Мінез-құлық мәдениеті
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.1 Оқушыларды тәрбиелеудің мазмұны, құралдары, формалары мен әдістері ... ... ... ... 5
1.2 Оқушыларды тәртіптікке тәрбиелеудің негіздері мен әдістері ... ... ... ... ..10
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Тәрбиенің әдістері, құралдары ... ... ... 14
2.2 Тәрбиенің принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ...25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... .27
1.1 Оқушыларды тәрбиелеудің мазмұны, құралдары, формалары мен әдістері ... ... ... ... 5
1.2 Оқушыларды тәртіптікке тәрбиелеудің негіздері мен әдістері ... ... ... ... ..10
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Тәрбиенің әдістері, құралдары ... ... ... 14
2.2 Тәрбиенің принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ...25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... .27
Тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты, жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын қоғамды тарихи өмірде жинаңталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардық өмір сүру тәртібін меңгереді.
Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу тәжірибелерін қорытып, тәрбие және даму үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.
Мақсат дегеніміз - бір нерсеге ұмтылу, іске асыру. Бұл тұрғыдан алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста ересектер балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын үйретті.
Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі мақсатына айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс құралдары (жер, еңбек құралдары) - құл иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тәрбиенің мақсаты құл иеленушінің мүддесіне бағындырылып, балаларды басқыншылық соғыс өнеріне тәрбиеледі.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардық өмір сүру тәртібін меңгереді.
Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу тәжірибелерін қорытып, тәрбие және даму үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.
Мақсат дегеніміз - бір нерсеге ұмтылу, іске асыру. Бұл тұрғыдан алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста ересектер балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын үйретті.
Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі мақсатына айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс құралдары (жер, еңбек құралдары) - құл иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тәрбиенің мақсаты құл иеленушінің мүддесіне бағындырылып, балаларды басқыншылық соғыс өнеріне тәрбиеледі.
1. Ж.Қоянбаев,Р.Қоянбаев. Педагогика.-Алматы, 1998, 2000.
2. Е.Сағындықұлы. Педагогика. - Алматы,1999.
3. С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Нысанбаева, А.Бейсенбаева. Оқушылардың
тұлғалық қасиеттерін дамытудық педагогикалық негіздері. - Алматы, 2001.
4. А.С.Макаренко. Тәрбие мақсаты. – М 1958.
5. Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тәрбие
тұжырымдамасы. – А,1995.
6. Р.Қоянбаев. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1991.
7. А.О.Пинт. Ата-аналар сіздер үшін. - Алматы, 1990.
8. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. -Алматы, 1994.
9. Қ.Жарыңбаев, С.Қалиев. Қазақтың тәлім-тәрбиесі. -Алматы, 1995.
10. Қ.Жарыңбаев, Ж.Базарбаев т.б. Инабат. - Алматы, 1995.
11. С.Қалиев, т.б. Қазақтың салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994.
12. Наурыз. Жаңарған салт-дәстүрлер. - Алматы, 1991.
13. В.А.Сухомлинский. Рождение гражданина. - Москва, 1971.
14. Н.Елікбаев. Ұлттың психология. - А., 1992.
15. Ж.Қоянбаев, Р. Қоянбаев. Педагогика. - Астана, 1998.
16. Н.В.Савин. Педагогика. - Алматы, 1983.
17. Байназарова Р. Бірлескен тәрбиенің берері мол. – Алматы, 1982.
18. Әбдіжаппарова Ж., Айтбақина Р. Мектептегі оқу-тәрбие жұмысының
мәселелері. – Алматы, 1996.
2. Е.Сағындықұлы. Педагогика. - Алматы,1999.
3. С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Нысанбаева, А.Бейсенбаева. Оқушылардың
тұлғалық қасиеттерін дамытудық педагогикалық негіздері. - Алматы, 2001.
4. А.С.Макаренко. Тәрбие мақсаты. – М 1958.
5. Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тәрбие
тұжырымдамасы. – А,1995.
6. Р.Қоянбаев. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1991.
7. А.О.Пинт. Ата-аналар сіздер үшін. - Алматы, 1990.
8. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. -Алматы, 1994.
9. Қ.Жарыңбаев, С.Қалиев. Қазақтың тәлім-тәрбиесі. -Алматы, 1995.
10. Қ.Жарыңбаев, Ж.Базарбаев т.б. Инабат. - Алматы, 1995.
11. С.Қалиев, т.б. Қазақтың салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994.
12. Наурыз. Жаңарған салт-дәстүрлер. - Алматы, 1991.
13. В.А.Сухомлинский. Рождение гражданина. - Москва, 1971.
14. Н.Елікбаев. Ұлттың психология. - А., 1992.
15. Ж.Қоянбаев, Р. Қоянбаев. Педагогика. - Астана, 1998.
16. Н.В.Савин. Педагогика. - Алматы, 1983.
17. Байназарова Р. Бірлескен тәрбиенің берері мол. – Алматы, 1982.
18. Әбдіжаппарова Ж., Айтбақина Р. Мектептегі оқу-тәрбие жұмысының
мәселелері. – Алматы, 1996.
М А З М Ұ Н Ы
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.1 Оқушыларды тәрбиелеудің мазмұны, құралдары, формалары
мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Оқушыларды тәртіптікке тәрбиелеудің негіздері мен
әдістері ... ... ... ... ..10
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Тәрбиенің әдістері,
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 14
2.2 Тәрбиенің
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Кіріспе
Тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты,
жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға
меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын
қоғамды тарихи өмірде жинаңталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие
процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды
дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі
түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси
және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардық өмір сүру
тәртібін меңгереді.
Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу тәжірибелерін қорытып, тәрбие және
даму үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға
тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.
Мақсат дегеніміз - бір нерсеге ұмтылу, іске асыру. Бұл тұрғыдан
алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін
тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына
тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық
құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста
ересектер балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын
үйретті.
Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі мақсатына
айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс құралдары (жер,
еңбек құралдары) - құл иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тәрбиенің
мақсаты құл иеленушінің мүддесіне бағындырылып, балаларды басқыншылық соғыс
өнеріне тәрбиеледі.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудық
нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады. Мұғалім қандай адамды
қалыптастыратынын дәл білуі керек. К.Д.Ушинский өз қызметінің айқын
мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс материалдарын бір жерге үйіп тастап,
одан не алғысы келетінін білмейтін архитектормен салыстырады. Тәрбиеші жас
ұрпаққа берілетін білім, іскерлік, дағдыны, тәрбиелейтін сезімді біліп,
жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын жүргізеді.
Я.А. Коменский "Тәрбие мақсаты және міндеттері, маңызы, жүзеге асыру
жолдары адамның қоғамда алатын орнымен анықталу керек", "Келесі ғасырдық
қандай болатындығы сол ғасыр үшін тәрбиеленген азаматтарға байланысты.
Дүние – даналардың көптігімен баңытты" - деген ойлар айтты. Осы ойларын
"Ана мектебінің" кіріспесінде өрбітеді.
"Тәрбие - адамды қалыптастыратын және жетілдіретін үйлесімді процесс"
- деп Коменский тәрбие мақсатын төмендегідей негізгі элементтерге бөлді:
• адамға барлық заттарды білгізу - "ғылыми білім";
• заттардың және өзінің қожасы ету - "адамгершілік";
• құдайға, заттарға құлшылық ету - "діни тәрбие";
• тән саулығы - "дене тәрбиесі".
И.Г. Песталоцци тәрбиенің мақсаты балаға бастауыш білім, еңбек, ақыл-
ой, дене тәрбиесін беріп, жан-жақты және үйлесімді дамыту деген.
Неміс педагогы А. Дистервег педагогикалық мәселелерді шешудегі сословиелік
және шовинистік саясатқа қарсы күресіп, "Мектептің міндеті - адамзатты және
өз халқын сүйетін саналы азаматтарды тәрбиелеу" - деген.
К.Д. Ушинский тәрбиенің мақсаты қоғамға пайдалы, адамшылығы бар адамды
тәрбиелеу деген. Ол адамгершілік тәрбиесін ақыл-ой, еңбек тәрбиесімен тығыз
байланысты қарастырады.
П.П.Блонский тәрбие мақсаты балаға жалпы адамзаттың және ұлттың
мәдениетті меңгеруге көмектесу, жеке тұлғаның жалпы адамзаттық идеалдарын
қалыптастыру деген.
1941-1990 жылдардағы педагогикалық әдебиеттерде "жан-жақты даму"
ұғымына ақыл-ой, политехникалық оқу және өндірістік еңбек, адамгершілік
тәрбиесі, дене және эстетикалық тәрбие салалары енгізілді.
А.С.Макаренко тәрбиенің мемлекеттік міндеті негізінде педагогикалық міндет
қойып, педагогтардың жұмысын бақылауға алуға болатындығын атап көрсетті. Ол
"Тәрбиенің негізгі мақсаты баланы жан-жақты дамыту" - деген ұсынысты
қолдады, В.А.Сухомлинский оны жүзеге асырды.
Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымына да қойылды. Ұлы ұстаз Әбу
Насыр әл-Фараби "Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз
берілген білім - адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат
әкеледі" - деді.
Ы.Алтынсарин "өмірдің негізгі мәні — еңбек, ол адамның адамгершілік
қасиетін мәртебелендіреді, өмірдің шын қадірін тек еңбексүйгіш адам ғана
түсіне алады. Мәнсіз еңбек, мағынасыз бейнетқорлық адамның жігерін
мұқалтады, өз еңбегінің қызығын, рахат-ләззатын көре білу - кісіліктің
басты белгісі" - деген.
Абай Құнанбаев талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым сынды жеке
тұлғалық жақсы сапаларды қалыптастыру мақсатын қойып, өсек, өтірік,
маңтаншақтың, еріншектік, бекер мал шашпақ сияқты зиянды әдеттерді жоюға
шақырады.
М.Жұмабаев "Көркем денелі, түзу ойлайтын, дәл пішетін, дәл табатын
ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден ләззат алып, жаны
толқынарлық болса, баланың дұрыс тәрбие алып шын адам болғандығы" - деп
жазды.
Қазақстан Республикасында халыққа білім, тәрбие берудің Негізгі
мақсаты-Қазақстанның егемендігін қамтамасы ететін, оны бүкіл дүние жүзіне
мойындататын, онымен тең қарым-қатынас жасап, Қазақстандық патриотизмді,
саяси бостандықты қамтамасызыз ететін нарықтың іргетасын қалап,
экономикалық бостандыққа қол жеткізетін, жан-жақты дамыған адамдарды
тәрбиелеу.
1.1 Оқушыларды тәрбиелеудің мазмұны, құралдары, формалары мен әдістері
Мектеп пен жанұяның педагогикалық процесінде оқушылардың жеке тұлғасын
қалыптастыру жүзеге асады. Педагогикалық процесті сауатты ұйымдастыру үшін
мұғалім оның теориялық негіздерін түсініп, оның мақсаттарын, міндеттерін,
мазмұнын, құралдары, формалары жэне әдістерін, тәсілдерін ажырата білуі
керек.
Құралдары формалар мен әдістер педагогикалық процеске қатысушылардың
іс-әрекетінің қозғаушы күші болып табылады, соның арқасында жеке тұлғаның
қалыптасуы жүзеге асады (Н. Д. Хмель).
Материалистік диалектика адам табиғатын биологиялык пен әлеуметтіктің
(тұқымқалаушылық мүмкіндіктер мен әлеуметтік ортаның) бірлігі деп
түсіндіреді. Адам, басқа да тіршілік иесі сияқты, табиғат және қоғаммен
өзара әрекеттестікте болады, оларды өзінше қабылдайды, яғни осы
әрекеттестіктің белсенді қатысушысы.
Бұл ретте әр түрлі іс-әрекеттің орны ерекше. Адамның психикасы мен
санасы қоршаған ортамен әрекеттестігі арқасында және нақты бір іс-әрекет
барысында дамиды. Бұл ретте индивидумның іс-әрекеті жеке дара емес, басқа
адамдардың (ата-ана, мұғалімдер, оқушылар т.б.) іс-әрекетімен тығыз
байланыста жүзеге асады. Сондықтан жалпы адамзаттық мәдениетті игеру үшін
бала қоршаған ортамен басқа адамдар арқылы әрекеттестікте болуы керек, яғни
олармен қарым-қатынас жасауы қажет. Осылайша, іс-әрекет пен қарым-қатынас
жеке тұлғаның қалыптасуының ең маңызды шарты болып табылады. Педагогикалық
ықпал етудің амалдары да осылар.
Педагогикалық ықпал ету тәсілдері дегеніміз жеке тұлғанын қоршаған
ортамен мақсатты әрекеттестігін ұйымдастыруға жағдай жасау. Сондықтан
педагогикалық құралға жеке тұлғаның әрекеттестік жасайтын ортасы (табиғи,
әлеуметтік, материалдызқ, рухани) және осы әрекеттестікті ұйымдастыратын іс-
әрекеттің түрлері (қарым-қатынас, таным, ойын, еңбек, т.б.) жатады.
Педагогикалық құралға қатысушылардың іс-әрекеті мен қарым-қатынасы
педагогикалық ықпал ету арқылы жүзеге асады. Оқу-тәрбие процесінің
субъектілері-әрекеттестігінің формалары мен әдіс-тәсілдер арқылы шешілетін
белгілі бір мақсаттары мен міндеттері, тиісті мазмұны бар, логикалық
тұрғыдан аяқталған, белгілі бір уақыт аралығындағы педагогикалық процесс.
Ұйымдастыру формалары тұтас педагогикалық процеске қатысушылардың
қарым-қатынасы мен әрекеттестігінің тәсілі ретінде де қарастырылады.
Педагогикалық процестің ұйымдастыру формаларын былай жіктеуге болады:
- қатысушылар құрамы (жеке даралық, шағын топтық, топтық, ұжымдық,
жаппай);
- тұтас педагогикалық процестің оқу жұмысында қолданылуы (сабақ,
семинар, факультатив, экскурсия);
- таным іс-әрекетінің сыныпта және сыныптан тыс уақыттағы байланысы
(бірлесіп жасайтын жұмыс, аз топпен жұмыс, білімді тексеру, оқу
жағдайындағы кездесу т.б.)
- оқушылардың сыныптан тыс іс-әрекеті кезіндегі өзара әрекеттестігі
(ертеңгілік, пәндік кеш, конференция, олимпиада т.б.).
Тұтас педагогикалық процесті ұйымдастыру формалары әдістер мен әдістемелік
тәсілдер арқылы жүзеге асады. Тәрбие әдістері дегеніміз тәрбие мақсат-
міндеттерін шешуге бағытталған тәрбиеші мен оқушының өзара байланысты іс-
әрекеті. Педагогикалық процеске қатысушылардың тәсілдері мен нақты
әрекеттері, оқушылардың белсенді іс-әрекетінің ынталануы тәрбие мақсатына
бағытталуы керек. Тәсіл деген де ұғым бар. Әдістемелік тәсіл дегеніміз
әдістің жеке көрінісі. Әдіске қарағанда ол бағыныңқы сипатта болады.
Формалар, әдістер, тәсілдер сияқты ұғымдар шынайы педагогикалық
процесте өзара тығыз байланыста болады. Біріншіден, олар бір-біріне тәуелді
(формалар мен әдістер, әдістемелік тәсілдер құралдар арқылы жүзеге асады);
екіншіден, күнделікті тәжірибеде олардың арасында белгілі бір айырмашылық
жоқ. Тәрбие әдістері мен тәсілдері әрқашан бірін-бірі алмастырып отырады:
кей жағдайларда әдіс тәсілге айналады.
Педагогикалық процестің қозғаушы тетігі сияқты құрал, форма әдістердің
оқу кезінде және оқудан тыс кезде қолдану аясына қарай өзіндік
ерекшеліктері бар. Оқу процесінде негізгі әрекеттің түрі таным болып
табылады. Бірақ іс-әрекеттің басқа түрлері (ойын, қарым-қатынас, еңбек
т.б.) оқу кезінде қолданылмасада керісінше әр түрлі іс-әрекет түрлері
оқушының тұлғалық интелектісіне ғана әсер етіп қоймайды. Оқу- танымдық іс-
әрекетті ұйымдастырудың әдістері мен формалары ойын элементтерімен, өнер
құралдарымен, қарым-қатынаспен сабақтасып жатады. Оқушы мен мұғалімнің
қарым-қатынасы ғана емес, оқушының бір-бірімен өзара қарым-қатынасы
педагогикалық технология, ұжымдық танымдық іс-әрекет мысал бола алады.
Оқу әдістері оқыту процесінің негізі болып табылады (мұғалімнің
баяндамасы, оқулықпен жұмыс, әр түрлі әңгіме-сұқбаттар, жаттығулар), бірақ
олармен қоса мадақтау, көңіл-күй жағдайларын тудыру, сендіру, талап қою
және ұялту сияқты ынталандыру әдістері де қолданылады.
Сабақ – оқуды ұйымдастырудың басты формасы. Соңғы жылдардағы педагогикалық
технологиялардың дамуы оқыту формаларын айтарлықтай байытуда:
конференциялар, ғылыми айтыстар, оқуға байланысты кездесулер, пікірталастар
көңінен қолданылуда.
Оқушылардың сыныптан тыс іс-әрекетін ұйымдастыруда оқыту мен тәрбиенің
барлық амалдары, формалары мен әдістері қолданьшуда. Алайда, бұл ретте іс-
әрекеттің барлық түрлері кеңінен қолданылады: танымдық (үйірмелер,
факультативтер, оқушылардын ғылыми қоғамдастықтары), еңбек (өз өзіне қызмет
ету, еңбек десанттары, әр түрлі мектеп бизнесі), ойын (танымдық, спорттық,
іскерлік), эстетикалық (студиялар, мектеп театрлары, фестивальдар). Іс-
әрекеттің барлық түрлері қарым-қатынас арқылы жүзеге асады. Бұл іс-
әрекеттер барысында мұғалім оқушылардың санасы, сезімі мен ерік-жігерінің
қалыптасуына, олардың мінез-құлқы мен тіршілік әрекетін ұйымдастыруға әсер
ететін тәрбие әдістерін қолданады.
Тәрбие әдістері, әсіресе ынталандыру әдістері, сыныптан тыс жұмыспен
қоса оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруда да кеңінен қолданылады (әр
түрлі мадақтаулар, жарыстар). Олар оқушылардың танымдық тілек-қалаулары мен
қажеттіліктерінің дамуына әсер етеді. Оқыту әдістері ақпаратты игеруге,
жалпы оқу және арнайы сипаттағы білік пен дағдыларды (оқу пәндері бойынша
біліктерді) қалыптастыруға бағытталған.
Оқыту мен тәрбие әдістері, өзінің арнайы қызметтері бола тұра (оқыту
міндеттері, тәрбие міндеттері), тұтас педагогикалық процесте бірлікте
қолданылады.
Ақыл-ой тәрбиесі - оқушылардың ойлау қабілетін, дүниеге ғылыми
көзқарасын қалыптастыру, ғылыми білім жүйесін меңгерту. Ақыл-ой тәрбиесінің
басты міндеттері: оқушыларды табиғат және қоғам жайындағы ғылыми
білімдермен қаруландыру; ойлау қабілеттерін жетілдіру арқылы (абстракттілі,
ой операциялары талдау, синтез, салыстыру, жинақтау, саралау, т.б.) таным
іс-әрекетін (іскерлік, дағды, бақылау, жазып алу, өзін-өзі бақылау, т.б.)
дамытып, ғылыми көзқарасын қалыптастыру.
Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері: гуманизм, адалдық, батылдық,
төзімділікті қалыптастыру; адамға сүйіспеншілік, құрмет, қайырымдылық
сезімін дамыту; оқушыларды өз міндетіне, өзгенің мүддесіне байыпты қарауға
үйрету; өз Отанын сүюге, ұлттар достығын құрметтеуге тәрбиелеу;
Еңбек тәрбиесінің негізгі міндеттері:
а) оқушыларды іскерлікке, еңбек дағдысына үйрету;
ө) оқушыларды халық шаруашылығының басты салаларымен, еңбек түрлерімен
таныстырып, мамандық таңдауға тәрбиелеу;
б) озық еңбек дәстүріне тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбие міндеттері:
• бейнелеу өнері (кескіндеме, графика, мүсін) көркемөнер шығармашылығы
(көркем өдебиет, музыка, театр, кино) арқылы баланың сезімдері мен
талғамдарын дамытып, сұлулық туралы ұғымдарын қалыптастыру;
• эстетикалық құралдарды пайдалануға дағдыландыру.
• әсемдікке үлесін қосуға тәрбиелеу.
Дене тәрбиесі міндеттері: оқушылар ағзасын дамыту; жастарды еңбекке,
Отанды қорғауға даярлау, төзімділікке, батылдыққа, ептілікке, іскерлікке,
тәрбиелеу.
Тәрбие процесінің мәні - баланың ұжым және қоғаммен қатынастарының
жүйесін құру, педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін
талдау, жоспарлау жұмысын реттеу; Тәрбие процесінің жобасын құру және
жүзеге асыру; тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу;
қорытынды, есепке алу және бақылау.
Тәрбие диалектикасы сыртқы ықпалдық (объективті) адам санасына
(субъективті) өтіп, іс-әрекет барысында көрінетін құбылыс. Адамның қоғамдық
мәнінің қалыптасуында әлеуметік іс жағдай маңызды рөл атқарады.
Тәрбие процесінде адамның қоғамдық мәнінің қалыптасуына сыртқы және
ішкі қарама-қайшылықтар ықпал етеді.
Сыртқы қарама-қайшылықтар:
• Қоғамдық ережелер мен адамдардық тәртібі арасындағы сәйкессіздік.
• Мұғалімнің талабымен оқушының тәртібінің арақатынасы.
Ішкі қарама-қайшылықтар:
• Тәрбиешінің талабы мен тәрбиеленушінің мүмкіндігінің ара- қатынасы.
• Тәрбиеленушінің қажеттіліктері мен қанағаттандыру тәсілдерінің ара
қатынасы.
Тәрбиенің негізгі зандылықтары. Педагогикалық құбылыс пен үрдіс
арасындағы байланысты заңдылықтар деп атайды.
1.Тәрбиенің қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына, демократиялық
принципті іске асыруына, адам құқығын қорғау мәселелеріне тығыз
байланыстылығы.
Осы заманғы тарихи жағдайларға байланысты халықаралық қауымдастық дүниежүзі
тарихында халықаралық стандарт болып табылатын жалпы адамзаттың құндылықтар
мен адамның негізгі құқығы, бостандығы ашылып көрсетілген ("БҰҰ адам
құқығының жалпыға бірдей декларациясы" "Бала құқығының Конвенциясы")
құжаттарын жасады. Олар осы заманғы тәрбие теориясы мен әдістемесіне,
тәрбие мұраттары мен рухани құндылықтарға жаңаша бағыт береді. Қазақстан
Республикасының "Білім туралы" (1999) Зақына сәйкес бұл құжаттар еліміздің
білім саласындағы мемлекеттік саясатының негізі болды.
2. Тәрбиенің оқыту мен білім берудің сапасына байланыстылығы. Оқыту -
тұлғаны қалыптастырудық құралы. Тәрбиенің мазмұны, түрі және әдісі
тәрбиеленушілердің даму дөрежесіне байланысты іріктеледі.
3. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу бірлігі. Жеке адамның дамуы мен
қалыптасуында белсенділіктің рөлі зор. Іс-әрекет барысындағы белсенділіктің
түрлері: қарым-қатынас белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі.
Қарым-қатынас белсенділігі тұлғаның мінез-құлқын, жүріс-тұрысын
қалыптастырады.Таным белсенділігі - заттар мен құбылыстардың мәнін, ғылыми
ұғымдар мен заңдылықтарды терең түсінуге, оны тәжірибеде қолдана білуге
үйретеді. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным
белсенділігінің дамуына бағыт беріп отырса, онда олардың талпынғыштық және
бақылағыштық қасиеттері қалыптасады.
Өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі - тәрбиеші өзін-өзі тәрбиелеуге баланың
ынтасын оята алғанда тәрбие жұмысы нәтижелі жүреді.
4. Педагогикалық процестегі ұжым мен жеке адамның өзара байланысы.
Ұжымның басты борышы - әрбір адамның шығармашылық өсуіне қамқоршы болу.
Педагогикалық әдебиеттер мен тәжірибеде тәрбие әдістерінің көптеген
түрлерінің сипаттамасын кездестіруге болады. Тәжірибеде мақсат пен нақты
жағдайларға сай әдістерді таңдап алу қиын. Сондықтан оларды тәртіпке
келтіру, яғни жіктеу қажет.
Жіктеу – арнайы белгілері арқылы құрастырылған жүйе. Әдістерді жіктеу
олардың жалпы және өзіне тән, маңызды мен кездейсоқ, теориялық пен
тәжірибелік жақтарын анықтауға көмектесіп, оларды дұрыс таңдап, нәтижелі
қолдануға әсер етеді.
Жіктеуге сүйене отырып, мұғалім әдістер жүйесін түсініп қана қоймай,
әр түрлі әдістер мен олардың түрлерінің қызметі мен өзіне тән
ерекшеліктерін де жете түсінеді.
Көптеген зерттеушілер әдістерді жіктеуде мына қағидаларға сүйенеді:
- жеке тұлға іс-әрекет нәтижесінде дамып, қалыптасады;
- оқушыларды тәрбиелеу процесі – өте күрделі іс-әрекет, оның негізі-
өз санасы, сезімдері, дүниеге, адамдарға, өз өзіне деген қатынасы,
күрделі ішкі дүниесі (мотивтері, тілек-талаптары, ынтасы), өзінің
ұйымдасқан және ұйымдаспаған тәжірибесі бар өсіп келе жатқан адам;
- жеке тұлғаның қалыптасып келе жатқан қасиеттері құрылысы жағынан
күрделі.
Адамгершілік, эстетикалық және басқа қасиеттер сезімдерден, санадан
(түсінік), сенімдерден, әдеттерден тұрады.
Осы қағидалар бойынша кей әдістер, көп жағдайда, мотивтерге,
мақсаттарға, қатынастарға, мағұлматтарға, түсініктерге, пікірлерге әсер
етеді, ал енді кейбіреулері мінез-құлықтың қандай да бір түрін
қалыптастыратын әдеттерге ықпал етеді, ал басқалары балалардың мінез-құлқын
реттейді. Қазіргі уақытта тәрбие әдістері мінез-құлыққа негізделген,
мотивтік-мақсатты мазмұнды, процессуалдық жақтарын біріктіретін бағыттылық-
интегративтік сипаттамасы негізінде жіктеу объективті және ең ыңғайлысы
болып есептеледі (Т.И. Щукина). Осы сипаттамаға сәйкес тәрбие әдістері үш
топқа бөлінеді:
-жеке тұлғаның санасын қалыптастыру әдістері;
-іс-әрекетті ұйымдастыру мен қоғамдық мінез-құлық тәжірибесін
қалыптастыру әдістері;
-мінез-құлық пен іс-әрекетті ынталандыру әдістері.
Жеке тұлғаның санасын қалыптастыру әдістеріне: түсіндіру, баяндау,
сендіру, насихат, әңгіме, лекция, этикалық әңгіме нұсқау беру, пікір сайыс,
баяндама, дебат, үлгі жатады.
Іс-әрекетті ұйымдастыру мен қоғамдық мінез-құлық тәжірибесін
қалыптастыру әдістеріне: жаттығу, едеттену, педагогикалық талап, қоғамдық
пікір, тапсырма, тәрбиелік ситуация (сюжеттік рольдік, іскерлік) ойындар.
Мінез-құлық пен іс-әрекетті ынталандыру әдістеріне:жарыс, мадақтау, жазалау
жатады.
1.2 Оқушыларды тәртіптікке тәрбиелеудің негіздері мен әдістері
1. Адамдардың қоғамдағы мінез-құлқы белгілі бір ережелерге бағындырылады.
Қоғам мүшелерінің белгілі бір ережелерге бағынылуы тәртіп деп аталады.
Мектеп тәртібі осы қоғам адамдары арасындағы қатынасты білдіреді.
Мектеп төртібі біздің қоғамымыздық жағдайында қоғамда қалыптасып отырған
қатынастардан ешбір ерекшеленбейді. Тәртіптің негізгі қасиеттері:
жауаптылық, саналылық -мектеп тәрбие жұмысының бағытын, мазмұны мен
методика әдістемесін анықтап береді. Тәртіп - мақсат, әрі ойдағыдай
тәрбиелеу мен оқытудық қажетті құралы және барлық оқу тәрбие процесінің
нәтижесі. Тәртіп пен жауапкершілік сезім болмайынша оқуға дұрыс көзқарас
тәрбиелеуге, сабақта үйге берілген тапсырмаларды орындау кезінде тәртіп
сақтауға үйре-туге болмайды. Жауапкершілік сезімді арттыру бұл оқу-тәрбие
жұмысына керекті жағдайлар жасау болып табылады. Тәрбие жұмысында дұрыс
бағыт ұстау үшін, мұғалім мектеп төртібінің ерекшеліктерін біліп қана
қоймай біздің қоғамымызда қандай адамды толық мәнінде тәртіпті адам деп
атауға болатындығы жайлы да түсінігі болуға тиіс. А.С.Макаренко: кімді-
кім әрқашан неғұрлым қоғамға пайдалы мінез-құлық көрсете алса, сол адам
ғана біздің қоғамымызда тәртіпті адам деп саналады деп жазды.
2. Оқушылардың саналы тәртібін тәрбиелеудің негіздері мен әдістері
Оқудық алғашқы күнінен бастап сыныпта жақсы тәртіп қалай орнатуға болады.
Ең алдымен педагогика тәртіпті арнаулы өткізген кейбір іс-шаралар
ғанаемес, мектептің барлық тәрбие жұмысы жүйесінің нәтижесі деп
қарайтынын ұғынған жөн.
Балалар өмірін ұйымдастыруды, жеке басының тәртібін:
1) Оқушылармен өзінің арақатынасын егжей-тегжейлі ойластырған мұғалім
ғана оқушылардың саналы тәртібін тәрбиелеуде табысқа жете алады.
2) Іскерлік, белсенділік етек алған, салдыр-салақтың пен тәртіпсіздікке
жол бермеген мектепте ғана тәртіпті, белсенді жоғары саналы адамдар
тәрбиеленеді.
Мұғалім саналы тәртіпке тәрбиелеудегі өзінің рөлі мен дәрежесін жақсы
ұғынуы шарт.
Егер мұғалімнің жұмыс жүйесі өзінің белсенділігіне және оқушылардың
үнсіз тіл алуына негізделген болса, ондай жүйенің, көмегімен саналы
тәртіпті тәрбиелеу мүмкін емес.
Іс-әрекеттегі саналы тәртіптілікті тәрбиелеу
Адамның тәртіптілігінің аса маңызды белгісі - бұл онда ұйымдасқан
мінез-құлықтың берік дағдылары мен әрекеттерінің болуы. Олар оқыту мен
түрліше қоғамдық пайдалы еңбек процесінде қалыптасады.
Тәртіпті мінез-құлыққа үйретуде оқу еңбегінің ерекше мәні бар.
Балаларды сыныпта тыныш отыруға, мұғалімді зер салып тыңдауға,
жолдастарына бөгет жасамауға, үйге берілген тапсырмаларды орындауға,
мектеп шеберханасында, мектеп жанындағы учаскеде ұйымшылдықпен жұмыс
істеуге үйретеді.
Бұл жерде мұғалімдер тарапынан қойылатын талаптардың бірлігін
қамтамасыз етудің үлкен мәні бар. Мысалы: тәртіпті күшейтуге оқу процесін
дұрыс ұйымдастыру, сабақта оқушылардың қолы бос болмауы және
белсенділігі, танымдық ықылас, оқу жұмысына әуестік айтарлықтай болады.
Тәртіпсіздік - сабақты жаман ұйымдастырғандық.
Саналы тәртіпке тәрбиелеуде қоғамдық пайдалы еңбектің мүмкіндігі зор.
Қоғамдық еңбек процесінде оқушылар ыждағаттылыққа, тапсырылған іске
жауапкершілікпен қарауға, еңбекті сүюге, өмір жолындағы қиындықтар мен
бөгеттерді жеңуге деген табандылық пен шеберлікке тәрбиеленеді.
Мектеп ауласын көгалдандыруға қатыса отырып олар ұйымшылдық,
орындағыштық тәжірибесін алады, өз қолдарымен отырғызған ағаштар мен
бұталарды күтіп, баптап сақтайтын болады. Соның нәтижесінде оларда
тапсырылған іс үшін жауапкершілік сезімі тәрбиеленеді.
Жақсы ұйымдастырылған еңбекте мектеп оқушылары дұрыс мінез-құлық,
педагогтар мен оқушылар ұжымы органдарының дәл орындау дағдыларына ие
болады, әрі нығайтады, өзара жауапкершілікке, тыңғылықтыққа үйренеді.
Еңбек және қоғамдық пайдалы іс-әрекет тек қана дағдылар мен әдептерді
емес, сонымен бірге оқушы өзін тәртіп талаптарына сай ұстауға бағыттайтын
ізгілікті мотивтерді қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.
Күн тәртібінің тәрбиелік мәні.
Балалардың сан қилы іс-әрекеті белгілі жүйемен ұйымдастырылуы тиіс.
Оқушылардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыруда күн тәртібі үлкен маңызға
ие. Күн ырғағы - адамгершілік саналарын қалыптастырудық маңызды әдісі,
өсіресе оқушылардың саналы тәртібін тәрбиелеуде оның рөлі ерекше.
Күн тәртібін сақтау - мінез-құлыққа үйретудің басты құралы. Еңбек пен
демалуды дұрыс алмастырып отыру оқу сабақ-тарының тиімділігін арттырады,
тәртіпке түсіреді, ұқыптылық пен адалдыққа, жұмысты белгіленген мерзімде
орындауға үйретеді. Гигиена талаптарына сөйкес белгіленген күн ырғағы
мектеп оқушыларының мінез-құлқын реттеп, оларды тәртіптілікке еңбек пен
демалысты дұрыс ұйымдастыруға, тәртіп пен ұқыптылыққа үйретеді.
"Мектептің барлық режимі - дейді Н.К.Крупская, оның бүкіл жолға
қойылуы тәртіпке ерекше әсер етеді." А.С.Макаренко да күн төртібін
оқушыларды тәртіпке үйретудің аса маңызды құралы деп қарады.
Күн тәртібін жасағанда әрбір қадамды өлшеп жатудың қажеті жоқ. Күн
тәртібінің мақсаты - оқушылардың бос уақытын тиімді пайдалана білуге
дағдыландыру. Оқушы мысалы, сабағын дайындап болғаннан кейін өзі сүйетін
спорт түрімен айналысса, екіншісі көркем әдебиет оқумен, үшіншісі қандай
да бір прибор құрастырумен, төртіншісі музыка не сурет салумен
айналысады. Егер күн тәртібінде бос уақыт қалдырылмаса, оның бастамасы
мен дербестілігіне қол байлау болады.
Күн тәртібі ұйымшылдыққа, ұқыптылыққа, жұмыста дәлдікке үйретудің
құралы. Әсіресе төменгі сынып оқушыларын тәрбиелеудегі орны ерекше. Олар
күн тәртібі талаптарын сөзсіз қабылдайды және оны қалтқысыз орындауға
тырысады. Мұғалім мен ата-аналар тарапынан бірлескен бақылау болса, күн
тәртібі баланың өміріне берік қалыптасады және тәртіптілікке тәрбиелеудің
маңызды құралына айналады.
3. Тәртіпті тәрбиелеудегі талап қоюдың және түсіндірудің рөлі
Талап қою тәртіптілікті қалыптастырудық негізін салады. Мектеп
оқушыларынан күн тәртібін, мінез-құлық мәдениетінің қарапайым ережелерін
саңтауға, оқу міндеттеріне деген жауапкершілік талап етіледі. Талап ең
алдымен ұнамды іс-әрекет ұйымдастыруға және соған стимул жасауға
бағытталды. Солардың көмегімен балалардың іс-әрекетін басқаруға болады.
Кейде қойылған талап тәртіпсіздік әрекеттерді тежеуге немесе үнамсыз
қылықтарды болдырмауға көмектеседі.
Талап: өтіну, кеңес беру, мақұлдау, сөгу, аңғарту, ескерту, тәрбиелік
қызмет атқарып, тиісті педагогикалық ықпал жасайды.
Талап қоюды жүзеге асыруда, мұғалімнің психологиялық жағдайы, жинақылығы,
өзіне сенімділігі белсенді де батыл әрекетке әзір екендігі, қиын
жағдайлардағы сабырлығын сақтау маңызды болып табылады. Тәрбиешінің
мұндай қасиеттерін оқушылар жоғары бағалайды және оның талаптарын
ықыласпен орындайды. Ал педагогтар педагогикалық әдепті бұзса, қойған
мақсатына жете алмайды: олардың талаптарын оқушылар селқос орындайды
немесе мүлде орындамайды.
Мінез-құлық нормалары мен ережелерін түсіндіргенде тәртіптің әрбір
талабын көп сөзбен, ұзақ түсіндіріп жатпау керек. Олардың көбі үлкендерге
еліктеудің беделін мойындатудық нәтижесінде орындалып жатады. Маңызды
нерсе нормалар мен ережелер әдетке сеніп, ішкі қажеттілікке айналу керек.
Түсіндіру жұмысы оқушыны жалықтыратын өсиет айту, адамгершілік жайлы
көп сөз айту сипатында болмағаны жақсы.
4. Мінез-құлық ережелері мен саналы тәртіпке тәрбиелеуде мыналарды
ескеру қажет:
I. Кіші мектеп балаларының жүйке әрекетінде көру процесі жетілу
процесінен әлдеқайда басым болады. Олардың мінез-құлқының ұнамды
дағдылары мен әдеттерін тәрбиелеуге неғүрлым қолайлы. Мінез-құлық
дағдыларын қалыптастыру және бекіту әдістерінің жүйесін анықтау үшін
мұғалім олардың сипаты мен көлемін егжей-тегжейлі ойластырады.
II. Кіші мектеп оқушыларының ерікті зейінінің тұрақсыздығын, олардың
импульсивтігін ескере отырып, мұғалім бала-ның мінез-құлқына талапты
шамалап та және анықтап дәл қоюы және оны әлсін-әлсін баланың есіне салып
отыруы, түсіндіруі, көрсетіп беруі, мақұлдайтынын немесе пікірлесетінін
білдіріп отыруы қажет.
III. Кіші мектеп балалары тым ширақ, жігерлі. Бірақ олар бір текті
сабақтардан тез шаршайды. Олардың бұл ерекшеліктері мұғалімнен іс-
әрекеттің түрлері мен әдістерін өзгертіп отыруды, оқыту мен тәрбиелеудің
түрліше әдістерін алмастырып қолдануды талап етеді. Бірінші сынып
оқушылары әңгімені ойша құруға, жаттығуды үнсіз орындауға әлі төселмеген.
Сол себепті олар күбірлеп сөйлеп, кейбір ойын қозғалысын қолымен көрсетіп
отырады. Кіші мектеп балаларының ойлау бейнелігін ескере отырып, тәрбиеде
балаларға жанды да нақты мысалдарды, көрнекілікті және басқа құралдарды
қолдануға тура келеді.
Кіші мектеп балаларының әсерлі еліктегіштігін ескеріп, мұғалім оларға
талапты үлғайтумен бірге мадақтау тәсілдерін де жиі қолданып отырған жөн.
Шолжаң да қыңыржаң, қиқар мінезді балалармен жүргізілетін жұмыста
мұғалім өзін бір қалыпта, бірақ табандылық мен талап қойғыштық дәрежеде
ұстауы керек.
Ұялшақ балаларды қоғамдық өмірге бірте-бірте араластыруға тура келеді.
Жай басар, аңғал оқушылармен жұмыс жүргізгенде дағдыландыру әдістерін
қолданған жөн.
Тәртіптілік мінездің маңызды сипаты болып табылады, ол адамның жеке
басының басқа да қасиеттерімен тығыз байланысты, әсіресе балаларды
ұстамдылыққа тәрбиелеудің үлкен маңызы бар.
Мәдениетті қылық дағдысы мен әдетін тәрбиелеу. Саналы тәртіпке тәрбиелеу
мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін қалыптастырумен тығыз байланысты.
Тәртіпті оқушы адамға сезімталдықпен қарайды, қоғамдағы қабылданған
моральдық нормаларды сақтайды. Сондықтан да оны мінез-құлық мәдениетіне
үйрету оқай. Ерке де салдыр-салақ балаға оны үйрету қиын.
2.1 Тәрбиенің әдістері, құралдары
1.Тәрбие әдісі дегеніміз - оқушылардың тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыруға бағытталған тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара
байланысты педагогикалық жұмыс тәсілдері.
Әдістерді мұғалім тәрбиенің мақсатына, мазмұнына балалардың жас және
дербес ерекшеліктеріне, тәрбиелік деңгейіне қарай іріктейді. Әдістер тәрбие
мақсатына жетуге, оқушыларды қоғамдағы тәртіп ережелерін үйретуге,
адамдармен қарым-қатынас жасауға, олардың жақсы тәжірибесін алуға
көмектеседі.
Қоғамдағы әлеуметтік-экономикалык; өзгерістерге байланысты тәрбие
мақсаты мен мазмұнының өзгеруі әдістер жүйесін жаңартады. Қазіргі кезде
әдістер жүйесінің ондаған жіктелісі бар, олардың біреулерінің тәжірибелік,
ал екіншілерінің теориялық маңызы басымырақ.
Сипатына қарай топтастырылған тәрбие әдістері: сендіру, жаттықтыру,
мадақтау және жазалау, іс-әрекетті ұйымдастыру, оқушының тәртібіне ықпал
ету әдістері.
Нәтижесіне қарай топтастырылған тәрбие әдістері:
• адамгершілікті қалыптастыруға бағытталған түрткілер, қатынастар,
түсініктер, идеялар тудыратын әдістер.
• әдептілікті және тәртіптілікті қалыптастыратын әдістер.
А.П.Пинкевич тәрбиені екі топқабөліп, бірінші тобына педагогикалық
ұзақ мерзімді әсер ету әдісін, ал екінші тобына өтпелі әдісті, яғни белгілі-
бір жағдайда нәтиже беретін әдістерді енгізген. Жеке тұлғаны қалыптастыруда
ұзақ мерзімді педагогикалық әдістер тиімді деп саналады. Олар: ұзақ
мерзімді жаттықтыру, оқыту әдістерінің жүйесі, тәрбиешінің жеке басының
үлгісі.
Қазіргі кезде тәрбие әдістерін жіктеудің 11-ден астам түрлері бар.
Солардың ішінде Т.Е.Конникова, Г.И.Щукина жәнеВ.С.Сластенин жасаған тәрбие
әдістері жіктеуінде бірізділік байқалады. Бұл жіктеу мектептерде
қолданылады.
Осыған орай тәрбие әдістері төрт топқа ажыратылады:
• Адамгершілік сананы қалыптастыратын әдістер.
• Іс-әрекет және қоғамдық тәртіп тәжірибесін қалыптастыратын әдістер.
• Тәртіпке, іс-әрекетке ынталандыратын әдістер.
• Мінез-құлық пен іс-әрекетке бақылау жасау, өзін-өзі бақылау,
ұйымдастыру және өзіне-өзі баға беруді, ұйымдастыруды жүзеге асыру
әдістері.
Тәрбие тәсілдері дегеніміз - әдістің бір бөлігі. Тәрбие тәсілдері:
1. Тәрбиенің мақсаттарын, міндеттерін, оларға жетудің жолдарын ұсыну.
2. Ақпараттық - ағартушылық.
3. Бағдарлау - іс-қызмет.
4. Қатынас.
5. Бағалау.
Тәрбиенің мақсаттары мен міндеттерін және оларға жетудің жолдарын
ұсыну тәсілін қолданып мұғалім оқушыларды идеялық адамгершілік
көзқарастармен қаруландырып, өз еңбегі мен ұжым еңбегін жоспарлауға,
ұйымдастыруға, еңбекпен іс-қызметтің мақсаттарына жету жолдарын таңдауға,
іс-қызметтің сапасы мен нәтижелерін олардың алдағы мақсаттарға сәйкестігін
анықтатуға үйретеді.
Бағдарлау - іс-қызметтік тәсіл оқушыларды еңбекке даярлауға қызмет
етіп, еңбек белсенділігін туғызып, іс-қызметке жауапкершілікпен қарауды,
халық игілігін молайту жолында еңбек ету қажеттігі сенімін қалыптастырады.
Балалар күнделікті іс-қызметке қатысып, қоғамның материалдық саласында
адамгершілік және еңбек бағдарларын дұрыс таңдап дамытады.
Қарым-қатынас тәсілі (коммуникативтік тәсіл) - балалар мен
ересектердің іс-қызмет кезіндегі қатынасына негізделіп, оқушылардың
қоғамдық мінез-құлық нормаларын игеруіне көмектеседі. Оқушылар тәртіп
ережелері жөніндегі ақпаратты топта, сыныпта, мектепте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.1 Оқушыларды тәрбиелеудің мазмұны, құралдары, формалары
мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Оқушыларды тәртіптікке тәрбиелеудің негіздері мен
әдістері ... ... ... ... ..10
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Тәрбиенің әдістері,
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 14
2.2 Тәрбиенің
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Кіріспе
Тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты,
жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға
меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын
қоғамды тарихи өмірде жинаңталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие
процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды
дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі
түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси
және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардық өмір сүру
тәртібін меңгереді.
Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу тәжірибелерін қорытып, тәрбие және
даму үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға
тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.
Мақсат дегеніміз - бір нерсеге ұмтылу, іске асыру. Бұл тұрғыдан
алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін
тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына
тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық
құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста
ересектер балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын
үйретті.
Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі мақсатына
айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс құралдары (жер,
еңбек құралдары) - құл иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тәрбиенің
мақсаты құл иеленушінің мүддесіне бағындырылып, балаларды басқыншылық соғыс
өнеріне тәрбиеледі.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудық
нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады. Мұғалім қандай адамды
қалыптастыратынын дәл білуі керек. К.Д.Ушинский өз қызметінің айқын
мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс материалдарын бір жерге үйіп тастап,
одан не алғысы келетінін білмейтін архитектормен салыстырады. Тәрбиеші жас
ұрпаққа берілетін білім, іскерлік, дағдыны, тәрбиелейтін сезімді біліп,
жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын жүргізеді.
Я.А. Коменский "Тәрбие мақсаты және міндеттері, маңызы, жүзеге асыру
жолдары адамның қоғамда алатын орнымен анықталу керек", "Келесі ғасырдық
қандай болатындығы сол ғасыр үшін тәрбиеленген азаматтарға байланысты.
Дүние – даналардың көптігімен баңытты" - деген ойлар айтты. Осы ойларын
"Ана мектебінің" кіріспесінде өрбітеді.
"Тәрбие - адамды қалыптастыратын және жетілдіретін үйлесімді процесс"
- деп Коменский тәрбие мақсатын төмендегідей негізгі элементтерге бөлді:
• адамға барлық заттарды білгізу - "ғылыми білім";
• заттардың және өзінің қожасы ету - "адамгершілік";
• құдайға, заттарға құлшылық ету - "діни тәрбие";
• тән саулығы - "дене тәрбиесі".
И.Г. Песталоцци тәрбиенің мақсаты балаға бастауыш білім, еңбек, ақыл-
ой, дене тәрбиесін беріп, жан-жақты және үйлесімді дамыту деген.
Неміс педагогы А. Дистервег педагогикалық мәселелерді шешудегі сословиелік
және шовинистік саясатқа қарсы күресіп, "Мектептің міндеті - адамзатты және
өз халқын сүйетін саналы азаматтарды тәрбиелеу" - деген.
К.Д. Ушинский тәрбиенің мақсаты қоғамға пайдалы, адамшылығы бар адамды
тәрбиелеу деген. Ол адамгершілік тәрбиесін ақыл-ой, еңбек тәрбиесімен тығыз
байланысты қарастырады.
П.П.Блонский тәрбие мақсаты балаға жалпы адамзаттың және ұлттың
мәдениетті меңгеруге көмектесу, жеке тұлғаның жалпы адамзаттық идеалдарын
қалыптастыру деген.
1941-1990 жылдардағы педагогикалық әдебиеттерде "жан-жақты даму"
ұғымына ақыл-ой, политехникалық оқу және өндірістік еңбек, адамгершілік
тәрбиесі, дене және эстетикалық тәрбие салалары енгізілді.
А.С.Макаренко тәрбиенің мемлекеттік міндеті негізінде педагогикалық міндет
қойып, педагогтардың жұмысын бақылауға алуға болатындығын атап көрсетті. Ол
"Тәрбиенің негізгі мақсаты баланы жан-жақты дамыту" - деген ұсынысты
қолдады, В.А.Сухомлинский оны жүзеге асырды.
Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымына да қойылды. Ұлы ұстаз Әбу
Насыр әл-Фараби "Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз
берілген білім - адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат
әкеледі" - деді.
Ы.Алтынсарин "өмірдің негізгі мәні — еңбек, ол адамның адамгершілік
қасиетін мәртебелендіреді, өмірдің шын қадірін тек еңбексүйгіш адам ғана
түсіне алады. Мәнсіз еңбек, мағынасыз бейнетқорлық адамның жігерін
мұқалтады, өз еңбегінің қызығын, рахат-ләззатын көре білу - кісіліктің
басты белгісі" - деген.
Абай Құнанбаев талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым сынды жеке
тұлғалық жақсы сапаларды қалыптастыру мақсатын қойып, өсек, өтірік,
маңтаншақтың, еріншектік, бекер мал шашпақ сияқты зиянды әдеттерді жоюға
шақырады.
М.Жұмабаев "Көркем денелі, түзу ойлайтын, дәл пішетін, дәл табатын
ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден ләззат алып, жаны
толқынарлық болса, баланың дұрыс тәрбие алып шын адам болғандығы" - деп
жазды.
Қазақстан Республикасында халыққа білім, тәрбие берудің Негізгі
мақсаты-Қазақстанның егемендігін қамтамасы ететін, оны бүкіл дүние жүзіне
мойындататын, онымен тең қарым-қатынас жасап, Қазақстандық патриотизмді,
саяси бостандықты қамтамасызыз ететін нарықтың іргетасын қалап,
экономикалық бостандыққа қол жеткізетін, жан-жақты дамыған адамдарды
тәрбиелеу.
1.1 Оқушыларды тәрбиелеудің мазмұны, құралдары, формалары мен әдістері
Мектеп пен жанұяның педагогикалық процесінде оқушылардың жеке тұлғасын
қалыптастыру жүзеге асады. Педагогикалық процесті сауатты ұйымдастыру үшін
мұғалім оның теориялық негіздерін түсініп, оның мақсаттарын, міндеттерін,
мазмұнын, құралдары, формалары жэне әдістерін, тәсілдерін ажырата білуі
керек.
Құралдары формалар мен әдістер педагогикалық процеске қатысушылардың
іс-әрекетінің қозғаушы күші болып табылады, соның арқасында жеке тұлғаның
қалыптасуы жүзеге асады (Н. Д. Хмель).
Материалистік диалектика адам табиғатын биологиялык пен әлеуметтіктің
(тұқымқалаушылық мүмкіндіктер мен әлеуметтік ортаның) бірлігі деп
түсіндіреді. Адам, басқа да тіршілік иесі сияқты, табиғат және қоғаммен
өзара әрекеттестікте болады, оларды өзінше қабылдайды, яғни осы
әрекеттестіктің белсенді қатысушысы.
Бұл ретте әр түрлі іс-әрекеттің орны ерекше. Адамның психикасы мен
санасы қоршаған ортамен әрекеттестігі арқасында және нақты бір іс-әрекет
барысында дамиды. Бұл ретте индивидумның іс-әрекеті жеке дара емес, басқа
адамдардың (ата-ана, мұғалімдер, оқушылар т.б.) іс-әрекетімен тығыз
байланыста жүзеге асады. Сондықтан жалпы адамзаттық мәдениетті игеру үшін
бала қоршаған ортамен басқа адамдар арқылы әрекеттестікте болуы керек, яғни
олармен қарым-қатынас жасауы қажет. Осылайша, іс-әрекет пен қарым-қатынас
жеке тұлғаның қалыптасуының ең маңызды шарты болып табылады. Педагогикалық
ықпал етудің амалдары да осылар.
Педагогикалық ықпал ету тәсілдері дегеніміз жеке тұлғанын қоршаған
ортамен мақсатты әрекеттестігін ұйымдастыруға жағдай жасау. Сондықтан
педагогикалық құралға жеке тұлғаның әрекеттестік жасайтын ортасы (табиғи,
әлеуметтік, материалдызқ, рухани) және осы әрекеттестікті ұйымдастыратын іс-
әрекеттің түрлері (қарым-қатынас, таным, ойын, еңбек, т.б.) жатады.
Педагогикалық құралға қатысушылардың іс-әрекеті мен қарым-қатынасы
педагогикалық ықпал ету арқылы жүзеге асады. Оқу-тәрбие процесінің
субъектілері-әрекеттестігінің формалары мен әдіс-тәсілдер арқылы шешілетін
белгілі бір мақсаттары мен міндеттері, тиісті мазмұны бар, логикалық
тұрғыдан аяқталған, белгілі бір уақыт аралығындағы педагогикалық процесс.
Ұйымдастыру формалары тұтас педагогикалық процеске қатысушылардың
қарым-қатынасы мен әрекеттестігінің тәсілі ретінде де қарастырылады.
Педагогикалық процестің ұйымдастыру формаларын былай жіктеуге болады:
- қатысушылар құрамы (жеке даралық, шағын топтық, топтық, ұжымдық,
жаппай);
- тұтас педагогикалық процестің оқу жұмысында қолданылуы (сабақ,
семинар, факультатив, экскурсия);
- таным іс-әрекетінің сыныпта және сыныптан тыс уақыттағы байланысы
(бірлесіп жасайтын жұмыс, аз топпен жұмыс, білімді тексеру, оқу
жағдайындағы кездесу т.б.)
- оқушылардың сыныптан тыс іс-әрекеті кезіндегі өзара әрекеттестігі
(ертеңгілік, пәндік кеш, конференция, олимпиада т.б.).
Тұтас педагогикалық процесті ұйымдастыру формалары әдістер мен әдістемелік
тәсілдер арқылы жүзеге асады. Тәрбие әдістері дегеніміз тәрбие мақсат-
міндеттерін шешуге бағытталған тәрбиеші мен оқушының өзара байланысты іс-
әрекеті. Педагогикалық процеске қатысушылардың тәсілдері мен нақты
әрекеттері, оқушылардың белсенді іс-әрекетінің ынталануы тәрбие мақсатына
бағытталуы керек. Тәсіл деген де ұғым бар. Әдістемелік тәсіл дегеніміз
әдістің жеке көрінісі. Әдіске қарағанда ол бағыныңқы сипатта болады.
Формалар, әдістер, тәсілдер сияқты ұғымдар шынайы педагогикалық
процесте өзара тығыз байланыста болады. Біріншіден, олар бір-біріне тәуелді
(формалар мен әдістер, әдістемелік тәсілдер құралдар арқылы жүзеге асады);
екіншіден, күнделікті тәжірибеде олардың арасында белгілі бір айырмашылық
жоқ. Тәрбие әдістері мен тәсілдері әрқашан бірін-бірі алмастырып отырады:
кей жағдайларда әдіс тәсілге айналады.
Педагогикалық процестің қозғаушы тетігі сияқты құрал, форма әдістердің
оқу кезінде және оқудан тыс кезде қолдану аясына қарай өзіндік
ерекшеліктері бар. Оқу процесінде негізгі әрекеттің түрі таным болып
табылады. Бірақ іс-әрекеттің басқа түрлері (ойын, қарым-қатынас, еңбек
т.б.) оқу кезінде қолданылмасада керісінше әр түрлі іс-әрекет түрлері
оқушының тұлғалық интелектісіне ғана әсер етіп қоймайды. Оқу- танымдық іс-
әрекетті ұйымдастырудың әдістері мен формалары ойын элементтерімен, өнер
құралдарымен, қарым-қатынаспен сабақтасып жатады. Оқушы мен мұғалімнің
қарым-қатынасы ғана емес, оқушының бір-бірімен өзара қарым-қатынасы
педагогикалық технология, ұжымдық танымдық іс-әрекет мысал бола алады.
Оқу әдістері оқыту процесінің негізі болып табылады (мұғалімнің
баяндамасы, оқулықпен жұмыс, әр түрлі әңгіме-сұқбаттар, жаттығулар), бірақ
олармен қоса мадақтау, көңіл-күй жағдайларын тудыру, сендіру, талап қою
және ұялту сияқты ынталандыру әдістері де қолданылады.
Сабақ – оқуды ұйымдастырудың басты формасы. Соңғы жылдардағы педагогикалық
технологиялардың дамуы оқыту формаларын айтарлықтай байытуда:
конференциялар, ғылыми айтыстар, оқуға байланысты кездесулер, пікірталастар
көңінен қолданылуда.
Оқушылардың сыныптан тыс іс-әрекетін ұйымдастыруда оқыту мен тәрбиенің
барлық амалдары, формалары мен әдістері қолданьшуда. Алайда, бұл ретте іс-
әрекеттің барлық түрлері кеңінен қолданылады: танымдық (үйірмелер,
факультативтер, оқушылардын ғылыми қоғамдастықтары), еңбек (өз өзіне қызмет
ету, еңбек десанттары, әр түрлі мектеп бизнесі), ойын (танымдық, спорттық,
іскерлік), эстетикалық (студиялар, мектеп театрлары, фестивальдар). Іс-
әрекеттің барлық түрлері қарым-қатынас арқылы жүзеге асады. Бұл іс-
әрекеттер барысында мұғалім оқушылардың санасы, сезімі мен ерік-жігерінің
қалыптасуына, олардың мінез-құлқы мен тіршілік әрекетін ұйымдастыруға әсер
ететін тәрбие әдістерін қолданады.
Тәрбие әдістері, әсіресе ынталандыру әдістері, сыныптан тыс жұмыспен
қоса оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруда да кеңінен қолданылады (әр
түрлі мадақтаулар, жарыстар). Олар оқушылардың танымдық тілек-қалаулары мен
қажеттіліктерінің дамуына әсер етеді. Оқыту әдістері ақпаратты игеруге,
жалпы оқу және арнайы сипаттағы білік пен дағдыларды (оқу пәндері бойынша
біліктерді) қалыптастыруға бағытталған.
Оқыту мен тәрбие әдістері, өзінің арнайы қызметтері бола тұра (оқыту
міндеттері, тәрбие міндеттері), тұтас педагогикалық процесте бірлікте
қолданылады.
Ақыл-ой тәрбиесі - оқушылардың ойлау қабілетін, дүниеге ғылыми
көзқарасын қалыптастыру, ғылыми білім жүйесін меңгерту. Ақыл-ой тәрбиесінің
басты міндеттері: оқушыларды табиғат және қоғам жайындағы ғылыми
білімдермен қаруландыру; ойлау қабілеттерін жетілдіру арқылы (абстракттілі,
ой операциялары талдау, синтез, салыстыру, жинақтау, саралау, т.б.) таным
іс-әрекетін (іскерлік, дағды, бақылау, жазып алу, өзін-өзі бақылау, т.б.)
дамытып, ғылыми көзқарасын қалыптастыру.
Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері: гуманизм, адалдық, батылдық,
төзімділікті қалыптастыру; адамға сүйіспеншілік, құрмет, қайырымдылық
сезімін дамыту; оқушыларды өз міндетіне, өзгенің мүддесіне байыпты қарауға
үйрету; өз Отанын сүюге, ұлттар достығын құрметтеуге тәрбиелеу;
Еңбек тәрбиесінің негізгі міндеттері:
а) оқушыларды іскерлікке, еңбек дағдысына үйрету;
ө) оқушыларды халық шаруашылығының басты салаларымен, еңбек түрлерімен
таныстырып, мамандық таңдауға тәрбиелеу;
б) озық еңбек дәстүріне тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбие міндеттері:
• бейнелеу өнері (кескіндеме, графика, мүсін) көркемөнер шығармашылығы
(көркем өдебиет, музыка, театр, кино) арқылы баланың сезімдері мен
талғамдарын дамытып, сұлулық туралы ұғымдарын қалыптастыру;
• эстетикалық құралдарды пайдалануға дағдыландыру.
• әсемдікке үлесін қосуға тәрбиелеу.
Дене тәрбиесі міндеттері: оқушылар ағзасын дамыту; жастарды еңбекке,
Отанды қорғауға даярлау, төзімділікке, батылдыққа, ептілікке, іскерлікке,
тәрбиелеу.
Тәрбие процесінің мәні - баланың ұжым және қоғаммен қатынастарының
жүйесін құру, педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін
талдау, жоспарлау жұмысын реттеу; Тәрбие процесінің жобасын құру және
жүзеге асыру; тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу;
қорытынды, есепке алу және бақылау.
Тәрбие диалектикасы сыртқы ықпалдық (объективті) адам санасына
(субъективті) өтіп, іс-әрекет барысында көрінетін құбылыс. Адамның қоғамдық
мәнінің қалыптасуында әлеуметік іс жағдай маңызды рөл атқарады.
Тәрбие процесінде адамның қоғамдық мәнінің қалыптасуына сыртқы және
ішкі қарама-қайшылықтар ықпал етеді.
Сыртқы қарама-қайшылықтар:
• Қоғамдық ережелер мен адамдардық тәртібі арасындағы сәйкессіздік.
• Мұғалімнің талабымен оқушының тәртібінің арақатынасы.
Ішкі қарама-қайшылықтар:
• Тәрбиешінің талабы мен тәрбиеленушінің мүмкіндігінің ара- қатынасы.
• Тәрбиеленушінің қажеттіліктері мен қанағаттандыру тәсілдерінің ара
қатынасы.
Тәрбиенің негізгі зандылықтары. Педагогикалық құбылыс пен үрдіс
арасындағы байланысты заңдылықтар деп атайды.
1.Тәрбиенің қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына, демократиялық
принципті іске асыруына, адам құқығын қорғау мәселелеріне тығыз
байланыстылығы.
Осы заманғы тарихи жағдайларға байланысты халықаралық қауымдастық дүниежүзі
тарихында халықаралық стандарт болып табылатын жалпы адамзаттың құндылықтар
мен адамның негізгі құқығы, бостандығы ашылып көрсетілген ("БҰҰ адам
құқығының жалпыға бірдей декларациясы" "Бала құқығының Конвенциясы")
құжаттарын жасады. Олар осы заманғы тәрбие теориясы мен әдістемесіне,
тәрбие мұраттары мен рухани құндылықтарға жаңаша бағыт береді. Қазақстан
Республикасының "Білім туралы" (1999) Зақына сәйкес бұл құжаттар еліміздің
білім саласындағы мемлекеттік саясатының негізі болды.
2. Тәрбиенің оқыту мен білім берудің сапасына байланыстылығы. Оқыту -
тұлғаны қалыптастырудық құралы. Тәрбиенің мазмұны, түрі және әдісі
тәрбиеленушілердің даму дөрежесіне байланысты іріктеледі.
3. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу бірлігі. Жеке адамның дамуы мен
қалыптасуында белсенділіктің рөлі зор. Іс-әрекет барысындағы белсенділіктің
түрлері: қарым-қатынас белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі.
Қарым-қатынас белсенділігі тұлғаның мінез-құлқын, жүріс-тұрысын
қалыптастырады.Таным белсенділігі - заттар мен құбылыстардың мәнін, ғылыми
ұғымдар мен заңдылықтарды терең түсінуге, оны тәжірибеде қолдана білуге
үйретеді. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным
белсенділігінің дамуына бағыт беріп отырса, онда олардың талпынғыштық және
бақылағыштық қасиеттері қалыптасады.
Өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі - тәрбиеші өзін-өзі тәрбиелеуге баланың
ынтасын оята алғанда тәрбие жұмысы нәтижелі жүреді.
4. Педагогикалық процестегі ұжым мен жеке адамның өзара байланысы.
Ұжымның басты борышы - әрбір адамның шығармашылық өсуіне қамқоршы болу.
Педагогикалық әдебиеттер мен тәжірибеде тәрбие әдістерінің көптеген
түрлерінің сипаттамасын кездестіруге болады. Тәжірибеде мақсат пен нақты
жағдайларға сай әдістерді таңдап алу қиын. Сондықтан оларды тәртіпке
келтіру, яғни жіктеу қажет.
Жіктеу – арнайы белгілері арқылы құрастырылған жүйе. Әдістерді жіктеу
олардың жалпы және өзіне тән, маңызды мен кездейсоқ, теориялық пен
тәжірибелік жақтарын анықтауға көмектесіп, оларды дұрыс таңдап, нәтижелі
қолдануға әсер етеді.
Жіктеуге сүйене отырып, мұғалім әдістер жүйесін түсініп қана қоймай,
әр түрлі әдістер мен олардың түрлерінің қызметі мен өзіне тән
ерекшеліктерін де жете түсінеді.
Көптеген зерттеушілер әдістерді жіктеуде мына қағидаларға сүйенеді:
- жеке тұлға іс-әрекет нәтижесінде дамып, қалыптасады;
- оқушыларды тәрбиелеу процесі – өте күрделі іс-әрекет, оның негізі-
өз санасы, сезімдері, дүниеге, адамдарға, өз өзіне деген қатынасы,
күрделі ішкі дүниесі (мотивтері, тілек-талаптары, ынтасы), өзінің
ұйымдасқан және ұйымдаспаған тәжірибесі бар өсіп келе жатқан адам;
- жеке тұлғаның қалыптасып келе жатқан қасиеттері құрылысы жағынан
күрделі.
Адамгершілік, эстетикалық және басқа қасиеттер сезімдерден, санадан
(түсінік), сенімдерден, әдеттерден тұрады.
Осы қағидалар бойынша кей әдістер, көп жағдайда, мотивтерге,
мақсаттарға, қатынастарға, мағұлматтарға, түсініктерге, пікірлерге әсер
етеді, ал енді кейбіреулері мінез-құлықтың қандай да бір түрін
қалыптастыратын әдеттерге ықпал етеді, ал басқалары балалардың мінез-құлқын
реттейді. Қазіргі уақытта тәрбие әдістері мінез-құлыққа негізделген,
мотивтік-мақсатты мазмұнды, процессуалдық жақтарын біріктіретін бағыттылық-
интегративтік сипаттамасы негізінде жіктеу объективті және ең ыңғайлысы
болып есептеледі (Т.И. Щукина). Осы сипаттамаға сәйкес тәрбие әдістері үш
топқа бөлінеді:
-жеке тұлғаның санасын қалыптастыру әдістері;
-іс-әрекетті ұйымдастыру мен қоғамдық мінез-құлық тәжірибесін
қалыптастыру әдістері;
-мінез-құлық пен іс-әрекетті ынталандыру әдістері.
Жеке тұлғаның санасын қалыптастыру әдістеріне: түсіндіру, баяндау,
сендіру, насихат, әңгіме, лекция, этикалық әңгіме нұсқау беру, пікір сайыс,
баяндама, дебат, үлгі жатады.
Іс-әрекетті ұйымдастыру мен қоғамдық мінез-құлық тәжірибесін
қалыптастыру әдістеріне: жаттығу, едеттену, педагогикалық талап, қоғамдық
пікір, тапсырма, тәрбиелік ситуация (сюжеттік рольдік, іскерлік) ойындар.
Мінез-құлық пен іс-әрекетті ынталандыру әдістеріне:жарыс, мадақтау, жазалау
жатады.
1.2 Оқушыларды тәртіптікке тәрбиелеудің негіздері мен әдістері
1. Адамдардың қоғамдағы мінез-құлқы белгілі бір ережелерге бағындырылады.
Қоғам мүшелерінің белгілі бір ережелерге бағынылуы тәртіп деп аталады.
Мектеп тәртібі осы қоғам адамдары арасындағы қатынасты білдіреді.
Мектеп төртібі біздің қоғамымыздық жағдайында қоғамда қалыптасып отырған
қатынастардан ешбір ерекшеленбейді. Тәртіптің негізгі қасиеттері:
жауаптылық, саналылық -мектеп тәрбие жұмысының бағытын, мазмұны мен
методика әдістемесін анықтап береді. Тәртіп - мақсат, әрі ойдағыдай
тәрбиелеу мен оқытудық қажетті құралы және барлық оқу тәрбие процесінің
нәтижесі. Тәртіп пен жауапкершілік сезім болмайынша оқуға дұрыс көзқарас
тәрбиелеуге, сабақта үйге берілген тапсырмаларды орындау кезінде тәртіп
сақтауға үйре-туге болмайды. Жауапкершілік сезімді арттыру бұл оқу-тәрбие
жұмысына керекті жағдайлар жасау болып табылады. Тәрбие жұмысында дұрыс
бағыт ұстау үшін, мұғалім мектеп төртібінің ерекшеліктерін біліп қана
қоймай біздің қоғамымызда қандай адамды толық мәнінде тәртіпті адам деп
атауға болатындығы жайлы да түсінігі болуға тиіс. А.С.Макаренко: кімді-
кім әрқашан неғұрлым қоғамға пайдалы мінез-құлық көрсете алса, сол адам
ғана біздің қоғамымызда тәртіпті адам деп саналады деп жазды.
2. Оқушылардың саналы тәртібін тәрбиелеудің негіздері мен әдістері
Оқудық алғашқы күнінен бастап сыныпта жақсы тәртіп қалай орнатуға болады.
Ең алдымен педагогика тәртіпті арнаулы өткізген кейбір іс-шаралар
ғанаемес, мектептің барлық тәрбие жұмысы жүйесінің нәтижесі деп
қарайтынын ұғынған жөн.
Балалар өмірін ұйымдастыруды, жеке басының тәртібін:
1) Оқушылармен өзінің арақатынасын егжей-тегжейлі ойластырған мұғалім
ғана оқушылардың саналы тәртібін тәрбиелеуде табысқа жете алады.
2) Іскерлік, белсенділік етек алған, салдыр-салақтың пен тәртіпсіздікке
жол бермеген мектепте ғана тәртіпті, белсенді жоғары саналы адамдар
тәрбиеленеді.
Мұғалім саналы тәртіпке тәрбиелеудегі өзінің рөлі мен дәрежесін жақсы
ұғынуы шарт.
Егер мұғалімнің жұмыс жүйесі өзінің белсенділігіне және оқушылардың
үнсіз тіл алуына негізделген болса, ондай жүйенің, көмегімен саналы
тәртіпті тәрбиелеу мүмкін емес.
Іс-әрекеттегі саналы тәртіптілікті тәрбиелеу
Адамның тәртіптілігінің аса маңызды белгісі - бұл онда ұйымдасқан
мінез-құлықтың берік дағдылары мен әрекеттерінің болуы. Олар оқыту мен
түрліше қоғамдық пайдалы еңбек процесінде қалыптасады.
Тәртіпті мінез-құлыққа үйретуде оқу еңбегінің ерекше мәні бар.
Балаларды сыныпта тыныш отыруға, мұғалімді зер салып тыңдауға,
жолдастарына бөгет жасамауға, үйге берілген тапсырмаларды орындауға,
мектеп шеберханасында, мектеп жанындағы учаскеде ұйымшылдықпен жұмыс
істеуге үйретеді.
Бұл жерде мұғалімдер тарапынан қойылатын талаптардың бірлігін
қамтамасыз етудің үлкен мәні бар. Мысалы: тәртіпті күшейтуге оқу процесін
дұрыс ұйымдастыру, сабақта оқушылардың қолы бос болмауы және
белсенділігі, танымдық ықылас, оқу жұмысына әуестік айтарлықтай болады.
Тәртіпсіздік - сабақты жаман ұйымдастырғандық.
Саналы тәртіпке тәрбиелеуде қоғамдық пайдалы еңбектің мүмкіндігі зор.
Қоғамдық еңбек процесінде оқушылар ыждағаттылыққа, тапсырылған іске
жауапкершілікпен қарауға, еңбекті сүюге, өмір жолындағы қиындықтар мен
бөгеттерді жеңуге деген табандылық пен шеберлікке тәрбиеленеді.
Мектеп ауласын көгалдандыруға қатыса отырып олар ұйымшылдық,
орындағыштық тәжірибесін алады, өз қолдарымен отырғызған ағаштар мен
бұталарды күтіп, баптап сақтайтын болады. Соның нәтижесінде оларда
тапсырылған іс үшін жауапкершілік сезімі тәрбиеленеді.
Жақсы ұйымдастырылған еңбекте мектеп оқушылары дұрыс мінез-құлық,
педагогтар мен оқушылар ұжымы органдарының дәл орындау дағдыларына ие
болады, әрі нығайтады, өзара жауапкершілікке, тыңғылықтыққа үйренеді.
Еңбек және қоғамдық пайдалы іс-әрекет тек қана дағдылар мен әдептерді
емес, сонымен бірге оқушы өзін тәртіп талаптарына сай ұстауға бағыттайтын
ізгілікті мотивтерді қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.
Күн тәртібінің тәрбиелік мәні.
Балалардың сан қилы іс-әрекеті белгілі жүйемен ұйымдастырылуы тиіс.
Оқушылардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыруда күн тәртібі үлкен маңызға
ие. Күн ырғағы - адамгершілік саналарын қалыптастырудық маңызды әдісі,
өсіресе оқушылардың саналы тәртібін тәрбиелеуде оның рөлі ерекше.
Күн тәртібін сақтау - мінез-құлыққа үйретудің басты құралы. Еңбек пен
демалуды дұрыс алмастырып отыру оқу сабақ-тарының тиімділігін арттырады,
тәртіпке түсіреді, ұқыптылық пен адалдыққа, жұмысты белгіленген мерзімде
орындауға үйретеді. Гигиена талаптарына сөйкес белгіленген күн ырғағы
мектеп оқушыларының мінез-құлқын реттеп, оларды тәртіптілікке еңбек пен
демалысты дұрыс ұйымдастыруға, тәртіп пен ұқыптылыққа үйретеді.
"Мектептің барлық режимі - дейді Н.К.Крупская, оның бүкіл жолға
қойылуы тәртіпке ерекше әсер етеді." А.С.Макаренко да күн төртібін
оқушыларды тәртіпке үйретудің аса маңызды құралы деп қарады.
Күн тәртібін жасағанда әрбір қадамды өлшеп жатудың қажеті жоқ. Күн
тәртібінің мақсаты - оқушылардың бос уақытын тиімді пайдалана білуге
дағдыландыру. Оқушы мысалы, сабағын дайындап болғаннан кейін өзі сүйетін
спорт түрімен айналысса, екіншісі көркем әдебиет оқумен, үшіншісі қандай
да бір прибор құрастырумен, төртіншісі музыка не сурет салумен
айналысады. Егер күн тәртібінде бос уақыт қалдырылмаса, оның бастамасы
мен дербестілігіне қол байлау болады.
Күн тәртібі ұйымшылдыққа, ұқыптылыққа, жұмыста дәлдікке үйретудің
құралы. Әсіресе төменгі сынып оқушыларын тәрбиелеудегі орны ерекше. Олар
күн тәртібі талаптарын сөзсіз қабылдайды және оны қалтқысыз орындауға
тырысады. Мұғалім мен ата-аналар тарапынан бірлескен бақылау болса, күн
тәртібі баланың өміріне берік қалыптасады және тәртіптілікке тәрбиелеудің
маңызды құралына айналады.
3. Тәртіпті тәрбиелеудегі талап қоюдың және түсіндірудің рөлі
Талап қою тәртіптілікті қалыптастырудық негізін салады. Мектеп
оқушыларынан күн тәртібін, мінез-құлық мәдениетінің қарапайым ережелерін
саңтауға, оқу міндеттеріне деген жауапкершілік талап етіледі. Талап ең
алдымен ұнамды іс-әрекет ұйымдастыруға және соған стимул жасауға
бағытталды. Солардың көмегімен балалардың іс-әрекетін басқаруға болады.
Кейде қойылған талап тәртіпсіздік әрекеттерді тежеуге немесе үнамсыз
қылықтарды болдырмауға көмектеседі.
Талап: өтіну, кеңес беру, мақұлдау, сөгу, аңғарту, ескерту, тәрбиелік
қызмет атқарып, тиісті педагогикалық ықпал жасайды.
Талап қоюды жүзеге асыруда, мұғалімнің психологиялық жағдайы, жинақылығы,
өзіне сенімділігі белсенді де батыл әрекетке әзір екендігі, қиын
жағдайлардағы сабырлығын сақтау маңызды болып табылады. Тәрбиешінің
мұндай қасиеттерін оқушылар жоғары бағалайды және оның талаптарын
ықыласпен орындайды. Ал педагогтар педагогикалық әдепті бұзса, қойған
мақсатына жете алмайды: олардың талаптарын оқушылар селқос орындайды
немесе мүлде орындамайды.
Мінез-құлық нормалары мен ережелерін түсіндіргенде тәртіптің әрбір
талабын көп сөзбен, ұзақ түсіндіріп жатпау керек. Олардың көбі үлкендерге
еліктеудің беделін мойындатудық нәтижесінде орындалып жатады. Маңызды
нерсе нормалар мен ережелер әдетке сеніп, ішкі қажеттілікке айналу керек.
Түсіндіру жұмысы оқушыны жалықтыратын өсиет айту, адамгершілік жайлы
көп сөз айту сипатында болмағаны жақсы.
4. Мінез-құлық ережелері мен саналы тәртіпке тәрбиелеуде мыналарды
ескеру қажет:
I. Кіші мектеп балаларының жүйке әрекетінде көру процесі жетілу
процесінен әлдеқайда басым болады. Олардың мінез-құлқының ұнамды
дағдылары мен әдеттерін тәрбиелеуге неғүрлым қолайлы. Мінез-құлық
дағдыларын қалыптастыру және бекіту әдістерінің жүйесін анықтау үшін
мұғалім олардың сипаты мен көлемін егжей-тегжейлі ойластырады.
II. Кіші мектеп оқушыларының ерікті зейінінің тұрақсыздығын, олардың
импульсивтігін ескере отырып, мұғалім бала-ның мінез-құлқына талапты
шамалап та және анықтап дәл қоюы және оны әлсін-әлсін баланың есіне салып
отыруы, түсіндіруі, көрсетіп беруі, мақұлдайтынын немесе пікірлесетінін
білдіріп отыруы қажет.
III. Кіші мектеп балалары тым ширақ, жігерлі. Бірақ олар бір текті
сабақтардан тез шаршайды. Олардың бұл ерекшеліктері мұғалімнен іс-
әрекеттің түрлері мен әдістерін өзгертіп отыруды, оқыту мен тәрбиелеудің
түрліше әдістерін алмастырып қолдануды талап етеді. Бірінші сынып
оқушылары әңгімені ойша құруға, жаттығуды үнсіз орындауға әлі төселмеген.
Сол себепті олар күбірлеп сөйлеп, кейбір ойын қозғалысын қолымен көрсетіп
отырады. Кіші мектеп балаларының ойлау бейнелігін ескере отырып, тәрбиеде
балаларға жанды да нақты мысалдарды, көрнекілікті және басқа құралдарды
қолдануға тура келеді.
Кіші мектеп балаларының әсерлі еліктегіштігін ескеріп, мұғалім оларға
талапты үлғайтумен бірге мадақтау тәсілдерін де жиі қолданып отырған жөн.
Шолжаң да қыңыржаң, қиқар мінезді балалармен жүргізілетін жұмыста
мұғалім өзін бір қалыпта, бірақ табандылық мен талап қойғыштық дәрежеде
ұстауы керек.
Ұялшақ балаларды қоғамдық өмірге бірте-бірте араластыруға тура келеді.
Жай басар, аңғал оқушылармен жұмыс жүргізгенде дағдыландыру әдістерін
қолданған жөн.
Тәртіптілік мінездің маңызды сипаты болып табылады, ол адамның жеке
басының басқа да қасиеттерімен тығыз байланысты, әсіресе балаларды
ұстамдылыққа тәрбиелеудің үлкен маңызы бар.
Мәдениетті қылық дағдысы мен әдетін тәрбиелеу. Саналы тәртіпке тәрбиелеу
мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін қалыптастырумен тығыз байланысты.
Тәртіпті оқушы адамға сезімталдықпен қарайды, қоғамдағы қабылданған
моральдық нормаларды сақтайды. Сондықтан да оны мінез-құлық мәдениетіне
үйрету оқай. Ерке де салдыр-салақ балаға оны үйрету қиын.
2.1 Тәрбиенің әдістері, құралдары
1.Тәрбие әдісі дегеніміз - оқушылардың тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыруға бағытталған тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара
байланысты педагогикалық жұмыс тәсілдері.
Әдістерді мұғалім тәрбиенің мақсатына, мазмұнына балалардың жас және
дербес ерекшеліктеріне, тәрбиелік деңгейіне қарай іріктейді. Әдістер тәрбие
мақсатына жетуге, оқушыларды қоғамдағы тәртіп ережелерін үйретуге,
адамдармен қарым-қатынас жасауға, олардың жақсы тәжірибесін алуға
көмектеседі.
Қоғамдағы әлеуметтік-экономикалык; өзгерістерге байланысты тәрбие
мақсаты мен мазмұнының өзгеруі әдістер жүйесін жаңартады. Қазіргі кезде
әдістер жүйесінің ондаған жіктелісі бар, олардың біреулерінің тәжірибелік,
ал екіншілерінің теориялық маңызы басымырақ.
Сипатына қарай топтастырылған тәрбие әдістері: сендіру, жаттықтыру,
мадақтау және жазалау, іс-әрекетті ұйымдастыру, оқушының тәртібіне ықпал
ету әдістері.
Нәтижесіне қарай топтастырылған тәрбие әдістері:
• адамгершілікті қалыптастыруға бағытталған түрткілер, қатынастар,
түсініктер, идеялар тудыратын әдістер.
• әдептілікті және тәртіптілікті қалыптастыратын әдістер.
А.П.Пинкевич тәрбиені екі топқабөліп, бірінші тобына педагогикалық
ұзақ мерзімді әсер ету әдісін, ал екінші тобына өтпелі әдісті, яғни белгілі-
бір жағдайда нәтиже беретін әдістерді енгізген. Жеке тұлғаны қалыптастыруда
ұзақ мерзімді педагогикалық әдістер тиімді деп саналады. Олар: ұзақ
мерзімді жаттықтыру, оқыту әдістерінің жүйесі, тәрбиешінің жеке басының
үлгісі.
Қазіргі кезде тәрбие әдістерін жіктеудің 11-ден астам түрлері бар.
Солардың ішінде Т.Е.Конникова, Г.И.Щукина жәнеВ.С.Сластенин жасаған тәрбие
әдістері жіктеуінде бірізділік байқалады. Бұл жіктеу мектептерде
қолданылады.
Осыған орай тәрбие әдістері төрт топқа ажыратылады:
• Адамгершілік сананы қалыптастыратын әдістер.
• Іс-әрекет және қоғамдық тәртіп тәжірибесін қалыптастыратын әдістер.
• Тәртіпке, іс-әрекетке ынталандыратын әдістер.
• Мінез-құлық пен іс-әрекетке бақылау жасау, өзін-өзі бақылау,
ұйымдастыру және өзіне-өзі баға беруді, ұйымдастыруды жүзеге асыру
әдістері.
Тәрбие тәсілдері дегеніміз - әдістің бір бөлігі. Тәрбие тәсілдері:
1. Тәрбиенің мақсаттарын, міндеттерін, оларға жетудің жолдарын ұсыну.
2. Ақпараттық - ағартушылық.
3. Бағдарлау - іс-қызмет.
4. Қатынас.
5. Бағалау.
Тәрбиенің мақсаттары мен міндеттерін және оларға жетудің жолдарын
ұсыну тәсілін қолданып мұғалім оқушыларды идеялық адамгершілік
көзқарастармен қаруландырып, өз еңбегі мен ұжым еңбегін жоспарлауға,
ұйымдастыруға, еңбекпен іс-қызметтің мақсаттарына жету жолдарын таңдауға,
іс-қызметтің сапасы мен нәтижелерін олардың алдағы мақсаттарға сәйкестігін
анықтатуға үйретеді.
Бағдарлау - іс-қызметтік тәсіл оқушыларды еңбекке даярлауға қызмет
етіп, еңбек белсенділігін туғызып, іс-қызметке жауапкершілікпен қарауды,
халық игілігін молайту жолында еңбек ету қажеттігі сенімін қалыптастырады.
Балалар күнделікті іс-қызметке қатысып, қоғамның материалдық саласында
адамгершілік және еңбек бағдарларын дұрыс таңдап дамытады.
Қарым-қатынас тәсілі (коммуникативтік тәсіл) - балалар мен
ересектердің іс-қызмет кезіндегі қатынасына негізделіп, оқушылардың
қоғамдық мінез-құлық нормаларын игеруіне көмектеседі. Оқушылар тәртіп
ережелері жөніндегі ақпаратты топта, сыныпта, мектепте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz