Дебиторлық және кредиторлық қарыздарыдың аудитін ұйымдастырылуының ерекшеліктеріндегі проблемаларды айқындау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .3
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫҢ НЕГІЗГІ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың мәні мен маңызы ... ... ... ... ... 5
1.2 ХҚЕС сәйкес дебиторлық берешектерді есепке алу ерекшеліктері ... ... ... ...7
1.3 Кредиторлық қарыздардың есебі ... ... ... ... ... ...22
2 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫҢ АУДИТІ МЕН ТАЛДАУЫ
2.1 Дебиторлық қарыздар есебінің аудиті ... ... ... ... ...32
2.2 Кредиторлық қарыздар есебінің аудиті ... ... ... 36
2.3 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың ЖШС «Көктерек» мысалында талдауы ... ... ... ... ... ... .43
3 ХҚЕС СӘЙКЕС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІНІҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес дебиторлық және кредиторлық қарыздар есебінің проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.2 Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес дебиторлық және кредиторлық қарыздар есебінің жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ..60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫҢ НЕГІЗГІ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың мәні мен маңызы ... ... ... ... ... 5
1.2 ХҚЕС сәйкес дебиторлық берешектерді есепке алу ерекшеліктері ... ... ... ...7
1.3 Кредиторлық қарыздардың есебі ... ... ... ... ... ...22
2 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫҢ АУДИТІ МЕН ТАЛДАУЫ
2.1 Дебиторлық қарыздар есебінің аудиті ... ... ... ... ...32
2.2 Кредиторлық қарыздар есебінің аудиті ... ... ... 36
2.3 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың ЖШС «Көктерек» мысалында талдауы ... ... ... ... ... ... .43
3 ХҚЕС СӘЙКЕС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІНІҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес дебиторлық және кредиторлық қарыздар есебінің проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.2 Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес дебиторлық және кредиторлық қарыздар есебінің жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ..60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасының бюджеттік Кодексіне сәйкес 2009-2011 жылға арналған бюджеттік заңына Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлауын, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізінде жүргізуге мүмкіншілік береді [1].
Дебиторлық қарыз – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің (бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы өткізілген тауар (жұмыс, көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – дебиторлық қарыздар (алынуға тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек қарызы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.Дебиторлық қарыздар шаруашылықтың ішінде және сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен де пайда болады.
Дебиторлық қарыз ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе операциялық циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін) дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына жататындар:
- Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген) төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық қарызы;
- басқадай дебиторлық қарыздар.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – дебиторлық және кредиторлық қарыздарыдың аудитін ұйымдастырылуының ерекшеліктеріндегі проблемаларды айқындау.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – дебиторлық қарыздар деп аталады.
Дебиторлық қарыз – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің (бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы өткізілген тауар (жұмыс, көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – дебиторлық қарыздар (алынуға тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек қарызы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.Дебиторлық қарыздар шаруашылықтың ішінде және сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен де пайда болады.
Дебиторлық қарыз ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе операциялық циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін) дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына жататындар:
- Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген) төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық қарызы;
- басқадай дебиторлық қарыздар.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – дебиторлық және кредиторлық қарыздарыдың аудитін ұйымдастырылуының ерекшеліктеріндегі проблемаларды айқындау.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – дебиторлық қарыздар деп аталады.
1. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» 2007 ж. 28 қаңтар Қазақстан халқына Жолдауы.
2. В.Л. Назарова. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Алматы:Экономика. 2005-83-91 бб.
3. ҚР-ның қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит департамент бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынымдары.
4. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов. Алматы:Экономика. 2003-23-35 бб.
5. Қ.К.Кеулімжаев., З.Н. Әжібаева., Н.А. Құдайбергенов. Бухгалтерлік есеп принциптері. Алматы: Экономикс. 2003-244-256 бб.
6. В.К. Радостовец., Т. Ғ. Ғабдуллин., В.В. Родаставец., О.И. Шмидт. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.Алматы:Центраудит-Казахстан. 2003-250-277бб.
7. Айрих Н. Жаңа шоттар жоспарының салыстармалы кестесі. / Бухгалтер бюллетені/ №6/ Ақпан 2006/ 8-11бб.
8. Международные стандарты бухгалтерского учета. Бишкек 2004
9. Айрих Н. Алдағы кезеңнің шығыстары. /Бухгалтер бюллетені/№29/ /Шілде 2006/ 9-10 бб.
10. Ілиясов Қ.К.,Құлпыбаев С.Қаржы.- Алматы: Экономика.- 2005-289 бб.
11. В.Л. Назарова. Бухгалтерлік іскерлік корреспонденция. Алматы: Экономика. 2002-65-70 бб.
12. С.Б.Баймұханова. Бухгалтерлік есеп. Алматы:Маркет. 2005-78-91бб.
13. Д.О.Абленов. Аудит негіздері.Алматы:Экономика. 2005-228-231 бб
14. С.М.Мауленов.,А.С.Мауленов. Аудит. Алматы: Маркет.2002-56-63 бб.
15. З.Н.Ажибаева. Аудит. Алматы:Экономика. 2004-123-135 бб.
16. К.Ш.Дюсембаев. Аудит и анализ в системе управления финансами. Алматы:Экономика. 2000 123-135 бб.
17. ҚР-ның Президентінің «ҚР Аудиторлық қызмет туралы» 2005ж. 15 қарашадағы №20 заң күші бар Жарлығы.
18. Т.Ә. Әбдіқалықов. Аудит және бухгалтерлік есеп. Алматы:Қазақ университеті. 2000-96-103 бб.
19. К.Ш. Дүйсенбаев., Э.Т.Талегенов., Ж.Т. Жұмағалиева. Кәсі порынның қаржылық жағдайын талдау. Алматы:Экономика. 2001-67-78 бб.
20. В.Ф. Протасов. Анализ деятельности предприятия. Москва:Финансы и статистика. 2003-125-136 бб.
21. Л.Н.Чечевицына., И.Н. Чуев. Анализ финансово-хозяйственной деятельности. Москва. 2005-96-112 бб.
22. С.М. Пястолов. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятия. Москва:АСАДЕМА. 2004-123-129 бб.
23. Г.В. Савицкая. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Минск. 2002-68-74 бб.
24. О.В.Ефимовой., М.В.Мельник. Анализ финансовой отчетности. Москва. 2004-66-73 бб.
25. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. Қаржылық есеп.- Алматы: Экономика.- 2001-102-115 бб.
26. Төлешова Г.Қ. Дамыған қаржылық есеп.- Алматы: Экономика.- 2005-156-178 бб.
27. ҚР-ның Президентінің «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 2007ж. 28 ақпан №354 заң күші бар Жарлығы.
28. С.Р. Тоқсанбай. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. Алматы. 2003-125-126 бб.
29. Назаренко Л. ХҚЕС-на көшуге байланысты маңызды жағдайлар. /Бухгалтер бюллетені/№40/ Қыркүйек 2006/ 11-15 бб.
30. Волкова В.М. Бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттары.- Москва: Аудитор.- 2003-96-105 бб.
2. В.Л. Назарова. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Алматы:Экономика. 2005-83-91 бб.
3. ҚР-ның қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит департамент бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынымдары.
4. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов. Алматы:Экономика. 2003-23-35 бб.
5. Қ.К.Кеулімжаев., З.Н. Әжібаева., Н.А. Құдайбергенов. Бухгалтерлік есеп принциптері. Алматы: Экономикс. 2003-244-256 бб.
6. В.К. Радостовец., Т. Ғ. Ғабдуллин., В.В. Родаставец., О.И. Шмидт. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.Алматы:Центраудит-Казахстан. 2003-250-277бб.
7. Айрих Н. Жаңа шоттар жоспарының салыстармалы кестесі. / Бухгалтер бюллетені/ №6/ Ақпан 2006/ 8-11бб.
8. Международные стандарты бухгалтерского учета. Бишкек 2004
9. Айрих Н. Алдағы кезеңнің шығыстары. /Бухгалтер бюллетені/№29/ /Шілде 2006/ 9-10 бб.
10. Ілиясов Қ.К.,Құлпыбаев С.Қаржы.- Алматы: Экономика.- 2005-289 бб.
11. В.Л. Назарова. Бухгалтерлік іскерлік корреспонденция. Алматы: Экономика. 2002-65-70 бб.
12. С.Б.Баймұханова. Бухгалтерлік есеп. Алматы:Маркет. 2005-78-91бб.
13. Д.О.Абленов. Аудит негіздері.Алматы:Экономика. 2005-228-231 бб
14. С.М.Мауленов.,А.С.Мауленов. Аудит. Алматы: Маркет.2002-56-63 бб.
15. З.Н.Ажибаева. Аудит. Алматы:Экономика. 2004-123-135 бб.
16. К.Ш.Дюсембаев. Аудит и анализ в системе управления финансами. Алматы:Экономика. 2000 123-135 бб.
17. ҚР-ның Президентінің «ҚР Аудиторлық қызмет туралы» 2005ж. 15 қарашадағы №20 заң күші бар Жарлығы.
18. Т.Ә. Әбдіқалықов. Аудит және бухгалтерлік есеп. Алматы:Қазақ университеті. 2000-96-103 бб.
19. К.Ш. Дүйсенбаев., Э.Т.Талегенов., Ж.Т. Жұмағалиева. Кәсі порынның қаржылық жағдайын талдау. Алматы:Экономика. 2001-67-78 бб.
20. В.Ф. Протасов. Анализ деятельности предприятия. Москва:Финансы и статистика. 2003-125-136 бб.
21. Л.Н.Чечевицына., И.Н. Чуев. Анализ финансово-хозяйственной деятельности. Москва. 2005-96-112 бб.
22. С.М. Пястолов. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятия. Москва:АСАДЕМА. 2004-123-129 бб.
23. Г.В. Савицкая. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Минск. 2002-68-74 бб.
24. О.В.Ефимовой., М.В.Мельник. Анализ финансовой отчетности. Москва. 2004-66-73 бб.
25. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. Қаржылық есеп.- Алматы: Экономика.- 2001-102-115 бб.
26. Төлешова Г.Қ. Дамыған қаржылық есеп.- Алматы: Экономика.- 2005-156-178 бб.
27. ҚР-ның Президентінің «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 2007ж. 28 ақпан №354 заң күші бар Жарлығы.
28. С.Р. Тоқсанбай. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. Алматы. 2003-125-126 бб.
29. Назаренко Л. ХҚЕС-на көшуге байланысты маңызды жағдайлар. /Бухгалтер бюллетені/№40/ Қыркүйек 2006/ 11-15 бб.
30. Волкова В.М. Бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттары.- Москва: Аудитор.- 2003-96-105 бб.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫҢ НЕГІЗГІ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... 5
1.2 ХҚЕС сәйкес дебиторлық берешектерді есепке алу
ерекшеліктері ... ... ... ...7
1.3 Кредиторлық қарыздардың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22
2 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫҢ АУДИТІ МЕН ТАЛДАУЫ
2.1 Дебиторлық қарыздар есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 32
2.2 Кредиторлық қарыздар есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың ЖШС Көктерек мысалында
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3 ХҚЕС СӘЙКЕС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІНІҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес дебиторлық және
кредиторлық қарыздар есебінің
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.2 Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес дебиторлық және
кредиторлық қарыздар есебінің жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .. ...62
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының бюджеттік Кодексіне сәйкес 2009-2011 жылға
арналған бюджеттік заңына Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлауын, осы
заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік
негізінде жүргізуге мүмкіншілік береді [1].
Дебиторлық қарыз – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
(бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы
өткізілген тауар (жұмыс, көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша
міндеттемелері.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – дебиторлық қарыздар (алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек қарызы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.Дебиторлық қарыздар
шаруашылықтың ішінде және сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен
де пайда болады.
