Аудит түсінігі туралы

Жоспар
Кіріспе

Мазмұн

Кіріспе

І.тарау. Аудит түсінігі
1.1. Аудит және оның құрылымы
1.2. Аудит және оның басқа ғылыми түрлерімен байланысы
1.3. Қазақстан Республикасындағы аудит

ІІ.тарау. Аудит теориясының негізгі элементтері
2.1. Аудит компоненттері, негізгі принциптері және концепциялары
2.2. Аудиттің стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері
2.3. Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттары
2.4. Халықаралық аудит стандарттарының сипаттамасы.

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының бүкіл халық шаруашылығының нарықтық экономикаға өтуі, кәсіпкерліктің жедел дамуы, ұйымдардың жаңа ұйымдастыру-құқықтық нысандары (акционерлік қоғамдар, әр түрлі меншіктегі қоғамдар, өндірістік кооперативтер және т.б.) мен меншіктің сан қырлы нысандарының пайда болуы экономикалық бақылау жүйелері механизмдеріне түбегейлі әсер етті.
Бақылау-тексеруші қызметтер құрылымдары мен бақылау түрлерінде түбегейлі өзгерістер болды.
Қазақстандағы экономикалық бақылау нарықтық экономиканың маңызды элементтерінің біріне айналып отыр. Басқарудың барлық жүйесі мен деңгейлерін қажетті ақпараттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін жаңа бақылаушы мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар пайда болды және әрекет етіп жүр.
Қазіргі нарық жағдайындағы экономикалық бақылаудың перспективті және тиімді түрлерінің бірі тәуелсіз бақылау болып отыр. Тәуелсіз бақылауды өз қызметін тапсырыс иесі-клиент есебінен (тексерілетін субъект жекеген жағдайда бюджеттік қаражаттар есебінен) шартты коммерциялық негізінде іске асыратын аудиторлар, аудиторлық ұйымдар (фирмалар) жүргізеді.
Соңғы жылдары елімізде тәуелсіз аудиторлық бақылау жүйесін құру, аудитор кадрларды дайындау және олардың қызметін лицензиялау, қабылданған жекелеген заң актілеріне сая аудиторлардың кәсіби міндеттерін, құқықтары мен жауапкершіліктерін реттеу жөнінде көптеген жұмыстар жүргізілді. Аудит бойынша жарық көрген оқу және практикалық құралдардың саны болмашы ғана. Аудит тарихы, проблемалары, оның даму және қалыптасу тәжірибелерін экономист ғалымдар мен практиктер әр түрлі журналдар мен басқа мерзімді басылымдар беттерінде қарастырып келеді. Бірақ осы басылымдардың бәрі орыс тілінде ғана шығады. (Біз бұл жерде республикамыздың жоғары оқу орындарында (мемлекеттік және мемлекеттік емес) мемлекеттік тілде оқитын студенттер санының жылдан-жылға көбейтіп келе жатқанын айта кетуіміз керек.
Аудиттің ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып табылатындықтан ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептеме нақтылығымен олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы шығындарды, қаржыларды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды, жобаларды бизнес жоспарлармен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және қызмет процесін басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске асыру үшін тексерудің арнаулы әдістері мен тәсілдерін қолдана білуі керек.
Міне, осының бәрі, нарық жағдайындағы аудит негіздері, сонымен қатар меншіктің әр түрлі нысанындағы өндірістік кәсіпорындарға аудиторлық тексеру жүргізуді үйымдастыру мен оның әдістемесі ашып көрсетілетін қазақ тіліндегі оқу-практикалық құралға деген қажеттілікті тудырды.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұн

Кіріспе

І-тарау. Аудит түсінігі
1.1. Аудит және оның құрылымы
.2. Аудит және оның басқа ғылыми түрлерімен байланысы
.3. Қазақстан Республикасындағы аудит

ІІ-тарау. Аудит теориясының негізгі элементтері
2.1. Аудит компоненттері, негізгі принциптері және концепциялары
.2. Аудиттің стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері
.3. Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттары
.4. Халықаралық аудит стандарттарының сипаттамасы.

