малататийа табиғатының барлық ерекшеліктерін көруге болады. Парасат философиясын негізге алған бұл сопылық дүниетаным адам психикасы мен психологиялық жағдайларын зерттеуге бағытталғанымен ерекшеленеді. Яғни, Тәңірге ішкі сезім мен интуиция және рухани шабыт арқылы ұласатын Тәңірге мойынсұнудың жолы. Осы жолдағы Ясауи ілімінің өзегі болып табылатын маламатийаның сопылық-психологиялық жағдайлары бар. Оларға адамның нәпсілік, хайуандық сипаттарынан арылуы (маху), адамның махаббат және зікір әдістері арқылы фана мақамына жетуі немесе мағынауи елтуі, ләззат алуы (сакр), адамның өзінің игілігі мен ғибадат амалдарын сырт көзден жасыруы (сатр), адамның «өзін» жоғалтып, Хақты тауып, Аллаға қауышу (уажд) сияқты хәлдер мен мақамдар жатады [1].
Сопылықтың екінші кезеңі Хасан ал-Басриден (728 ж.қ.б.) басталып, Ғазалиге (1055-1111) дейінгі аралықты қамтиды. Бұл кезеңде сопылық дүниетаным практикалық мәндік деңгейден теориялық-философиялық және спекуятивтік доктриналарға көтерілді деуге болады. Бір жағынан ислам философиясы сопылықтың бұл деңгейге көтерілуіне зор ықпал етті. Хасан ал-Басри пікірлері негізінде дами бастаған сопылық философияның сопылық ағымдары теориялық тұрғыдан маламатийа және исбатийа болып екі жікке айрыла бастады. Ал сопылықты доктриналық және теориялық негіздеуге деген ұмтылыс ІХ ғасырдың бас кезінде басталады.

1. Кенжетай Досай, Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы, Түркістан. 2004, 341 бет.
2. Муминов Ә., Ясауийа бастаулары//Ясауи тағлымы. (Ғылыми мақалалар мен жаңа деректер жинағы). Түркістан: Мұра, 1996. 152 б.
3. Celebi A.H., Mevlanâ ve Mevlevilik. Istanbul, 1957. с. 143
4. Gölpınarlι A., Mevlânâ'dan sonra mevlevilik. İstanbul, 1953. c 244-266
5. Фомкин М. С., Султан Велед и его тюркская поэзия. – М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1994.-194 с.