Түркі тілдерінде қалыптасқан изафет

Жоспар
Кіріспе

1 Қазақ тілінің (басқа түркі тілдерінің де) грамматикалық құрылысындағы ерекшелігі
2 Матасу термині
3 Матаса байланысатын сөздер
4 Изафеттік құрылыстағы сөз тіркесі
5 Матаса байланысқан сөздердің көптік формасы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Байланысу формаларының лингвистикалық жағынан кенже қалыптасқан түрі –
матаса байланысу формасы.
Түркі тілдерінде қалыптасқан изафеттің үш түрі барлығы айқын. Олар:
темір қасық, дала қосы, оқушының дәптері, Омарбектің інісі, ағаштың бұтағы,
біздің табысымыз. Бұл сөз тіркестерінің бірінші сыңарлары ілік жалғауда,
екінші сыңарлары тәуелдік жалғауда айтылған.
Сөйлемдегі сөздердің осылай байланысуы – қазақ тілінің (басқа түркі
тілдерінің де) грамматикалық құрылысындағы ерекшелігінің бірі. Ондай сөз
тіркестерінің байланысын бірқатар авторлар қиысу деп қарайды. Енді бірқатар
авторлар басқа тілдерде бар байланыс формасының, әйтеуір біріне жатқызу
үшін оны меңгеру деп таниды.
Осы үш түрлі сөз тіркестерінің біріншісі қазір сөз тіркесінің байланысу
формалары бойынша қабысуға, ал дала қосы сияқты бағыныңқы сыңарындағы ілік
жалғауының түсірілуі туралы әр түрлі пікір өз алдына, ал осы тіркесті
М.Балақаев орын тәртібіне байланысты қабысуға жатқызса, С.Аманжолов, оның
шәкірттері матасуға жатқызады.
Оқушының дәптері – сөз тіркесінің алғашқы кезде бірде меңгеруге, бірде
қиыса байланысу формаларына жатқызу сияқты әр түрлі беріліп жүреді. Қазіргі
кезде бұл байланысу формасы басы ашық өз алдына жеке байланысу формасы
ретінде берілуі орынды.
Дегенмен, осы күнгі түркологиялық әдебиеттерде сөйлемді аяқталған,
аяқталмаған деп берілуіне байланысты бастауыш пен баяндауыш арасындағы
байланысты ой аяқталған деген принципке сай сөз тіркеснің аясыда емес,
сөйлемде қарайтын көқарасқа байланысты ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік
жалғаулы сөздерді өзара қиыса байланысу формасына жатқызу да орын алған.
Дұрысында, біздің матасу дегеніміз бен қиысудың кейбір сыртқы ұқсастығы
бары рас. Бірақ екеуі бір емес: екеуінің мазмұны да, сөз тіркесін құраудағы
қызметі де екі басқа. Оның соңғыдан негізгі айырмашылығы мынау: егер
меңгеруде өзара байланысқан сөздердің бірі екіншісіне бағынып тұлғаланса,
матасуда бағыныңқы сөз бағынатын сөзге қарай айқаса байланысады. Басқаша
айтқанда, бір сөздің белгілі жалғауда тұруын керек ететін сөз оның
жетегінде айтылып, оған бағынып тұрады. Егер қиысуда бағыныңқы сөз басыңқы
сөзге иек артып, соның жақтық, көптік мағынасына лайық, белгілі
грамматикалық тұлғада айтылса, матасуда, керісінше, басыңқы сөз өзіне
бағыныңқы сөздің жақтық мағынасымен үйлесіп, тиісті грамматикалық тұлғада
жұмсалады. Сөйте тұрып, ол бағыныңқы сөздің тиісті жалғауда айтылуын керек
етеді:
Менің қарындасым келді.
Сенің қарындасың келді.
Оның қарындасы келді.
Мұнда тәуелдік жалғаулардағы бастауыштарға баяндауыштар бағындырылып,
ілік септікті сөздер олардың анықтауыштары болып тұр. Ортадағы сөздің бірде
I жақтық, бірде II жақтық, бірде III жақтық тұлғада айтылуы оның
бағыныңқысының ерекшелігіне қарай түрленетін болады да, олардың түрленетін
болады да, олардың қай жақта болуымен байланысты. Сонда тәулдеулі сөздер
өзіне бағыныңқы сөздердің мағыналық байланысы айқасқан байланыс болады. Оны
қиысумен салыстыра стрелкамен көрсетсек, былай болады.

Қиысу

Бастауыш
Баяндауыш

Матасу

Анықтауыш
Анықталушы

Матаса байланысуды қиысудан бөліп қарау қазақ тілінің, сонымен қатар
басқа түркі тілдерінің де сөйлем құрылысында бар синтаксистік ерекшелікті
дұрыс тануға себепкер болады. Олай етпей, ағаштың жапырағы, менің жолдасым
дегендерді тек жақтық, сандық қиысу тұрғысынан қарағанда, ондай топтағы
басыңқының тұлғалануы ескеріледі де, ілік жалғауындағы сөздердің тәуелдеулі
сөздерге бағыныңқылық ыңғайда жұмсалатыны ескерілмеген болады. Шынында,
олардың екі жағын бірдей ескеру қажет.
Матасу деген терминді қолдануда изафеттік құрылыстағы (Темірбектің
інісі тәрізді) тіркестің сол сияқты басқа сөз тіркестерімен де тізбектеліп,
шиыршықтана беретінін ескеру қажет. Мысалы:
Темірбектің інісі;
Темірбектің інісінің пальтосы;
Темірбектің інісінің пальтосының түймесі;
Темірбектің інісінің пальтосының түймесінің бауы.
Сенің жолдасың;
Сенің жолдасыңның сөзі;
Сенің жолдасыңның сөзінің қорытындысы;
Сенің жолдасыңның сөзінің қорытындысының жалғасы.
Бұл матаса байланысқан бір тізбекті тіркестің соңғы сөзі одан бұрын
тұрған сөзбен матаса байланысып, ол басқа сөздермен тағы сондай
синтаксистік байланысқа еніп, 3-4 сатылы шумақты топ жасалған. Ол топтың
бірінші және соңғы сөзінен басқалары да анықталушы, әрі анықтауыш болып,
бәрі жиналып, өзара матаса байланысқан бір синтаксистік шумақ болып тұрады.

Изафеттік құрылыстағы сөз тіркестерімен өзара матастырып тұратын
грамматикалық тұлғалар – ілік, тәуелдік жалғаулары. Сонда ондай сөз
тіркестерінің бірінші сыңары ілік жалғауында айтылады да, екінші сыңары
тәуелдік жалғауда болады. Тек біз, сіз деген екі есімдік ілік жалғауда
жұмсалғанда, онымен тіркесетін сөз жалғаусыз да айтылады: біздің қала,
біздің ауыл, сіздің бала, сіздің ауыл.
Матаса байланысатын сөздер – негізінде, зат есімдер. Солай болған соң
зат есім мағынасында не зат есім орнына жұмсалатын сөздердің барлығы сол
тіркестің бірінші не екінші сыңары бола алады. Досболдың табысы, сенің
уәдең, қойдың жүні, екінің бірі, жақсының шарапаты, жалқаудың кесірі.
Мұндай сөз тіркестері анықтауыштық қатынаста жұмсалады. Анықтауыштық
қатынастағы ілік жалғаулы сөздердің әр түрлі құрамда айтылуына қарай матаса
байланысқан сөз тіркестері әр түрлі анықтауыштық қатынаста жұмсалады.
Олардың негізгі мағыналары мыналар:
1. Ілік жалғаулы меншік иесі бола алатын сөзге жалғанып, меншктілік
қатынасты білдіреді. Ол дара және қоғамдық меншіктілік болуы мүмкін.
Менің киімім, Колхоздың
жері
Оқушының кітабы. Мемелекеттің
мүлкі.
2. Ілік жалғаулы сөздер туған-туысқандық, дос-жарлық ұғымдағы сөздермен
тіркесіп, семьялық, туысқандық, т.б. қатынасты білдіреді.
Менің қарындасым. Асқардың баласы.

Ажардың апасы. Төлеудің
қызы.
3. Ілік жалғаулы зат есімдер сол заттарға қатысы бар басқа зат
есімдермен тіркесіп, зат пен заттың табиғи байланысын білдіреді.
Ағаштың бұтағы. Ешкінің сүті.

Қойдың жүні. Түйенің
терісі.
4. Ілік жалғаулы сөз тәуелдеулі сан есім, есептік ұғымы бар бар зат
есімдермен тіркесіп, бөлшектеу, талғау мағыналарында да жұмсалады:
a) бөлшектеу: оқушылардың бірі, егіздің сыңары, жиылыстағылардың
көпшілігі;
b) талғау: адамның ақылдысы, аттың жүйрігі, қызылдың қызылы.
Изафеттік құрылыстағы сөз тіркесінің бірінші сыңары жалғаусыз айтылған
анықтауыш болғанда, олар өзара әрі қабыса, әрі тәуелдене байланысады. Ондай
ілік септеулі зат пен заттың жоғарғыдай меншіктілік, туыстық, табиғи
қатынаста жұмсалады: колхоздың малы, колхоз малы сияқты екі түрлі формада
айтылатын анықтауыштардың мағынасы бірдей емес, сондықтан мал шаруашылығы,
колхоз малы сияқты жалғаусыз айтылған бірқатар анықтауыштарды малдың
шаруашылығы, колхоздың аулы деп жалғаулы етіп айтуға болмайды. Болмайтын
себебі – ілік септікті сөз жалғаулы болса, меншіктік қатынасты білдіреді,
жалғаусыз болса, заттық сапа ретінде жұмсалады. Оны мына мысалдан да анық
байқаймыз: Абайдың кітапханасы. Абайдың өзінің кітапханасы. Абай
кітапханасы. Абайдың мектебі. Абай мектебі.
Изафеттік темір пеш, ағаш күрек тәрізді құрылыста және кен байлығы, мал
шаруашылығы, радио хабары сияқты құрылыста келетін түрлері де –
синтаксистік байланыстағы сөз тіркестері. Екеуі де қабыса байланысқан зат
есімдер тобын (қыл арқан, ағаш үй) жалғаулы есімдер тобымен (студенттердің
оқуы, кеңес өкіметі, кен байлығы) салыстырғанда, алдыңғыдан соңғы топтағы
сөз тіркестерінің синтаксистік байланысының берік, бір тұтас екенін
көреміз. Оның себебі – тіркескен сөздердің соңғысы алдыңғысына тәуелдік
жалғауы арқылы да байланысып тұрады. Солай болғандықтан Темір пештің оты
лаулап жана бастады деген сөйлемдегі темір сөзін тастап айтуға болады, ал
Қазақстанда кен байлығы үлкен орын алады, Игілік жолы халқымызды бақытты
тұрмысқа жеткізді деген сөйлемдердегі кен байлығы, игілік жолы деген сөз
тіркестерін ыдыратып, екі сыңарының бірін түсіріп айтуға болмайды.
Изафеттік құрылыстың ілік жалғаулы, ілік жалғаусыз болып келетін екі
түрінің айырмашылығы да жоғарыдағыдай. Ол айырмашылықты байқау үшін жоғарғы
екі тіркесті бір изафеттік құрылысқа сыйыстырып сөйлем құрайық:
Қазақстанның кен байлығы мол. Мұнда кен дегеннің тіркесті сыңары – байлығы.
Қазақстанның деген сөздің тіркесті сыңары тек байлығы емес, кен байлығы.
Сол сияқты колхоздың мал шаруашылығы дегенде де, ілік жалғаулы сөздің
тіркесті тобына енетін сөздер тек шаруашылығы емес – мал шаруашылығы, ауыл
шаруашылығы. Бұлай болу себебі соңғы сөздердің мағыналық және синтаксистік
берік байланыста екендігінде. Ол байланысын және сөйлемдегі сөздердің өзара
мағыналық қатынасын елемей, әрқайсысына бөлек-бөлек сұрақ қойып, әрқайсысын
сөйлемнің тең провалы жеке мүшелері деп те тануға болатын сияқты:
Қазақстанның несі? – Байлығы. – Қандай байлығы? – Кен балығы. – Ненің
байлығы? – Қазақстанның байлығы. Бірақ бұлай ету дұрыс болмайды. Дұрысы –
Қазақстанның несі? деген сұраққа кен байлығы деп жауап беру. Өйткені әңгіме
жалпы байлық жайында болып тұр.
Бірақ бұл құрылыста матаса байланысқан сөз тіркесінің ортасында басқа
анықтауышы бар құраммен (Кавказдың биік таулары дген сияқты) бірдей деп
қарауға болмайды: соңғыда үш сөзден құралған екі сөз тіркесі бар: Кавказдың
таулары, биік таулары.
Түркологиялық әдебиетте изафеттік құрылыстағы анықтауыштық топтың
бірінші сыңары белгілі зат болса, жалғаулы болады, белгісіз зат болса,
жалғаусыз болады деп түсіндіреді. Біздіңше, ілік септіктің жалғаулы,
жалғаусыз болуы жалғанатын сөздің айтушыға, тыңдаушыға белгілі, белгісіз
болуымен байланысты емес, меншіктілік қатынасты ерекше білдіру,
білдірмеумен байланысты: егер тәуелдеулі заттың қай затқа меншікті, қатысты
екенін әдейілеп, арнап көрсету керек болғанда, ілік септіктегі сөз жалғаулы
болады. Ал мұндай құрамдағы сөздердің бірі екішісіне тек заттық сапа
ретінде жұмсалса, немесе ондай топтың анықтауыштық қызметі болса, ілік
септеуіндегі сөздер жалғаусыз болады.
Сөйлеуші бір затты не өзіне, не өзгеге, не басқа затқа меншіктеп
айтқысы келгенде, меншіктелген сөзге –нікі, -дікі, -тікі жұрнағын жалғап,
Мына ат менікі, Мына сағат сенікі, Мына жер колхоздікі деген сияқты
сөйлемдер құрайды. Сонда жоғарғы жұрнақтар жалғанған сөздерге одан бұрын
айтылған заттар меншіктеліп тұрады да, ол екеуінің арасынан меншіктілік
қатынас туады.
Сондай-ақ, зат пен заттың меншіктілік басқа табиғи қатынасын білдіру
үшін, меншіктеуші сөздерге тәуелдік жалғаулары жалғанып та айтылады: менің
атым, сенің атың, оның аты. Әрине, бұл екі тіркестің меншіктілік мағынасы
біріне-бірі жақын болғанымен, грамматикалық қызметі бір емес, ат колхоздікі
– предикаттық меншік те, колхоздың аты – атрибуттық меншік. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.