Тұмар патшайым

Жоспар
1. Батылда, ержүрек Тұмар
2. Тұмар патшайымның ерлігі
3. Ерлігімен ел есінде қалған Тұмар патшайым

Тұмар (Томирис) ханша (ж.ж.с.д. 570-520) – күнгей түркі сақ халықтарының байырғы заманда ел билеген атақты әйел патшаларының бірі. Грек жазбаларында оның елін «массагет» деп атайды. Тұмар ханша есімінің тарихқа еніп, әлемге әулетінен шыққан, «төрт құбыланың тұтас билеушісі» атанған. Сақ патшайымы Тұмардың есімі ежелгі жазбаларда Томирис деп көрсетілген. Тұмар – массагеттердің патшайымы, скиф халқының көсемі Ишпақайдың ұрпағы, скифтердің патшасы Мадийдің шөбересі, массагеттердің патшасы Сыпырдың қызы немесе немере қызы. Ол бала кезінен әскери іс-қимылдар мен қару-жарақ пайдаланылатын ортада өскен. Әкесімен бірге қуғыншылардан көп рет қашып құтылған. Ал бес жасынан бері асау атқа мініп жүрген. Алты жасында қолына ақинақ – қысқа семсерді ұстап, жаттыға бастаған. Патшайымның анасы Томиристің сәби шағында бақилыққа болған. Кішкентай қызды әкесі тәрбиеледі. Томирис бой жеткен соң тиграхаудтардың билеушісі Рустамға тұрмысқа шықты. Ханша ұзақ уақыт бойы үйлену тойының дұрыстығына көп шүбә келтіріп жүрген. Алайда, бір күні Рустамның жадыраған күлкісін көріп, отау құруға келісті. Үйлену тойынан кейін көп ұзамай Томиристің әкесі дүниеден озды. Осыдан соң өкімет Томиристің қолына көшті. Әкесі өлгеннен кейінгі жалғыздығы жанына қатты батты. Ал күйеуі бар уақытын той-томалаққа арнап, аң аулаған. Жұбайлардың арасы салқындай түседі. Бұл кезде Тұмар және сақшы Бақтиярдың арасында махаббат сезімі оянды. Томирис Бақтиярды қатты жақсы көргеніне қарамастан, ол опасыздық жасады...
Парсының әйгілі патшасыКирдің (ж.ж.с.д. 558 – 530)Орта Азияға басқыншылық жорықпенкелген, «жеңілуді білмейді» деп дәріптелген әскерін ашықшайқаста тас талқанын шығарып жеңуімен тікелей байланысты.
Мемлекетінің аумағын тойымсыздықпен кеңейтеберуді ойлаған Кир патша батыс елдеріне аттанбас бұрын әуелі шығыс жағын қауіпсіздендіру мақсатымен күнгей түркі сақтарды бағындырып алуды көздейді. Сөйтіп түркі сақ еліне елші аттандырып, олардың ханшасы, сол кезде күйеуі өліп жесір отырған Тұмардың (Томириске) өзіне тұрмысқа шығуын сұрайды.
Бұл Кирдің түркі сақтармен соғысуға желеу іздеуі еді. Тұмар ханша Кирдің ұсынысын қабылдамай тастайды. Осыны желеу еткен Кир өзінің жау қайдалап жұтынған жаужүрек жауынгерлерін шығысқа қарай қаптатады. Аракс дариясына жетіп, үстінен қалқыма көпірлерді құруды кемелердің кермесінде мұнара қамалдар тұрғызуды әмір етеді.
Өздерін жаулап алуға келген парсылардың әр қадамын алыстан бақылап, біліп отырған Тұмар ханша олардың дариядан өту үшін әуреленіп, көпір салғалы жатқанын естіп, Кирге арнайы жаушы жібереді.
- Мидиялықтардың патшасы! -, дейді жіберген жаушысы арқылы Тұмар ханша Кирге. - Ниетіңнен қайт. Салып жатқан көпірлеріңнің игілігін көрер көрмесіңді өзің де білмейсің. Өнбес істі қума. Өз патшалығыңа бар да, өз билігіңді жүргізе бер, бізді күндеме. Ал егер алда жалда соғыспай қоймаймын десең, онда көпір салып, уақыт өткізіп, әуре болма. Дарияның біз жақ бетіне шығып соғысамын десең, біз үш күншілік жерге кетіп, жол ашайық, ал дарияның өз жағыңда соғысамын десең, сен үш күншілік жерге шегін. Қалауыңа қарай өзің шеш. Тұмардың ұсынысын Кир әскери кеңеске салады.Біраз пікірталасынан соң, Лидияның бұрынғы патшасы,сол кезде сақтар жағында соғысудыұйғарып,шешімдерінТұмарғахабарлайды.Түркісақтаруәделерінде тұрып, үш күншілік жерге шегініп кетеді. Олардың кеткеніне анық көз жеткізгеннен кейін Кир бүкіл әскерін дарияның арғы бетіне өткізіп, Крездің үйреткен айласымен түркі сақтардың шабылдаушы тобын алдап қолға түсіріп, түгел қырғынға ұшыратады. Осы шабуылшы топтың басшысы, Тұмар ханшаның ұлы Спаргапты(Спаргапис) тұтқынға алады.

Пайдаланған әдебиеттер
Қазақстан тарихы 10 сынып
Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы оқулық
Алматы 2006