Дебиторлық қарыз ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе операциялық
циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген)
төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық қарызы;
- басқадай дебиторлық қарыздар.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – дебиторлық және кредиторлық қарыздарыдың
аудитін ұйымдастырылуының ерекшеліктеріндегі проблемаларды айқындау.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан
оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде
алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – дебиторлық қарыздар деп
аталады.
Кредиторлық қарыз – бұл кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға
берешек сомасы.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – дебиторлық қарыздар (алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек қарызы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.Дебиторлық қарыздар
шаруашылықтың ішінде және сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен
де пайда болады.
Дебиторлық қарыз ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе операциялық
циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген)
төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық қарызы;
- басқадай дебиторлық қарыздар.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – дебиторлық және кредиторлық қарыздарыдың
аудитін ұйымдастырылуының ерекшеліктеріндегі проблемаларды айқындау.
.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қойылады:
← Дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздардың аудитін
ұйымдастыру негізі мен ерекшеліктерін айқындау
← Дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздардың аудитінің
нормативтік актілері мен жүргізілу қағидаларын сипаттау
← Дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздардың аудитінің
орындалуы мен жүргізу саясатын қарастыру
← Дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздардың аудитінің
проблемалары мен жетілдіру жолдарын зерделеу
← Халықаралық стандарттар негізінде дебиторлық және кредиторлық
қарыздар есебін жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыс жазу барысында Қазақстан Республикасы бюджеттік Кодексі,
2009-2011 жылға арналған бюджеттік заңы, ҚР Қаржы Министрлігінің нұсқаулар
және басқа да нормативтік құжаттар қолданылды.
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫҢ НЕГІЗГІ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың мәні мен маңызы
Есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық қарызды бөліп көрсетеді.
Саудалық дебитор қарызы – негізгі іс - әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық қарыз іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде
(субъект қызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды жабуға
арналған депозиттер, алуға арналған дивидендтер мен проценттер, үкімет
органдарына салықтарды қайтару жөніндегі тілек талап және басқалар) пайда
болады.
Дебиторлық қарыз үш топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар, алынған
векселдер және басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке
және субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек – талаптары
кіреді. Дебиторлық қарыз алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
борышты өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді болады.
Әдетте дебиторлық қарыз шот – фактуралармен расталады. Алынған вексельдер
бабы борыштық міндеттемелермен расталады. Кәсіпорынның балансындағы алынған
вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың
ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми қарызы болып есептелінеді.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық қарыздың пайда
болуы субъектінің шаруашылық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып
саналады. Дебиторлық қарыз пайда болу сипатына қарай қалыпты және
ақталмайтын делініп бөлінеді. Субъектінің өндірістік – шаруашылық іс-
әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген
нысандарымен пайда болғандары қалыптыға жатады [1,24].
Мерзімінде төленбеген дебиторлық қарыз ақталмайтын болып саналады. Ол
есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп
жүргізудегі кемшіліктер, тауарлық – материалдық қорларды жіберуді
бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.
Шаруашылық субъектінің қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің
қатарына дебиторлық қарыздардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық
қарыздардың есептелген уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім
күндерінің саны. Кәсіпорынның дебиторлық қарызы оған байланысты кіріс
танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық қарыздар сатылған өнімдер мен
тауарлардың құнынан баға женілдіктерін (скидки) және қайтарылған
тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Бір
жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық қарыздар Ұзақ мерзімді
дебиторлық қарыздар болып есептеледі. Дебиторлық қарыздардың пайда болған
уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша
кіріс көп жағдайларда ескерілмейді.
Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға
жеңілдіктерін береді. Кәсіпорындардың бұндай қадамға баруының басты себебі
сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін арттыру
болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін (скидки) пайдалану ұйымның
күмәнді қарыздарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді. Халықаралық
тәжиребеде баға женілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен) бірге сауда
жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен
жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін тауарларды сатудағы
жарнама ретінде пайдаланады. Кәсіпорындардың сауда жеңілдігін қолдануының
мақсаты баға женілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға
болады.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық қарыздар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады:
Нөмірі 8 – журнал – ордер – Алынуға тиісті қосылған құн салығы,
Есептелген пайыздар, Басқадай дебиторлық қарыздар және Берілген
аванстар деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
Нөмірі 9 – Журнал – ордерге қосымша тізімдеме – Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша;
Нөмірі 10 – Журнал – ордер – Күдікті қарыздар бойынша резерв, Алдағы
кезең шығындары шоттарының кредиті бойынша;
Нөмірі 11 – Журнал – ордер – Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
қарызы шотының және Еншілес серіктестіктердің дебиторлық қарызы шотының
кредиті бойынша жүргізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар өзінің шаруашылық қызметі барысында меншікті
капиталымен қатар басқа қарастырылған капиталды да қолданады. Бұл
қарастырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады . Кез
келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін қажетті
шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы – мердігерлердің алдында
міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өзінің сататын тауарларын
жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымның алдында қарыз болуы мүмкін.
Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын кәсіпорындардың өзі
қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың істеген
еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның
алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен
банктер, банктен тыс мекемелерден, шет елдерден қарыз, несие алып өздерінің
жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп
алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып
жатқан ұйымдар көптеп кездеседі [1,35].
Осы айтылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есептегі ең негізгі, яғни
қай саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейкесті мәселелері екендігі
сөзсіз. Кәсіпорындардағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар кестесінің
алтыншы міндеттемелер деп алынатын бөлім шоттарында есептеліп жүргізіледі.
2. . ХҚЕС сәйкес дебиторлық берешектерді есепке алу ерекшеліктері
Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
1210 Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық борышы.
1220 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы.
1230. Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа
мерзімді дебиторлық борышы.
1240. Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді
дебиторлық борышы.
1250. Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық борышы.
1260. Жалдау бойынша қысқа мерзімді дебиторлық борыш.
1270. Алуға қысқа мерзімді сыйақылар.
1280. Өзге қысқа мерзімді дебиторлық борыш.
1290 Күмәнді талаптар бойынша резерв [6].
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық
борышының есебі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық борышы деп аталатын бөлім шоттары
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі
борыштары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді:
1210 Алынуға тиісті борыштар шоты;
1130 Алынған вексельдер шоты;
1210 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілердің басқадай борыштары
шоты.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар сатып алушы заңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған
тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін борыш
сомаларын білдіреді. 1210 Алынуға тиісті борыштар шотында жөнелтілген
өнім,тауарлар, орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге
банк қабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық
борыштар ағымдағы немесе қысқа мерзімдегі дебиторлық борыштар, яғни бір
есептік кезеңннің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық борыштар,
яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді. Сатып
алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша бухгалтерлік
есепке келесі жазулар жазылады. Сатылған өнімнің, тауарлардың, істелінген
жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына
төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалады:
- 7010 Сатылған дайын өнімнің, жұмыстардың, қызметтердің өзіндік құны
шоты дебеттеледі де, 1330 Алынған тауарлар, 8010 Негізгі өндіріс,
8020 Өз өндірісінің шала өнімдері, 8030 Қосалқы өндіріс және басқа
шоттары кредиттеледі. Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес
активтерді, негізгі құралды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары
дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі.
- Сатылған өнімнің, тауарлардың, атқарылған жұмыстың, көрсетілген
қызметтердің сату құнына 2110-шоты дебеттеледі де, 6010 Сатылған
дайын өнімнен, жұмыстардан, қызметтерден түскен табыс және басқа
шоттары кредиттеледі.
Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралды, яғни 6210
шоттың кредиті, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздары, яғни 6210
шоттың кредиті сатқан кезде жасалады. Осы жасалған корреспонденциямен бірге
қосымша құн салығына 2110 шоты дебеттеліп, 3130 шоты кредиттеледі. Сатып
алушыларға және тапсырыс бесушілерге төлеу үшін берілген есеп айырысу-төлем
құжаттарын төлегеніне қарай 1050 Валюталық шотындағы нақты ақша, 1060
Есеп айырысу шотындағы нақты ақша, 1010 Кассадағы нақты ақша шоттары
дебеттеледі де, 1210 Алынуға тиісті қарыздар шоты кредиттеледі. Егер
сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдықтаушыға аванс
төлесе, яғни 1050, 1030, 1010 -шоттардың дебеті, 3510 Тауарлы-материалдық
запастары мен жабдықтау үшін алынған аванстар немесе 1270 Жұмыстарды
орындау және қызмет көрсеткені үшін алынған аванстар шоттардың кредиті,
онда сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын шегеріп
барып төлем жасайды. Жабдықтаушы кәсіпорынның бухгалтериясы бұрынырақ
төленген авансты есепке алады да, ол: 3510 шотының дебеті және 1210-
шотының кредиті бойынша көрініс табады.
Егер де алынуы тиіс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң
теңгемен көрсетілсе, онда олардың есептік кезеңнің соңына пайда болған оң
айырмасы 1210 шоттың кредитінде көрініс табады. Қысқа мерзімді дебиторлық
борыштар соларға байланысты түсетін табысты салыстырғанның нәтижесінде ғана
танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да берілген
жеңілдіктермен қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың құны шегеріледі. Баға
мен сатудан берілген жеңілдіктер 6030 Сатудан жасалған жеңілдіктер, 6030
Бағадан жасалған жеңілдіктер деген шоттары дебеттеліп, 1210 шоты
кредиттеледі.Осыған сәйкес, бұрындары есептелген қосылған құн салығы да
түзетіліп жазылады. Айдың аяғындағы 1210-шоты бойынша сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің өздеріне келген тауарлы-материалдық қорлар және
орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін өтелмеген борыштың
қалдығын көрсетеді. Қысқа мерзімді дебиторлық борыш айналыстан қаражатты
айыратындығын көрсететін болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер
бірінші кезекте олардың айналымдылығын талдайды. Әдетте, қысқа мерзімді
дебиторлық борыштың айналымдылығы 30-дан 90 күнге дейін тең болады, егер де
осы мерзімнен асып кетсе, онда оны мерзімі өтіп кеткен деп санайды. Соның
нәтижесінде кейінгі кездері қысқа мерзімді дебиторлық борышты талап ету
құқығын факторингалық компанияларға жүктейді.Факторингалық операциялардың
есебі. Факторинг, басқаша айтқанда, қаржылық агент болып табылады және ол
үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп беру үшін қызмет етеді. Ондай қаржылық
агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық ұйымдар бола алады,
бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия болуы керек. Бірақ
кез келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен шұғылданбастан бұрын
екі жақтың да несие қабілеттігін тексереді және көрсеткен қызметі үшін, өз
құқығын берген кәсіпорын автоматты түрде төлеуге тиіс. Бұл арада өзінің
дебиторлық борышты талап ету құқығын берген кәсіпорын мен факторинг
компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай келісімшарт ашық та, жабық та
болуы мүмкін. Мысал. ЖШС Көктерек ЕТ ААҚ-на 326250 теңгеге тауарды
беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Енді осы жеткізіп берген
тауарына толық төлемін алу үшін ЖШС Көктерек факторингалық компаниясымен,
яғни ЕТ ААҚ-мен келісім шартқа отырады. Келісім шарттың жағдайы бойынша
факторингалық компания ЕТ ААҚ, ЖШС Көктерек Шұжық ААҚ-на тауарды
жөнелткеннен кейін үш күннің ішінде АТК Талсай Ет ЖШС-тің есеп айырысу
шотына ақшаны аударуы тиіс. Шын мәнінде, Шұжық ААҚ жасалған контрактының
80% құнын бірден аударған, ал қалған контрактының құнынан (20%) марапаттау
сомасы ұсталып, содан қалған сомасы аударылған. Келісім-шартқа сәйкес
марапаттау сомасы, несие мөлшерлемесі сияқты 38% жылдық мөлшерлемесінің
деңгейінде ұсталған. Қаражаттың айналымдық мерзімі 18 күнді құраған.
Факторинг келісім-шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9% {(38%*18 күн) 360
күн} құраған және сол сомасы төлеуге қабылданған. Енді біз шоттар
корреспонденциясын жасап көрейік [7].
Кесте -1 ЖШС Көктерек -тің Тасты ААҚ-мен есеп айырысу
корреспонденциясы
Қатар №Шаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар корреспонденциясы
мазмұны теңге
Дебет Кредит
1 2 3 4 5
Жабдықтаушы-кәсіпорында (ЖШС Көктерек)
Контрактының шарты бойынша
1. ЖШС Көктерек Шұжық
ААҚ-ға тауарды жөнелтті:
жөнелтілген тауардың нақты
өзіндік құнына
келісімшарттың құнына
196875 7010 1330
281250 1210 6010
Қаржылық агенттен (ЕТ
2. ААҚ) жөнелтілген тауардың
80% алынды 261000 1030 3370
1 Кестенің жалғасы
Қаржылық агентке көрсеткен
1 қызметі үшін, марапаттау
сомасы шығысқа жатқызылды 6199 7310 3370
Қалған 20% қаржылық
2 агенттен алынды, бірақ осы
сомадан марапаттау сомасы
шегерілді 59051 теңге 59051 1030 3370
(326250 *20% -6199)
Борыштары кіріске алынды
3 326250 370 1210
Қарыз-кәсіпорында (Шұжық ААҚ)
ЖШС Көктерек тен
4 жөнелтілген тауар- ЕТ
ААҚ-ға келіп түсті:
-тауар құнына 281250 1330 3310
-ҚҚС (15%) 45000 1420 3310
Қаржылық агенттің талап
5 еткен сомасы, алынған тауар
үшін төленді 326250 1410 1030
6 Борыштары кіріске алынды 326250 3310 1410
7
Қаржылық агентте (ЕТ ААҚ)
Факторингі келісімшарты
8 бойынша ЕТ ЖШС-гі қарыз
соманың 80% аударды 261000 1410 1030
Факторингі бойынша
9 марапаттау сомасы 6199 1270 6110
есептелінді 6199 теңге
(326250 *1,9%)
10 Шұжық ААҚ-нан талап
етілген қаржы сомасы алынды326250 1030 3370
11 Факторингі келісімшарты-
ның жағдайы бойынша ЕТ
ЖШС-ке 20% қалған сомасы
аударылды (бірақ бұл жерде
марапаттау сомасы
шегерілді) 59051 1410 1030
1 кестенің жалғасы
12 Қарыздарға кіріске алынды 326250 3370 1410
Қайнар көзі: В.К.Радостовец, Т.О.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, О.И.Шмидт.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: Центраудит-Казахстан.
2003-250-251 бб
Кесте-2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты
бойынша жүргізілетін операциялар
№ Операциялардың мазмұны Дебеттелетін Кредиттелетін
шот Шот
Тиеп жіберілген тауарға,
1 өнімге, көрсетілген
қызметке есептелінген
сатып алушы, тапсырыс 1210 6010
берушілердің борышы
2 Тиеп жіберілген тауарға,
өнімге, көрсетілген
қызметке есептелінген
қосылған құн салық 1210 3130
сомасы
Қарыз сомасы бұрын
3 алынған аванс сомасынан
шегерілді 4410 1210
4 Сатып алушы және
тапсырыс берушілерден
есеп айырысу шотына 1030 1210
келіп түскен сома
Сатып алушы және
5 тапсырыс берушілердің
борышы олардың
кредиторлық қарызы 3370 1210
есебінен өтелінді
6 Сатып алушы және
тапсырыс берушілер 1030 1210
берген вексельдері үшін
борыштарын төледі
Қайнар көзі: Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и
новая корреспонденция счетов. Алматы:Экономика. 2003-23-24 бб
Күмәнді қысқа мерзімді дебиторлық борыш пен оны бағалау. Салық заңына
сәйкес күмәнді талаптар – Қазақстан Республикасының занды және жеке
кәсіпкерлері – резиденттеріне, сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты
мекеме арқылы іс-әрекет жасайтын занды тұлғалар-резидент еместерге тауар
өткізу, жұмыс орындау, қызмет көрсету нәтижесінде пайда болған және талап
пайда болған сәттен бастағанда үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған талаптар;
сонымен қатар өткізілген тауарлар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызметтер
бойынша пайда болған және Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес салық
төлеуші-дебиторды банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған
талаптар да күмәнді деп танылады. Күмәнді қарыз бойынша резерв құру тәртібі
Табыс 5 бухгалтерлік есеп стандарттарымен және оған күмәнді қарыз
бойынша резерв құру тәртібі атты әдістемелік ұсыныстармен реттеледі.
Күмәнді қарыз бойынша резерв есепті кезең соңында өткізілген қысқа
мерзімді дебиторлық борышты түгендеу қорытындылары негізінде құрылады.
Күмәнді қарызды бағалау жөнінде екі тәсіл бар: өткізу, орындалған жұмыс,
көрсетілген қызмет көлемінің проценті тәсілі, төлеу мерзімі бойынша
шоттарды есептеу тәсілі. Өткізу көлеміне байланысты процент тәсілі –
үмітсіз қарыздардың проценті жалпы өткізу көлемінде анықталады. Бұл үшін
бірнеше есепті кезең ішінде (ең азы үш жыл) тауар өткізу көлемін және
күмәнді қарыз бойынша резерв пайда болуы үшін процентті белгілеуге арналған
төленбеген шоттар сомасын талдау қажет. Мысалы. Жыл ішіндегі өткізу көлемі
1390 мың теңгені құрады.
Кесте-3 Күмәнді борыштың орташа процентінің есебі
Жылдар Өткізу көлемі Үмітсіз қарыздар Процент
сомасы
2006 630 21 3,3
2007 890 15 1,7
2008 1200 19 1,6
Жиыны 2720 55 2
Қайнар көзі: В.Л.Назарова. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі
бухгалтерлік есеп. Алматы:Экономика. 2007-85 бб
2007 ж. үшін күмәнді қарыз бойынша резерв сомасы (3,3+1,7+1,6) : 3 =
2,2%
1390 х 2,2% = 30,58 мың теңгені құрады.
Есепті кезең соңында мынадай жазба жазылады:
7210 Жалпы және әкімшілік шығындары шот дебеті
1290 Күмәнді қарыз бойынша резерв шот кредиті – 30,58 мың теңге.
Төлеу мерзімі бойынша шоттарды есептеу тәсілі – берешекті төлеу
мерзімі бойынша күмәнді талаптар проценті анықталады. Бұл үшін алынуға
тиісті барлық шоттарды мынандай категориялар бойынша жіктеу қажет:
• өтеу мерзімі әлі болмаған шоттар;
• 1 күннен 30 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
• 31 күннен 60 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
• 61 күннен 90 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
• 90 және одан көп күндерде төлеу мерзімі бар шоттар.
Кесте-4 Қысқа мерзімді дебиторлық борыштарды төлеу мерзімдерін
есептеу тәсілі
Күмәнді деп Күмәнді
Қысқа мерзімді дебиторлық Сомасы (мың саналатын борыш
борышты төлеу мерзімдері теңге) борыштар сомасы
проценті
төлеу мерзімі әлі болмаған 360 18 64,8
шоттар
төлеу мерзімі 1 күннен 30 күнге 270 22 59,4
дейінгі шоттар
төлеу мерзімі 31 күннен 60 күнге210 14 29,4
дейінгі шоттар
төлеу мерзімі 61 күннен 90 күнге180 22 41,4
дейінгі шоттар
төлеу мерзімі 90 және одан көп 100 24 32,0
күндерге дейінгі шоттары
Жиыны 1120 100 226,7
Қайнар көзі: В.Л.Назарова. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі
бухгалтерлік есеп. Алматы:Экономика. 2005-85 бб
Күмәнді борыш сомасы 226,7 мың теңге құрайды.
7210 Жалпы және әкімшілік шығындары шот дебеті
1290 Күмәнді қарыз бойынша резерв шот кредиті – 226,7 мың теңге.
Субъект балансынан бұрын талап етілмеген, күмәнді деп танылған
борыштардыы есептен шығарғанда мынандай жазба жазылады:
1290 Күмәнді борыш бойынша резерв шот дебеті
1210 Алынуға тиісті шоттар шот кредиті
1220 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы шот
кредиті – 226,7 мың тенге.
Кесте-5 Күмәнді борыштар бойынша резервтер шоты арқылы жүргізілетін
операциялар
Операциялардың Кредит-тел
мазмұны Дебетте-летін шот
етін шот
Күмәнді борыштар резерв жасалды
7210 1290
Күмәнді қарыздар бойынша құрылған резерв сомасының
есебінен дебиторлық борыш жабылды 1290 1210,
1250,
1410
Жыл соңында күмәнді борыштар бойынша құрылған
резерв сомасының артығы сторно етілді.(қызыл 7210 1290
сиямен)
Сатып алушының дебиторлық борышы үмітсіз қарыз
ретінде есептен шығарылып белгілі бір уақыт 1210,
өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен1290 1250,
шығару осы есеп беру кезеңінде жүргізелсе): 1410
Сатып алушының дебиторлық борышы үмітсіз қарыз
ретінде есептен шығарылып белгілі бір уақыт 1050, 6160
өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен1030,
шығару келесі есеп беру кезеңінде жүргізелсе). 1010
Қайнар көзі: В.К.Радостовец, Т.О.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, О.И.Шмидт.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы : Центраудит-Казахстан. 2003-275
бб
Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы. Егер субъект
басқа субъектің 50%-тен асатын дауыс беруші акцияларына тікелей немесе
жанама ие болса, инвестор бұл субъектіге бақылау қояды және негізгі
шаруашылық серіктестігі болып танылады. Негізгі серіктес пен оның еншілес
серіктестіктері топ құрады. Аналитикалық есеп әрбір еншілес серіктестік
бойынша жүргізіледі. Егер инвестор басқа исубъекттің 50-тен кем дауыс
беруші акциясына ие болса, мұндай жағдай да инвестелетін объект тәуелді
субъектке айналады. Еншілес ұйымдардың борыштарын есепке алу үшін Бас
шоттар тізбесінде 1220 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық
борыштары бөлімшесі қарыстырылған. Еншілес ұйым дегеніміз, басқа
шаруашылық ұйым оның жарғылық қорына үлесін қоса алатын ұйым болып
табылады. Еншілес шаруашылық ұйымы өзінің негізгі шаруашылық
серіктестігінің борыштарына жауап бермейді. Тәуелді ұйымдардың еншілес
ұйымдардан айырмашылығы, олар филиал болып табылады және ондай ұйымдардың
өз алдына жарғылық қорлары болмайды, ал олардың балансы ішкі қолдануға ғана
арналады. Сонымен қатар, тәуелді ұйымдар өздерінің қаржы-шаруашылық
қызметінің бухгалтерлік есебін өздері жүргізіп, есеп тіркелімдерін, бас
кітапты толтырады және баланстарын жасайды.
Кесте-6 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық қарызы шоты
бойынша жүргізілетін операциялар
№ Операциялардың Дебеттелетін Кредитте-
мазмұны шот летін шот
Еншілес ұйымдардың қысқа
1 мерзімді қарызы сомасы есеп
айырысу шотына келіп түсті. 1030 1220
Ай соңында (аяғында) еншілес
2 ұйымдардың қысқа мерзімді 1030 1220
қарызы сомасы олардың алашақ
борышы есебінен жабылды.
3 Келісілген бағасы бойынша қысқа
мерзімге жалға берілген негізгі 1220 6210
құралдар үшін жалға алушылардың
берешек сомасы.
Келісілген бағасы бойынша қысқа
4 мерзімге жалға берілген негізгі 1270 6110
құралдар үшін есептелген пайыз
сомасы.
Алынған заемға, несиеге
5 есептелген пайыз сомасы. 2170 6110
Акция дивидентіне есеп-телген
6 пайыз сомасы 2170 6110
Есептелген дивидент және пайыз
7 ретіндегі қарыз сомасы есеп 1030 2170
айырысу шотына келіп түсті.
Қайнар көзі: В.К.Радостовец, Т.О.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, О.И.Шмидт.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: Центраудит-Казахстан. 2008-276
б
Есеп айырысу шоттары арқылы бас кәсіпорынның және еншілес
ұйымдардың есеп айырысуы жүргізіліп қана қоймайды, сонымен қатар бір
еншілес ұйымның екінші бір ұйыммен есеп айырысуы да жүгізіледі.
Бұл жағдайда мәліметтер үш данада жазылады: тараптардың есеп
айырысуына қатысатын үшеудің әрқайсысы үшін [8].
Алдағы кезеңнің есебі. Шаруашылық қызметтің барысында кәсіпорындарда
келесі есепті кезеңнің өндіріс шығындарына немесе айналымына
жатқызылатын шығындар туындайды, яғни пайда болады. Мұндай шығындарға
мынадай жұмсалған шығындар: маусымдық өнеркәсіп саласында өндірісті
дайындау бойынша; жаңа өндірісті, жаңа цехтарды, жаңа агрегаттарды
құрау және жаңа кәсіпорындарды игеру бойынша; өнімнің жаңа түрін
өндіруді игеру мен дайындау және технологиялық процестер бойынша; тау-
кен жұмыстарын жүргізуге даярлық жасау бойынша; егістік жерлерді
қайта өңдеу; өндірісті ұлғайтқан немесе ұйымдастырған жағдайда
жұмысшыларды жаппай жұмысқа қабылдаған кезде; жалға алушының
қаржысының есебінен жасалатын жалға берілген негізгі құралдарды
күрделі жөндеуден өткізген кезде; техникалық әдебиетке, газеттерге,
және журналдарға жазылған кезде; алдағы есепті кезең үшін төленген
жалдау ақысы; алдын ала төленген сақтандыру төлемдері және басқа да
шығындары жатады. Алдағы кезең шығындарын есепке алу
1620 Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындар бөлімшесінің шоттарында
жүргізіледі. Оларға келесілер кіреді:
• Сақтандыру полисі;
• Жалгерлік төлемдері;
• Алдағы кезеңнің есебіне жататын басқа да шығыстар.
1620 Сақтандыру полисі шоты бойынша. Сақтандырушыға бірнеше ай бұрын
сақтандыру төлемдерін төлеу кезінде 16201 Мүлік және жеке басты
сақтандыру бойынша есеп айырысу шоты дебеттеледі және 1050, 1060, 1010
және т.б. шоттары кредиттеледі. Алдын ала төленген сақтандыру төлемінің
сомасы бір мезгілде 16201 шоттың кредитіне 1620 Сақтандыру полисі
шотының дебетіне есептен шығарылады. Сақтандыру төлемінің сомасы сақтандыру
полистерінде айқындалған айлық төлемнің көлемінде 7110, 7440, 8048, 2410
және тағы басқа шоттардың дебетінде есептен шығарылады.
1630 Жалгерлік төлемдері шоты бойынша. Жалға алушылар жалға
берушілерге негізгі құралдарды жалға алғаны үшін бірнеше ай бұрын төленген
жалгерлік төлемдер сомасын есепке алады. Алдын ала төленген жаргерлік
ақысының сомалары 3540 Басқа да кредиторлық борыштар шотының дебетіне
және 1050, 1030, 1010 шоттарының кредитіне жазылады. Алдын ала төленген жал
ақысы сомасын бір мезгілде 1630 шоттың дебетіне 3540 шоттың кредитіне
жатқызады. Жалгерлік төлемдер төленген кезендеріне қарай тендей бөліктермен
ай сайын 2410, 7110, 7210, 8047 шоттарының дебетіне 1630 Жалгерлік
төлемдер шотының кредитіне есептен шығарылады. 1620 Болашақ кезеңнің
есебіне жататын басқа да шығыстар шоты бойынша. 1610 және 1630 шоттарында
есепке алынғандардан басқасы есепке алынады. 1620 шоттың дебеті бойынша
төмендегі шоттар кредиттеледі:
• 1310 Шикізаттар мен материалдар бөлімшесінің шоттары, яғни 1310-
1315, 1317 – жұмсалған шикізаттың, сатылып алынған шала фабрикаттар
және басқа қорлардың құнына;
• 3350 Қызметкерлермен еңбек ақысы бойынша есеп айырысу шоты –
қызметшілерге есептелінген еңбек ақы сомасына;
• 2420 Негізгі құрал-жабдықтардың тозуы бөлімшесінің шоттары, яғни
2421-2429 шоттар – негізгі құралдардың амортизациясы сомасына;
8030 Көмекші өндірістер және 3310 Жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысу - өздерінің қосалқы өндірістерінен және басқа
жатқан қабылдалған электр энергиясы, газ, бу және басқа да жұмыстар мен
қызметтер және т.б. сомасына.
Алдағы кезең шығыстары – белгіленген тәртіпке сәйкес есепті
кезеңде жұмсалған, бірақ есепті кезең шығыстарын қалыптастыруға
қатысы жоқ шығындар сомалары. Бұл шығындар солардың арқасында
табыстардың пайда болуы мүмкін кезеңдерге жатқызылуы тиіс. Бірнеше
есепті кезеңдер шығыстарына мыналар жатады:
- өнімдерді, жұмыстарды, қызмет көрсетулерді жарнамалауға арналған
біржолғы шығындар: бұқаралық ақпарат құралдары арқылы болатын
жарнамалық шаралар, жарнамалық басылымдарды шығару мен тарту,
жарнамалық қалқандарды орнату, жарнамалық плакаттарды желімдеу
және т.б.;
- жаңа өндірістерді, өнімнің жаңа түрлерін немесе жаңа
технологиялық процестерді дайындау мен игеру жөніндегі шығындар;
- кен-дайындау жұмыстарына байланысты шығындар: аршу жұмыстары және
кен орындарын әзірлеу;
- жерді қалпына келтіруге жұмсалатын шығындар және т.б.
Ескерту. Өткізуден тыс табыстарға келетін болсақ, онда бұлар
бойынша қандай болсын бөлумен сиыспайды.
Төлем жасау және активтерді беру, егер бұлар шүбәсіз тәртіппен
жүзеге асырылса, алдағы кезеңдердің шығыстары деп танылады. Егер
берілген активтер ақша қаражатымен төленген шығыстарды, қызмет
көрсетулерді тұтынудан бас тартқан жағдайда қайтарыла қалса, онда
алдағы кезең шығыстары орнына есепке алуда қысқа мерзімді дебиторлық
борыш мойындалды. Атап айтқанда, егер сол алдын-ала төлем белгілі
бір мерзімділікпен жабылған болса да, алдын-ала төлем түріндегі
шығыстарды алдын-ала төлем түріндегі шығыстар алдағы кезеңдер
шығыстарының құрамында көрсетілмеуі тиіс. Мысалы, мерзімді басылымдарға
жылдық жазылысты бір мәрте төлеуді алдағы кезеңдер шығыстары
шотында көрсетуді жіберілген қате деп атауға болады. Өйткені төлеу
кезінде басылым даналарын кәсіпорын әлі алған жоқ, сондықтан
төленген ақша қаражаты Берілген аванстар құрамында саналуға тиіс.
Ұқсас жағдайлар – алдағы кезеңдер үшін енгізілген жалдау төлемдері,
алынған кредиттер бойынша күні бұрын проценттерді төлеу, коммуналдық
төлемдерді аванспен төлеу – алдағы кезеңдер шығыстарына жатпайды.
Бұлар - кәдімгі дебиторлық борыш.
ХҚЕС – ына көшкен кезде алдағы кезеңдер құрамында не саналатынын
нақтылап, жоғарыда аталған шығындарды алдағы кезеңдер шығыстары
құрамынан қысқа мерзімді дебиторлық борышқа көшірген жөн. Алайда,
мәндік қағидатына орай болымсыз сомаларды көшкен кезде бірден кезең
шығыстарына есептен шығаруға болады. Алдағы кезеңнің шығыстары осы
шығыстар мен алынған табыстар арасында байланыс пайда болған сол
есепті кезеңде немесе олар бойынша активтер түскен кезде
экономикалық пайданың алынбағаны айқын болғанда қаржы нәтижесін
қалыптастыру кезінде есептен шығарыла алынады. Жұмсаған шығыстары
ағымдағы шығындар ретінде танылады. Сондықтан кәсіпорынның есеп
саясатында мыналар көрсетілуі тиіс:
1. Кәсіпорын алдағы кезеңдер шығыстарын қашан мойындайды.
2. Алдағы кезеңдер шығыстары қашан шығындарға есептен шығарыла
бастайды.
3. Уақыттың қай кезеңі ішінде олар есептен шығарылуы тиіс.
Яғни алдағы кезең шығыстарының әрбір түрі үшін, мерзімдер
ұзақтығына қарамастан, өз шоты болады. ХҚЕС шоттарының жұмыс
жоспары бойынша алдағы кезеңдердің шығыстарын есепке алу үшін
мынадай екі шот арналған:
1620 – Алдағы кезеңдердің шығыстары (қысқа мерзімді активтер);
2920 – Алдағы кезең шығыстары (ұзақ мерзімді активтер).
Бухгалтерлік есептегі бұл шоттарда алдағы кезеңдер шығыстары
ретінде нақтылы шығындар, яғни келешекте болатын немесе дәл белгілі
бір мерзімге созылған шаруашылық қызмет фактілеріне жататын
атқарылған жұмыстардың немесе көрсетілген қызметтердің аяқталған
нәтижелері көрсетілуі тиіс. 1620 – шотында есепті жылда алдағы
кезеңдерге қатысты шығыстар ескеріледі. Мысалы, сақтандыру ұйымдарына
төленген сақтандыру төлемдері. Сақтандыру жөніндегі шығыстар алдағы
кезеңдер шығыстарына капиталдандырылады және біртіндеп тиісті
кезеңдегі (сақтандыру полисінде көрсетілген мерзімдер шегінде)
шығыстарға жатады. 2920 – шотта алдағы есепті кезеңдерге, яғни бір
жылдан асаға қатысты шығыстар ескеріледі. Мысалы, бұлар мынадай болуы
мүмкін:
- бір жылдан аса мерзімдерге сақтандыру полисін алу;
- жаңа өндірістерді әзірлеу мен игеру жөніндегі шығындар;
- өндіру салаларындағы кен-дайындау жұмыстары бойынша шығыстар
есепті кезең аяғында алдағы кезеңдер шығыстарына
капиталдандырылуға және өндіру басталған кезден бастап есептен
шығарылуға, яғни амортизациялануға тиіс.
Есепті кезең аяғында алдағы кезеңдер шығыстарына түгендеу жүргізу
кезінде түгендеу комиссиясы мыналарды:
- алдағы кезеңдер шығыстарының құрамында ескерілген шығыстар
түрлерінің кәсіпорынның есеп саясатында белгіленген тізбесіне
сәйкестігін;
- осы шығыстарды есепті кезең шығыстарына есептен шығарудың
уақытылығы мен дұрыстығын тексереді.
- алдағы кезеңдер шығыстарының шоттарында кәсіпорын жасаған есеп-
қисаптарға және кәсіпорынның қабылданған есеп саясатына
сәйкес құжатпен негізделген мерзім ішінде кәсіпорынның
шығыстарына жатқызылуы тиіс шығыстар қалуы мүмкін.
Кесте-7 Алдағы кезеңдер шығыстарын есепке алу жөніндегі шоттар
корреспонденциясы
Операция мазмұны Дебет Кредит
Шоттарды қайта сыныптау : ШҮЖ шотын жабу және
ХҚЕС бойынша ШЖЖ – да шот ашу 1620, 29201620
Сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымының
сақтндыру төлемдерінің сомалары 1620, 1030, 1050
2920
7 кестенің жалғасы
Сақтандырушы ұйым жүзеге асырған сақтандыру
төлемдеріне (сыйлықақыларына) байланысты 7110, 1620,
шығыстарды есептен шығару 7210, 80402920
Кен–дайындау және басқа да жұмыстарға қатысты шығындарды көрсету:
НҚ тозуын есептеу; 1620, 2420
2920
- материалдарды есептен шығару; 1620, 1310, 1350
2920
әлеуметтік сақтандыру жөніндегі әлеуметтік 1620, 3150,
салық пен міндеттемелерді есептеу; 2920 3210
атқарылған жұмыс пен көрсетілген қызмет үшін 1620, 29203310
жеткізушілермен және мердігерлермен есеп
айырысу;
жалақыны есептеу. 1620,2920 3350
Есепті кезеңге жтатын үлестерге кен-дайындау 8040 1620,2920
жұмыстарына байланысты шығындарды есептен
шығару.
Алдағы кезеңдердің ұзақ мерзімді шығыстарын 1620 2920
алдағы кезеңдердің қысқа мерзімді шотына
аудару.
Қайнар көзі: Айрих Н. Алдағы кезеңнің шығыстары. Бухгалтер
бюллетені№6 Ақпан 2006 10 б
Алдағы кезеңнің есебіне жататын шығындар жыл сайын түгенденуі
қажет. Бұл түгендеу осы шоттың келесі жылға ауысатын қалдықтарының
айқындылығын және олардың жыл ішіндегі өндіріс шығындарына немесе
айналым шығындарына жататындығын қамтамасыз етеді [9].
Берілген аванстар есебі. Берілген аванстардың есебіне келесілер кіреді:
Тауарлық-материалдық қорларды жеткізіп беруі үшін берілген аванстар;
Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген
аванстар.
Өзге де берілген аванстар
Ал берілген аванстар дегеніміз ұйымның жабдықтаушылар мен қызмет
көрсетушілерге олардан алынатын тауарлық-материалдық қорлар, негізгі
құралдар, материалдайда бір қызметі үшін алдын ала төленіп қойылған
сомалары болып табылады.
Кесте-8 Берілген аванстар шоты бойынша жүргізілетін операциялар
№ Операциялардың Дебиттелетін Кредиттелетін шот
мазмұны шот
1 2 3 4
Жабдықтаушыларға олардан алдағы1610 1070,
1 уақытта алынатын тауарлар, 1010,
материалдық құндылықтар үшін 1030
аударылған аванс сомасы.
Мердігерлерге олардың алдағы 1610 1070,
2 уақытта атқаратын жұмыстары мен 1050,
көрсететін қызметтері үшін 1030
аударылған аванс сомасы.
Бұрын төленген аванс сомасы 3310 1610
3 есебінен қоюшы мердігерлерге
борыш сома өтелді.
Аванс ретінде жабдықтау
4 шы-мердігерлерге алдын ала 1070, 1610
аударылған сомалардың 1050,
пайдаланбаған бөлігі 1030
қайтарылды.
Қайнар көзі: В.Л.Назарова. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі
бухгалтерлік есеп. Алматы:Экономика. 2005-90 б
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің міндеттемелерінің есебі
міндеттемелер бөлімі бойынша жүргізіледі. 3010 Банк мекемелері
несиелердің есебі. Несие-бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға
немесе жеке адамның заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде пайыз, өсім
алу үшін белгілі бір уақытта заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге
байланысты пайда болатын экономикалық қарым-қатынас жүйесі болып табылады.
Банк несиесі есебі қысқа және ұзақ мерзімде несие беру туралы Қазақстан
Республикасының Ұлттық банк мекемесі бекітетін қысқа және ұзақ мерзімде
несие беру ережелеріне сай жүргізіледі. Несие алу үшін кәсіпорындар банк
мекемесі басшысының атына өтініш береді. Бұл өтінішке қосымша өзіне қажетті
несие сомасы мөлшеріне, оның жұмсалатын мақсаты мен бағытын, өтелу яғни
қайтару мерзімін, сонымен қатар осы несие сомасы арқылы орындалатын
операциялар үшін жасалған бизнес-жоспар, тағы да басқадай құжаттар табыс
етуі тиіс. 3020 Банктен тыс мекемелердің несиелер есебі. Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есеп беру туралы заңға сәйкес барлық кәсіпорындар
өздерінің меншігіндегі ақшаларының қозғалысын еркін пайдалануға, яғни өз
қалауы бойынша жұмсауға құқылы. Яғни өзінің бос тұрған ақшаларын кәсіпорын
басқа кәсіпорындарға инвестиция ретінде салуға немесе беруіне болады. 3050
Басқадай несиелік операциялар есебі. Коммерциялық банктер іс жүзінде
көбінесе несиені нақты ақшалай емес,төлем қаржысы есебінде, яғни
пайдаланатын вексель түрінде береді. Несие алушы ұйымдар мұндай
вексельдерді өздерін материалдық қорлармен, тауарлармен жабдықтайтын,
сондай-ақ қызмет көрсететін жабдықтаушылармен есеп айырысу үшін
пайдаланады. 3520 Алдағы кезең кірістерінің есебі.
Кәсіпорындарының ағымдағы кезеңде алған, бірақ бұдан кейінгі есепті
кезеңдерге жататын табыстары алдағы кезеңдерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫҢ НЕГІЗГІ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... 5
1.2 ХҚЕС сәйкес дебиторлық берешектерді есепке алу
ерекшеліктері ... ... ... ...7
1.3 Кредиторлық қарыздардың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22
2 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫҢ АУДИТІ МЕН ТАЛДАУЫ
2.1 Дебиторлық қарыздар есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 32
2.2 Кредиторлық қарыздар есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың ЖШС Көктерек мысалында
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3 ХҚЕС СӘЙКЕС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІНІҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес дебиторлық және
кредиторлық қарыздар есебінің
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.2 Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес дебиторлық және
кредиторлық қарыздар есебінің жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .. ...62
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының бюджеттік Кодексіне сәйкес 2009-2011 жылға
арналған бюджеттік заңына Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлауын, осы
заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік
негізінде жүргізуге мүмкіншілік береді [1].
Дебиторлық қарыз – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
(бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы
өткізілген тауар (жұмыс, көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша
міндеттемелері.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – дебиторлық қарыздар (алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек қарызы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.Дебиторлық қарыздар
шаруашылықтың ішінде және сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен
де пайда болады.
Дебиторлық қарыз ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе операциялық
циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген)
төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық қарызы;
- басқадай дебиторлық қарыздар.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – дебиторлық және кредиторлық қарыздарыдың
аудитін ұйымдастырылуының ерекшеліктеріндегі проблемаларды айқындау.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан
оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде
алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – дебиторлық қарыздар деп
аталады.
Кредиторлық қарыз – бұл кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға
берешек сомасы.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – дебиторлық қарыздар (алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек қарызы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.Дебиторлық қарыздар
шаруашылықтың ішінде және сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен
де пайда болады.
Дебиторлық қарыз ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе операциялық
циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген)
төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық қарызы;
- басқадай дебиторлық қарыздар.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – дебиторлық және кредиторлық қарыздарыдың
аудитін ұйымдастырылуының ерекшеліктеріндегі проблемаларды айқындау.
.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қойылады:
← Дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздардың аудитін
ұйымдастыру негізі мен ерекшеліктерін айқындау
← Дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздардың аудитінің
нормативтік актілері мен жүргізілу қағидаларын сипаттау
← Дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздардың аудитінің
орындалуы мен жүргізу саясатын қарастыру
← Дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздардың аудитінің
проблемалары мен жетілдіру жолдарын зерделеу
← Халықаралық стандарттар негізінде дебиторлық және кредиторлық
қарыздар есебін жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыс жазу барысында Қазақстан Республикасы бюджеттік Кодексі,
2009-2011 жылға арналған бюджеттік заңы, ҚР Қаржы Министрлігінің нұсқаулар
және басқа да нормативтік құжаттар қолданылды.
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫҢ НЕГІЗГІ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың мәні мен маңызы
Есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық қарызды бөліп көрсетеді.
Саудалық дебитор қарызы – негізгі іс - әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық қарыз іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде
(субъект қызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды жабуға
арналған депозиттер, алуға арналған дивидендтер мен проценттер, үкімет
органдарына салықтарды қайтару жөніндегі тілек талап және басқалар) пайда
болады.
Дебиторлық қарыз үш топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар, алынған
векселдер және басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке
және субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек – талаптары
кіреді. Дебиторлық қарыз алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
борышты өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді болады.
Әдетте дебиторлық қарыз шот – фактуралармен расталады. Алынған вексельдер
бабы борыштық міндеттемелермен расталады. Кәсіпорынның балансындағы алынған
вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың
ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми қарызы болып есептелінеді.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық қарыздың пайда
болуы субъектінің шаруашылық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып
саналады. Дебиторлық қарыз пайда болу сипатына қарай қалыпты және
ақталмайтын делініп бөлінеді. Субъектінің өндірістік – шаруашылық іс-
әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген
нысандарымен пайда болғандары қалыптыға жатады [1,24].
Мерзімінде төленбеген дебиторлық қарыз ақталмайтын болып саналады. Ол
есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп
жүргізудегі кемшіліктер, тауарлық – материалдық қорларды жіберуді
бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.
Шаруашылық субъектінің қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің
қатарына дебиторлық қарыздардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық
қарыздардың есептелген уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім
күндерінің саны. Кәсіпорынның дебиторлық қарызы оған байланысты кіріс
танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық қарыздар сатылған өнімдер мен
тауарлардың құнынан баға женілдіктерін (скидки) және қайтарылған
тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Бір
жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық қарыздар Ұзақ мерзімді
дебиторлық қарыздар болып есептеледі. Дебиторлық қарыздардың пайда болған
уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша
кіріс көп жағдайларда ескерілмейді.
Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға
жеңілдіктерін береді. Кәсіпорындардың бұндай қадамға баруының басты себебі
сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін арттыру
болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін (скидки) пайдалану ұйымның
күмәнді қарыздарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді. Халықаралық
тәжиребеде баға женілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен) бірге сауда
жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен
жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін тауарларды сатудағы
жарнама ретінде пайдаланады. Кәсіпорындардың сауда жеңілдігін қолдануының
мақсаты баға женілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға
болады.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық қарыздар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады:
Нөмірі 8 – журнал – ордер – Алынуға тиісті қосылған құн салығы,
Есептелген пайыздар, Басқадай дебиторлық қарыздар және Берілген
аванстар деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
Нөмірі 9 – Журнал – ордерге қосымша тізімдеме – Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша;
Нөмірі 10 – Журнал – ордер – Күдікті қарыздар бойынша резерв, Алдағы
кезең шығындары шоттарының кредиті бойынша;
Нөмірі 11 – Журнал – ордер – Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
қарызы шотының және Еншілес серіктестіктердің дебиторлық қарызы шотының
кредиті бойынша жүргізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар өзінің шаруашылық қызметі барысында меншікті
капиталымен қатар басқа қарастырылған капиталды да қолданады. Бұл
қарастырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады . Кез
келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін қажетті
шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы – мердігерлердің алдында
міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өзінің сататын тауарларын
жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымның алдында қарыз болуы мүмкін.
Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын кәсіпорындардың өзі
қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың істеген
еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның
алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен
банктер, банктен тыс мекемелерден, шет елдерден қарыз, несие алып өздерінің
жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп
алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып
жатқан ұйымдар көптеп кездеседі [1,35].