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының бүкіл халық шаруашылығының нарықтық экономикаға өтуі, кәсіпкерліктің жедел дамуы, ұйымдардың жаңа ұйымдастыру-құқықтық нысандары (акционерлік қоғамдар, әр түрлі меншіктегі қоғамдар, өндірістік кооперативтер және т.б.) мен меншіктің сан қырлы нысандарының пайда болуы экономикалық бақылау жүйелері механизмдеріне түбегейлі әсер етті.
Бақылау-тексеруші қызметтер құрылымдары мен бақылау түрлерінде түбегейлі өзгерістер болды.
Қазақстандағы экономикалық бақылау нарықтық экономиканың маңызды элементтерінің біріне айналып отыр. Басқарудың барлық жүйесі мен деңгейлерін қажетті ақпараттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін жаңа бақылаушы мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар пайда болды және әрекет етіп жүр.
Қазіргі нарық жағдайындағы экономикалық бақылаудың перспективті және тиімді түрлерінің бірі тәуелсіз бақылау болып отыр. Тәуелсіз бақылауды өз қызметін тапсырыс иесі-клиент есебінен (тексерілетін субъект жекеген жағдайда бюджеттік қаражаттар есебінен) шартты коммерциялық негізінде іске асыратын аудиторлар, аудиторлық ұйымдар (фирмалар) жүргізеді.
Соңғы жылдары елімізде тәуелсіз аудиторлық бақылау жүйесін құру, аудитор кадрларды дайындау және олардың қызметін лицензиялау, қабылданған жекелеген заң актілеріне сая аудиторлардың кәсіби міндеттерін, құқықтары мен жауапкершіліктерін реттеу жөнінде көптеген жұмыстар жүргізілді. Аудит бойынша жарық көрген оқу және практикалық құралдардың саны болмашы ғана. Аудит тарихы, проблемалары, оның даму және қалыптасу тәжірибелерін экономист ғалымдар мен практиктер әр түрлі журналдар мен басқа мерзімді басылымдар беттерінде қарастырып келеді. Бірақ осы басылымдардың бәрі орыс тілінде ғана шығады. (Біз бұл жерде республикамыздың жоғары оқу орындарында (мемлекеттік және мемлекеттік емес) мемлекеттік тілде оқитын студенттер санының жылдан-жылға көбейтіп келе жатқанын айта кетуіміз керек.
Аудиттің ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып табылатындықтан ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептеме нақтылығымен олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы шығындарды, қаржыларды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды, жобаларды бизнес жоспарлармен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және қызмет процесін басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске асыру үшін тексерудің арнаулы әдістері мен тәсілдерін қолдана білуі керек.
Міне, осының бәрі, нарық жағдайындағы аудит негіздері, сонымен қатар меншіктің әр түрлі нысанындағы өндірістік кәсіпорындарға аудиторлық тексеру жүргізуді үйымдастыру мен оның әдістемесі ашып көрсетілетін қазақ тіліндегі оқу-практикалық құралға деген қажеттілікті тудырды.
І тарау. Аудит түсінігі

Аудит дегеніміз ол шаруашылық-табыстылық операцияларының заңдылығын тексеріп, әртурлі меншіктегі кәсіпорындардың бухгалтерлік есебінің дұрыстығын анықтап, арнайы төлем арқылы бақылау, тексеру, түсінікгеме беру, сараптау қызметін көрсету.
Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың, серіктестіктердің және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған деп, айтуға болмайды. Алайда көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-біріне жақын болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді. Аудит бақылаудың шығармашылық (творчестволық) дамуын білдіреді. Ол экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше толықтырады.
Аудиторлық іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты немесе сот-бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында аты аталғандардың және есептік, бақылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В. Соколовтың айтуынша, тексерудің мақсаты —кемшіліктерді құрту және жамандықты жою, ал аудиттің мақсаты - кемшіліктерді кеміту және қастықты шектеу.
Әкімшіліктік құқы бар және сатылас байланысты ұстанатын тексерүшіні клиент өз қалауымен таңдамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз қалауымен таңдайды және олардың арасындағы қарым-қатынас деңгейлес байланысқа жол ашатын азаматтық құқықпен реттеледі.
Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы кең, өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын тексеруді ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің жағдайын тексеретін, сондай-ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субъектілердің табысын өсіру мақсатыңда кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір түрі ретінде анықтама беруге болады.

1.1. Аудит және оның құрылымы
Еліміздің экономикалық нарықтық қатынасқа көшу барысында-ғылыми мен білім практикалық қызметтін даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуына алып келді. Бұл - аудит. Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда "тыңдаушы" деген мағынада қолданылған. Осы орайда "аудитор" сөзі нені білдіреді, оның міндеті неде, қай, уақытта пайда болған және қандай объектілі жағдайлар оған қажеттілік туғызғаның қарастыру қажет.
Аудитор латынның "аaudio" деген сөзінен шыққан, яғни ол "тыңдап тұр" деген мағынаны білдіреді. Шаруашылық - жұмыс барысына тиісті мәліметті тексеруші немесе бақылап-басқарушы тыңдаушы болған. Сондықтан ерте заманда "аудитор" - "тыңдаушы" дегенді білдіретін, яғни қандай да бір нәрсені тыңдайтын адам. Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған.
Аудит бізге осы уақытқа дейін белгісіз болды деп айтута болмайды. Шет елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгалтерлік есеп жүргізуде, экономикалық талдау жасауда, басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Себебі, кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда, оған бірден-бір негіз болатын, бухгалтерлік есеп және аудит қызметі екеніне үлкен көңіл бөлінген.
Осы жоғарыда айтылған аудит ерекшеліктерін іс жүзінде қолдану үшін экономикасы жоғары дамыған -елдерде, кәсіпорындардың мерзімдік қорытындылары, бухгалтерлік отчеты тек қана аудитор қорытындысы болған жағдайға ғана басылымға шығады. Кәсіпкерлер сол басылымға шыққан есеп-ақпарат мәліметтерін зерттеп, талдау жасағаннан кейін ғана өзіне қажет, сенімді кәсіпорындармен қарым-қатынасқа түседі. Яғни, анық мәлімет алу үшін мұқтаждығы бухгалтерлік ақпараттардың дұрыстығын анықтайтын аудит жұмысының қажеттілігін тудырады.
Аудиттың көп ғасырлық өзіндік тарихы бар. Арнайы аудитта зерттеуге арналған әдебиеттерде оның пайда болу кезеңдері әр түрлі анықталады. Мысалы, шет елдерде шығатын Контроллинг журналында мынандай мәліметтер келтірілген: тарихи жазбаларға сүйенсек, Кытай мемлекеті дүние жүзінде бірінші болып аудиторлық қызметті құрған ел.
Ежелгі Қытай жазбалары біздің эрамызға дейін 700-ші жылдың өзінде-ақ, Бас Аудитор қзэметінің болғанын көрсетеді. Оның негізгі міндеті, өзінің қызметі, міндеттемесінің түрі бойынша мемлекеттік ақша мен мүлікті пайдалану құқығы бар өкімет шенеуніктерінің адалдығына кепілдік беру болатын. Кейінірек үкіметтік аудиторлық мекемелердің міндеттері, құқығы мен түрлері бір қоғам сатысынан екінші қоғам сатысына көшуге байланысты өзгеріп отырған.
Бір авторлар аудиттің пайда болуын бухгалтерлік есептің арнайы ғылыми білімнің бір саласы ретінде қалыптасу кезеңіне апаруға болады деп санайды. Бухгалтерлік есеп жөніндегі алғашқы ғылыми кітапты белгілі итальян математигі Лука Пачолли (1445-1515) жазғаны белгілі. 1494 жылы жарыққа оның "Счеттар мен жазбалар туралы трактат" атты еңбегі шықты. "Қалай, неге және кіммен көп жерлерде көпестік кітаптар куәландырылады" атта 7-тарауында-Италияның түрлі жерлерінде көпестік кітаптар ресми түрде көпестер үшін арнайы бюроларда тіркелетіні айтылған. Бюро қызметкерлері бұл кітаптың бірінші бетінде оларды өзінің жазуымен куәландырып мөрмен бекітеді. Бұл жоғары мақтауға тұратын жағдай деп атап көрсетеді Лука Пачолли. Өйткені, біреуін сатып алушыға, екіншісін сатушыға көрсететін екі түрлі кітап ұстайтын адамдар көп. Тағы бір ерекшелік осы кітаптарға негізделе отырып олар ант береді. Егер кітапты бюроға тіркеуте тапсыратын болса, өтірік айту, сонымен ол өзіңнің жақындарынды -да алдау соншалықты оңай "емес. Осы кітаптар мұқият белгіленіп, дұрыс тіркелген уақытта алаңсыз үйіне барып, өзінің істерінді жазуды бастай бер деп жазады.
1773 жылы Шотландия астанасы - Эдинбургтің-адрестік кітабында жеті аудитордың есімі жазылған. Кейінірек, 1854 жылы мұнда бухгалтер - аудиторларды біріктірген. "Бухгалтерлер қоғамы" құрылды. Бұл жеке авторларға "батыс елдерінде кәсіпқой аудит Шотландияда XIX ғасырдың ортасында пайда болды деген қорытынды жасауға негіз болды. К.А. Угольниковтің пікірі бойынша аудит 200 жылдан астам уақыттан бері бар. Оның пайда болуының түп-тамыры кәсіпорынды басқарумен тікелей шұғылданатыңдар мен оның қызметіне инвесторлардың көзқарастары арасында бөліну туындаған уақытқа кетеді. Осы уақытта акционерлік қоғамдар пайда болып, аудитор (ревизор) сыртқы есеп берудің қоғамдық бақылаушысы ретінде орталық орында болуында дейді.
Басқаша айтқанда, бухгалтер-аудитор мамандығы акционерлер, кредиторлар және салық қызмет органдары кәсіпорындардың қаржы жағдайы туралы-объективті қорытынды бере алатын тәуелсіз маманды іздеуте мәжбүр болған уақыттағы акционерлік қоғамдарда пайда болды.
Аудит және оның рәсімі (процедурасы) эволюцияның үш сатысынан (стадиясынан) өтті: растаушы аудит, жүйелі-бағдарламалы аудит, тәуекелге негізделген аудит. Бастапқы аудит бухгалтерлік құжаттар мен есеп берулерде көрініс тапқан операциялардың шындыққа жанасымдылығын тексеру және растаушы түрінде болды.
Растаушы аудитте негізінен бухгалтерлік тіркелімдер мен есеп берудің формаларын дұрыс жасау мәселелері қарастырылады, сол себепті де бұл кезең кітапты аудиттеу деп аталады.
Аудитке жүйелі-бағдарламалы тәсілдеме батыс елдерінде 1960 жылдардың соңында пайдаланыла бастады әрі аудиторлар сараптаманы іштей бақылаудың негізінде жүргізді. Бұл операцияны бақылайтын жүйені қадағалауға мүмкіндік берді. Егер іштей бақылау жүйесі тиімді жұмыс істейтін болса, онда егжей-тегжейлі тексерудің қажеті болмайды, өйткені нормалардың бұзылуы мен қателерді анықтау ісінде іштей бақылау жүйесіне белгілі бір деңгейде сенім білдіруге болады. Аудиторлық фирмалар кеңес беру қызметіне, аудиторлық рәсімді нысандауды жүзеге асыруға және болатын тексерулердің сапасын арттыра түсуге көп көңіл бөлетін болды.
Аудиттің жүйелі-бағдарламалы тәсілін жетілдіруіне қарамастан, оның өз кемшіліктері бар. Мысалы, жүйелі-бағдарламалы аудит әкімшілікті ешкім бақыламайтын жағдайда қызметкерлердің үстінен бақылау жүргізуді жүзеге асырады. Бұл арада аудиттің рәсімі (процедурасы) басқарушы инвесторларды емес, керісіншс персонал менеджерді алдап тұр ма, жоқ па, соны анықтауға бағдарланған.
Тәуекелге негізделген аудит —бұл кәсіпорынның жұмыс жағдайына, негізінен оның қызметіндегі тар эәі қиын межелеріне қарай тексеруді іріктеп жүргізетін аудит. Ол тексеру немесе кеңес беру барысында болуы мүмкін тәуекелдікті ескерту және оның алдын алуға бағдарланған. Тәуекелдік аудитінің айырықша маңызы - аудитордың немесе аудиторлық фирмалар өз беделін жоғалту және клиенттен айырылып қалудың ықтималдығында ғана емес, сонымен бірге, аудиторлық компаниялардың арасындағы қатаң бәсекелестікте, ірі айыппұл мен моральдық зиянда, осы аталған қатерлерге ұрынып қалудың ықтималдығында болып тұр. Мәселен, мұндай жағдай үшінші бір тұлғаға немесе клиентке елеулі материалдық зиян шектіруге себеп болатын аудитордың ықылассыз және бұрыс қорытынды шығаруынан болады. Кәсіби беделден айырылу қаупі нақты аудитордың немесе аудиторлық компанияның толық күйреуімен бірдей десе де болады. Сондықтан да шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін жан-жақты кешенді тексеруді жүргізуге мұқият дайындалып, басты назарды кадрларды іріктеуге бағдарламаларды жасауға, алдағы жұмысты жоспарлауға және т.б. аудару қажет.
Осыған орай аудиторлар клиент бизнесін жүйелі зерделеу мен жоспарлау кезеңдеріне көп уақыт бөлетін болды. Қауіп-қатері (тәуекелі) көп салаларға аудиторлық жұмыстарды шоғырландыру арқылы тәускелі төмен салаларды тексеруге кететін уақытты үнемдеуге болады. Осылармен уақыт және клиентке қызмет көрсетудің шығындарын үнемдеу тұрғысынан әлдеқайда тиімділікті қамтамасыз етуге қол жеткізеді.
Бақылаушы-талдамалы қызметтің осы заманғы даму кезеңінде тәуекелге негізделген аудиттің маңызы зор. Оның технологиясы субъектілер қызметіндегі болжаулы кемшіліктер мен қиындықтарға белгілі бір жағдайларға қарай іріктеп алынған тексеруді жүргізуге негізделген.
Бұл арада мынаны ескеру керек, кәсіби аудит саласындағы бизнеске мына негізгі факторлар әсерін тигізеді:
а) бақылау ортасы;
ә) кірістерге айла-әрекет істеу мақсатымен басқарушыларға әлеуетті қысым жасау;
б) қатысушы тараптардың мүдделері;
в) саладағы және экономикалық ортадағы клиенттің ұстанымы (позициясы).
Осылайша, растаушы аудиттте қаржылық құжаттар мен бухгалтерлік есеп тіркелімі (регистрлері) тексеріледі. Аудиттің жүйелі-бағдарламалы тәсілдемесі операцияны бақылайтын тұтас жүйе ретінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін қадағалауға мүмкіндік тудырады. Тәуекелге негізделген аудитте осы жүйені бақылайтын адамдардың қызметі қарастырылады. Соңғы екі кезең аудиторлардан кітаптан бастарын көтеріп, барлық назарын бизнестің өзіне аударуды талап етті.
Аудит ауытқудың, артық шығындар мен ысыраптың алдын алу үшін оңтайлы басқарушылық шешімдерді уақтылы анықтауы қажет. Бұл субъектілер қызметінің қаржылық жағдайы мен қаржылық нәтижелерін, іскер белсенділігін болжау ретіндегі аудиттің жаңа қосалқы функцияларының пайда болуымен шарттасылған. Тәуелсіз қаржылық бақылау қабылданған этикалық және құқықтық нормаларды сақтау арқылы тәрбиелік және әлеуметтік функцияларды орындайды.
Оған қоса, нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы кәсіби аудит кемшіліктерді анықтаудың, резервтерді ашудың және ұлттық экономиканың нақты секторларында шаруашылық жүргізудің тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстарды негіздеудің маңызды құралына айналып отыр.
Аудиттің мазмұнын қарастыру барысыңда тағы да осы: түсінікті әдейі қарастырған дұрыс деп ойлаймыз. Ол аудит анықтамасының көбісінде аудитті тексеру деп анықтаған. Мысалы, авторлар келтірген он үш анықтаманың он бірінде тексеру деп, ал" екеуінде бақылау деп айтылған. Біздің айымызша тексеру деген түсінік дұрыс. Ал аудиттің бақылау жасауға құқысы жоқ. Тек ішкі аудитті ұйымдастыру барысында ғана арнайы бақылау жүргізілуі мүмкін.
Аудтитің мазмұнын қарастыру барысында оның нақты құрамы туралы айту қажет. Олар мыналар:
шаруашылықтағы субъект;
мәлімет;
аудитордың мамандығы;
фактілерді жинау және бақылау;
аудит стандарты;
аудитор ақпараты, есебі.
Осы көрсетілген аудит элементтерін жеке-жеке қарастыру қажет.
1. Шаруашылықтағы субъект. Аудит жұмысын орындау үшін міндетті түрде сол субъектінің шаруашылық бағытын, көлемім анықтау қажет. Оны сол субъектінің шаруашылық параметрлері құрайды. Оған аудит барысында нақты болжам жасау үшін аудит қамтитін объектілердің көлемі, мақсаты қарастырынун қажет. Мысалы, заң субъектілері немесе экономикалық объектіге қосылмайтын мәлімет жүйесі.
2. Мәлімет. Аудит жұмысы барысында тапсырушылар берген мәлімет қарастырылады. Аудитор олардың дұрыстығын дәлелдеп, өзінің жаңа мәліметтерін құрайды. Сол жұмыс барысында олардан кемшілік табуы немесе дұрыс еместігін анықтауы мүмкін. Ол негізінде екі түрлі себептен болуы мүмкін;
1.2. Аудит және оның басқа ғылым түрлерімен байланысы

Аудит өзінше жеке ғылым саласы. Басқа ғылым саласы сияқты аудит те объективтік себептермен өз бетінше дами бастаған жаңа ғылым саласы. Оған себеп болған кәсіпорын шаруашылығындағы тексеру процесінің қоғамдық деңгейге көтерілуіне байланысты, әр елдің зкономикасының тиянақты дамуын қамтамасыз ету үшін қаржылық жағдайын тексеріп отыруға қойылатын талап қатайған сайын аудит ғылыми сала ретінде жедел даму жолына түсті.
Аудит экономикалық ғылым саласындағы топқа қосылады, оған қоса нарықтық қатынас экономикасында, оның заңдылықтарын іс жүзінде қолдану процесінде ерекше әсерін тигізетін нақты функцияларды орындайтын ғылым. Аудит фундаменталдық емес, іс-әрекетке қолданылатын ғылым саласы. Ол жалпы ғылым тану теориясына сүйене отырып жұмыс бабында адамдарға экономикалық білім жолын анықтайтын, шаруашылықтың білімділігін бағалап, оның келешегіне болжау жасауға негіз беретін ғылым саласы. Аудит жеке ғылым сала ретінде өзіне жақын ғылым түрлерінің әдістерін қолдана отырып, шаруашылық субъектілерінің жұмысын зерттеп, оны әділ бағалап тапсырушыларға өзіне тиімді шешім қабылдауды анықтап береді.
Бухгалтерлік есеп аудит үшін ең негізгі мәлімет көзі, екіншіден, зерттеу, іздестіру объектісі. Бухгалтерлік есеп нақты бухгалтерлік құжат арқылы белгілі өлшемдермен тіркелген шаруашылық көрсеткіштерін үздіксіз өзара байланыста тіркеуге алады. Кәсіпорын шаруашылығында орындалған жұмыстар, фактілер арнайы құжаттарға түсірілгеннен кейін шаруашылық операциясы деп аталынып, бухгалтерлік есепке алынады. Бухгалтерлік есептің соңғы сатысы, қорытындысы, ол кәсіпорының қаржылық ақпараттары. Онда кәсіпорын мүліктерінің қорытынды есебі, қаржылық жағдайы, өткен уақытта болған шаруашылық нәтижесі, табыстытығы көрсетіледі (жылдық). Сол ақпарат көрсеткіштерін аудитор тексеріп дұрыстығын анықтайды. Қазіргі кезде аудиторлық тексеруді аудит фирмасы немесе жеке аудиторлар жүргізеді. Аудитті тексеру барысында аудитор бухгалтерлік есептің заң талабына сәйкес, нормативтік ереже нұсқауды дұрыс қолданып жүргізілгенін анықтайды. Бухгалтерлік есеп мәліметінің дұрыстығын анықтау үшін "алғашқы есеп" есеп құжаттарын тексереді. Одан кейін аналитикалық және синтетикалық есеп кестелерінің дұрыстығын тексереді.
Қорыта келгенде аудитор бухгалтерлік есепті жақсы білетін, есеп заңын және нормативтік құжаттарды, салық есебінің ерекшеліктерін білетін жетік білімді маман болуы керек.

1.3. Қазақстан Республикасындағы аудит
Қазақстан Республикасында аудит фирмасы алғаш рет 1990 жылы Қазақстан Кеңес өкіметінің Министрлер Кеңесінің заңы бойынша құрылды. Осы қаулы Республиканың Қаржы Министрлігі жанынан шаруашылық есеп принципінде аудит орталығы Қазақстанаудит фирмасы ашылды, ол облыстарда оның территориялық бөлімшелері ашылды. 1922 жылдан бастап дербес акционерлік компания болып, Республикамыздағы барлық түрдегі меншіктегі кәсіпорындардың мекемелерге аудиторлық қызмет көрсетіп отыр.
Еліміздегі аудит жұмысының тиянақты дамуына бірден-бір болған, заң тұрғысынан жұмыс жүргізуге, 1993 жылы 18 қазаң айында Жоғары Кеңес бекіткен Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы заңы. Бұл заң аудит қызметің бір жүйеге алып, оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде біздің елімізде Еуропалық үлкен алтылық филиалдары жұмыс істейді. Сонымен қатар біздің, аудит фирмасы да қосылып аудит жұмысы жасайды.
Қазақстан Республикасында нарықты қатынасқа көшу барысында тиянақты, қатал бақылау, тексеру ерекше орын алатыны шет ел үлгісінен белгілі. Себебі нарықты қатынас принципімен дамуды қамтамасыз ету үшін ол елде -бәсекелестік шешуші рөл атқарады. Бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін өте қатал бақылау-тексеру болуы қажет. Соның нәтижесінде ғана нарықты қатынас жолымен дамудың тиімділігі іске асырылады. Немесе "ойын тәртібі" сақталмаған елде экономикасының нарықты қатынас жолымен дамуы іс жүзінде орындалмайды. Сондықтан да аудит жұмысының қажеттілігі көптеген себептермен анықталады. Олар, біріншіден, кәсіпкерлер өз шаруашылығының тиянақтылығын қамтамасыз ету үшін, екіншіден, өз жұмысын өзі сенімді түрде басқару, жүргізу үшін, үшіншіден, кәсіпкерлер өзара қарым-қатынаста сенімді жұмыс істеу үшін және өзінің капиталының тиімділігіне сенімді болу үшін.

ІІ-тарау. Аудит теориясының негізгі элементтері
Аудит теориясын оның мазмұны, мақсаты және ғылыми әдістемелері құрайды десек, оған қоса оның ғылыми теориялық мәселесін, мазмұнын және пәнін зерттейтін, анықтайтын тағы да ерекше түсініктемелер бар. Профессор Дж. Робертсонның айтуынша оған аудит тұжырымдамасы, кағидасы және стандарты жатады. Аудит ғылымының даму тұрғысынан қарайтын болсақ осы аталған үш элемент ерекше орын алады.

2.1. Аудит компоненттері, негізгі принциптері және концепциялары
Концепция деген сөз латын тілінен аударыдғанда -табиғат құбылысын түсіну, адамның өмірге көзқарасының жүйелілігі деп түсінуге болады. Яғни, ғылыми тұрғыдан өмірге, табиғатқа, экономикаға, саясатқа көзқарасын өз ойын бір жүйеге келтіру. Аудит тұжырымдамасы оның ғылыми даму бағытын анықтайды.
Аудит теориясында бес тұжырымдама қарастырылады. Біріншісі - мінез-құлық этикасы. Барлық саналы, зерделі, білімді мамандарға тән мінез-құлық этикасынан басқа аудиторлық арнайы этика анықталған. Бұл мінез-құлық этикасының ерекшелігі тек аудиторлар емес барлық бухгалтер мамандарына тән ерекшелік. Бұл ерекшеліктің мазмұны аудит принципін қарастырғанымызда дербес, тәуелсіздік және біліктілік, жоғарғы сатыдағы мамандық түсініктемесін қарастырғанымызда анықталған. Яғни, тәуелсіздік, дербестік - екінші тұжырымдама, ал үшіншісі біліктілік, үздік мамандық.
Төртіншісі - дәлелділік. Тексеру барысында жиналған мәліметтер санымен және сапасымен есептелінетін көрсеткіштер аудит тексеруіне негіз болмайды, тек қосалкы дәлел болатын мәліметтер. Ал аудитордың мақсаты тексеру барысында нақты шешім қабылдау үшін жан-жақты мәліметтер жинап күдіксіз, сенімді дәлелділікті қамтамасыз ету.
Бесінші —дұрыс түсінушілік. Аудиторлық шешім қабылдау үшін жиналған материаддарды тұжырымдап дұрыс түсіну үшін аудит стандарты негіз болады. Ал аудит теориясында бухгалтерлік есеп принциптеріне сүйене отырып дұрыс түсінушшік тұжырымдамасы бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінің дәлелділігіне, тұжырымдылығына, қысқаша тиянақты көрсеткіштігіне сүйенеді. Мысалы, бухгалтерлік қаржылық есептер қолданушылардың барлығына түсінікті мазмұны өте қысқаша, ал барлық талапқа сай жасалынған.
Аудит теориясы мына негізгі элементтерден тұрады: компоненттер, принциптер, концепциялар, постулаттар, стандарттар және нормалар.
Аудит компоненттері.

Бірінші компонент - бұл экономикалық объект. Аудиторлық қызметті жүргізудің қажетті шарты оның аясы туралы айқын түсінік болып табылады. Ол белгілі бір уақыт аралығында, айталық, компанияның жылдық есеп беруіне аудит жүргізгенде немесе ішкі аудитте, сондай-ақ экономикалық объект болып табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізуші субъектілердің параметрлерімен анықталады,
Екінші компонент- өндірістік жағдай мен ақпарат. Аудиттің көптеген түрі шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылығымен дайындалған ақпаратты бағалайды. Аудитор ақпараттың дұрыстығын талдайды. Оның міндетіне есеп берулерге тек түсінік беру ғана емес, сондай-ақ тікелей олардың өзі жаңа ақпарат алуында.
Үшінші компонент -бұл аудитті жүзеге асырушы тұлғаның біліктілігі. Аудитор ең алдымен өз ісінің құзыретті маманы болуы, яғни тиісті фактілерді жинай білуі керек және осы фактілерді бағалайтын өлшемдерді жете ұғуы қажет, Одан тәртіптің (мінез-құлықтың) белгілі бір нормаларын, атап айтқанда, өз ісінің тәуелсіздігін сақтап, қысым көрсетушілікке қарсы тұра білу керек.
Аудиттің төртінше компонентіне техникалық тұрғыда аудиторлық қызметтің негізгі мазмұны болып табылатын фактілерді алу мен бағалау жатады. Фактісіз қандай да бір аудиторлық есеп беру ұтымды жүргізілген зерттеудің нәтижесі ретінде қабылданбайды.
Бесінші компонент ретінде аудит мазмұны туралы ақпаратқа немесе функциялауға қатысты жиналған фактілер негізінде белгіленген критерийлер (өлшемдер) алдыға шығады. Бұл фактілерді белгіленген стандартқа немесе жалпы қабылданған критерийлерге сәйкес бағалау қажет.
Аудиттің алтыншы компоненті - аудиторлық есеп беруді жасау. Аудитор осы арқылы тексеру барысында ашылған жағдайлар туралы, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін оңтайландыру бойынша ұсынған шаралары мен айтқан ескертпелері туралы хабарлаиды.
Осылайша, тәуелсіз аудиторлар мен аудиторлық фирмалар кәсіпорынның баспада жарияланғандай қаржы жағдайының бар екендігіне кепіл болатын болды. Аудиторлық тексерудің мәліметтеріне сүйене отырып, мәліметті пайдаланушылар "кіммен жұмыс жасауға болатынын" өздері шеше алады.
Аудиторлық қызмет аудиттің негізгі қағидаларын сақтау негізінде жүргізіпеді.
1. Ғылыми. Аудиттің бұл методологиясы ақиқат шындықты объективті, неғұрлым бейнелейтін экономикалық теория мен диалектикалық тәсілге сүйенуі тиіс. Аудит нарықты экономика
жағдайында әрекет жасаушы талаптарға толық сәйкес жүргізілуі
тиіс.
Ғылыми басқару тұрғысынан алғанда аудиторлық қызмет көрсетуінде ғылыми зерттеу жұмыстарының элементтері де болады, өйткені ол ақиқат болып саналатын кейбір ғылыми жайларды шаруашылықты басқару тәжірибесінде қалай іске асыруға болатынына тексеруге мүмкіндік береді. Сондықтан да аудитор есебінде көбінесе белгілі бір білім және дағдыны иемденетін ғылым әрекет етеді.
2. Жүйелілік, бүтіндік және комплекстік. Жүйелілік пен бүтінділік аудиторлық тексеру барысында зерттеу объектісін жекеше емес, керісінше жан-жақты өзара байланыста қарастыруды талап етеді. Аудит объектісі бүтіндей бір жүйе ретінде қарастырылады, мұның өзі тереңірек танып-білуді қамтамасыз етеді.

Комплекстік шаруашылық субъектінің әрекетінің көрсеткіштерін, құбылыстарды өзара тәуелділікте қарау, аудиторлық орындау тәртіптердің жүйелік реттерін сақтай отырып, әрі ұйымдасқан түрде жүргізілуін талап етеді.
3. Жүйенің сақталуы. Аудит тәжірибесінде аудиторлық бақылау объектісі болып табылатын жүйені сақтау принципін басшылыққа алу қажет. Бұл тезистің мәні мынадай: аудиторлық бақылау жүргізу барысында жүйеге әсер ету оның барлық сапалық сипаттамасы мен режимі іс жүзінде бұзылмайтындай болуға тиіс.
Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есеп беруінің дұрыстығы жайлы өз пікірін көрсететін қорытындысында аудитор оның қаржы жағдайын дәл көрсетуі тиіс. Шаруашылық субъектінің әрекетінің нәтижесін дәл, объективті бағалау —мәліметін пайдаланушылардың дұрыс шаруашылық шешімдерін қабылдау үшін қажетті алғы шарт. Объективтілік - интеллектуалдық шыншылдықты көрсетеді, жай ғана жалпы мағынадағы шын-шылдық емес, іске бүтіндей адал, әрі объективті қарау. Өйткені сыртқы аудиторлар ешкімге тәуелсіз емес табуға, өз мүддесін ойлауға тиісті емес.
Адалдық. Аудитор өзі шындығына сенбейтін нәрсені
растауға тиіс емес және ешқандай азғыруларға ермеуі тиіс, көрсе
қызарлыққа пайда табуға, өз мүддесін ойлауға тиісті емес.
Тәуелсіздік. Аудиторлар қаржылық есептер мен өзге мәліметті ешқандай алдын-ала пайымдаусыз зерттеп, қаржылық мәліметтерді ұсынушылар мен оны қолданушыларға әділ болуы тиіс. Аудитор статусын қоғамдық мойындау —оның тәуелсіздігін мойындауға негізделген. Әрбір аудитор өзінің пайымдауын өз бетінше қалыптастыруы тиіс және оның әділдігіне еш нәрсе ықпалын тигізуге тиіс емес. Аудитор, ол сырт жақтан әлдекімнің бақылауынан немесе әсерінен бос болғанда ғана тәуелсіз болады.
Іс жүзінде тәуелсіздік мына түрде сақталуы қажет:
- тексеруді жосларлаудағы тәуелсіздік. Аудиторлар тексеріліп жатқан кәсіпорынның басшыларына өздерінің жұмысына араласуына жол бермеуі тиіс. Олар тексеру барысына белгілі бір адамды тағайындап, аудиторлық процедураларды өзгертуге тырысады. Кейде олар аудиторлардың бөлімшелерге баруын немесе кәсіпорында жұмыс істеуге рұқсат етілген аудиторлар саның шектеуге тырысады.
тәуелсіз зерттеулер. Аудиторлар бухгалтерлік регистрлер, жай қолжазбалар, іскер корреспонденциялар мен өзге мәліметтерді еркін пайдалана алуы тиіс. Кәсіпорын басшысымен бірлесіп қызмет істеу мәліметті бұрмалауға немесе жасыруға әкелуте тиіс емес.
тәуелсіз есеп беру. Аудиторлардың клиентке немесе тексерілетін объектіге бейтараптылығы олардың тексерулерінің нәтижелеріне әсер етпеуі тиіс. Соңдай-ақ тексерілуші кәсіпорын басшыларына аудитор қорытындысының жайын өзгертуге жол беруге болмайды. Ал кәсіпорын басшысымен келісіп, оған түзетулер енгізген аудиторларға тәртіпке келтіру шаралары қолданылуы тиіс.
Осынай, тәуелсіздік аудиттің маңызды қағидасы болып табылады. Аудитор тәуелсіздігі мынадай жағдайлардан азаяды, егер аудитор:
кәсіпорын- клиенттің акциясын (немесе облигациясын) иемденсе;
клиент-кәсіпорыннан қарыз алса немесе онан қарыз алатын болса;
кәсіпорын басшысымен туысқандық қатынаста болатын болса;
клиент - кәсіпорынның штатыңда жұмыс істейтін болса;
клиент - кәсіпорыннан сыйлық алатын болса;
6) бір кәсіпорынды көп жыл қатарынан тексеретін болса.
Аудитордың тәуелсіздігі артады, егер аудитор:
клиенттен қаржы жөнінен тәуелсіз болса: ақы төлеу өзге
көздерден түсіп және бір клиенттің үлесі аудиторлық қызмет
көрсетуден түскен жалпы табыстың ішінде елеусіз болса:
берілген клиентпен тек белгілі бір жылдар келемінде ғана жұмыс жасайтын болса, бұл клинетпен тым жақын таныстықтан қашуына мүмкіндік береді;
көзқарастар қақтығысынан қашқақтауына мүмкіндік беретін өзге-қызметтерді көрсетуді шектесе;
Аудитордың тәуелсіз көзқарасын қорғау үшін кейбір процедуралар мен ұйымдар бар: аудитор ротациясы, аудиторлар соты, аудиторларды үкіметтің немесе үкімет ұйымдарының тағайындауы, аудитордың мемлекеттік департаменті, аудиторлық комитеттер.
Аудиторлар ротациясы, егер бір аудитор жыл сайын сол бір ғана фирманы тексеретін болса, онда ол жекелей немесе толығымен өзінің тәуелсіздігін клиент-компания жұмысшыларымен немесе басшысымен тығыз қарым-қатынас орнатуы нәтижесінде жоғалтады деген ұйғарымға негізделген. Аудиторлық тағайындау ротациясы бірнеше жылда бір рет болуы тиіс.
Аудиторлар соты, аудиторлардың тәуелсіздігін жоғалту
жағдайларының алдын алу үшін құрылған, әсіресе, егер клиент
аудиторға акция иемденушісі болып, жеке негізде кеңес беру
қызметін көрсетуді ұсынатын болса.
Аудиторды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.