Осы айтылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есептегі ең негізгі, яғни
қай саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейкесті мәселелері екендігі
сөзсіз. Кәсіпорындардағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар кестесінің
алтыншы міндеттемелер деп алынатын бөлім шоттарында есептеліп жүргізіледі.
2. . ХҚЕС сәйкес дебиторлық берешектерді есепке алу ерекшеліктері
Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
1210 Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық борышы.
1220 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы.
1230. Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа
мерзімді дебиторлық борышы.
1240. Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді
дебиторлық борышы.
1250. Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық борышы.
1260. Жалдау бойынша қысқа мерзімді дебиторлық борыш.
1270. Алуға қысқа мерзімді сыйақылар.
1280. Өзге қысқа мерзімді дебиторлық борыш.
1290 Күмәнді талаптар бойынша резерв [6].
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық
борышының есебі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық борышы деп аталатын бөлім шоттары
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі
борыштары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді:
1210 Алынуға тиісті борыштар шоты;
1130 Алынған вексельдер шоты;
1210 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілердің басқадай борыштары
шоты.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар сатып алушы заңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған
тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін борыш
сомаларын білдіреді. 1210 Алынуға тиісті борыштар шотында жөнелтілген
өнім,тауарлар, орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге
банк қабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық
борыштар ағымдағы немесе қысқа мерзімдегі дебиторлық борыштар, яғни бір
есептік кезеңннің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық борыштар,
яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді. Сатып
алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша бухгалтерлік
есепке келесі жазулар жазылады. Сатылған өнімнің, тауарлардың, істелінген
жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына
төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалады:
- 7010 Сатылған дайын өнімнің, жұмыстардың, қызметтердің өзіндік құны
шоты дебеттеледі де, 1330 Алынған тауарлар, 8010 Негізгі өндіріс,
8020 Өз өндірісінің шала өнімдері, 8030 Қосалқы өндіріс және басқа
шоттары кредиттеледі. Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес
активтерді, негізгі құралды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары
дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі.
- Сатылған өнімнің, тауарлардың, атқарылған жұмыстың, көрсетілген
қызметтердің сату құнына 2110-шоты дебеттеледі де, 6010 Сатылған
дайын өнімнен, жұмыстардан, қызметтерден түскен табыс және басқа
шоттары кредиттеледі.
Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралды, яғни 6210
шоттың кредиті, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздары, яғни 6210
шоттың кредиті сатқан кезде жасалады. Осы жасалған корреспонденциямен бірге
қосымша құн салығына 2110 шоты дебеттеліп, 3130 шоты кредиттеледі. Сатып
алушыларға және тапсырыс бесушілерге төлеу үшін берілген есеп айырысу-төлем
құжаттарын төлегеніне қарай 1050 Валюталық шотындағы нақты ақша, 1060
Есеп айырысу шотындағы нақты ақша, 1010 Кассадағы нақты ақша шоттары
дебеттеледі де, 1210 Алынуға тиісті қарыздар шоты кредиттеледі. Егер
сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдықтаушыға аванс
төлесе, яғни 1050, 1030, 1010 -шоттардың дебеті, 3510 Тауарлы-материалдық
запастары мен жабдықтау үшін алынған аванстар немесе 1270 Жұмыстарды
орындау және қызмет көрсеткені үшін алынған аванстар шоттардың кредиті,
онда сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын шегеріп
барып төлем жасайды. Жабдықтаушы кәсіпорынның бухгалтериясы бұрынырақ
төленген авансты есепке алады да, ол: 3510 шотының дебеті және 1210-
шотының кредиті бойынша көрініс табады.
Егер де алынуы тиіс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң
теңгемен көрсетілсе, онда олардың есептік кезеңнің соңына пайда болған оң
айырмасы 1210 шоттың кредитінде көрініс табады. Қысқа мерзімді дебиторлық
борыштар соларға байланысты түсетін табысты салыстырғанның нәтижесінде ғана
танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да берілген
жеңілдіктермен қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың құны шегеріледі. Баға
мен сатудан берілген жеңілдіктер 6030 Сатудан жасалған жеңілдіктер, 6030
Бағадан жасалған жеңілдіктер деген шоттары дебеттеліп, 1210 шоты
кредиттеледі.Осыған сәйкес, бұрындары есептелген қосылған құн салығы да
түзетіліп жазылады. Айдың аяғындағы 1210-шоты бойынша сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің өздеріне келген тауарлы-материалдық қорлар және
орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін өтелмеген борыштың
қалдығын көрсетеді. Қысқа мерзімді дебиторлық борыш айналыстан қаражатты
айыратындығын көрсететін болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер
бірінші кезекте олардың айналымдылығын талдайды. Әдетте, қысқа мерзімді
дебиторлық борыштың айналымдылығы 30-дан 90 күнге дейін тең болады, егер де
осы мерзімнен асып кетсе, онда оны мерзімі өтіп кеткен деп санайды. Соның
нәтижесінде кейінгі кездері қысқа мерзімді дебиторлық борышты талап ету
құқығын факторингалық компанияларға жүктейді.Факторингалық операциялардың
есебі. Факторинг, басқаша айтқанда, қаржылық агент болып табылады және ол
үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп беру үшін қызмет етеді. Ондай қаржылық
агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық ұйымдар бола алады,
бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия болуы керек. Бірақ
кез келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен шұғылданбастан бұрын
екі жақтың да несие қабілеттігін тексереді және көрсеткен қызметі үшін, өз
құқығын берген кәсіпорын автоматты түрде төлеуге тиіс. Бұл арада өзінің
дебиторлық борышты талап ету құқығын берген кәсіпорын мен факторинг
компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай келісімшарт ашық та, жабық та
болуы мүмкін. Мысал. ЖШС Көктерек ЕТ ААҚ-на 326250 теңгеге тауарды
беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Енді осы жеткізіп берген
тауарына толық төлемін алу үшін ЖШС Көктерек факторингалық компаниясымен,
яғни ЕТ ААҚ-мен келісім шартқа отырады. Келісім шарттың жағдайы бойынша
факторингалық компания ЕТ ААҚ, ЖШС Көктерек Шұжық ААҚ-на тауарды
жөнелткеннен кейін үш күннің ішінде АТК Талсай Ет ЖШС-тің есеп айырысу
шотына ақшаны аударуы тиіс. Шын мәнінде, Шұжық ААҚ жасалған контрактының
80% құнын бірден аударған, ал қалған контрактының құнынан (20%) марапаттау
сомасы ұсталып, содан қалған сомасы аударылған. Келісім-шартқа сәйкес
марапаттау сомасы, несие мөлшерлемесі сияқты 38% жылдық мөлшерлемесінің
деңгейінде ұсталған. Қаражаттың айналымдық мерзімі 18 күнді құраған.
Факторинг келісім-шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9% {(38%*18 күн) 360
күн} құраған және сол сомасы төлеуге қабылданған. Енді біз шоттар
корреспонденциясын жасап көрейік [7].
Кесте -1 ЖШС Көктерек -тің Тасты ААҚ-мен есеп айырысу
корреспонденциясы
Қатар №Шаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар корреспонденциясы
мазмұны теңге
Дебет Кредит
1 2 3 4 5
Жабдықтаушы-кәсіпорында (ЖШС Көктерек)
Контрактының шарты бойынша
1. ЖШС Көктерек Шұжық
ААҚ-ға тауарды жөнелтті:
жөнелтілген тауардың нақты
өзіндік құнына
келісімшарттың құнына
196875 7010 1330
281250 1210 6010
Қаржылық агенттен (ЕТ
2. ААҚ) жөнелтілген тауардың
80% алынды 261000 1030 3370
1 Кестенің жалғасы
Қаржылық агентке көрсеткен
1 қызметі үшін, марапаттау
сомасы шығысқа жатқызылды 6199 7310 3370
Қалған 20% қаржылық
2 агенттен алынды, бірақ осы
сомадан марапаттау сомасы
шегерілді 59051 теңге 59051 1030 3370
(326250 *20% -6199)
Борыштары кіріске алынды
3 326250 370 1210
Қарыз-кәсіпорында (Шұжық ААҚ)
ЖШС Көктерек тен
4 жөнелтілген тауар- ЕТ
ААҚ-ға келіп түсті:
-тауар құнына 281250 1330 3310
-ҚҚС (15%) 45000 1420 3310
Қаржылық агенттің талап
5 еткен сомасы, алынған тауар
үшін төленді 326250 1410 1030
6 Борыштары кіріске алынды 326250 3310 1410
7
Қаржылық агентте (ЕТ ААҚ)
Факторингі келісімшарты
8 бойынша ЕТ ЖШС-гі қарыз
соманың 80% аударды 261000 1410 1030
Факторингі бойынша
9 марапаттау сомасы 6199 1270 6110
есептелінді 6199 теңге
(326250 *1,9%)
10 Шұжық ААҚ-нан талап
етілген қаржы сомасы алынды326250 1030 3370
11 Факторингі келісімшарты-
ның жағдайы бойынша ЕТ
ЖШС-ке 20% қалған сомасы
аударылды (бірақ бұл жерде
марапаттау сомасы
шегерілді) 59051 1410 1030
1 кестенің жалғасы
12 Қарыздарға кіріске алынды 326250 3370 1410
Қайнар көзі: В.К.Радостовец, Т.О.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, О.И.Шмидт.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: Центраудит-Казахстан.
2003-250-251 бб
Кесте-2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты
бойынша жүргізілетін операциялар
№ Операциялардың мазмұны Дебеттелетін Кредиттелетін
шот Шот
Тиеп жіберілген тауарға,
1 өнімге, көрсетілген
қызметке есептелінген
сатып алушы, тапсырыс 1210 6010
берушілердің борышы
2 Тиеп жіберілген тауарға,
өнімге, көрсетілген
қызметке есептелінген
қосылған құн салық 1210 3130
сомасы
Қарыз сомасы бұрын
3 алынған аванс сомасынан
шегерілді 4410 1210
4 Сатып алушы және
тапсырыс берушілерден
есеп айырысу шотына 1030 1210
келіп түскен сома
Сатып алушы және
5 тапсырыс берушілердің
борышы олардың
кредиторлық қарызы 3370 1210
есебінен өтелінді
6 Сатып алушы және
тапсырыс берушілер 1030 1210
берген вексельдері үшін
борыштарын төледі
Қайнар көзі: Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и
новая корреспонденция счетов. Алматы:Экономика. 2003-23-24 бб
Күмәнді қысқа мерзімді дебиторлық борыш пен оны бағалау. Салық заңына
сәйкес күмәнді талаптар – Қазақстан Республикасының занды және жеке
кәсіпкерлері – резиденттеріне, сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты
мекеме арқылы іс-әрекет жасайтын занды тұлғалар-резидент еместерге тауар
өткізу, жұмыс орындау, қызмет көрсету нәтижесінде пайда болған және талап
пайда болған сәттен бастағанда үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған талаптар;
сонымен қатар өткізілген тауарлар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызметтер
бойынша пайда болған және Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес салық
төлеуші-дебиторды банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған
талаптар да күмәнді деп танылады. Күмәнді қарыз бойынша резерв құру тәртібі
Табыс 5 бухгалтерлік есеп стандарттарымен және оған күмәнді қарыз
бойынша резерв құру тәртібі атты әдістемелік ұсыныстармен реттеледі.
Күмәнді қарыз бойынша резерв есепті кезең соңында өткізілген қысқа
мерзімді дебиторлық борышты түгендеу қорытындылары негізінде құрылады.
Күмәнді қарызды бағалау жөнінде екі тәсіл бар: өткізу, орындалған жұмыс,
көрсетілген қызмет көлемінің проценті тәсілі, төлеу мерзімі бойынша
шоттарды есептеу тәсілі. Өткізу көлеміне байланысты процент тәсілі –
үмітсіз қарыздардың проценті жалпы өткізу көлемінде анықталады. Бұл үшін
бірнеше есепті кезең ішінде (ең азы үш жыл) тауар өткізу көлемін және
күмәнді қарыз бойынша резерв пайда болуы үшін процентті белгілеуге арналған
төленбеген шоттар сомасын талдау қажет. Мысалы. Жыл ішіндегі өткізу көлемі
1390 мың теңгені құрады.
Кесте-3 Күмәнді борыштың орташа процентінің есебі
Жылдар Өткізу көлемі Үмітсіз қарыздар Процент
сомасы
2006 630 21 3,3
2007 890 15 1,7
2008 1200 19 1,6
Жиыны 2720 55 2
Қайнар көзі: В.Л.Назарова. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі
бухгалтерлік есеп. Алматы:Экономика. 2007-85 бб
2007 ж. үшін күмәнді қарыз бойынша резерв сомасы (3,3+1,7+1,6) : 3 =
2,2%
1390 х 2,2% = 30,58 мың теңгені құрады.
Есепті кезең соңында мынадай жазба жазылады:
7210 Жалпы және әкімшілік шығындары шот дебеті
1290 Күмәнді қарыз бойынша резерв шот кредиті – 30,58 мың теңге.
Төлеу мерзімі бойынша шоттарды есептеу тәсілі – берешекті төлеу
мерзімі бойынша күмәнді талаптар проценті анықталады. Бұл үшін алынуға
тиісті барлық шоттарды мынандай категориялар бойынша жіктеу қажет:
• өтеу мерзімі әлі болмаған шоттар;
• 1 күннен 30 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
• 31 күннен 60 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
• 61 күннен 90 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
• 90 және одан көп күндерде төлеу мерзімі бар шоттар.
Кесте-4 Қысқа мерзімді дебиторлық борыштарды төлеу мерзімдерін
есептеу тәсілі
Күмәнді деп Күмәнді
Қысқа мерзімді дебиторлық Сомасы (мың саналатын борыш
борышты төлеу мерзімдері теңге) борыштар сомасы
проценті
төлеу мерзімі әлі болмаған 360 18 64,8
шоттар
төлеу мерзімі 1 күннен 30 күнге 270 22 59,4
дейінгі шоттар
төлеу мерзімі 31 күннен 60 күнге210 14 29,4
дейінгі шоттар
төлеу мерзімі 61 күннен 90 күнге180 22 41,4
дейінгі шоттар
төлеу мерзімі 90 және одан көп 100 24 32,0
күндерге дейінгі шоттары
Жиыны 1120 100 226,7
Қайнар көзі: В.Л.Назарова. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі
бухгалтерлік есеп. Алматы:Экономика. 2005-85 бб
Күмәнді борыш сомасы 226,7 мың теңге құрайды.
7210 Жалпы және әкімшілік шығындары шот дебеті
1290 Күмәнді қарыз бойынша резерв шот кредиті – 226,7 мың теңге.
Субъект балансынан бұрын талап етілмеген, күмәнді деп танылған
борыштардыы есептен шығарғанда мынандай жазба жазылады:
1290 Күмәнді борыш бойынша резерв шот дебеті
1210 Алынуға тиісті шоттар шот кредиті
1220 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы шот
кредиті – 226,7 мың тенге.
Кесте-5 Күмәнді борыштар бойынша резервтер шоты арқылы жүргізілетін
операциялар
Операциялардың Кредит-тел
мазмұны Дебетте-летін шот
етін шот
Күмәнді борыштар резерв жасалды
7210 1290
Күмәнді қарыздар бойынша құрылған резерв сомасының
есебінен дебиторлық борыш жабылды 1290 1210,
1250,
1410
Жыл соңында күмәнді борыштар бойынша құрылған
резерв сомасының артығы сторно етілді.(қызыл 7210 1290
сиямен)
Сатып алушының дебиторлық борышы үмітсіз қарыз
ретінде есептен шығарылып белгілі бір уақыт 1210,
өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен1290 1250,
шығару осы есеп беру кезеңінде жүргізелсе): 1410
Сатып алушының дебиторлық борышы үмітсіз қарыз
ретінде есептен шығарылып белгілі бір уақыт 1050, 6160
өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен1030,
шығару келесі есеп беру кезеңінде жүргізелсе). 1010
Қайнар көзі: В.К.Радостовец, Т.О.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, О.И.Шмидт.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы : Центраудит-Казахстан. 2003-275
бб
Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы. Егер субъект
басқа субъектің 50%-тен асатын дауыс беруші акцияларына тікелей немесе
жанама ие болса, инвестор бұл субъектіге бақылау қояды және негізгі
шаруашылық серіктестігі болып танылады. Негізгі серіктес пен оның еншілес
серіктестіктері топ құрады. Аналитикалық есеп әрбір еншілес серіктестік
бойынша жүргізіледі. Егер инвестор басқа исубъекттің 50-тен кем дауыс
беруші акциясына ие болса, мұндай жағдай да инвестелетін объект тәуелді
субъектке айналады. Еншілес ұйымдардың борыштарын есепке алу үшін Бас
шоттар тізбесінде 1220 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық
борыштары бөлімшесі қарыстырылған. Еншілес ұйым дегеніміз, басқа
шаруашылық ұйым оның жарғылық қорына үлесін қоса алатын ұйым болып
табылады. Еншілес шаруашылық ұйымы өзінің негізгі шаруашылық
серіктестігінің борыштарына жауап бермейді. Тәуелді ұйымдардың еншілес
ұйымдардан айырмашылығы, олар филиал болып табылады және ондай ұйымдардың
өз алдына жарғылық қорлары болмайды, ал олардың балансы ішкі қолдануға ғана
арналады. Сонымен қатар, тәуелді ұйымдар өздерінің қаржы-шаруашылық
қызметінің бухгалтерлік есебін өздері жүргізіп, есеп тіркелімдерін, бас
кітапты толтырады және баланстарын жасайды.
Кесте-6 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық қарызы шоты
бойынша жүргізілетін операциялар
№ Операциялардың Дебеттелетін Кредитте-
мазмұны шот летін шот
Еншілес ұйымдардың қысқа
1 мерзімді қарызы сомасы есеп
айырысу шотына келіп түсті. 1030 1220
Ай соңында (аяғында) еншілес
2 ұйымдардың қысқа мерзімді 1030 1220
қарызы сомасы олардың алашақ
борышы есебінен жабылды.
3 Келісілген бағасы бойынша қысқа
мерзімге жалға берілген негізгі 1220 6210
құралдар үшін жалға алушылардың
берешек сомасы.
Келісілген бағасы бойынша қысқа
4 мерзімге жалға берілген негізгі 1270 6110
құралдар үшін есептелген пайыз
сомасы.
Алынған заемға, несиеге
5 есептелген пайыз сомасы. 2170 6110
Акция дивидентіне есеп-телген
6 пайыз сомасы 2170 6110
Есептелген дивидент және пайыз
7 ретіндегі қарыз сомасы есеп 1030 2170
айырысу шотына келіп түсті.
Қайнар көзі: В.К.Радостовец, Т.О.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, О.И.Шмидт.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: Центраудит-Казахстан. 2008-276
б
Есеп айырысу шоттары арқылы бас кәсіпорынның және еншілес
ұйымдардың есеп айырысуы жүргізіліп қана қоймайды, сонымен қатар бір
еншілес ұйымның екінші бір ұйыммен есеп айырысуы да жүгізіледі.
Бұл жағдайда мәліметтер үш данада жазылады: тараптардың есеп
айырысуына қатысатын үшеудің әрқайсысы үшін [8].
Алдағы кезеңнің есебі. Шаруашылық қызметтің барысында кәсіпорындарда
келесі есепті кезеңнің өндіріс шығындарына немесе айналымына
жатқызылатын шығындар туындайды, яғни пайда болады. Мұндай шығындарға
мынадай жұмсалған шығындар: маусымдық өнеркәсіп саласында өндірісті
дайындау бойынша; жаңа өндірісті, жаңа цехтарды, жаңа агрегаттарды
құрау және жаңа кәсіпорындарды игеру бойынша; өнімнің жаңа түрін
өндіруді игеру мен дайындау және технологиялық процестер бойынша; тау-
кен жұмыстарын жүргізуге даярлық жасау бойынша; егістік жерлерді
қайта өңдеу; өндірісті ұлғайтқан немесе ұйымдастырған жағдайда
жұмысшыларды жаппай жұмысқа қабылдаған кезде; жалға алушының
қаржысының есебінен жасалатын жалға берілген негізгі құралдарды
күрделі жөндеуден өткізген кезде; техникалық әдебиетке, газеттерге,
және журналдарға жазылған кезде; алдағы есепті кезең үшін төленген
жалдау ақысы; алдын ала төленген сақтандыру төлемдері және басқа да
шығындары жатады. Алдағы кезең шығындарын есепке алу
1620 Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындар бөлімшесінің шоттарында
жүргізіледі. Оларға келесілер кіреді:
• Сақтандыру полисі;
• Жалгерлік төлемдері;
• Алдағы кезеңнің есебіне жататын басқа да шығыстар.
1620 Сақтандыру полисі шоты бойынша. Сақтандырушыға бірнеше ай бұрын
сақтандыру төлемдерін төлеу кезінде 16201 Мүлік және жеке басты
сақтандыру бойынша есеп айырысу шоты дебеттеледі және 1050, 1060, 1010
және т.б. шоттары кредиттеледі. Алдын ала төленген сақтандыру төлемінің
сомасы бір мезгілде 16201 шоттың кредитіне 1620 Сақтандыру полисі
шотының дебетіне есептен шығарылады. Сақтандыру төлемінің сомасы сақтандыру
полистерінде айқындалған айлық төлемнің көлемінде 7110, 7440, 8048, 2410
және тағы басқа шоттардың дебетінде есептен шығарылады.
1630 Жалгерлік төлемдері шоты бойынша. Жалға алушылар жалға
берушілерге негізгі құралдарды жалға алғаны үшін бірнеше ай бұрын төленген
жалгерлік төлемдер сомасын есепке алады. Алдын ала төленген жаргерлік
ақысының сомалары 3540 Басқа да кредиторлық борыштар шотының дебетіне
және 1050, 1030, 1010 шоттарының кредитіне жазылады. Алдын ала төленген жал
ақысы сомасын бір мезгілде 1630 шоттың дебетіне 3540 шоттың кредитіне
жатқызады. Жалгерлік төлемдер төленген кезендеріне қарай тендей бөліктермен
ай сайын 2410, 7110, 7210, 8047 шоттарының дебетіне 1630 Жалгерлік
төлемдер шотының кредитіне есептен шығарылады. 1620 Болашақ кезеңнің
есебіне жататын басқа да шығыстар шоты бойынша. 1610 және 1630 шоттарында
есепке алынғандардан басқасы есепке алынады. 1620 шоттың дебеті бойынша
төмендегі шоттар кредиттеледі:
• 1310 Шикізаттар мен материалдар бөлімшесінің шоттары, яғни 1310-
1315, 1317 – жұмсалған шикізаттың, сатылып алынған шала фабрикаттар
және басқа қорлардың құнына;
• 3350 Қызметкерлермен еңбек ақысы бойынша есеп айырысу шоты –
қызметшілерге есептелінген еңбек ақы сомасына;
• 2420 Негізгі құрал-жабдықтардың тозуы бөлімшесінің шоттары, яғни
2421-2429 шоттар – негізгі құралдардың амортизациясы сомасына;
8030 Көмекші өндірістер және 3310 Жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысу - өздерінің қосалқы өндірістерінен және басқа
жатқан қабылдалған электр энергиясы, газ, бу және басқа да жұмыстар мен
қызметтер және т.б. сомасына.
Алдағы кезең шығыстары – белгіленген тәртіпке сәйкес есепті
кезеңде жұмсалған, бірақ есепті кезең шығыстарын қалыптастыруға
қатысы жоқ шығындар сомалары. Бұл шығындар солардың арқасында
табыстардың пайда болуы мүмкін кезеңдерге жатқызылуы тиіс. Бірнеше
есепті кезеңдер шығыстарына мыналар жатады:
- өнімдерді, жұмыстарды, қызмет көрсетулерді жарнамалауға арналған
біржолғы шығындар: бұқаралық ақпарат құралдары арқылы болатын
жарнамалық шаралар, жарнамалық басылымдарды шығару мен тарту,
жарнамалық қалқандарды орнату, жарнамалық плакаттарды желімдеу
және т.б.;
- жаңа өндірістерді, өнімнің жаңа түрлерін немесе жаңа
технологиялық процестерді дайындау мен игеру жөніндегі шығындар;
- кен-дайындау жұмыстарына байланысты шығындар: аршу жұмыстары және
кен орындарын әзірлеу;
- жерді қалпына келтіруге жұмсалатын шығындар және т.б.
Ескерту. Өткізуден тыс табыстарға келетін болсақ, онда бұлар
бойынша қандай болсын бөлумен сиыспайды.
Төлем жасау және активтерді беру, егер бұлар шүбәсіз тәртіппен
жүзеге асырылса, алдағы кезеңдердің шығыстары деп танылады. Егер
берілген активтер ақша қаражатымен төленген шығыстарды, қызмет
көрсетулерді тұтынудан бас тартқан жағдайда қайтарыла қалса, онда
алдағы кезең шығыстары орнына есепке алуда қысқа мерзімді дебиторлық
борыш мойындалды. Атап айтқанда, егер сол алдын-ала төлем белгілі
бір мерзімділікпен жабылған болса да, алдын-ала төлем түріндегі
шығыстарды алдын-ала төлем түріндегі шығыстар алдағы кезеңдер
шығыстарының құрамында көрсетілмеуі тиіс. Мысалы, мерзімді басылымдарға
жылдық жазылысты бір мәрте төлеуді алдағы кезеңдер шығыстары
шотында көрсетуді жіберілген қате деп атауға болады. Өйткені төлеу
кезінде басылым даналарын кәсіпорын әлі алған жоқ, сондықтан
төленген ақша қаражаты Берілген аванстар құрамында саналуға тиіс.
Ұқсас жағдайлар – алдағы кезеңдер үшін енгізілген жалдау төлемдері,
алынған кредиттер бойынша күні бұрын проценттерді төлеу, коммуналдық
төлемдерді аванспен төлеу – алдағы кезеңдер шығыстарына жатпайды.
Бұлар - кәдімгі дебиторлық борыш.
ХҚЕС – ына көшкен кезде алдағы кезеңдер құрамында не саналатынын
нақтылап, жоғарыда аталған шығындарды алдағы кезеңдер шығыстары
құрамынан қысқа мерзімді дебиторлық борышқа көшірген жөн. Алайда,
мәндік қағидатына орай болымсыз сомаларды көшкен кезде бірден кезең
шығыстарына есептен шығаруға болады. Алдағы кезеңнің шығыстары осы
шығыстар мен алынған табыстар арасында байланыс пайда болған сол
есепті кезеңде немесе олар бойынша активтер түскен кезде
экономикалық пайданың алынбағаны айқын болғанда қаржы нәтижесін
қалыптастыру кезінде есептен шығарыла алынады. Жұмсаған шығыстары
ағымдағы шығындар ретінде танылады. Сондықтан кәсіпорынның есеп
саясатында мыналар көрсетілуі тиіс:
1. Кәсіпорын алдағы кезеңдер шығыстарын қашан мойындайды.
2. Алдағы кезеңдер шығыстары қашан шығындарға есептен шығарыла
бастайды.
3. Уақыттың қай кезеңі ішінде олар есептен шығарылуы тиіс.
Яғни алдағы кезең шығыстарының әрбір түрі үшін, мерзімдер
ұзақтығына қарамастан, өз шоты болады. ХҚЕС шоттарының жұмыс
жоспары бойынша алдағы кезеңдердің шығыстарын есепке алу үшін
мынадай екі шот арналған:
1620 – Алдағы кезеңдердің шығыстары (қысқа мерзімді активтер);
2920 – Алдағы кезең шығыстары (ұзақ мерзімді активтер).
Бухгалтерлік есептегі бұл шоттарда алдағы кезеңдер шығыстары
ретінде нақтылы шығындар, яғни келешекте болатын немесе дәл белгілі
бір мерзімге созылған шаруашылық қызмет фактілеріне жататын
атқарылған жұмыстардың немесе көрсетілген қызметтердің аяқталған
нәтижелері көрсетілуі тиіс. 1620 – шотында есепті жылда алдағы
кезеңдерге қатысты шығыстар ескеріледі. Мысалы, сақтандыру ұйымдарына
төленген сақтандыру төлемдері. Сақтандыру жөніндегі шығыстар алдағы
кезеңдер шығыстарына капиталдандырылады және біртіндеп тиісті
кезеңдегі (сақтандыру полисінде көрсетілген мерзімдер шегінде)
шығыстарға жатады. 2920 – шотта алдағы есепті кезеңдерге, яғни бір
жылдан асаға қатысты шығыстар ескеріледі. Мысалы, бұлар мынадай болуы
мүмкін:
- бір жылдан аса мерзімдерге сақтандыру полисін алу;
- жаңа өндірістерді әзірлеу мен игеру жөніндегі шығындар;
- өндіру салаларындағы кен-дайындау жұмыстары бойынша шығыстар
есепті кезең аяғында алдағы кезеңдер шығыстарына
капиталдандырылуға және өндіру басталған кезден бастап есептен
шығарылуға, яғни амортизациялануға тиіс.
Есепті кезең аяғында алдағы кезеңдер шығыстарына түгендеу жүргізу
кезінде түгендеу комиссиясы мыналарды:
- алдағы кезеңдер шығыстарының құрамында ескерілген шығыстар
түрлерінің кәсіпорынның есеп саясатында белгіленген тізбесіне
сәйкестігін;
- осы шығыстарды есепті кезең шығыстарына есептен шығарудың
уақытылығы мен дұрыстығын тексереді.
- алдағы кезеңдер шығыстарының шоттарында кәсіпорын жасаған есеп-
қисаптарға және кәсіпорынның қабылданған есеп саясатына
сәйкес құжатпен негізделген мерзім ішінде кәсіпорынның
шығыстарына жатқызылуы тиіс шығыстар қалуы мүмкін.
Кесте-7 Алдағы кезеңдер шығыстарын есепке алу жөніндегі шоттар
корреспонденциясы
Операция мазмұны Дебет Кредит
Шоттарды қайта сыныптау : ШҮЖ шотын жабу және
ХҚЕС бойынша ШЖЖ – да шот ашу 1620, 29201620
Сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымының
сақтндыру төлемдерінің сомалары 1620, 1030, 1050
2920
7 кестенің жалғасы
Сақтандырушы ұйым жүзеге асырған сақтандыру
төлемдеріне (сыйлықақыларына) байланысты 7110, 1620,
шығыстарды есептен шығару 7210, 80402920
Кен–дайындау және басқа да жұмыстарға қатысты шығындарды көрсету:
НҚ тозуын есептеу; 1620, 2420
2920
- материалдарды есептен шығару; 1620, 1310, 1350
2920
әлеуметтік сақтандыру жөніндегі әлеуметтік 1620, 3150,
салық пен міндеттемелерді есептеу; 2920 3210
атқарылған жұмыс пен көрсетілген қызмет үшін 1620, 29203310
жеткізушілермен және мердігерлермен есеп
айырысу;
жалақыны есептеу. 1620,2920 3350
Есепті кезеңге жтатын үлестерге кен-дайындау 8040 1620,2920
жұмыстарына байланысты шығындарды есептен
шығару.
Алдағы кезеңдердің ұзақ мерзімді шығыстарын 1620 2920
алдағы кезеңдердің қысқа мерзімді шотына
аудару.
Қайнар көзі: Айрих Н. Алдағы кезеңнің шығыстары. Бухгалтер
бюллетені№6 Ақпан 2006 10 б
Алдағы кезеңнің есебіне жататын шығындар жыл сайын түгенденуі
қажет. Бұл түгендеу осы шоттың келесі жылға ауысатын қалдықтарының
айқындылығын және олардың жыл ішіндегі өндіріс шығындарына немесе
айналым шығындарына жататындығын қамтамасыз етеді [9].
Берілген аванстар есебі. Берілген аванстардың есебіне келесілер кіреді:
Тауарлық-материалдық қорларды жеткізіп беруі үшін берілген аванстар;
Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген
аванстар.
Өзге де берілген аванстар
Ал берілген аванстар дегеніміз ұйымның жабдықтаушылар мен қызмет
көрсетушілерге олардан алынатын тауарлық-материалдық қорлар, негізгі
құралдар, материалдайда бір қызметі үшін алдын ала төленіп қойылған
сомалары болып табылады.
Кесте-8 Берілген аванстар шоты бойынша жүргізілетін операциялар
№ Операциялардың Дебиттелетін Кредиттелетін шот
мазмұны шот
1 2 3 4
Жабдықтаушыларға олардан алдағы1610 1070,
1 уақытта алынатын тауарлар, 1010,
материалдық құндылықтар үшін 1030
аударылған аванс сомасы.
Мердігерлерге олардың алдағы 1610 1070,
2 уақытта атқаратын жұмыстары мен 1050,
көрсететін қызметтері үшін 1030
аударылған аванс сомасы.
Бұрын төленген аванс сомасы 3310 1610
3 есебінен қоюшы мердігерлерге
борыш сома өтелді.
Аванс ретінде жабдықтау
4 шы-мердігерлерге алдын ала 1070, 1610
аударылған сомалардың 1050,
пайдаланбаған бөлігі 1030
қайтарылды.
Қайнар көзі: В.Л.Назарова. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі
бухгалтерлік есеп. Алматы:Экономика. 2005-90 б
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің міндеттемелерінің есебі
міндеттемелер бөлімі бойынша жүргізіледі. 3010 Банк мекемелері
несиелердің есебі. Несие-бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға
немесе жеке адамның заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде пайыз, өсім
алу үшін белгілі бір уақытта заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге
байланысты пайда болатын экономикалық қарым-қатынас жүйесі болып табылады.
Банк несиесі есебі қысқа және ұзақ мерзімде несие беру туралы Қазақстан
Республикасының Ұлттық банк мекемесі бекітетін қысқа және ұзақ мерзімде
несие беру ережелеріне сай жүргізіледі. Несие алу үшін кәсіпорындар банк
мекемесі басшысының атына өтініш береді. Бұл өтінішке қосымша өзіне қажетті
несие сомасы мөлшеріне, оның жұмсалатын мақсаты мен бағытын, өтелу яғни
қайтару мерзімін, сонымен қатар осы несие сомасы арқылы орындалатын
операциялар үшін жасалған бизнес-жоспар, тағы да басқадай құжаттар табыс
етуі тиіс. 3020 Банктен тыс мекемелердің несиелер есебі. Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есеп беру туралы заңға сәйкес барлық кәсіпорындар
өздерінің меншігіндегі ақшаларының қозғалысын еркін пайдалануға, яғни өз
қалауы бойынша жұмсауға құқылы. Яғни өзінің бос тұрған ақшаларын кәсіпорын
басқа кәсіпорындарға инвестиция ретінде салуға немесе беруіне болады. 3050
Басқадай несиелік операциялар есебі. Коммерциялық банктер іс жүзінде
көбінесе несиені нақты ақшалай емес,төлем қаржысы есебінде, яғни
пайдаланатын вексель түрінде береді. Несие алушы ұйымдар мұндай
вексельдерді өздерін материалдық қорлармен, тауарлармен жабдықтайтын,
сондай-ақ қызмет көрсететін жабдықтаушылармен есеп айырысу үшін
пайдаланады. 3520 Алдағы кезең кірістерінің есебі.
Кәсіпорындарының ағымдағы кезеңде алған, бірақ бұдан кейінгі есепті
кезеңдерге жататын табыстары алдағы кезеңдерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz