Мағжан Жұмабаев – лирик ақын
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І тарау
Мағжан лирикасының тақырыптық арналары.
1.1. Мағжан шығармашылығындағы әлеуметтік.философиялық лирика ...
1.2. Ақын поэзиясындағы сезім көріністері
1.3. Табиғат көрінісінің ақын өлеңдерінде бейнеленуі.
ІІ тарау
Мағжан лирикасындағы өлең өрнектері ...
2.1.Ақын өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер бейнесі.
2.2. Мағжанның көркем тіл табиғаты ... ... ... ...
2.3. Ақын өлеңдерінің құрылысы...
2.4. Мағжан романтизмі...
Қорытынды
І тарау
Мағжан лирикасының тақырыптық арналары.
1.1. Мағжан шығармашылығындағы әлеуметтік.философиялық лирика ...
1.2. Ақын поэзиясындағы сезім көріністері
1.3. Табиғат көрінісінің ақын өлеңдерінде бейнеленуі.
ІІ тарау
Мағжан лирикасындағы өлең өрнектері ...
2.1.Ақын өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер бейнесі.
2.2. Мағжанның көркем тіл табиғаты ... ... ... ...
2.3. Ақын өлеңдерінің құрылысы...
2.4. Мағжан романтизмі...
Қорытынды
ХХ ғасырдың басы қазақ әдебиеті тарихындағы ерекше кезең болды. Өйткені үлкен-үлкен оқиғалар, тарих сахнасындағы ұлы бетбұрыстар, саяси-әлеуметтік өзгерістер әдебиетке, соның ішінде қазақ әдебиетіне өз әсерін тигізбей қойған жоқ. «Қазақ әдебиетінің өркендеу дәуірі» болып саналатын осы кезеңде Шәкәрім Құдайбердиев, Жүсіпбек Аймауытов, Ахмет Байтұрсынов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев сынды ірі-ірі қаламгерлер өмір сүрді. Олардың шығармашылығында әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері болмай қалған жоқ. Әсіресе, олардың арасында сол кездің өзінде талай шығынға ұшыраған, поэзиясында да, прозасында да өзіндік ерекшелігі байқалып тұратын қаламгер ол – Мағжан Жұмабаев еді.
Ақынның өзі айтқандай «Ақ сақалы аузына түскен, кәрісінен бастап бесіктен белі шықпаған баласына дейін» ақын туралы бір сөз айтып қалуға тырысты. Олардың ішінде ақынның қасиетін жақсы танып дұрыс пікір айтқандары да бар, көре алмаушылық, іштарлықпен және солақай саясаттың ықпалымен қате пікір айтқандары да болды. Бірақ Мағжан Жұмабаевты ақын ретінде дұрыс танып, ең алғаш мағыналы пікір айтқан Жүсіпбек Аймауытов болды. «Мағжанның ақындығы туралы» деп аталатын Жүсіпбек Аймауытов баяндамасы былай басталды: «Мағжанның ақындығын сынауға біліміміз, күшіміз кәміл жетеді деп айта алмаймыз; толық сынау үшін, оның алды-артын орап, өрісін арылтып шығарлық сегіз қырлы, негізді білім керек».
Осыдан сексен жыл бұрын айтқан 35 жастағы Жүсіпбек Аймауытовтың сөзін бүгін мен қайталап отырмын.
Шынында, Мағжанның ақындығын сынау үшін көп оқыған, көпті көрген, өмірден түйгені мол, дүние жүзінің әдебиетінен сусындаған жан болмаса, жиырмадан жаңа асқан жас шәкірт Мағжандай ұлы ақынның шығармашылығын толықтай зерттей аламын деп айта алмаса керек. Дегенмен маған бұл жұмыс барысында көмектесетіндер бар. өйткені Мағжанның шығармашылығын осы уақытқа дейін Жүсіпбектен бастап, біршама ғалымдар зерттеген. Олардың ішінде ерекше атап айтарлығы Мағжантанудың негізін қалаушы Жүсіпбек Аймауытовтың баяндамасы. Сонымен қатар, Шериаздан Елеукенов, Тұрсынбек Кәкішев, Бақытжамал Қанарбаева, Айман Айтбаева, Ербол Тілешов, т.б. еңбектері мен Дина Әлкебаева, Жайық Бектұров, Өтеген Күмісбаев, Мүсілім Базарбаев, Әбділда Тәжібаев, Зейнолла Қабдолов, Рахманқұл Бердібаев, т.б. ғалымдардың мақалалары.
Дәл осындай жиырма-отыз ғалым емес, тіпті онан да көп адамдар Мағжан Жұмабаевтың ақындық қасиетін толықтай ашып беруге кіріссе де, ақынның өлеңдерін, өлеңдері арқылы жан-дүниесін түгел тексері мүмкін емес шығар. Себебі, адам – қарама-қайшылығы мол тұлға. Әсіресе Мағжан Жұмабаевтай аумалы-төкпелі заманда өмір сүрген, сол заманның сырына жете түсіне білмеген, сол себепті жан-дүниесі мың түрлі қарама-қайшылықтарға толы болған адамды толық танып білем деу артық айтқандық болар.
Ақынның өзі айтқандай «Ақ сақалы аузына түскен, кәрісінен бастап бесіктен белі шықпаған баласына дейін» ақын туралы бір сөз айтып қалуға тырысты. Олардың ішінде ақынның қасиетін жақсы танып дұрыс пікір айтқандары да бар, көре алмаушылық, іштарлықпен және солақай саясаттың ықпалымен қате пікір айтқандары да болды. Бірақ Мағжан Жұмабаевты ақын ретінде дұрыс танып, ең алғаш мағыналы пікір айтқан Жүсіпбек Аймауытов болды. «Мағжанның ақындығы туралы» деп аталатын Жүсіпбек Аймауытов баяндамасы былай басталды: «Мағжанның ақындығын сынауға біліміміз, күшіміз кәміл жетеді деп айта алмаймыз; толық сынау үшін, оның алды-артын орап, өрісін арылтып шығарлық сегіз қырлы, негізді білім керек».
Осыдан сексен жыл бұрын айтқан 35 жастағы Жүсіпбек Аймауытовтың сөзін бүгін мен қайталап отырмын.
Шынында, Мағжанның ақындығын сынау үшін көп оқыған, көпті көрген, өмірден түйгені мол, дүние жүзінің әдебиетінен сусындаған жан болмаса, жиырмадан жаңа асқан жас шәкірт Мағжандай ұлы ақынның шығармашылығын толықтай зерттей аламын деп айта алмаса керек. Дегенмен маған бұл жұмыс барысында көмектесетіндер бар. өйткені Мағжанның шығармашылығын осы уақытқа дейін Жүсіпбектен бастап, біршама ғалымдар зерттеген. Олардың ішінде ерекше атап айтарлығы Мағжантанудың негізін қалаушы Жүсіпбек Аймауытовтың баяндамасы. Сонымен қатар, Шериаздан Елеукенов, Тұрсынбек Кәкішев, Бақытжамал Қанарбаева, Айман Айтбаева, Ербол Тілешов, т.б. еңбектері мен Дина Әлкебаева, Жайық Бектұров, Өтеген Күмісбаев, Мүсілім Базарбаев, Әбділда Тәжібаев, Зейнолла Қабдолов, Рахманқұл Бердібаев, т.б. ғалымдардың мақалалары.
Дәл осындай жиырма-отыз ғалым емес, тіпті онан да көп адамдар Мағжан Жұмабаевтың ақындық қасиетін толықтай ашып беруге кіріссе де, ақынның өлеңдерін, өлеңдері арқылы жан-дүниесін түгел тексері мүмкін емес шығар. Себебі, адам – қарама-қайшылығы мол тұлға. Әсіресе Мағжан Жұмабаевтай аумалы-төкпелі заманда өмір сүрген, сол заманның сырына жете түсіне білмеген, сол себепті жан-дүниесі мың түрлі қарама-қайшылықтарға толы болған адамды толық танып білем деу артық айтқандық болар.
1) Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы./ Мағжан шығармаларының үш томдығы. 3 том. – Алматы. Білім, 1996.
2) Орынбайұлы У, Қабылұлы І. Мағжанның кітабы туралы. / Мағжан шығармаларының үш томдығы. 3 том. – Алматы. Білім, 1996.
3) Әуезов М. Мағжанды сүйемін / Бес арыс. Алматы. Жалын, 1992.
4) Тоғжанұлы Ғ. Қандай әдебиет үстем болмақ, қандай әдебиетіміз бар? / Мағжан шығармаларының үш томдығы. 3 том. – Алматы. Білім, 1996.
5) Махмудов Х. Қазақ ақыны / Мағжан шығармаларының үш томдығы. 3 том. – Алматы. Білім. 1996.
6) Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. – Алматы. Қазақ Мемлекеттік Көркем Әдебиет баспасы, 1960.
7) Тәжібаев Ә. Мағжан Жұмабаев / Мағжан Жұмабаев шығармалары.– Алматы. Жазушы, 1989.
8) Дәрімбетов Б. Сергелдең де, серуен де сергелдең / Мағжан шығармаларының үш томдығы. 3 том. – Алматы. Білім,1996.
9) Нұрғалиев Р. Мөлдір сезім,биік парасат / Мағжан шығармаларының үш томдығы. 3 том. – Алматы. Білім,1996.
10) Базарбаев М. Мағжан Жұмабаев / Мағжан Жұмабаев. Таңдамалы. – Алматы. Ғылым,1992.
11) Бектұров Ж. Тағдыры қиын талант. / Бес арыс. – Алматы. Жалын,1992.
12) Бердібаев Р. Ақын тағдыры. / Бес арыс. – Алматы. Жалын,1992.
13) Кенжебаев Б. Ұстаз. / Бес арыс. – Алматы. Жалын,1992.
14) Тасымбеков З. Зылиқа апаймен кездесу. / Бес арыс. – Алматы. Жалын,1992.
15) Елеукенов Ш. Мағжан. – Алматы. Санат,1995.
16) Елеукенов Ш. Мағжан мен Мұхтар. // Жұлдыз. 1997,№ 10
17) Құдаш С. Қазақ ақыны Мағжан Жұмабаев. // Қазақ әдебиеті. 1988,23 желтоқсан
18) Күмісбаев Ө. Мағжан және дүние әдебиеті. // ҚазМУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. 2003.№1
19) Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. – Алматы. Ғылым,1994.
20) Күмісбаев Ө. Мағжан және әлем әдебиеті. // Егемен Қазақстан.
21) Әлкебаева Д. Мағжанның поэтикалық тіліндегі метафора. // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы
22) Әлкебаева Д. Мағжан поэзиясындағы сөз өрнектері. // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы
23) Айтбаева А. ХХ ғасыр басындағы қазақ лирикасы. Диссертациялық жұмыс. – Алматы,2001.
24) Тілешов Е. Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы романтизм. Диссертациялық жұмыс. Алматы,1997.
25) Әбдіманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. – Алматы. Қазақ Университеті,2002.
26) Кәкішев Т. Мағжан – Сәкен. – Алматы. Қазақ университеті,1999.
27) Ақсұңқарұлы С. Қабылдың қолында – тас, Сальеридің қолында – у. // Қазақ әдебиеті. 2004, 16 қаңтар
28) Хамзин М. Ақсақ рухтың алдаспаны. // Егемен Қазақстан. 2007. 24 қазан
29) Нысанбаев Ә. Мағжанның дүниетанымы. // Егемен Қазақстан. 2007.7 тамыз
30) Сабирова. Мағжан Жұмабаев шығармаларындағы махаббат психологиясы. // Ұлт тағылымы. 2004.№2
31) Қабдолов. З. Мағжан Жұмабаев // Таңшолпан. – 2007. № 1
32) Қанарбаева Б. Жырымен жұртын оятқан. – Алматы. Ана тілі, 1998.
33) Қанарбаева Б. Мағжан шығармашылығының фольклорлық қырлары. Алматы. 1995.
34) Жұмабаев М. Үш томдық шығармалар жинағы. – Алматы. Білім, 1996.
35) Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Құрастырушылар: Ахметов З, Жаңабаев. Т. – Алматы. Ана тілі, 1996.
36) Медетбек Т. Таңдамалы. 2 том. – Аламаты. Жібек жолы, 2005.
37) Базарбаев М. Мағжан Жұмабаев. Мағжан шығармаларының үш томдығы . 1 том. – Алматы, Білім, 1995.
38) Елеукенов Ш. Мағжан Жұмабаев. Мағжан шығармаларының көп томдығы. 1 том. – Алматы. Жазушы, 2002.
39) Елеукенов Ш. Сұлулық күні тұтылмайды. // Қазақ әдебиеті. – 2002 – 11 қазан.
40) Қабдолв З. Сөз өнері. – Алматы. Қазақ әдебиеті, 1992.
41) ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. Құрастырушылар: Сәтбаева Ш, Сыдиықов Қ. – Алматы. Ғылым. 1994.
42) Кәрібаева Б. Қара өлең және лирика. – Алматы. Ы. Алтынсарин атындағы Қазақстан білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 2001.
2) Орынбайұлы У, Қабылұлы І. Мағжанның кітабы туралы. / Мағжан шығармаларының үш томдығы. 3 том. – Алматы. Білім, 1996.
3) Әуезов М. Мағжанды сүйемін / Бес арыс. Алматы. Жалын, 1992.
4) Тоғжанұлы Ғ. Қандай әдебиет үстем болмақ, қандай әдебиетіміз бар? / Мағжан шығармаларының үш томдығы. 3 том. – Алматы. Білім, 1996.
5) Махмудов Х. Қазақ ақыны / Мағжан шығармаларының үш томдығы. 3 том. – Алматы. Білім. 1996.
6) Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. – Алматы. Қазақ Мемлекеттік Көркем Әдебиет баспасы, 1960.
7) Тәжібаев Ә. Мағжан Жұмабаев / Мағжан Жұмабаев шығармалары.– Алматы. Жазушы, 1989.
8) Дәрімбетов Б. Сергелдең де, серуен де сергелдең / Мағжан шығармаларының үш томдығы. 3 том. – Алматы. Білім,1996.
9) Нұрғалиев Р. Мөлдір сезім,биік парасат / Мағжан шығармаларының үш томдығы. 3 том. – Алматы. Білім,1996.
10) Базарбаев М. Мағжан Жұмабаев / Мағжан Жұмабаев. Таңдамалы. – Алматы. Ғылым,1992.
11) Бектұров Ж. Тағдыры қиын талант. / Бес арыс. – Алматы. Жалын,1992.
12) Бердібаев Р. Ақын тағдыры. / Бес арыс. – Алматы. Жалын,1992.
13) Кенжебаев Б. Ұстаз. / Бес арыс. – Алматы. Жалын,1992.
14) Тасымбеков З. Зылиқа апаймен кездесу. / Бес арыс. – Алматы. Жалын,1992.
15) Елеукенов Ш. Мағжан. – Алматы. Санат,1995.
16) Елеукенов Ш. Мағжан мен Мұхтар. // Жұлдыз. 1997,№ 10
17) Құдаш С. Қазақ ақыны Мағжан Жұмабаев. // Қазақ әдебиеті. 1988,23 желтоқсан
18) Күмісбаев Ө. Мағжан және дүние әдебиеті. // ҚазМУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. 2003.№1
19) Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. – Алматы. Ғылым,1994.
20) Күмісбаев Ө. Мағжан және әлем әдебиеті. // Егемен Қазақстан.
21) Әлкебаева Д. Мағжанның поэтикалық тіліндегі метафора. // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы
22) Әлкебаева Д. Мағжан поэзиясындағы сөз өрнектері. // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы
23) Айтбаева А. ХХ ғасыр басындағы қазақ лирикасы. Диссертациялық жұмыс. – Алматы,2001.
24) Тілешов Е. Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы романтизм. Диссертациялық жұмыс. Алматы,1997.
25) Әбдіманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. – Алматы. Қазақ Университеті,2002.
26) Кәкішев Т. Мағжан – Сәкен. – Алматы. Қазақ университеті,1999.
27) Ақсұңқарұлы С. Қабылдың қолында – тас, Сальеридің қолында – у. // Қазақ әдебиеті. 2004, 16 қаңтар
28) Хамзин М. Ақсақ рухтың алдаспаны. // Егемен Қазақстан. 2007. 24 қазан
29) Нысанбаев Ә. Мағжанның дүниетанымы. // Егемен Қазақстан. 2007.7 тамыз
30) Сабирова. Мағжан Жұмабаев шығармаларындағы махаббат психологиясы. // Ұлт тағылымы. 2004.№2
31) Қабдолов. З. Мағжан Жұмабаев // Таңшолпан. – 2007. № 1
32) Қанарбаева Б. Жырымен жұртын оятқан. – Алматы. Ана тілі, 1998.
33) Қанарбаева Б. Мағжан шығармашылығының фольклорлық қырлары. Алматы. 1995.
34) Жұмабаев М. Үш томдық шығармалар жинағы. – Алматы. Білім, 1996.
35) Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Құрастырушылар: Ахметов З, Жаңабаев. Т. – Алматы. Ана тілі, 1996.
36) Медетбек Т. Таңдамалы. 2 том. – Аламаты. Жібек жолы, 2005.
37) Базарбаев М. Мағжан Жұмабаев. Мағжан шығармаларының үш томдығы . 1 том. – Алматы, Білім, 1995.
38) Елеукенов Ш. Мағжан Жұмабаев. Мағжан шығармаларының көп томдығы. 1 том. – Алматы. Жазушы, 2002.
39) Елеукенов Ш. Сұлулық күні тұтылмайды. // Қазақ әдебиеті. – 2002 – 11 қазан.
40) Қабдолв З. Сөз өнері. – Алматы. Қазақ әдебиеті, 1992.
41) ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. Құрастырушылар: Сәтбаева Ш, Сыдиықов Қ. – Алматы. Ғылым. 1994.
42) Кәрібаева Б. Қара өлең және лирика. – Алматы. Ы. Алтынсарин атындағы Қазақстан білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 2001.
Кіріспе.
ХХ ғасырдың басы қазақ әдебиеті тарихындағы ерекше кезең болды.
Өйткені үлкен-үлкен оқиғалар, тарих сахнасындағы ұлы бетбұрыстар, саяси-
әлеуметтік өзгерістер әдебиетке, соның ішінде қазақ әдебиетіне өз әсерін
тигізбей қойған жоқ. Қазақ әдебиетінің өркендеу дәуірі болып саналатын
осы кезеңде Шәкәрім Құдайбердиев, Жүсіпбек Аймауытов, Ахмет Байтұрсынов,
Сұлтанмахмұт Торайғыров, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев сынды ірі-ірі
қаламгерлер өмір сүрді. Олардың шығармашылығында әрқайсысының өзіне тән
ерекшеліктері болмай қалған жоқ. Әсіресе, олардың арасында сол кездің
өзінде талай шығынға ұшыраған, поэзиясында да, прозасында да өзіндік
ерекшелігі байқалып тұратын қаламгер ол – Мағжан Жұмабаев еді.
Ақынның өзі айтқандай Ақ сақалы аузына түскен, кәрісінен бастап
бесіктен белі шықпаған баласына дейін ақын туралы бір сөз айтып қалуға
тырысты. Олардың ішінде ақынның қасиетін жақсы танып дұрыс пікір айтқандары
да бар, көре алмаушылық, іштарлықпен және солақай саясаттың ықпалымен қате
пікір айтқандары да болды. Бірақ Мағжан Жұмабаевты ақын ретінде дұрыс
танып, ең алғаш мағыналы пікір айтқан Жүсіпбек Аймауытов болды. Мағжанның
ақындығы туралы деп аталатын Жүсіпбек Аймауытов баяндамасы былай басталды:
Мағжанның ақындығын сынауға біліміміз, күшіміз кәміл жетеді деп айта
алмаймыз; толық сынау үшін, оның алды-артын орап, өрісін арылтып шығарлық
сегіз қырлы, негізді білім керек.
Осыдан сексен жыл бұрын айтқан 35 жастағы Жүсіпбек Аймауытовтың сөзін
бүгін мен қайталап отырмын.
Шынында, Мағжанның ақындығын сынау үшін көп оқыған, көпті көрген,
өмірден түйгені мол, дүние жүзінің әдебиетінен сусындаған жан болмаса,
жиырмадан жаңа асқан жас шәкірт Мағжандай ұлы ақынның шығармашылығын
толықтай зерттей аламын деп айта алмаса керек. Дегенмен маған бұл жұмыс
барысында көмектесетіндер бар. өйткені Мағжанның шығармашылығын осы уақытқа
дейін Жүсіпбектен бастап, біршама ғалымдар зерттеген. Олардың ішінде ерекше
атап айтарлығы Мағжантанудың негізін қалаушы Жүсіпбек Аймауытовтың
баяндамасы. Сонымен қатар, Шериаздан Елеукенов, Тұрсынбек Кәкішев,
Бақытжамал Қанарбаева, Айман Айтбаева, Ербол Тілешов, т.б. еңбектері мен
Дина Әлкебаева, Жайық Бектұров, Өтеген Күмісбаев, Мүсілім Базарбаев,
Әбділда Тәжібаев, Зейнолла Қабдолов, Рахманқұл Бердібаев, т.б. ғалымдардың
мақалалары.
Дәл осындай жиырма-отыз ғалым емес, тіпті онан да көп адамдар Мағжан
Жұмабаевтың ақындық қасиетін толықтай ашып беруге кіріссе де, ақынның
өлеңдерін, өлеңдері арқылы жан-дүниесін түгел тексері мүмкін емес шығар.
Себебі, адам – қарама-қайшылығы мол тұлға. Әсіресе Мағжан Жұмабаевтай
аумалы-төкпелі заманда өмір сүрген, сол заманның сырына жете түсіне
білмеген, сол себепті жан-дүниесі мың түрлі қарама-қайшылықтарға толы
болған адамды толық танып білем деу артық айтқандық болар.
Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым кінә қойма, – демеп пе еді кезінде Абай. Ал енді
дәл осы өлең жолдары Мағжанның жүрегінен шықпайды деп кім айта алар. Ақын
– ерікті-еріксіз өз заманының тонын кимеске, өз әлеуметінің мұңын
жоқтамасқа әдді жоқ [1; 368]. Мағжан да барынша өз заманының зарын зарлап,
өз әлеуметінің мұңын жоқтады. Бірақ заманының күн санап өзгеруі, үлкен-
үлкен оқиғалар, әсіресе соның ішіндегі 1917 жылғы Қазан төңкерісі ақынды өз
әлеуметінен, өз заманына күннен-күнге алыстатып бара жатыр еді. 1917 жылғы
Қазан төңкерісі адамдарды байлар тобы және кедейлер табы деп екіге бөліп
тастады. Ендігі жерде ақындар кедей табын жырлау керек болды. Ал Мағжан
болса халықты бұлайша оп-оңай екіге бөліп тастау әділдік деп санамады.
Жасырман жүзді жақтадым деп ақынның өзі айтқанындай ол әрқашан қазағым;
жұртым; деп жырлап еді. Ал енді тұтас бір ұлтты бай, кедей деп бөлу ақынның
үш ұйықтаса түсіне кірмеген нәрсесі. Рас, ол кедей жұртты байлардың қор
қылатынын, олардың еңбегңн жейтінін көрмей қалған жоқ. Ақынның нәзік жүрегі
бәрін де көрді, білді. Сондықтан да ол он сегіз жасында-ақ:
Байлары мыңды айдаған шылқып жатыр,
Бар малын болыстыққа сарқып жатыр
(Жатыр)
Кедейлер үсіп-тоңып дір қалтырар,
Жылы үйде байлар жатар, уайым жемес
(Шын сорлы)
Күшсіздер, сорлыларға атар таң жоқ
Көрінген бақ-дәулеттен ұшқан шаң жоқ
(Бір күні)
деген еді. Соған қарамастан ол бай мен кедейді бір-біріне қарсы қойып, ел
ішінде азамат соғысын тудыруды тіпті ойламаған. Мағжанның да ұлтым,
қазағым, халқым деген сөздері аз емес, жерім, калім, елім дерді
де көп ұйқастырған. Бірақ, Абай сынап, шенеген міндерді ол бір өлеңінде де
көрген емес, Мағжан жырларынан Абай айтатын, жылап жүріп бай баласын
жұбататын жалшы ұлын көрмейміз. Абай суреттеген кедей өмірінің сипаттары
атымен жоқ дейді Әбділда Тәжібаев өзінің Өмір және поэзия атты еңбегінде
[6; 46]. Ал егер шынымен де осылай болса Мағжанның Жатыр, Шын сорлы,
Қазағым, Сорлы қазақ деген өлеңдерін ол оқымаған ба? Көзі ашық,
көкірегі ояу ақынға дәл осылай сөйлеудің қажеті қанша еді. Айтпас жерде
тілің тарт дейді қазақ. Егер қаламаса үндемей қалуға болатын еді ғой. Ал
енді 1989 жылғы Мағжанның шығармалар жинағына жазған алғысөзінде былай
дейді Оның жүрегін революциядан бұрын сатылған болыс, билер, шен таққан
шенеуніктер де аз ауыртқан жоқ. Сонда ауыр күрсінген ақын:
Жүрегім, мен зарлымын, жаралыға
Сұм өмір абақты ғой саналыға
Қызыл тіл, қолым емес, кісендеулі
Сондықтан жаным күйіп-жанады да, –
деді. [7; 4]. Тұрсынбек Кәкішев Батыр Баян поэмасының жазылу уақыты
туралы: Шіркін, 20 жылдардың басында осындай туынды берген ақынның қолын
қақпай еркін жібергенде қандай эстетикалық байлыққа кенелер едік
дейді.[26; 311]. Яғни, Мағжан Батыр Баян поэмасын революциядан кейін
жазған болса, Жүрегім, мен зарлымын жаралыға деген жолдарда революциядан
кейін туған ғой. Себебі Мағжанның революцияға дейінгі өлеңдерінде сұм
өмір деп, өмірден жалығу, зарлану сарындары байқалмайды. 1917-1918
жылдардың оқиғалары санама жетпеді, сахнада не болып, не қойып жатқанын
түсінген көрермен секілді күй кештім [38; 11] дейді Мағжан тергеушіге
берген жауабында, әрі 1918 жылы ақпаннан мамырға дейін Үш жүз партиясы
өкілдерінің көрсетуімен Омбы түрмесінде отырып шығуы ақын жүрегін жараласа
керек. Дәл осы уақытқа дейін ол негізінде табиғат, махаббат, әйелдің ауыр
халі туралы өлеңдер жазған. Бұны Жүсіпбек Аймауытов та растайды. Февраль
өзгерісіне шейін Мағжан өз басынан алыстап, әлеумет мұңына артық беріле
алмады. Сөзінің көбі табиғатты, әйелді, махаббатты суреттеуге арналды.
Өзгерістен былай ұлтқа қызмет етуге керек болды, әлеумет жұмысы майданға
қойылғаннан былай Мағжан өлеңінің көбін елге арнап жазатын болды... Бұрын
Мағжан әлеуметтен қашық жүрген өзімшіл ақын болса, енді ол елінің азаматы,
ақыны болуға айналды [1; 377]. Дәл осы жерде Аймауытовтың сөзіне де саясат
ықпал еткен болса керек. Себебі, төңкеріске дейін де Мағжан әлеумет
тақырыбын көтерген өлеңдер жазған. Рас, ол өлеңдер көбіне Абай, Ахмет,
Міржақыптарға еліктеуден туған. Бірақ дәл сол кезде Мағжанның елі, жұрты
туралы ашына жазған өлеңдерін тек қана еліктеуден туған деуге бола ма? Егер
еліктеумен өлең жазуға болатын болса, жұрттың бәрі ақын болып неге
кетпеді?! Себебі, өлең жазу – есеп шығару емес, есеп шығаруда белгілі
ереже, амал, тәсіл болса, өлең – ішкі терең, табиғи тербелістен,
тебіреністің нәтижесі. Бұл арада да ақынды салқын ақыл емес, ыстық сезім
билемек.[40; 13].
1917 жылғы елдегі Қазан төңкерісі ақынның жан-дүниесін де төңкеріске
ұшыратты. Міне осыдан кейін ақын қаламынан өмірден тарығу, зарлану, әйелді
сүю, сүйіп тұрып о дүниеге аттану сарынындағы өлеңдер туа бастайды.
Күн батып, қараңғылық қанат жайды,
Аспанда сансыз жұлдыз жарқырайды.
Отырған қараңғы үйдің терезесінен
Көремін мұңды, нұрлы толған Айды,
дейді Мағжан. Рас, көптеген ғалымдар, тіпті Шериаздан Елеукеновтың өзі бұл
өлеңді 1910 жылдары жазылған болу керек дейді. Оған дәлел ретінде белгілі
татар жазушысы Ғалымжан Ибрагимовтың 1911 жылы шыққан Қазақ қызы деген
романында осы өлеңнің мына:
Кең дала, көресің ғой анау жатқан,
Жібектей жасыл шөптер бетін жапқан.
Асқар тау, балдан тәтті сулары бар,
Әне, сол анам еді мені тапқан, – деген шумағын эпиграф етіп алған.
Жинақтарының Шолпаннан басқасына енген дегенді айтады көп томдықтағы
түсініктемесінде. Өлең 1910 жылы жазылған болса, оның шумақтарындағы:
Мінекей, қамаудамын тар үңгірде,
Мұнысы – көмгені ғой тірі көрге.
Мейірімді Ай, мені-дағы жаныңа алшы,
Болайық екі мұңдық біздер бірге, – деген жолдарды қайда қоямыз. Оның
үстіне, Тұрсынбек Кәкішев Мағжан – Сәкен атты еңбегінде Ғалымжан
Ибрагимовтың Қазақ қызы романының баспадан шығуы 1911 жыл емес, 1924 жыл
дегенді айтады. [26; 25]. Шынында 17-18 жастағы жас жігіт қаншалықты ерте
оянған дегенмен де:
Қайғылы Ай, мен де сенің қайғыңа ортақ,
Менде де бұрын бар еді тәж бен тақ,
Жас едім, жалынды едім, батыр едім,
Қолыма қонып еді ол уақыт бақ, – дей ме екен. Сонда дәл осы 1910-1911
жылдары Мағжанның басынан бақыт құсы ұшып кеткен еді дей аламыз ба?
Асылында бұл кезең үлкен өмірге енді қадам басқан шағы емес пе?! Әрі бұл
өлең 1912 жылы шыққан Шолпан жинағына неге енбеген? Демек, қалай болғанда
да бұл өлең Мағжанның көңіл-күйінің психологиялық дағдарысқа түскен шағында
жазылған. Тұрсынбек ағаның Мен бұл авторлармен айтысқа түсейін деп отырған
жоқпын [26; 24] дегеніндей, мен де үлкен ағаларыммен айтысайын деп отырған
жоқпын. Сөздің реті келді, өз пікірімді айтуым керек болды.
Төңкерістен кейін алып-ұшып Мағжанның өлеңдерін талқылайтын 1924 жыл
келді. Бұл туралы ғалым Бейсенбай Кенжебаев мынадай естелік айтады: Мағжан
және оның өлеңдері жөнінде сөйлеушілер екі түрлі ой-пікір, көзқарас
білдірді. Бірқатар сөйлеушілер: Мағжанның бірсыпыра өлеңдері қате:
ұлтшылдық, сарыуайымшылдық рухта жазылған. Жалпы Мағжан үлкен ақын деді
де, көпшілік: Буржуазияшыл-ұлтшыл, бізге мүлде жат ақын деп қорытты.
Қажыдым енді, күш бітті,
Көңілсіз, салқын, күн бұлтты,
Жел бұйығып тербелген
Әлдекімнің өлгенін,
Оны қалай көмгенін,
Әңгіме ғып күңіренген.
Жел, күңіренбе, жасың тый,
Өлім күйі – тәтті күй.
Балқиды жанын бұл күйге.
Мені де өлім әлдиле,
Әлдиле, өлім, әлдиле!., –
деп өлім күйін шертіп жүрген нәзік жүректі ақын үшін бұл қаулы оңайға тиген
жоқ. Ақын жааны аласұрды, тыныштық таппады. Ендігі жерде ол өзіне өткен
өмірден жұбаныш іздей бастады.
Жүрегім, мен зарлымын жаралыға,
Сұм өмір абақты ғой саналыға.
Қызыл тіл, қолым емес, кісендеулі,
Сондықтан жаным күйіп жанады да.
Қу өмір қызығы жоқ қажытқан соң,
Толғанып қарауыл сол баяғыға, –
деуі дәл осы жылдары еді.
Ойлайды, күңіренеді, толғайды ақын,
Күрсініп көзіне жас алады да.
Ақында адамзаттан дос болмайды,
Жалғыз-ақ сырын сөйлер қаламына.
Ақын өз замандастарынан дос таппады. Әрқашан өзгелерден оқ бойы озық
жүруді қалайтын ақын сол өзгелердің өзінің бөбегіндей болған өлеңдерін іске
алғысыз етіп қаулы шығаруын ауыр қабылдады. Сондықтан ол:
Өткен күн таң-тамаша ертегі ғой,
Ерлері ертегінің өрт еді ғой.
Айырылып отекпінді ерлерінен
Алаштың жанында ауыр дерт еді ғой, –
деп өткен күннің ерлерінен, батырларынан өзіне жолдас іздеді. Кеңес
үкіметін мойындаған секілді бірнеше өлеңдер жазса да, негізінде бұл өлеңдер
ақынның шын жүректен толғаған жырлары емес еді. Бұл туралы Тұрсынбек
Кәкішев: Мағжан Мәскеуде жүргенде ел жадында қалатын бірде-бір өлең-жыр
жазған жоқ. Тындырғаны аударма болды, шынын айтсақ, қымбатшылық жайлаған
Мәскеуде аштан өлмеудің амалын етті, өйткені стипендиямен оқытушылықтан
алғандары жұмырына жүк те болған емес еді [26; 325]. Мағжанның өзімен-өзі
күресетін сәті Мәскеуге барған кезден басталды. Оған тапшылдық пиғыл мен
қатқыл қаулы шығарған мәскеуліктер жиыны болса, екіншіден, большевиктік
әпербақандықты ту қылып ұстаған ҚазАПП, оның даурықтырып жатқан іс-
әрекеттері, ожар айтыстары мен қисынсыз тартыстары, орынсыз пәле жабуы,
қаралауы, үшіншіден, мені түсінеді-ау деген алаш көсемдерінен,
қайраткерлерінен пана таба алмауы болды [26; 356].
Міне, Мағжан осылай аласұрып жүргенде, яғни 1927 жылы өзінің әйгілі
Тоқсанның тобыпоэмасын жазды. Негізінде бұл поэма да амалсыздан, өзімен-
өзі күресуден, ішкі психологиялық қарама-қайшылықтан туған шығарма еді. Бұл
поэманың шын жүректен қайнап шықпаған туынды екенін білді тұстастары.
Сондықтан да Шаймерден Тоқжігітұлы бұл туралы: Мағжан тоқсан жағына
шықтым, бастан құлақ садақа деп, онды тасаттық қылмақ болып отыр Адассам
ел деп адастым, он деген емен асылы деп, Мағжан ел деп күйдім, енді тәубе
қылсам болмай ма, ел дегеннің не айып-шамы бар дегендей қылғысы келеді.
Осымен құтыламын, ол өмірді де ақтаймын дегендей болады. Қазақтың жаңа
жұртшылығының алдында бұл жауаппен құтылуға болмады [34; 417]. Тоқсанның
тобы туралы да айқайлаудың орны жоқ дегенмін. Енді мелшиіп қалған
Мағжанның қамқорлығын алудан, жыртысын жыртудан аулақпын. Байдың
сандырағын, ұлтшылдардың жырын көлеңкелеп барып өткіземін деген пікірден
әлдеқашан алыс жатырмын.
Желке ас болмас дегендей, Мағжандар әзір бізге дос болмастың
соңындамын. [34; 419].
Міне, осыдан кейінгі Мағжан Жұмабаевтың өмірі бір мәнсіз фильмдей
болды. Өмірдің ылғи да бір күңгірт тұстары мәнсіз фильмге ұқсамағанда
қайтсін.
Мағжан Жұмабаев үшінші рет, яғни 1937 жылы 28 желтоқсанда ұсталып,
1938 жылы 20 ақпанда тексерілгенде Тоқсанның тобы жарияланғаннан кейінгі
қиямпұрысты сыр қылып шертіпті. Бақытсыздығына қарай, сол кездегі қазақ
әдебиетінде ауа райын жасап жүрген кісілер мені аямай әдебиеттен аластатуға
тырысты. Әбдірахман Байділдин, Шаймерден Тоқжігітов дегендер нағыз
қаныпезер екен, соғыма түсіп күн көрсетуді қойды. Осынау шағын топ басылым
бетінде шу көтергені соншалық, жазуға қолым бармай, сал адамдай сансырап
қалғаным рас. Тегі бір емес, екі емес, өне бойы ізіне түсіп, тырнақ астынан
кір іздеп, шулығын жасай берген соң, жазушылар ортасынан қашады екенсің.
Әдебиет табалдырығын аттаған бозөкпе жастан бастап, ата сақалы аузына
түскен жасы үлкеніне дейін жұрттың назарына ілігу үшін менің есімімді
жіктеп, септеп, сын айтуды әдетке айналдырып алды (Д.Досжанов, Абақты,
1992. 269-бет) [26; 356].
Міне, Мағжанның өз аузымен айтылған сөз осындай.
Сонымен Мағжан Тоқсанның тобын жазамын деп қып-қызыл пәлеге қалды.
Ел-жұрты түсінгенмен, ауа жасаушылар, саясат сауғандар, біреудің оң
ниетін теріске бұратындар оңай олжа тауып, шен алды. Қазақ әдебиетінің
гүлдену, ұлы дарынмен ажарлану мақсатынан гөрі өздерінің пенделік құлқына
бағып, қазақ мәдениетіне зор қиянат жасады.
Мағжан сияқты қара тырнағына дейін ақынды шығармашылық өмірден айырып,
рухани дағдарысқа ұшыратты. Бұл аз болғандай 1929 жылы Алқаның
бағдарламасын жасадың, совет өкіметіне қастандық ойладың, жасырын
контрреволюциялық ұйымға қатыстың деп тұтқындап, 1930 жылы 10 жылға соттап,
Беломар – Балтық каналын қаздырдық. 1936 жылы Горькийдің жәрдемімен босап
келген теңдесі жоқ ақынды 1938 жылы 19 наурызда атып тындық [26; 364].
Ләм деуге шамасын келтірген жоқ. Бірақ ләм дегенде не демекші? Айтуға
тиістісін бұдан он сегіз жыл бұрын, 1920 жылы Жан сөзі өлеңінде айтқан.
Енді бір ай – жиырма жеті жасқа келем,
Отыз, қырық... қартаям, сөнем, өлем, –
деген-тін. 1938 жыл наурыз айының 19 жұлдызында айтқаны жазбай келді. Енді
үш ай тірі тұрса, қырықтың бесеуіне шығады екен. Өлетін жасын қырықтың іші
деп дөп басқанына қайран қаласың. Тек тоталитаризмнің тым құрыса маса
бұйыртпайтынына сенбеген тәрізді. Сол жерінен ғана қателесіпті.
Болмаса, басыма да бармас па екен?
Атымды аузына да алмас па екен?
Қарайып жапан түзде жалғыз тұрған
Молама көз қырын да салмас па екен?
Моласының қайда екені күні бүгінге дейін беймәлім.
Атымды аузына да алмас па екен...Алғанда қандай...қай уақытта да
Мағжан халық көңілі көзінен кетпеген [38; 18].
Қандай қаламгерлердің болмасын шығармашылық бет-бейнесін толымды ашуда
әсіресе лииканың маңызы зор. Бұл жұмыста Мағжан Жұмабаевтың лирикалық
өлеңдері талдап түсіндіріледі. Бұл жұмыста Мағжан Жұмабаевтың жалпы
шығармашылығы емес, тек қана поэзиялық шығармаларына тоқталамыз. Өйткені
ақынның қайраткерлік табиғатын ашуда ең алдымен үлкен рөл атқаратыны, ол –
оның өлеңдері.
Жұмыстың зәрулігі – ақын туралы пікір білдірген ғалым-жазушылардың
айтқан ой-тұжырымдарын салыстыра отырып және оның өлеңдерін терең зерделеу
арқылы ақын Мағжан Жұмабаевтың шынайы таби,атын аша түсу. Бұларға қосу оның
лирикалық шығармаларының жалпы адамзатқа ортақ сабақтастығын аша түсумен
байланысты. Сонымен бірге ақын жырлаған тақырыптарды рет-ретімен талдаудың
маңызы зор деп білеміз.
Жұмыстың жаңалығы – ақын өлеңдері сол дәуірдегі саяси-әлеуметтік
жағдайлармен байланыстырыла отырып, олардың ішкі мән-маңынасын ашы арқылы
Мағжан Жұмабаевтың жалпы адамзаттық тұрғыдағы ақын екендігі көрсетілді.
Жұмыстың мақсаты – Мағжан өлеідеріндегі шынайы да нәзік лиризмнің
маңызын айқындау. Ұлы суреткер поэзиясындағы лирикалық жанрдың маңызын ашып
көрсету.
Жұмыстың осы мақсатына жету үшін ақынның поэзиялық шығармаларына жан-
жақты талдау жасалып түсіндірілді.
Жұмыстың теориялық негізінде Қазақстан ғалымдарының ғылыми еңбектері
мен ой-тұжырымдары басшылыққа алынған. Практикалық негізінде мазмұн мен
пішіннің бірлігі принципі, сипаттау және кешенді түрде талдау жұмыстары
жасалынды.
Жұмыстың құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау
Мағжан лирикасындағы тақырып арналары
Қайсыбір шығарма туралы пікір айту үшін біз ең алдымен оның тақырыбы
жайлы сөз қозғаймыз. Өйткені, іргетассыз үй болмайтыны секілді, тақырыпсыз
шығарма да болмайды. Өйткені сені мазалаған қандай да бір жағдай болмаса,
шығарма қайдан тусын?
Әдеби шығарма туралы әңгімені тақырыптан бастаған жөн [40; 147]
демекші, біз жұмысымыздың бірінші тарауында Мағжан шығармаларының тақырыбы
жөнінде сөз етеміз.
Ал енді тақырып дегеніміздің өзі не? Зейнолла Қабдоловтың сөзімен
айтатын болсақ: тақырып – жазушының (ақынның) шындық болмыстан таңдап,
талдап алып, өзінің көркем шығармасына негіз, арқау еткен өмір
құбылыстарының тобы [40; 149]. Ал шындық күрделі болса, одан туған
шығарма да – күрделі. Өмірдегі оқиғалар шым-шытырық болса, оны суреттеген
шығарманың мазмұны да әр алуан. Тіршілік жалғасып жатқан мәселелерге толы
болса, суреткердің ой-өзегі де біреу емес, бірнешеу [40; 154]. Мағжан өмір
сүрген кезең дәл осындай шым-шытырық оқиғаларға толы болды. Поэзиның шағын
түрлерінде бірнеше идея мен бірнеше тақырыптың болуы шарт емес десе де,
Мағжан өлеңдерін толықтай бір шығарма деп қарастыратын болсақ, біз бұдан
бірнеше тақырыпты бөліп қарастырған болар едік.
Мағжан Жұмабаев – лирик ақын. Бұл – біздің жұмысымыздың негізгі
тақырыбы. Осы тақырыпқа орай біз Мағжанның тек қана өлеңдерін талдап
түсіндіреміз. Поэзиялық шығармаларға, өлең-жырларға айрықша тән қасиет -
өмір құбылыстарын терең эмоционалдық, сезімталдықпен қабылдап, соған сәйкес
әсерлі, тартымды көркем етіп бейнелеу (Зәки Ахметов) [35;...] болса,
Мағжан өлеңдері бұл талаптарға толықтай жауап беретіні тағы шындық.
Лирика – шындықты адамның ішкі көңіл-күйіне бөлеп, ойы мен сезіміне
астастыра суреттейтін терең психологиялық шығармалардың түрі...Ақын басынан
кешкен сезім, ақын басында болған түрлі-түрлі толғаныс – субъективті нәрсе;
бірақ сонымен қабат кәдімгі объективті дүниенің әсері [40; 307]
Лириканың бас қаһарманы – ақынның өзі. (Зейнолла Қабдолов). Ал
Лирикалық қаһарман – ақын бейнесінің оның шығармаларынан жинақталған тұтас
тұлға ретінде көрінуі. Лирикалық қаһарманның басты ерекшелігін айқындайтын
ақынның қоғамдық, эстетикалық мұраттары, идеалдары, өмір құбылыстарын,
дәуірді, халық тағдырын өзінше түсініп сезінуі.
Лирикалық шығармада көбіне-көп қоғамдық күрделі ой-пікірлер, ақынның
жеке адамға деген жылы сезімі, не болмаса, назары түскен табиғаттың бір
көрінісін сезінуі – бәрі тығыз байланысып жатады (Зәки Ахметов) [35; ]
... Бірақ ақын өз жайын, өз басының мұңын, өзінің арманын, қуаныш
сезімін жыр етсе де, ол қалайда халықтың тағдырын, қайғы-мұңын, күйзелісін,
қуаныш-шаттығын, тілек-мақсаттарын көрсетеді.
Нағыз лирикалық туындылар жеке адамның жан-дүниесін, толғанысын,
тағдырын бейнелеп, сол арқылы бүкіл бір ортаны, қоғамды, заманды сипаттап
береді (Зәки Ахметов) [35; ].
Енді біз Мағжан өлеңдерін өз заманын қаншалықты сипаттап бере
алғандығын тексереміз.
1. Мағжан шығармашылығындағы әлеуметтік-философиялық лирика.
Қоғам, әлеумет, халық, адамзат мәселесі қай уақытта да санасы бар
адамзатты ойландырмай қойған емес. Өз басы, ошақ қасының мәселесін
әлдеқайда ұзап кетіп, халқының, қала берді б.кіл адамзаттың игілігі жолына
ғұмырын арнаған талай ірі-ірі қайраткерлер болған. Солардың бірі – әлеумет,
адамзат мәселелерін көтерген қымбат лирикалық өлең-поэмалар туғызған Мағжан
Жұмабаев еді. Демек, біз бұл бөлімде ақынның әлеуметтік және философиялық
лирикалары туралы сөз қозғаймыз.
Әлеуметтік лирика – қоғамдық өмірге қатысты маңызды мәселелерді
қозғайтын, ақынның заманға, халықтың тарихы мен бүгінгі тағдырына
көзқарасын білдіретін сала.
Әлеуметтік лирика арқауы – қоғамдағы, адамдардың қарым-қатынасындағы
елеулі құбылыстар, халықтық, ұлттық мүдде, ақынның солар туралы толғануы,
тебіренуі, адамзаттық парыз, қоғам алдындағы жауапкершілік, рухани жүк
(Зәки Ахметов).
Философиялық лирика – болмыс, өмір, тағдыр жайын толғаған өлең-жырға
байланысты қарастырылады.
Өлең рухынан әлемге, өмірге, адам тағдырына деген лирикалық көзқарастың
көрініс табуы, жан толқынысынан хабар беретін лирикалық үн естіліп, болмыс
мәнін, шындық елесін іздеген, мәңгілік сауалдарды өзінше қабылдап, өзінше
жауап қайтаруға тырысқан. Лирикалық Меннің айқын сезілуі – философиялық
лирикаға тән айрықша нышандар ретінде танылады (Ғ. Доскенов).
Міне екі ғалым әлеуметтік, философиялық лирикаға осыдай түсінік береді.
Бір жағынан, үй-іші-әкеге, әлеумет рубасыға бағынған, тапқа, жікке
бөлінбеген, қазақ ішінде туып-өскен болса, екінші, татар медресесінде оқып,
түрікшілдік, исламшылдық рухында тәрбиеленсе, үшінші, патша саясаты
шымбайға батып, отаршылдық зардабы қазақтың ұлтшылдық сезімін оятқан
дәуірдің ұлы болса, төртінші, орыс зиялыларының қаймағы бұқарашыл, халықшыл
болып жатқанын сезіп білсе, бесінші, батыстың, қала берсе орыс ақындарының
санашылдық (идеализм) школынан сабақ алса, енді Мағжан қай пікірдегі ақын
болып шығу керек? Сөз жоқ, Мағжан ұлтшыл, түрікшіл, санашыл, дарашыл ақын
болып шығу керек. Олай болып шықпау мүмкін емес. Әлеумет ортасының,
заманының жағдайы солай.
Мағжанның ұлтшылдық, түрікшілдік өлеңдері Ғалияда шәкірт болып жүрген
кезінен басталады [1; 372].
Жүсіпбектің ұлтшылдық деп отырғаны ұлттық тақырып еді. Біз оған ақынның
Жатыр, Сорлы қазақ, Қазағым, Жаралы жан, Қазақ тілі, Өткен күн,
Мен жастарға сенемін, Қарағым, Сасықкөл, Осы күнгі күй, Жаздыкүні
қалада, т.б. өлеңдерін жатқыздық.
Сонымен Жатыр өлеңінде Мағжан не айтқан?
Таласып өнер-білім алып жатыр,
Күнбе-күн алға қарай барып жатыр.
От жегіп, көкте ұшып, суда жүзіп,
Тәірінің рақметіне қанып жатыр.
Міне діл бүгінгі заманның шындығы. Неге мен бұл өлеңді бүгінгі күннің
шындығы деп отырмын. Шындығында, бұл нағыз көрегендік қой. Осы Жатыр
өлеңін бастан-аяқ оқып шықсаңыз, бүгінгі қазақ туралы айтып жатыр ма деп
қаласыз. Өз заманының шындығын он сегіз жасар бозбала осылай жырласа, оған
басыңды имеске амал жоқ. Оның үстіне байсың ба, төресің бе демей, өте өткір
тілмен айтқан. Кең жері күннен-күнге құрып жатыр дейді. Дәл қазіргі күні
қазақтың он сегіз жасар бозбаласы осындай ұлттық мәселені сөз етеді дегенге
сенер ме едіңіз? Қазіргі күн емес, ұлттық мүддені ойламайтындар Мағжанның
өз тұсында да болған.
Мінекей, қазақ солай бітіп жатыр,
Күннен-күн артқа қарай кетіп жатыр.
Сезінбей өз өлгенін, өзінікін
Аты өшкір оқығандар нетіп жатыр!
дейді Мағжан. Қоғамда не болып, не қойылып жатқанын түсінбейтін аты өшкір
оқығандар сол кезде де болыпты.
Ақынның ұлттық тақырыпта жазған екінші бір өлеңі Сорлы қазақ. Бұл
өлең де алдыңғы өлеңмен үндес.
Сорлы қазақ жан алқымға тығылып,
Қара күн кеп, тіккен туы жығылып,
Алға баспай, біткен ісі кер кетіп,
Нәр тата алмай, күшсіз, әлсіз бүгіліп.
Ел әсерлерін қалада естіп, білгені тереңдене түсті. Неше түрлі сұрақ
көңілін шанышқылайды. Дәл қазақ бүйтіп неліктен сорлайды? Не себепті
бұдан құтылудың жолын іздестірмейді? Мұның жауабын іздеп таба алмады
деуге келмейді... 1889 жылы Александр ІІІ патша бұдан былай Ақмола
далалары шаруалардың ерікті қоныс аударуларына ашық деген жоғары
мәртебелі жарлық шашқанын, қазақ енді атамекеніне н айырыла бастағанын
жастардың құлағына құймады дейсіз бе? Туған жерім – Сасықкөл атты
табиғат сұлулығын жырлайтын өлең соңғы шумағында кенет жайма-шуақ
қалпынан бұлттана қалып:
Білмеймін, не боларын, қайран көңілім,
Жарайды тең болмаса, күн мен түнің,
Итиіп қара шекпен келіп қонса,
Басыңнан құсың ұшып кетер сенің, –
деуі, әрине, аузындағы асынан жырылып, азапқа түскен қазағының жүрегіндегі
шемен болып қатқан сырын күрсіне білдіруі [15; 18] дейді Елеукенов Туған
жерім – Сасықкөл өлеңі туралы.
Айдын көл, ата қоныс, құт болған көл,
Сусын боп сұрағанға, от болған көл.
Кеше бірлік, ынтымақ түгел шақта
Бейне бір сенің басың сүт болған көл, – дің итиіп қарашекпен келіп
қонғанда, басынан құсы ұшып кетерін ақын сезіп, сезгендіктен уайымдап
айтады.
Ал Осы күнгі күй өлеңі туралы Тұрсынбек Кәкішев былай дейді:
Ойламай отқа түскен неткен жанбыз:
Сөз ұқпас мылқау, меңіреу, жүрген жалғыз
Болды ма қайран өазақ тастай жансыз
Ортаға қамап алып қырып жатыр
Қара жүрек надандық қолмен сансыз, –
деген жан айғайы ХХ ғасырдың қазақ әдебиетінің аттанар өрісі, идеялық
нысанасы, көркемдік арнасы [26; 51].
Жүсіпбек Аймауытов өзінің Мағжан туралы баяндамасында Ақынның қасиеті –
заманға жаңғырық, әлеумет тұрмысындағы зор оқиғаларға айна болып, тарихи
із, тарихи материал қалдырып отыруында. Бұ жағынан Мағжанның кемшілік
жерлері бар: ұлтшыл ақынның мұндай кемшілігін айтып өтпеске болмайды [1;
374] десе де, біз бұл жолдарға толық қосыла алмаймыз. Себебі,
Көрінбес көзге түртсе қараңғыда,
Япырм-ай, қалдық па енді тіпті таңсыз?!
Өзіңдей адамзаттар неғып жатыр,
Бос жүрсің баспанасыз, үйген тамсыз, –
деуі өз кезіндегі әлеумет тұрмысындағы зор оқиғаларға үн қосуы емес пе?
Рас, Аймауытов бұл сөзін негізінен Мағжанның Орамал өлеңі туралы айтып
отыр. Дегенмен ұлттық мәселені осындай деңгейде көтерген ақынды дәл осылай
айыптауға бола ма? Бос жүрсің баспанасыз, үйген тамсыз. Қалай алсақ та,
Мағжанның өлеңдерін бүгінгі заманмен үндестірмей тұра алмайсыз. Бүгін қарап
тұрсаң да, баспанасыз, үйген тамсыз жүрген қазақтар. Осы орайда есіңе
данышпан Мұхтар Әуезовтың осыдан тура сексен жыл бұрын айтқан сөзі еске
түсе кетеді: Әдебиет әдебиет үшін таңба айқын болмай, нәрлі әдебиет болуға
жол жоқ. Сондықтан бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекке бой
ұрып, артқы кұнге анық қалуға жарайтын сөз – Мағжанның сөзі. Одан
басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп білемін [3; 294].
Шынында да Мағжанның мейлі прозасын алыңыз, мейлі поэзиясын алыңыз, бүгінгі
заманның, өткеннің, келешектің проблемасын дөп басып айтқанына таңдай
қақпасқа амалыңыз қалмайды. Менің дәл осы пікіріме Мүсілім Базарбаевтың өзі
де қосылатын сияқты. Эстетикалық талғам, талабымен айрықша көзге түсуі,
жүрекке жылы тиіп, жанды тебірентуі сонан, сонылықтан. Ақын өлеңдерінен өне
бойы құпия-сыр ұққандай жайда қаласыз, өмірдің өзіндей сан-салалы, сан
қырлы поэзия; онда тақ-тұқ кесіп-пішілмеген, немесе тура тартқан
қарапайымдылықтың ізі де білінбейді. [37; 20].
Негізінде Мағжан әлеумет, халық, ұлт тақырыбында өте мәндә өлеңдер жазған.
Мысалы, Қазағым деп аталатын өлеңдегі:
Қазағым, таянды ғой қылта мойын,
Жер, мал кетіп, бос қалды біздің қойын
немесе
Қырылысып өзді-өзімен қазақ сорлы,
Жерінен аузын ашып қалып жатыр
немесе
Жер қалар, біз жиылып қала салсақ,
Қайдағы оңды жерді таңдап алсақ, –
деген жолдар заманауи мәселелерді көтерген нағыз әлеуметтік лирикалық
туынды. Заман-түлкі болғанда, тазы болмайдеуі, заманың түлкі болса, тазы
боп шал деген мәтелді тұжырымдауы.
Мағжан – халқын сүйген ақын. Сол халқының мұң-мұқтажын, қайғы-мұңын
жырлап, жұртының жүрегіне шұғылалы сәулесін шашыпты. Мұңлықтар жырын
жаттап, әншілер әуенге айналдырыпты. Бойжеткен жырын жасырын оқып, жеке
дара ойға қалады екен. Қысқасы, халқының өмір-ғұмырын, тұрмыс-тіршілігін,
сыр-сипатын, әлеуметтік өмірін мәнерлеп, жырмен кестелеген екен. Айыбы –
осы екен-ау! дейді Армиял Тасымбеков Зылиқа апаймен кездесу атты
естелігінде. [14; 353]. Иә, айыбы – ұлтын жаннан артық сүйгендігі. Кейде
замандастары Мағжанды тым уайымшылсың, қазақ та жетіліп келе жатыр ғой,
осылай даурығудың қажеті қанша деп айыптап жатады.
Өзім – күнмін, өзім – от,
Сөзім, қысық көзімде – от,
Өзіме-өзім табынам, –
деп жырлаған өзімшіл ақын енді-енді тәй-тәй тұрған қазақтың сол кездегі
тұрмысына қанағаттана ма? Өзгелерден оқ бойы озық жүруді қалайтын өзімшіл
ақын қазақ халқының жер жүзіндегі халықтың бәрінен озық болуын қалады ғой.
Болмаса оның уайымшылдығы жеке басының қамы емес ғой. Жиырма жасында-ақ
замандастары мойындап қойған айтулы ақынның жеке басының қасіреті болуы
мүмкін бе? Жоқ. Оның уайымшылдығы жеке басының қамы емес, үлттың қасіреті.
Кеш, тәңірім, болса сөзім пендешілік,
Мінекей, айқын зұлым, қайда әділдік?
Соншама кең рахметтен құр тастайтын,
Баласы алты Алаштың – біз не қылдық?
деуі оның ұлтжандылығының дәлелі. Тіпті
Бақытсыз қаңғып жүрген қазақ сорлы,
Әркімге күні кетіп мазақ сорды.
Бір елші жібермедің, санға алмадың,
Жалаңаш түйе баққан араб құрлы.
Міне, осы соңғы жолдан-ақ ақынның өзімшілдігін аңғарамыз. Азамат ақын
заманға, тұрмысқа жарымайды, зарланады, күңіренеді, өмірден, тіршіліктен
мағына таппайды. Келешектен күшті үміт күтпейді деген еді кезінде Жүсіпбек
Аймауытов [1; 378]. Қалай зарламасын, қалай күңіренбесін. Көзі ашық, ояу
саналы азамат үшін халқының ауыр тағдыры әсер етпей қоймайды. Туған елі
патшалықтың құлындай басыбайлы халде болса, қазақтың барлық дерлік шүйгін
жерлері тартып алынса, сахара елінің өз атамекенінде зәредей де еркі
болмаса, халық перзенті – шын ақын бұған күйінбегенде неге күйінуі керек?
дейді Рахманқұл Бердібаев. Иә, туған халқының осындай ауыр халін көре, біле
тұрып, үндемей қалу ұлттың, ұлтжанды ақыны үшін кешірілмес күнә еді ғой.
Барлық еріктен жұрдай болып айырылған елінің мүшкіл халін кқріп, жаны
шырқырап, тебірене үн қатқан ақынды нағыз отаншыл деуіміз керек еді ғой
(Рахманқұл Бердібаев) [12; 364]. Оның үстіне қазақтың күйі:
Күш кеміді. Айбынды ту құлады.
Кеше батыр – бүгін қорқақ, бұғады.
Ерікке ұмтылған ұшыр жаны кісенде
Қан суынған, жүрек солғын соғады.
осындай болса... Бірақ бір ғана нәрседен үміт етеді. Ол – баба тілі.
Елдік, бірлік, ерлік, қайрат, бақ, ардың –
Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың...
Алтын күннен бағасыз бір белгі боп,
Нұрлы жұлдыз – бабам тілі, сен қалдың!
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен – тілім,
Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім,
Таралған түрік балаларын бауырына,
Ақ қолыңмен тарта аларсың, сен, тілім!
Жалғыз ғана жұбанышы – баба тілі. Елдік, ерлік, бірлік, қайрат бәрі
жойылған, бәрі ұмытылған. Жойылмаған, ұмытылмаған – тек қана бабам тілі.
Жарыңа бал береді,
Береді де өледі,
Өледі толқын, тынады...
Көк бір дария қара көк,
Жұлдыздан әлі хабар жоқ,
Іште – жалын, жүрек – шоқ,
Дариға жаным өледі...
Қалың қара тұман басынан айықпайды, қараңғылық қоблана береді, пеш
ішіндегі сөнген шоқты бала үреді, шоқ үстінен кішкене ұшқын ұшып сөнеді.
Бала сөнген шоқты үрлесе, ақынның көзіне мөлт-мөлт жас келеді. Бұл не?
Мұның бәрі өзі ме? Өзі деуге болмайды. Ақын олай жүрген емес. Оның айтып
отырғаны белгілі – қазағы. Сардалада мәдениет сәулесінен аулақ, табиғаттың
тілсіз апатына құрбан болған, тұншығып жатқан қазағы. Мағжан мәдениетті
елді көреді, қазағын көреді. Екеуін салыстырады. Салыстырса, арасы жер мен
көктей, қазақ қаша ел болар, қатарға кірер, табиғаттың апатына шыдай алмай,
жапан түзде суық кебін жамылып қала ма? Әлде мәдениетті елдің аузына түсіп,
жұтылып кетер ме? Мәлім емес, қазақтың келешегі – қараңғы. Мынау ауыр халді
көріп, ақынның көңіліне шер, көзіне жас келеді. Мұндай сорлы жұрттың ішінде
туып, бұл күйікті көргеннен өлгенін артық көреді. Міне, ақынның жанындағы
трагедия дейді тағы да Жүсіпбек Аймауытов [1; 379].
Ой басты ма, әлде көзім талды ма,
Мөлт-мөлт етіп көзіме жас келеді.
Қараңғылық қобланып келеді,
Пеш ішінде шоқ ақырын сөнеді.
...Дереу сөніп, тезірек күлге айналды,
Астындағы ыстық күлді құшты да.
Сөнген шоқты үріп бала күледі.
Ой басты ма? Әлде көзім талды ма,
Мөлт-мөлт етіп көзіме жас келеді.
Мағжанның жанарындағы мұңды, көзіндегі жасты халқы түсіне алмайды.
Қазақ үшін – Мағжан жұмбақ. Ел басына төніп келе жатқан қара бұлтты халқы
сезбейді, әлі баладай аңғал, сенгіш, өзіне де, халқына да қара түннің
балалары қанды шеңгелін салмақшы, соны сезген ақын жаны жаны аласұрады.
Ақын осы болжамдарын халқына жеткізе алмай қиналады, әлденеден
сақтандырғысы келеді. Бірақ оны түсінуге халықтың білімі жетпейді, сауаты
жоқ, саяси түсінігі қалыптаспаған, санасы жас баладай. Міне, Мағжанның
көзіне үйіріліп отырған жастың сыры осында дейді Бақытжамал Қанарбаева
[32; 59].
Қазақтың ұйқыдағы халін бейнелеген өлеңдерінің бірі – Есімде... тек
таң атсын өлеңі.
Ай туып, Күн орнына көкте қалқып,
Гүлдерден мас қыларлық иіс аңқып,
Төңірек тныш ұйқыға батқан шақта
Кетіппіз біраз ғана біз де қалғып.
Мезгілше, мейлі келсін, тісі батсын,
Сұр жылан, өзі оятар, қатты шақсын.
Жаңадан жолбарыстай ұмтылармыз,
Көрелік төңіректі, тек таң атсын!
Шериаздан Елеукенов пікірінше: Ақын тағы да халқының өткен тарихына
көз тастайды. Ел шетіне жау тигенде, айнымас алдаспанды қолға алып,
қажымайтын қанатты тұлпар мініп, жетпіс қабат жібекпен белді буып, мұздай
темір құрсанып, жорыққа аттанған кезді еске алады. Бірақ кейін ойын-күлкіге
алданып, көп нәрседен мақұрым қалдық. Енді бейғамдықты тастар уақыт жетті
дейді. Мағжан аталған туындыларының аясына Жаңа таңның желі есіп келді
деген ел үмітін де, Сұр жылан өзі оятар, қатты шақсын дейтің сабырлы,
салмақты мінезін де, жауға Жолбарыстай ұмтылармыз дейтін жігер-қайратын
да сыйңыза алған...
Мағжанның байлары қайырымды келетіні рас. Елін, жерін қорғау үшін
жанын салған хандарды үлкен ілтифатпен жырлайды. Бірақ, түптеп келгенде,
Мағжанның еңбекші елге көбірек жаны ашиды. Соған іш тартады.
Күн суық, қатты аяз, шыдар емес,
Қар-боран соққан жермен қылып егес.
Кедейлер үсіп-тоңып, дір қалтырар.
Жылы үйде байлар жатар уайым жемес, –
(Шын
сорлы)
деп жалшы-жарлыны мүсіркейді. [15; 177]. Ал Бақыткамал Қанарбаева бұл
жөнінде былай дейді: Мағжан ұғымында кем халық жоқ, тең халық бар. Осы
тепе-теңдік бұзылған жерде қан төгіледі. Ақынның бұл философиялық ой-
толғамының шындыққа сайғанын уақыт бізге өзі дәлелдеп берді. [32; 53]
Ақын қазақты жолбарысқа теңеп, өзгелер ұлы орыс халқы деп жүргенді
қорқақ құлға, сұр жыланға теңеуі оның өзімшілдігінің, ұлтын сүйер үлкен
жүректілігінің айғағы.
Ақырған арыстанның айбатына
Шыдар ма қоян жүрек, қорқақ құлдар?!
Мағжанның әлеуметшілдігінің тағы бір айғағы оның әйел теңдігін
көтерген өлеңдері. Біз олардың қатарына ақынның Жас келін, Зарлы сұлу,
Тілегім, Алданған сұлу, Әйел, Зуһра, Қайғылы сұлуға, Жәмила,
Домбыра деген өлеңдерін жатқыздық.
Қайғыға салды кім сені
Тыныштық жүзін көрместей,
Өмір бойы бітпестей
Зарың мәңгі сөнбестей.
Міне көпшілікке қарапайым өмірдің заңындай болып көрінетін әйелдің
тұрмысы Мағжанға үлкен ой салады. Әйел үшін күйінді, әйел үшін қайғырады,
тіпті әйел үшін оны қайғыға салғандарды қарғайды.
Ерніңді қозғап қайғымен
Қай жауызды қарғайсың?
Сені бүйткен бейбақтың
Санадан жүзі сарғайсын.
Жүсіпбек Аймауытов былай дейді: Бұл өлеңдердің бәрінде де әйелдің
халін өте ауыр көрсетіп, әйелмен мұңдасқандай, әйелді аяғандай,
есіркегендей, оқушылардың жанын ашытқандай мұң бар, зар бар:
Жәмила, мұнша неге жүдедің,
Бетіңде тамшы қан жоқ қой.
Сарғаймашы, бауырым? –
деп іші-бауыры елжіреп, қатты аяйды. Шыдай алмай, өзі де бірге жылайды,
оқушының да жүйесін босатады. Ақынның көрінісі сондай, бос әйел кқрсе
жыламай қоймайды. Сүйген жар құшағында бола ма, қуана ма, күйіне ме,
әйтеуір, көзінің жасын тыя алмайды [1; 382]. Иә, Жүсіпбек Аймауытов дұрыс
айтады. Мағжанның жанының нәзіктігі, жүрегінің де мейірімге толылығы
сондай, кейде оның өлеңдерін оқып отырып, зарлап отырған, мұңайып отырған
шынымен әйел екен деп қаласың. Ол әйелмен бірге армандайды, әйелмен бірге
қайғырады, әйелмен бірге зар еңіреп, жас төгеді. Соңында әйел үшін
жаратқаннан жәрдем сұрайды.
Мейірімді ием, таза, нәзік әйелді
Қара жүрек қазаққа неге жараттың?
Аһ, зар қылды, құлағына кім ілді?
Сорлыларды жауыздарға қараттың.
Міне, ақынның зары. Қоғамдағы шешуін күтіп тұрған мәселенің алға
қойылуы. Ақынның заманға жаңғырық, әлеумет тұрмысындағы оқиғаларға айна
болуы (Жүсіпбек Аймауытов).
Ал қарындасы Жамалға арнаған Қайғылы сұлуға деп аталатын өлеңінде
ақын қарындасына бұндай елде қор болғанша, періште болып ұшып кет дейді.
Солма енді, жерлік емес, жұмақтық гүл,
Шекпе азап, жауыздардан енді құтыл.
Бере алмас саған баға өңшең өлік,
Көкке ұш, асылыға қайт, періште бол.
Бұл нәзік жанды ақынның нәзік жүректі әйел жанын бүкіл болмысымен
түсінуі. Ер адам емес, кейде әйелдің өзі әйелдің жанын түсіне бермейді ғой.
Осы тұрғыдан алғанда Мағжан ақынды маман психолог деп ойлап қаласың.
Ақынның Түн еді өлеңі туралы Бакыткамал Қанарбаева: өлеңнің жазылу
ырғағы (сұраулы және лепті болып келуі) қыздардың қайғылы тағдырының мұңды
қоңыр әуенін құлаққа әкелгендей болады. Сондықтан да өлең сөздерін оқып
отырғанда әйелдер бостандық алғанға дейінгі қазақ даласы қайғылы күй кешіп,
әлдебір өктем күштің астында өкпесін соғып жатқандай әсер бередідейді. Біз
бүған толық қосыламыз. Осыдан кейінгі ойын ғалым былай жалғастырады: Ал
өлеңнің он үшінші шумағында манадан күрсінген әуен созыла барып үзіледі де,
келесі айтылар ойға іштей дайындық іркіліс жасалады:
Ух, алла! Жан болды ма бізден мұңлық
Дариға! Не көрмедік, не көрмедік?
деген жолдардағы алдыңғы шумақтардағы ойды күрсініспен аяқтап, әуелгі ойды
кенет үзіп келесі басталар ойға дайындық жасайды... Ақын әйелдердің басынан
кешкен қайғы-қасіретін баяндауда жолдар емес, сөздерге еркіндік береді. Әр
сөздің мағынасына үлкен мәнді ойлар сыйғызған.
Өлмедік! Зар еңіредік, сабыр етткі,
Шашатын алтын сәуле таңды күттік.
Көп күттік, сөгілдік те, соғылдық та,
Сатылдық та, тілекке ақыр жеттік.
Ақын мұны өз атынан емес, жалпы қазақ атынан, солардығ психологиялық
жан-толғанысымен бейнелейді [32; 62]
Мағжанның түсінігінде әйел –
Жаратты тәңірі әйелді,
Бастасын деп бар ерді.
Туралық, шындық жолына.
Кешегі әйел періште,
Адамды бастар ғарышқа.
Әлем, адамзат және ұлт ақыны. Жер шары денсаулығы, жалпы халықаралық
тақырыпты қозғау, Күншығыс, Күнбатыс арасы, ұлт һәм адамзат мәселелері
Мағжанды жиырмасыншы жылдардың босағасын аттар-аттамас Жан сөзін тебірене
жазғаннан бертін тіптен қатты ойландырғаны байқалады дейді Шериздан
Елеукенов. Біз Мағжанның түрікшілдік, әлемдік тақырыпты қозғаған өлеңдері
қатарына От, Пайғамбар, Күншығыс, Еңбек - өлім, Жан қанатын
қиятын, Бостандық, Жаралы жан, Берниязға, Орал тауы, Орал,
Ақсақ Темір сөзі, Жер жүзіне, Алыстағы бауырыма, Жер жүзін топан
басса екен, Түркістан, т.б. өлеңдерін жатқыздық.
Біз кейде Мағжанды көреген ақын деп жатамыз ғой. Бұл сөз ешқандай
артық мақтау емес. Бұл нағыз шындық. Мысалы, бүгінде Жаһандану мәселесі
көтеріліп жатыр. Яғни, әлем халықтарының бірігуі, сол арқылы алып елдердің
ұсақ елдердің мәдениетін жойып жіберіп, жер жүзінде өздерінің билігін
жүргізуі. Ақын осы жайды сол кезде-ақ сезген сияқты. Қазағының өте әлсіз
екенін, жаһандану бола қалса халқының сөзсіз жұтылып кететінін сезген ақын
тым болмағанда түрік балаларының бірігуін қалаған. Аға халық ретінде
түріктерді сүйеу көрген ақын Батыс Еуропа халықтарының шылауында жүргенше,
түрік халқының қанатының астында болуын қалаған шығар. Әлсіз халық
ұмытылған жағдайда, тым болмағанда түрік баласы екенімізді ұмытпайық дегісі
келген шығар. Жүсіпбек Аймауытов айтады: Колчактың кер заманы, одан қала
берсе, ұлтшылдықтың аузына қақпақ салған кеңес заманы Мағжанның баяғы
басылып қалған түрікшілдік сезімін қайта оятты. Мағжан енді ұлт жалауын
түрік жалауының астына қоюды табады. Жеке ұлтшылдықтың өрісі тарылғандығын
көріп, түрік тұқымды жұрттармен әдебиет жүзінде өзінше одақ жасаған болады.
Бара-бара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ХХ ғасырдың басы қазақ әдебиеті тарихындағы ерекше кезең болды.
Өйткені үлкен-үлкен оқиғалар, тарих сахнасындағы ұлы бетбұрыстар, саяси-
әлеуметтік өзгерістер әдебиетке, соның ішінде қазақ әдебиетіне өз әсерін
тигізбей қойған жоқ. Қазақ әдебиетінің өркендеу дәуірі болып саналатын
осы кезеңде Шәкәрім Құдайбердиев, Жүсіпбек Аймауытов, Ахмет Байтұрсынов,
Сұлтанмахмұт Торайғыров, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев сынды ірі-ірі
қаламгерлер өмір сүрді. Олардың шығармашылығында әрқайсысының өзіне тән
ерекшеліктері болмай қалған жоқ. Әсіресе, олардың арасында сол кездің
өзінде талай шығынға ұшыраған, поэзиясында да, прозасында да өзіндік
ерекшелігі байқалып тұратын қаламгер ол – Мағжан Жұмабаев еді.
Ақынның өзі айтқандай Ақ сақалы аузына түскен, кәрісінен бастап
бесіктен белі шықпаған баласына дейін ақын туралы бір сөз айтып қалуға
тырысты. Олардың ішінде ақынның қасиетін жақсы танып дұрыс пікір айтқандары
да бар, көре алмаушылық, іштарлықпен және солақай саясаттың ықпалымен қате
пікір айтқандары да болды. Бірақ Мағжан Жұмабаевты ақын ретінде дұрыс
танып, ең алғаш мағыналы пікір айтқан Жүсіпбек Аймауытов болды. Мағжанның
ақындығы туралы деп аталатын Жүсіпбек Аймауытов баяндамасы былай басталды:
Мағжанның ақындығын сынауға біліміміз, күшіміз кәміл жетеді деп айта
алмаймыз; толық сынау үшін, оның алды-артын орап, өрісін арылтып шығарлық
сегіз қырлы, негізді білім керек.
Осыдан сексен жыл бұрын айтқан 35 жастағы Жүсіпбек Аймауытовтың сөзін
бүгін мен қайталап отырмын.
Шынында, Мағжанның ақындығын сынау үшін көп оқыған, көпті көрген,
өмірден түйгені мол, дүние жүзінің әдебиетінен сусындаған жан болмаса,
жиырмадан жаңа асқан жас шәкірт Мағжандай ұлы ақынның шығармашылығын
толықтай зерттей аламын деп айта алмаса керек. Дегенмен маған бұл жұмыс
барысында көмектесетіндер бар. өйткені Мағжанның шығармашылығын осы уақытқа
дейін Жүсіпбектен бастап, біршама ғалымдар зерттеген. Олардың ішінде ерекше
атап айтарлығы Мағжантанудың негізін қалаушы Жүсіпбек Аймауытовтың
баяндамасы. Сонымен қатар, Шериаздан Елеукенов, Тұрсынбек Кәкішев,
Бақытжамал Қанарбаева, Айман Айтбаева, Ербол Тілешов, т.б. еңбектері мен
Дина Әлкебаева, Жайық Бектұров, Өтеген Күмісбаев, Мүсілім Базарбаев,
Әбділда Тәжібаев, Зейнолла Қабдолов, Рахманқұл Бердібаев, т.б. ғалымдардың
мақалалары.
Дәл осындай жиырма-отыз ғалым емес, тіпті онан да көп адамдар Мағжан
Жұмабаевтың ақындық қасиетін толықтай ашып беруге кіріссе де, ақынның
өлеңдерін, өлеңдері арқылы жан-дүниесін түгел тексері мүмкін емес шығар.
Себебі, адам – қарама-қайшылығы мол тұлға. Әсіресе Мағжан Жұмабаевтай
аумалы-төкпелі заманда өмір сүрген, сол заманның сырына жете түсіне
білмеген, сол себепті жан-дүниесі мың түрлі қарама-қайшылықтарға толы
болған адамды толық танып білем деу артық айтқандық болар.
Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым кінә қойма, – демеп пе еді кезінде Абай. Ал енді
дәл осы өлең жолдары Мағжанның жүрегінен шықпайды деп кім айта алар. Ақын
– ерікті-еріксіз өз заманының тонын кимеске, өз әлеуметінің мұңын
жоқтамасқа әдді жоқ [1; 368]. Мағжан да барынша өз заманының зарын зарлап,
өз әлеуметінің мұңын жоқтады. Бірақ заманының күн санап өзгеруі, үлкен-
үлкен оқиғалар, әсіресе соның ішіндегі 1917 жылғы Қазан төңкерісі ақынды өз
әлеуметінен, өз заманына күннен-күнге алыстатып бара жатыр еді. 1917 жылғы
Қазан төңкерісі адамдарды байлар тобы және кедейлер табы деп екіге бөліп
тастады. Ендігі жерде ақындар кедей табын жырлау керек болды. Ал Мағжан
болса халықты бұлайша оп-оңай екіге бөліп тастау әділдік деп санамады.
Жасырман жүзді жақтадым деп ақынның өзі айтқанындай ол әрқашан қазағым;
жұртым; деп жырлап еді. Ал енді тұтас бір ұлтты бай, кедей деп бөлу ақынның
үш ұйықтаса түсіне кірмеген нәрсесі. Рас, ол кедей жұртты байлардың қор
қылатынын, олардың еңбегңн жейтінін көрмей қалған жоқ. Ақынның нәзік жүрегі
бәрін де көрді, білді. Сондықтан да ол он сегіз жасында-ақ:
Байлары мыңды айдаған шылқып жатыр,
Бар малын болыстыққа сарқып жатыр
(Жатыр)
Кедейлер үсіп-тоңып дір қалтырар,
Жылы үйде байлар жатар, уайым жемес
(Шын сорлы)
Күшсіздер, сорлыларға атар таң жоқ
Көрінген бақ-дәулеттен ұшқан шаң жоқ
(Бір күні)
деген еді. Соған қарамастан ол бай мен кедейді бір-біріне қарсы қойып, ел
ішінде азамат соғысын тудыруды тіпті ойламаған. Мағжанның да ұлтым,
қазағым, халқым деген сөздері аз емес, жерім, калім, елім дерді
де көп ұйқастырған. Бірақ, Абай сынап, шенеген міндерді ол бір өлеңінде де
көрген емес, Мағжан жырларынан Абай айтатын, жылап жүріп бай баласын
жұбататын жалшы ұлын көрмейміз. Абай суреттеген кедей өмірінің сипаттары
атымен жоқ дейді Әбділда Тәжібаев өзінің Өмір және поэзия атты еңбегінде
[6; 46]. Ал егер шынымен де осылай болса Мағжанның Жатыр, Шын сорлы,
Қазағым, Сорлы қазақ деген өлеңдерін ол оқымаған ба? Көзі ашық,
көкірегі ояу ақынға дәл осылай сөйлеудің қажеті қанша еді. Айтпас жерде
тілің тарт дейді қазақ. Егер қаламаса үндемей қалуға болатын еді ғой. Ал
енді 1989 жылғы Мағжанның шығармалар жинағына жазған алғысөзінде былай
дейді Оның жүрегін революциядан бұрын сатылған болыс, билер, шен таққан
шенеуніктер де аз ауыртқан жоқ. Сонда ауыр күрсінген ақын:
Жүрегім, мен зарлымын, жаралыға
Сұм өмір абақты ғой саналыға
Қызыл тіл, қолым емес, кісендеулі
Сондықтан жаным күйіп-жанады да, –
деді. [7; 4]. Тұрсынбек Кәкішев Батыр Баян поэмасының жазылу уақыты
туралы: Шіркін, 20 жылдардың басында осындай туынды берген ақынның қолын
қақпай еркін жібергенде қандай эстетикалық байлыққа кенелер едік
дейді.[26; 311]. Яғни, Мағжан Батыр Баян поэмасын революциядан кейін
жазған болса, Жүрегім, мен зарлымын жаралыға деген жолдарда революциядан
кейін туған ғой. Себебі Мағжанның революцияға дейінгі өлеңдерінде сұм
өмір деп, өмірден жалығу, зарлану сарындары байқалмайды. 1917-1918
жылдардың оқиғалары санама жетпеді, сахнада не болып, не қойып жатқанын
түсінген көрермен секілді күй кештім [38; 11] дейді Мағжан тергеушіге
берген жауабында, әрі 1918 жылы ақпаннан мамырға дейін Үш жүз партиясы
өкілдерінің көрсетуімен Омбы түрмесінде отырып шығуы ақын жүрегін жараласа
керек. Дәл осы уақытқа дейін ол негізінде табиғат, махаббат, әйелдің ауыр
халі туралы өлеңдер жазған. Бұны Жүсіпбек Аймауытов та растайды. Февраль
өзгерісіне шейін Мағжан өз басынан алыстап, әлеумет мұңына артық беріле
алмады. Сөзінің көбі табиғатты, әйелді, махаббатты суреттеуге арналды.
Өзгерістен былай ұлтқа қызмет етуге керек болды, әлеумет жұмысы майданға
қойылғаннан былай Мағжан өлеңінің көбін елге арнап жазатын болды... Бұрын
Мағжан әлеуметтен қашық жүрген өзімшіл ақын болса, енді ол елінің азаматы,
ақыны болуға айналды [1; 377]. Дәл осы жерде Аймауытовтың сөзіне де саясат
ықпал еткен болса керек. Себебі, төңкеріске дейін де Мағжан әлеумет
тақырыбын көтерген өлеңдер жазған. Рас, ол өлеңдер көбіне Абай, Ахмет,
Міржақыптарға еліктеуден туған. Бірақ дәл сол кезде Мағжанның елі, жұрты
туралы ашына жазған өлеңдерін тек қана еліктеуден туған деуге бола ма? Егер
еліктеумен өлең жазуға болатын болса, жұрттың бәрі ақын болып неге
кетпеді?! Себебі, өлең жазу – есеп шығару емес, есеп шығаруда белгілі
ереже, амал, тәсіл болса, өлең – ішкі терең, табиғи тербелістен,
тебіреністің нәтижесі. Бұл арада да ақынды салқын ақыл емес, ыстық сезім
билемек.[40; 13].
1917 жылғы елдегі Қазан төңкерісі ақынның жан-дүниесін де төңкеріске
ұшыратты. Міне осыдан кейін ақын қаламынан өмірден тарығу, зарлану, әйелді
сүю, сүйіп тұрып о дүниеге аттану сарынындағы өлеңдер туа бастайды.
Күн батып, қараңғылық қанат жайды,
Аспанда сансыз жұлдыз жарқырайды.
Отырған қараңғы үйдің терезесінен
Көремін мұңды, нұрлы толған Айды,
дейді Мағжан. Рас, көптеген ғалымдар, тіпті Шериаздан Елеукеновтың өзі бұл
өлеңді 1910 жылдары жазылған болу керек дейді. Оған дәлел ретінде белгілі
татар жазушысы Ғалымжан Ибрагимовтың 1911 жылы шыққан Қазақ қызы деген
романында осы өлеңнің мына:
Кең дала, көресің ғой анау жатқан,
Жібектей жасыл шөптер бетін жапқан.
Асқар тау, балдан тәтті сулары бар,
Әне, сол анам еді мені тапқан, – деген шумағын эпиграф етіп алған.
Жинақтарының Шолпаннан басқасына енген дегенді айтады көп томдықтағы
түсініктемесінде. Өлең 1910 жылы жазылған болса, оның шумақтарындағы:
Мінекей, қамаудамын тар үңгірде,
Мұнысы – көмгені ғой тірі көрге.
Мейірімді Ай, мені-дағы жаныңа алшы,
Болайық екі мұңдық біздер бірге, – деген жолдарды қайда қоямыз. Оның
үстіне, Тұрсынбек Кәкішев Мағжан – Сәкен атты еңбегінде Ғалымжан
Ибрагимовтың Қазақ қызы романының баспадан шығуы 1911 жыл емес, 1924 жыл
дегенді айтады. [26; 25]. Шынында 17-18 жастағы жас жігіт қаншалықты ерте
оянған дегенмен де:
Қайғылы Ай, мен де сенің қайғыңа ортақ,
Менде де бұрын бар еді тәж бен тақ,
Жас едім, жалынды едім, батыр едім,
Қолыма қонып еді ол уақыт бақ, – дей ме екен. Сонда дәл осы 1910-1911
жылдары Мағжанның басынан бақыт құсы ұшып кеткен еді дей аламыз ба?
Асылында бұл кезең үлкен өмірге енді қадам басқан шағы емес пе?! Әрі бұл
өлең 1912 жылы шыққан Шолпан жинағына неге енбеген? Демек, қалай болғанда
да бұл өлең Мағжанның көңіл-күйінің психологиялық дағдарысқа түскен шағында
жазылған. Тұрсынбек ағаның Мен бұл авторлармен айтысқа түсейін деп отырған
жоқпын [26; 24] дегеніндей, мен де үлкен ағаларыммен айтысайын деп отырған
жоқпын. Сөздің реті келді, өз пікірімді айтуым керек болды.
Төңкерістен кейін алып-ұшып Мағжанның өлеңдерін талқылайтын 1924 жыл
келді. Бұл туралы ғалым Бейсенбай Кенжебаев мынадай естелік айтады: Мағжан
және оның өлеңдері жөнінде сөйлеушілер екі түрлі ой-пікір, көзқарас
білдірді. Бірқатар сөйлеушілер: Мағжанның бірсыпыра өлеңдері қате:
ұлтшылдық, сарыуайымшылдық рухта жазылған. Жалпы Мағжан үлкен ақын деді
де, көпшілік: Буржуазияшыл-ұлтшыл, бізге мүлде жат ақын деп қорытты.
Қажыдым енді, күш бітті,
Көңілсіз, салқын, күн бұлтты,
Жел бұйығып тербелген
Әлдекімнің өлгенін,
Оны қалай көмгенін,
Әңгіме ғып күңіренген.
Жел, күңіренбе, жасың тый,
Өлім күйі – тәтті күй.
Балқиды жанын бұл күйге.
Мені де өлім әлдиле,
Әлдиле, өлім, әлдиле!., –
деп өлім күйін шертіп жүрген нәзік жүректі ақын үшін бұл қаулы оңайға тиген
жоқ. Ақын жааны аласұрды, тыныштық таппады. Ендігі жерде ол өзіне өткен
өмірден жұбаныш іздей бастады.
Жүрегім, мен зарлымын жаралыға,
Сұм өмір абақты ғой саналыға.
Қызыл тіл, қолым емес, кісендеулі,
Сондықтан жаным күйіп жанады да.
Қу өмір қызығы жоқ қажытқан соң,
Толғанып қарауыл сол баяғыға, –
деуі дәл осы жылдары еді.
Ойлайды, күңіренеді, толғайды ақын,
Күрсініп көзіне жас алады да.
Ақында адамзаттан дос болмайды,
Жалғыз-ақ сырын сөйлер қаламына.
Ақын өз замандастарынан дос таппады. Әрқашан өзгелерден оқ бойы озық
жүруді қалайтын ақын сол өзгелердің өзінің бөбегіндей болған өлеңдерін іске
алғысыз етіп қаулы шығаруын ауыр қабылдады. Сондықтан ол:
Өткен күн таң-тамаша ертегі ғой,
Ерлері ертегінің өрт еді ғой.
Айырылып отекпінді ерлерінен
Алаштың жанында ауыр дерт еді ғой, –
деп өткен күннің ерлерінен, батырларынан өзіне жолдас іздеді. Кеңес
үкіметін мойындаған секілді бірнеше өлеңдер жазса да, негізінде бұл өлеңдер
ақынның шын жүректен толғаған жырлары емес еді. Бұл туралы Тұрсынбек
Кәкішев: Мағжан Мәскеуде жүргенде ел жадында қалатын бірде-бір өлең-жыр
жазған жоқ. Тындырғаны аударма болды, шынын айтсақ, қымбатшылық жайлаған
Мәскеуде аштан өлмеудің амалын етті, өйткені стипендиямен оқытушылықтан
алғандары жұмырына жүк те болған емес еді [26; 325]. Мағжанның өзімен-өзі
күресетін сәті Мәскеуге барған кезден басталды. Оған тапшылдық пиғыл мен
қатқыл қаулы шығарған мәскеуліктер жиыны болса, екіншіден, большевиктік
әпербақандықты ту қылып ұстаған ҚазАПП, оның даурықтырып жатқан іс-
әрекеттері, ожар айтыстары мен қисынсыз тартыстары, орынсыз пәле жабуы,
қаралауы, үшіншіден, мені түсінеді-ау деген алаш көсемдерінен,
қайраткерлерінен пана таба алмауы болды [26; 356].
Міне, Мағжан осылай аласұрып жүргенде, яғни 1927 жылы өзінің әйгілі
Тоқсанның тобыпоэмасын жазды. Негізінде бұл поэма да амалсыздан, өзімен-
өзі күресуден, ішкі психологиялық қарама-қайшылықтан туған шығарма еді. Бұл
поэманың шын жүректен қайнап шықпаған туынды екенін білді тұстастары.
Сондықтан да Шаймерден Тоқжігітұлы бұл туралы: Мағжан тоқсан жағына
шықтым, бастан құлақ садақа деп, онды тасаттық қылмақ болып отыр Адассам
ел деп адастым, он деген емен асылы деп, Мағжан ел деп күйдім, енді тәубе
қылсам болмай ма, ел дегеннің не айып-шамы бар дегендей қылғысы келеді.
Осымен құтыламын, ол өмірді де ақтаймын дегендей болады. Қазақтың жаңа
жұртшылығының алдында бұл жауаппен құтылуға болмады [34; 417]. Тоқсанның
тобы туралы да айқайлаудың орны жоқ дегенмін. Енді мелшиіп қалған
Мағжанның қамқорлығын алудан, жыртысын жыртудан аулақпын. Байдың
сандырағын, ұлтшылдардың жырын көлеңкелеп барып өткіземін деген пікірден
әлдеқашан алыс жатырмын.
Желке ас болмас дегендей, Мағжандар әзір бізге дос болмастың
соңындамын. [34; 419].
Міне, осыдан кейінгі Мағжан Жұмабаевтың өмірі бір мәнсіз фильмдей
болды. Өмірдің ылғи да бір күңгірт тұстары мәнсіз фильмге ұқсамағанда
қайтсін.
Мағжан Жұмабаев үшінші рет, яғни 1937 жылы 28 желтоқсанда ұсталып,
1938 жылы 20 ақпанда тексерілгенде Тоқсанның тобы жарияланғаннан кейінгі
қиямпұрысты сыр қылып шертіпті. Бақытсыздығына қарай, сол кездегі қазақ
әдебиетінде ауа райын жасап жүрген кісілер мені аямай әдебиеттен аластатуға
тырысты. Әбдірахман Байділдин, Шаймерден Тоқжігітов дегендер нағыз
қаныпезер екен, соғыма түсіп күн көрсетуді қойды. Осынау шағын топ басылым
бетінде шу көтергені соншалық, жазуға қолым бармай, сал адамдай сансырап
қалғаным рас. Тегі бір емес, екі емес, өне бойы ізіне түсіп, тырнақ астынан
кір іздеп, шулығын жасай берген соң, жазушылар ортасынан қашады екенсің.
Әдебиет табалдырығын аттаған бозөкпе жастан бастап, ата сақалы аузына
түскен жасы үлкеніне дейін жұрттың назарына ілігу үшін менің есімімді
жіктеп, септеп, сын айтуды әдетке айналдырып алды (Д.Досжанов, Абақты,
1992. 269-бет) [26; 356].
Міне, Мағжанның өз аузымен айтылған сөз осындай.
Сонымен Мағжан Тоқсанның тобын жазамын деп қып-қызыл пәлеге қалды.
Ел-жұрты түсінгенмен, ауа жасаушылар, саясат сауғандар, біреудің оң
ниетін теріске бұратындар оңай олжа тауып, шен алды. Қазақ әдебиетінің
гүлдену, ұлы дарынмен ажарлану мақсатынан гөрі өздерінің пенделік құлқына
бағып, қазақ мәдениетіне зор қиянат жасады.
Мағжан сияқты қара тырнағына дейін ақынды шығармашылық өмірден айырып,
рухани дағдарысқа ұшыратты. Бұл аз болғандай 1929 жылы Алқаның
бағдарламасын жасадың, совет өкіметіне қастандық ойладың, жасырын
контрреволюциялық ұйымға қатыстың деп тұтқындап, 1930 жылы 10 жылға соттап,
Беломар – Балтық каналын қаздырдық. 1936 жылы Горькийдің жәрдемімен босап
келген теңдесі жоқ ақынды 1938 жылы 19 наурызда атып тындық [26; 364].
Ләм деуге шамасын келтірген жоқ. Бірақ ләм дегенде не демекші? Айтуға
тиістісін бұдан он сегіз жыл бұрын, 1920 жылы Жан сөзі өлеңінде айтқан.
Енді бір ай – жиырма жеті жасқа келем,
Отыз, қырық... қартаям, сөнем, өлем, –
деген-тін. 1938 жыл наурыз айының 19 жұлдызында айтқаны жазбай келді. Енді
үш ай тірі тұрса, қырықтың бесеуіне шығады екен. Өлетін жасын қырықтың іші
деп дөп басқанына қайран қаласың. Тек тоталитаризмнің тым құрыса маса
бұйыртпайтынына сенбеген тәрізді. Сол жерінен ғана қателесіпті.
Болмаса, басыма да бармас па екен?
Атымды аузына да алмас па екен?
Қарайып жапан түзде жалғыз тұрған
Молама көз қырын да салмас па екен?
Моласының қайда екені күні бүгінге дейін беймәлім.
Атымды аузына да алмас па екен...Алғанда қандай...қай уақытта да
Мағжан халық көңілі көзінен кетпеген [38; 18].
Қандай қаламгерлердің болмасын шығармашылық бет-бейнесін толымды ашуда
әсіресе лииканың маңызы зор. Бұл жұмыста Мағжан Жұмабаевтың лирикалық
өлеңдері талдап түсіндіріледі. Бұл жұмыста Мағжан Жұмабаевтың жалпы
шығармашылығы емес, тек қана поэзиялық шығармаларына тоқталамыз. Өйткені
ақынның қайраткерлік табиғатын ашуда ең алдымен үлкен рөл атқаратыны, ол –
оның өлеңдері.
Жұмыстың зәрулігі – ақын туралы пікір білдірген ғалым-жазушылардың
айтқан ой-тұжырымдарын салыстыра отырып және оның өлеңдерін терең зерделеу
арқылы ақын Мағжан Жұмабаевтың шынайы таби,атын аша түсу. Бұларға қосу оның
лирикалық шығармаларының жалпы адамзатқа ортақ сабақтастығын аша түсумен
байланысты. Сонымен бірге ақын жырлаған тақырыптарды рет-ретімен талдаудың
маңызы зор деп білеміз.
Жұмыстың жаңалығы – ақын өлеңдері сол дәуірдегі саяси-әлеуметтік
жағдайлармен байланыстырыла отырып, олардың ішкі мән-маңынасын ашы арқылы
Мағжан Жұмабаевтың жалпы адамзаттық тұрғыдағы ақын екендігі көрсетілді.
Жұмыстың мақсаты – Мағжан өлеідеріндегі шынайы да нәзік лиризмнің
маңызын айқындау. Ұлы суреткер поэзиясындағы лирикалық жанрдың маңызын ашып
көрсету.
Жұмыстың осы мақсатына жету үшін ақынның поэзиялық шығармаларына жан-
жақты талдау жасалып түсіндірілді.
Жұмыстың теориялық негізінде Қазақстан ғалымдарының ғылыми еңбектері
мен ой-тұжырымдары басшылыққа алынған. Практикалық негізінде мазмұн мен
пішіннің бірлігі принципі, сипаттау және кешенді түрде талдау жұмыстары
жасалынды.
Жұмыстың құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау
Мағжан лирикасындағы тақырып арналары
Қайсыбір шығарма туралы пікір айту үшін біз ең алдымен оның тақырыбы
жайлы сөз қозғаймыз. Өйткені, іргетассыз үй болмайтыны секілді, тақырыпсыз
шығарма да болмайды. Өйткені сені мазалаған қандай да бір жағдай болмаса,
шығарма қайдан тусын?
Әдеби шығарма туралы әңгімені тақырыптан бастаған жөн [40; 147]
демекші, біз жұмысымыздың бірінші тарауында Мағжан шығармаларының тақырыбы
жөнінде сөз етеміз.
Ал енді тақырып дегеніміздің өзі не? Зейнолла Қабдоловтың сөзімен
айтатын болсақ: тақырып – жазушының (ақынның) шындық болмыстан таңдап,
талдап алып, өзінің көркем шығармасына негіз, арқау еткен өмір
құбылыстарының тобы [40; 149]. Ал шындық күрделі болса, одан туған
шығарма да – күрделі. Өмірдегі оқиғалар шым-шытырық болса, оны суреттеген
шығарманың мазмұны да әр алуан. Тіршілік жалғасып жатқан мәселелерге толы
болса, суреткердің ой-өзегі де біреу емес, бірнешеу [40; 154]. Мағжан өмір
сүрген кезең дәл осындай шым-шытырық оқиғаларға толы болды. Поэзиның шағын
түрлерінде бірнеше идея мен бірнеше тақырыптың болуы шарт емес десе де,
Мағжан өлеңдерін толықтай бір шығарма деп қарастыратын болсақ, біз бұдан
бірнеше тақырыпты бөліп қарастырған болар едік.
Мағжан Жұмабаев – лирик ақын. Бұл – біздің жұмысымыздың негізгі
тақырыбы. Осы тақырыпқа орай біз Мағжанның тек қана өлеңдерін талдап
түсіндіреміз. Поэзиялық шығармаларға, өлең-жырларға айрықша тән қасиет -
өмір құбылыстарын терең эмоционалдық, сезімталдықпен қабылдап, соған сәйкес
әсерлі, тартымды көркем етіп бейнелеу (Зәки Ахметов) [35;...] болса,
Мағжан өлеңдері бұл талаптарға толықтай жауап беретіні тағы шындық.
Лирика – шындықты адамның ішкі көңіл-күйіне бөлеп, ойы мен сезіміне
астастыра суреттейтін терең психологиялық шығармалардың түрі...Ақын басынан
кешкен сезім, ақын басында болған түрлі-түрлі толғаныс – субъективті нәрсе;
бірақ сонымен қабат кәдімгі объективті дүниенің әсері [40; 307]
Лириканың бас қаһарманы – ақынның өзі. (Зейнолла Қабдолов). Ал
Лирикалық қаһарман – ақын бейнесінің оның шығармаларынан жинақталған тұтас
тұлға ретінде көрінуі. Лирикалық қаһарманның басты ерекшелігін айқындайтын
ақынның қоғамдық, эстетикалық мұраттары, идеалдары, өмір құбылыстарын,
дәуірді, халық тағдырын өзінше түсініп сезінуі.
Лирикалық шығармада көбіне-көп қоғамдық күрделі ой-пікірлер, ақынның
жеке адамға деген жылы сезімі, не болмаса, назары түскен табиғаттың бір
көрінісін сезінуі – бәрі тығыз байланысып жатады (Зәки Ахметов) [35; ]
... Бірақ ақын өз жайын, өз басының мұңын, өзінің арманын, қуаныш
сезімін жыр етсе де, ол қалайда халықтың тағдырын, қайғы-мұңын, күйзелісін,
қуаныш-шаттығын, тілек-мақсаттарын көрсетеді.
Нағыз лирикалық туындылар жеке адамның жан-дүниесін, толғанысын,
тағдырын бейнелеп, сол арқылы бүкіл бір ортаны, қоғамды, заманды сипаттап
береді (Зәки Ахметов) [35; ].
Енді біз Мағжан өлеңдерін өз заманын қаншалықты сипаттап бере
алғандығын тексереміз.
1. Мағжан шығармашылығындағы әлеуметтік-философиялық лирика.
Қоғам, әлеумет, халық, адамзат мәселесі қай уақытта да санасы бар
адамзатты ойландырмай қойған емес. Өз басы, ошақ қасының мәселесін
әлдеқайда ұзап кетіп, халқының, қала берді б.кіл адамзаттың игілігі жолына
ғұмырын арнаған талай ірі-ірі қайраткерлер болған. Солардың бірі – әлеумет,
адамзат мәселелерін көтерген қымбат лирикалық өлең-поэмалар туғызған Мағжан
Жұмабаев еді. Демек, біз бұл бөлімде ақынның әлеуметтік және философиялық
лирикалары туралы сөз қозғаймыз.
Әлеуметтік лирика – қоғамдық өмірге қатысты маңызды мәселелерді
қозғайтын, ақынның заманға, халықтың тарихы мен бүгінгі тағдырына
көзқарасын білдіретін сала.
Әлеуметтік лирика арқауы – қоғамдағы, адамдардың қарым-қатынасындағы
елеулі құбылыстар, халықтық, ұлттық мүдде, ақынның солар туралы толғануы,
тебіренуі, адамзаттық парыз, қоғам алдындағы жауапкершілік, рухани жүк
(Зәки Ахметов).
Философиялық лирика – болмыс, өмір, тағдыр жайын толғаған өлең-жырға
байланысты қарастырылады.
Өлең рухынан әлемге, өмірге, адам тағдырына деген лирикалық көзқарастың
көрініс табуы, жан толқынысынан хабар беретін лирикалық үн естіліп, болмыс
мәнін, шындық елесін іздеген, мәңгілік сауалдарды өзінше қабылдап, өзінше
жауап қайтаруға тырысқан. Лирикалық Меннің айқын сезілуі – философиялық
лирикаға тән айрықша нышандар ретінде танылады (Ғ. Доскенов).
Міне екі ғалым әлеуметтік, философиялық лирикаға осыдай түсінік береді.
Бір жағынан, үй-іші-әкеге, әлеумет рубасыға бағынған, тапқа, жікке
бөлінбеген, қазақ ішінде туып-өскен болса, екінші, татар медресесінде оқып,
түрікшілдік, исламшылдық рухында тәрбиеленсе, үшінші, патша саясаты
шымбайға батып, отаршылдық зардабы қазақтың ұлтшылдық сезімін оятқан
дәуірдің ұлы болса, төртінші, орыс зиялыларының қаймағы бұқарашыл, халықшыл
болып жатқанын сезіп білсе, бесінші, батыстың, қала берсе орыс ақындарының
санашылдық (идеализм) школынан сабақ алса, енді Мағжан қай пікірдегі ақын
болып шығу керек? Сөз жоқ, Мағжан ұлтшыл, түрікшіл, санашыл, дарашыл ақын
болып шығу керек. Олай болып шықпау мүмкін емес. Әлеумет ортасының,
заманының жағдайы солай.
Мағжанның ұлтшылдық, түрікшілдік өлеңдері Ғалияда шәкірт болып жүрген
кезінен басталады [1; 372].
Жүсіпбектің ұлтшылдық деп отырғаны ұлттық тақырып еді. Біз оған ақынның
Жатыр, Сорлы қазақ, Қазағым, Жаралы жан, Қазақ тілі, Өткен күн,
Мен жастарға сенемін, Қарағым, Сасықкөл, Осы күнгі күй, Жаздыкүні
қалада, т.б. өлеңдерін жатқыздық.
Сонымен Жатыр өлеңінде Мағжан не айтқан?
Таласып өнер-білім алып жатыр,
Күнбе-күн алға қарай барып жатыр.
От жегіп, көкте ұшып, суда жүзіп,
Тәірінің рақметіне қанып жатыр.
Міне діл бүгінгі заманның шындығы. Неге мен бұл өлеңді бүгінгі күннің
шындығы деп отырмын. Шындығында, бұл нағыз көрегендік қой. Осы Жатыр
өлеңін бастан-аяқ оқып шықсаңыз, бүгінгі қазақ туралы айтып жатыр ма деп
қаласыз. Өз заманының шындығын он сегіз жасар бозбала осылай жырласа, оған
басыңды имеске амал жоқ. Оның үстіне байсың ба, төресің бе демей, өте өткір
тілмен айтқан. Кең жері күннен-күнге құрып жатыр дейді. Дәл қазіргі күні
қазақтың он сегіз жасар бозбаласы осындай ұлттық мәселені сөз етеді дегенге
сенер ме едіңіз? Қазіргі күн емес, ұлттық мүддені ойламайтындар Мағжанның
өз тұсында да болған.
Мінекей, қазақ солай бітіп жатыр,
Күннен-күн артқа қарай кетіп жатыр.
Сезінбей өз өлгенін, өзінікін
Аты өшкір оқығандар нетіп жатыр!
дейді Мағжан. Қоғамда не болып, не қойылып жатқанын түсінбейтін аты өшкір
оқығандар сол кезде де болыпты.
Ақынның ұлттық тақырыпта жазған екінші бір өлеңі Сорлы қазақ. Бұл
өлең де алдыңғы өлеңмен үндес.
Сорлы қазақ жан алқымға тығылып,
Қара күн кеп, тіккен туы жығылып,
Алға баспай, біткен ісі кер кетіп,
Нәр тата алмай, күшсіз, әлсіз бүгіліп.
Ел әсерлерін қалада естіп, білгені тереңдене түсті. Неше түрлі сұрақ
көңілін шанышқылайды. Дәл қазақ бүйтіп неліктен сорлайды? Не себепті
бұдан құтылудың жолын іздестірмейді? Мұның жауабын іздеп таба алмады
деуге келмейді... 1889 жылы Александр ІІІ патша бұдан былай Ақмола
далалары шаруалардың ерікті қоныс аударуларына ашық деген жоғары
мәртебелі жарлық шашқанын, қазақ енді атамекеніне н айырыла бастағанын
жастардың құлағына құймады дейсіз бе? Туған жерім – Сасықкөл атты
табиғат сұлулығын жырлайтын өлең соңғы шумағында кенет жайма-шуақ
қалпынан бұлттана қалып:
Білмеймін, не боларын, қайран көңілім,
Жарайды тең болмаса, күн мен түнің,
Итиіп қара шекпен келіп қонса,
Басыңнан құсың ұшып кетер сенің, –
деуі, әрине, аузындағы асынан жырылып, азапқа түскен қазағының жүрегіндегі
шемен болып қатқан сырын күрсіне білдіруі [15; 18] дейді Елеукенов Туған
жерім – Сасықкөл өлеңі туралы.
Айдын көл, ата қоныс, құт болған көл,
Сусын боп сұрағанға, от болған көл.
Кеше бірлік, ынтымақ түгел шақта
Бейне бір сенің басың сүт болған көл, – дің итиіп қарашекпен келіп
қонғанда, басынан құсы ұшып кетерін ақын сезіп, сезгендіктен уайымдап
айтады.
Ал Осы күнгі күй өлеңі туралы Тұрсынбек Кәкішев былай дейді:
Ойламай отқа түскен неткен жанбыз:
Сөз ұқпас мылқау, меңіреу, жүрген жалғыз
Болды ма қайран өазақ тастай жансыз
Ортаға қамап алып қырып жатыр
Қара жүрек надандық қолмен сансыз, –
деген жан айғайы ХХ ғасырдың қазақ әдебиетінің аттанар өрісі, идеялық
нысанасы, көркемдік арнасы [26; 51].
Жүсіпбек Аймауытов өзінің Мағжан туралы баяндамасында Ақынның қасиеті –
заманға жаңғырық, әлеумет тұрмысындағы зор оқиғаларға айна болып, тарихи
із, тарихи материал қалдырып отыруында. Бұ жағынан Мағжанның кемшілік
жерлері бар: ұлтшыл ақынның мұндай кемшілігін айтып өтпеске болмайды [1;
374] десе де, біз бұл жолдарға толық қосыла алмаймыз. Себебі,
Көрінбес көзге түртсе қараңғыда,
Япырм-ай, қалдық па енді тіпті таңсыз?!
Өзіңдей адамзаттар неғып жатыр,
Бос жүрсің баспанасыз, үйген тамсыз, –
деуі өз кезіндегі әлеумет тұрмысындағы зор оқиғаларға үн қосуы емес пе?
Рас, Аймауытов бұл сөзін негізінен Мағжанның Орамал өлеңі туралы айтып
отыр. Дегенмен ұлттық мәселені осындай деңгейде көтерген ақынды дәл осылай
айыптауға бола ма? Бос жүрсің баспанасыз, үйген тамсыз. Қалай алсақ та,
Мағжанның өлеңдерін бүгінгі заманмен үндестірмей тұра алмайсыз. Бүгін қарап
тұрсаң да, баспанасыз, үйген тамсыз жүрген қазақтар. Осы орайда есіңе
данышпан Мұхтар Әуезовтың осыдан тура сексен жыл бұрын айтқан сөзі еске
түсе кетеді: Әдебиет әдебиет үшін таңба айқын болмай, нәрлі әдебиет болуға
жол жоқ. Сондықтан бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекке бой
ұрып, артқы кұнге анық қалуға жарайтын сөз – Мағжанның сөзі. Одан
басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп білемін [3; 294].
Шынында да Мағжанның мейлі прозасын алыңыз, мейлі поэзиясын алыңыз, бүгінгі
заманның, өткеннің, келешектің проблемасын дөп басып айтқанына таңдай
қақпасқа амалыңыз қалмайды. Менің дәл осы пікіріме Мүсілім Базарбаевтың өзі
де қосылатын сияқты. Эстетикалық талғам, талабымен айрықша көзге түсуі,
жүрекке жылы тиіп, жанды тебірентуі сонан, сонылықтан. Ақын өлеңдерінен өне
бойы құпия-сыр ұққандай жайда қаласыз, өмірдің өзіндей сан-салалы, сан
қырлы поэзия; онда тақ-тұқ кесіп-пішілмеген, немесе тура тартқан
қарапайымдылықтың ізі де білінбейді. [37; 20].
Негізінде Мағжан әлеумет, халық, ұлт тақырыбында өте мәндә өлеңдер жазған.
Мысалы, Қазағым деп аталатын өлеңдегі:
Қазағым, таянды ғой қылта мойын,
Жер, мал кетіп, бос қалды біздің қойын
немесе
Қырылысып өзді-өзімен қазақ сорлы,
Жерінен аузын ашып қалып жатыр
немесе
Жер қалар, біз жиылып қала салсақ,
Қайдағы оңды жерді таңдап алсақ, –
деген жолдар заманауи мәселелерді көтерген нағыз әлеуметтік лирикалық
туынды. Заман-түлкі болғанда, тазы болмайдеуі, заманың түлкі болса, тазы
боп шал деген мәтелді тұжырымдауы.
Мағжан – халқын сүйген ақын. Сол халқының мұң-мұқтажын, қайғы-мұңын
жырлап, жұртының жүрегіне шұғылалы сәулесін шашыпты. Мұңлықтар жырын
жаттап, әншілер әуенге айналдырыпты. Бойжеткен жырын жасырын оқып, жеке
дара ойға қалады екен. Қысқасы, халқының өмір-ғұмырын, тұрмыс-тіршілігін,
сыр-сипатын, әлеуметтік өмірін мәнерлеп, жырмен кестелеген екен. Айыбы –
осы екен-ау! дейді Армиял Тасымбеков Зылиқа апаймен кездесу атты
естелігінде. [14; 353]. Иә, айыбы – ұлтын жаннан артық сүйгендігі. Кейде
замандастары Мағжанды тым уайымшылсың, қазақ та жетіліп келе жатыр ғой,
осылай даурығудың қажеті қанша деп айыптап жатады.
Өзім – күнмін, өзім – от,
Сөзім, қысық көзімде – от,
Өзіме-өзім табынам, –
деп жырлаған өзімшіл ақын енді-енді тәй-тәй тұрған қазақтың сол кездегі
тұрмысына қанағаттана ма? Өзгелерден оқ бойы озық жүруді қалайтын өзімшіл
ақын қазақ халқының жер жүзіндегі халықтың бәрінен озық болуын қалады ғой.
Болмаса оның уайымшылдығы жеке басының қамы емес ғой. Жиырма жасында-ақ
замандастары мойындап қойған айтулы ақынның жеке басының қасіреті болуы
мүмкін бе? Жоқ. Оның уайымшылдығы жеке басының қамы емес, үлттың қасіреті.
Кеш, тәңірім, болса сөзім пендешілік,
Мінекей, айқын зұлым, қайда әділдік?
Соншама кең рахметтен құр тастайтын,
Баласы алты Алаштың – біз не қылдық?
деуі оның ұлтжандылығының дәлелі. Тіпті
Бақытсыз қаңғып жүрген қазақ сорлы,
Әркімге күні кетіп мазақ сорды.
Бір елші жібермедің, санға алмадың,
Жалаңаш түйе баққан араб құрлы.
Міне, осы соңғы жолдан-ақ ақынның өзімшілдігін аңғарамыз. Азамат ақын
заманға, тұрмысқа жарымайды, зарланады, күңіренеді, өмірден, тіршіліктен
мағына таппайды. Келешектен күшті үміт күтпейді деген еді кезінде Жүсіпбек
Аймауытов [1; 378]. Қалай зарламасын, қалай күңіренбесін. Көзі ашық, ояу
саналы азамат үшін халқының ауыр тағдыры әсер етпей қоймайды. Туған елі
патшалықтың құлындай басыбайлы халде болса, қазақтың барлық дерлік шүйгін
жерлері тартып алынса, сахара елінің өз атамекенінде зәредей де еркі
болмаса, халық перзенті – шын ақын бұған күйінбегенде неге күйінуі керек?
дейді Рахманқұл Бердібаев. Иә, туған халқының осындай ауыр халін көре, біле
тұрып, үндемей қалу ұлттың, ұлтжанды ақыны үшін кешірілмес күнә еді ғой.
Барлық еріктен жұрдай болып айырылған елінің мүшкіл халін кқріп, жаны
шырқырап, тебірене үн қатқан ақынды нағыз отаншыл деуіміз керек еді ғой
(Рахманқұл Бердібаев) [12; 364]. Оның үстіне қазақтың күйі:
Күш кеміді. Айбынды ту құлады.
Кеше батыр – бүгін қорқақ, бұғады.
Ерікке ұмтылған ұшыр жаны кісенде
Қан суынған, жүрек солғын соғады.
осындай болса... Бірақ бір ғана нәрседен үміт етеді. Ол – баба тілі.
Елдік, бірлік, ерлік, қайрат, бақ, ардың –
Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың...
Алтын күннен бағасыз бір белгі боп,
Нұрлы жұлдыз – бабам тілі, сен қалдың!
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен – тілім,
Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім,
Таралған түрік балаларын бауырына,
Ақ қолыңмен тарта аларсың, сен, тілім!
Жалғыз ғана жұбанышы – баба тілі. Елдік, ерлік, бірлік, қайрат бәрі
жойылған, бәрі ұмытылған. Жойылмаған, ұмытылмаған – тек қана бабам тілі.
Жарыңа бал береді,
Береді де өледі,
Өледі толқын, тынады...
Көк бір дария қара көк,
Жұлдыздан әлі хабар жоқ,
Іште – жалын, жүрек – шоқ,
Дариға жаным өледі...
Қалың қара тұман басынан айықпайды, қараңғылық қоблана береді, пеш
ішіндегі сөнген шоқты бала үреді, шоқ үстінен кішкене ұшқын ұшып сөнеді.
Бала сөнген шоқты үрлесе, ақынның көзіне мөлт-мөлт жас келеді. Бұл не?
Мұның бәрі өзі ме? Өзі деуге болмайды. Ақын олай жүрген емес. Оның айтып
отырғаны белгілі – қазағы. Сардалада мәдениет сәулесінен аулақ, табиғаттың
тілсіз апатына құрбан болған, тұншығып жатқан қазағы. Мағжан мәдениетті
елді көреді, қазағын көреді. Екеуін салыстырады. Салыстырса, арасы жер мен
көктей, қазақ қаша ел болар, қатарға кірер, табиғаттың апатына шыдай алмай,
жапан түзде суық кебін жамылып қала ма? Әлде мәдениетті елдің аузына түсіп,
жұтылып кетер ме? Мәлім емес, қазақтың келешегі – қараңғы. Мынау ауыр халді
көріп, ақынның көңіліне шер, көзіне жас келеді. Мұндай сорлы жұрттың ішінде
туып, бұл күйікті көргеннен өлгенін артық көреді. Міне, ақынның жанындағы
трагедия дейді тағы да Жүсіпбек Аймауытов [1; 379].
Ой басты ма, әлде көзім талды ма,
Мөлт-мөлт етіп көзіме жас келеді.
Қараңғылық қобланып келеді,
Пеш ішінде шоқ ақырын сөнеді.
...Дереу сөніп, тезірек күлге айналды,
Астындағы ыстық күлді құшты да.
Сөнген шоқты үріп бала күледі.
Ой басты ма? Әлде көзім талды ма,
Мөлт-мөлт етіп көзіме жас келеді.
Мағжанның жанарындағы мұңды, көзіндегі жасты халқы түсіне алмайды.
Қазақ үшін – Мағжан жұмбақ. Ел басына төніп келе жатқан қара бұлтты халқы
сезбейді, әлі баладай аңғал, сенгіш, өзіне де, халқына да қара түннің
балалары қанды шеңгелін салмақшы, соны сезген ақын жаны жаны аласұрады.
Ақын осы болжамдарын халқына жеткізе алмай қиналады, әлденеден
сақтандырғысы келеді. Бірақ оны түсінуге халықтың білімі жетпейді, сауаты
жоқ, саяси түсінігі қалыптаспаған, санасы жас баладай. Міне, Мағжанның
көзіне үйіріліп отырған жастың сыры осында дейді Бақытжамал Қанарбаева
[32; 59].
Қазақтың ұйқыдағы халін бейнелеген өлеңдерінің бірі – Есімде... тек
таң атсын өлеңі.
Ай туып, Күн орнына көкте қалқып,
Гүлдерден мас қыларлық иіс аңқып,
Төңірек тныш ұйқыға батқан шақта
Кетіппіз біраз ғана біз де қалғып.
Мезгілше, мейлі келсін, тісі батсын,
Сұр жылан, өзі оятар, қатты шақсын.
Жаңадан жолбарыстай ұмтылармыз,
Көрелік төңіректі, тек таң атсын!
Шериаздан Елеукенов пікірінше: Ақын тағы да халқының өткен тарихына
көз тастайды. Ел шетіне жау тигенде, айнымас алдаспанды қолға алып,
қажымайтын қанатты тұлпар мініп, жетпіс қабат жібекпен белді буып, мұздай
темір құрсанып, жорыққа аттанған кезді еске алады. Бірақ кейін ойын-күлкіге
алданып, көп нәрседен мақұрым қалдық. Енді бейғамдықты тастар уақыт жетті
дейді. Мағжан аталған туындыларының аясына Жаңа таңның желі есіп келді
деген ел үмітін де, Сұр жылан өзі оятар, қатты шақсын дейтің сабырлы,
салмақты мінезін де, жауға Жолбарыстай ұмтылармыз дейтін жігер-қайратын
да сыйңыза алған...
Мағжанның байлары қайырымды келетіні рас. Елін, жерін қорғау үшін
жанын салған хандарды үлкен ілтифатпен жырлайды. Бірақ, түптеп келгенде,
Мағжанның еңбекші елге көбірек жаны ашиды. Соған іш тартады.
Күн суық, қатты аяз, шыдар емес,
Қар-боран соққан жермен қылып егес.
Кедейлер үсіп-тоңып, дір қалтырар.
Жылы үйде байлар жатар уайым жемес, –
(Шын
сорлы)
деп жалшы-жарлыны мүсіркейді. [15; 177]. Ал Бақыткамал Қанарбаева бұл
жөнінде былай дейді: Мағжан ұғымында кем халық жоқ, тең халық бар. Осы
тепе-теңдік бұзылған жерде қан төгіледі. Ақынның бұл философиялық ой-
толғамының шындыққа сайғанын уақыт бізге өзі дәлелдеп берді. [32; 53]
Ақын қазақты жолбарысқа теңеп, өзгелер ұлы орыс халқы деп жүргенді
қорқақ құлға, сұр жыланға теңеуі оның өзімшілдігінің, ұлтын сүйер үлкен
жүректілігінің айғағы.
Ақырған арыстанның айбатына
Шыдар ма қоян жүрек, қорқақ құлдар?!
Мағжанның әлеуметшілдігінің тағы бір айғағы оның әйел теңдігін
көтерген өлеңдері. Біз олардың қатарына ақынның Жас келін, Зарлы сұлу,
Тілегім, Алданған сұлу, Әйел, Зуһра, Қайғылы сұлуға, Жәмила,
Домбыра деген өлеңдерін жатқыздық.
Қайғыға салды кім сені
Тыныштық жүзін көрместей,
Өмір бойы бітпестей
Зарың мәңгі сөнбестей.
Міне көпшілікке қарапайым өмірдің заңындай болып көрінетін әйелдің
тұрмысы Мағжанға үлкен ой салады. Әйел үшін күйінді, әйел үшін қайғырады,
тіпті әйел үшін оны қайғыға салғандарды қарғайды.
Ерніңді қозғап қайғымен
Қай жауызды қарғайсың?
Сені бүйткен бейбақтың
Санадан жүзі сарғайсын.
Жүсіпбек Аймауытов былай дейді: Бұл өлеңдердің бәрінде де әйелдің
халін өте ауыр көрсетіп, әйелмен мұңдасқандай, әйелді аяғандай,
есіркегендей, оқушылардың жанын ашытқандай мұң бар, зар бар:
Жәмила, мұнша неге жүдедің,
Бетіңде тамшы қан жоқ қой.
Сарғаймашы, бауырым? –
деп іші-бауыры елжіреп, қатты аяйды. Шыдай алмай, өзі де бірге жылайды,
оқушының да жүйесін босатады. Ақынның көрінісі сондай, бос әйел кқрсе
жыламай қоймайды. Сүйген жар құшағында бола ма, қуана ма, күйіне ме,
әйтеуір, көзінің жасын тыя алмайды [1; 382]. Иә, Жүсіпбек Аймауытов дұрыс
айтады. Мағжанның жанының нәзіктігі, жүрегінің де мейірімге толылығы
сондай, кейде оның өлеңдерін оқып отырып, зарлап отырған, мұңайып отырған
шынымен әйел екен деп қаласың. Ол әйелмен бірге армандайды, әйелмен бірге
қайғырады, әйелмен бірге зар еңіреп, жас төгеді. Соңында әйел үшін
жаратқаннан жәрдем сұрайды.
Мейірімді ием, таза, нәзік әйелді
Қара жүрек қазаққа неге жараттың?
Аһ, зар қылды, құлағына кім ілді?
Сорлыларды жауыздарға қараттың.
Міне, ақынның зары. Қоғамдағы шешуін күтіп тұрған мәселенің алға
қойылуы. Ақынның заманға жаңғырық, әлеумет тұрмысындағы оқиғаларға айна
болуы (Жүсіпбек Аймауытов).
Ал қарындасы Жамалға арнаған Қайғылы сұлуға деп аталатын өлеңінде
ақын қарындасына бұндай елде қор болғанша, періште болып ұшып кет дейді.
Солма енді, жерлік емес, жұмақтық гүл,
Шекпе азап, жауыздардан енді құтыл.
Бере алмас саған баға өңшең өлік,
Көкке ұш, асылыға қайт, періште бол.
Бұл нәзік жанды ақынның нәзік жүректі әйел жанын бүкіл болмысымен
түсінуі. Ер адам емес, кейде әйелдің өзі әйелдің жанын түсіне бермейді ғой.
Осы тұрғыдан алғанда Мағжан ақынды маман психолог деп ойлап қаласың.
Ақынның Түн еді өлеңі туралы Бакыткамал Қанарбаева: өлеңнің жазылу
ырғағы (сұраулы және лепті болып келуі) қыздардың қайғылы тағдырының мұңды
қоңыр әуенін құлаққа әкелгендей болады. Сондықтан да өлең сөздерін оқып
отырғанда әйелдер бостандық алғанға дейінгі қазақ даласы қайғылы күй кешіп,
әлдебір өктем күштің астында өкпесін соғып жатқандай әсер бередідейді. Біз
бүған толық қосыламыз. Осыдан кейінгі ойын ғалым былай жалғастырады: Ал
өлеңнің он үшінші шумағында манадан күрсінген әуен созыла барып үзіледі де,
келесі айтылар ойға іштей дайындық іркіліс жасалады:
Ух, алла! Жан болды ма бізден мұңлық
Дариға! Не көрмедік, не көрмедік?
деген жолдардағы алдыңғы шумақтардағы ойды күрсініспен аяқтап, әуелгі ойды
кенет үзіп келесі басталар ойға дайындық жасайды... Ақын әйелдердің басынан
кешкен қайғы-қасіретін баяндауда жолдар емес, сөздерге еркіндік береді. Әр
сөздің мағынасына үлкен мәнді ойлар сыйғызған.
Өлмедік! Зар еңіредік, сабыр етткі,
Шашатын алтын сәуле таңды күттік.
Көп күттік, сөгілдік те, соғылдық та,
Сатылдық та, тілекке ақыр жеттік.
Ақын мұны өз атынан емес, жалпы қазақ атынан, солардығ психологиялық
жан-толғанысымен бейнелейді [32; 62]
Мағжанның түсінігінде әйел –
Жаратты тәңірі әйелді,
Бастасын деп бар ерді.
Туралық, шындық жолына.
Кешегі әйел періште,
Адамды бастар ғарышқа.
Әлем, адамзат және ұлт ақыны. Жер шары денсаулығы, жалпы халықаралық
тақырыпты қозғау, Күншығыс, Күнбатыс арасы, ұлт һәм адамзат мәселелері
Мағжанды жиырмасыншы жылдардың босағасын аттар-аттамас Жан сөзін тебірене
жазғаннан бертін тіптен қатты ойландырғаны байқалады дейді Шериздан
Елеукенов. Біз Мағжанның түрікшілдік, әлемдік тақырыпты қозғаған өлеңдері
қатарына От, Пайғамбар, Күншығыс, Еңбек - өлім, Жан қанатын
қиятын, Бостандық, Жаралы жан, Берниязға, Орал тауы, Орал,
Ақсақ Темір сөзі, Жер жүзіне, Алыстағы бауырыма, Жер жүзін топан
басса екен, Түркістан, т.б. өлеңдерін жатқыздық.
Біз кейде Мағжанды көреген ақын деп жатамыз ғой. Бұл сөз ешқандай
артық мақтау емес. Бұл нағыз шындық. Мысалы, бүгінде Жаһандану мәселесі
көтеріліп жатыр. Яғни, әлем халықтарының бірігуі, сол арқылы алып елдердің
ұсақ елдердің мәдениетін жойып жіберіп, жер жүзінде өздерінің билігін
жүргізуі. Ақын осы жайды сол кезде-ақ сезген сияқты. Қазағының өте әлсіз
екенін, жаһандану бола қалса халқының сөзсіз жұтылып кететінін сезген ақын
тым болмағанда түрік балаларының бірігуін қалаған. Аға халық ретінде
түріктерді сүйеу көрген ақын Батыс Еуропа халықтарының шылауында жүргенше,
түрік халқының қанатының астында болуын қалаған шығар. Әлсіз халық
ұмытылған жағдайда, тым болмағанда түрік баласы екенімізді ұмытпайық дегісі
келген шығар. Жүсіпбек Аймауытов айтады: Колчактың кер заманы, одан қала
берсе, ұлтшылдықтың аузына қақпақ салған кеңес заманы Мағжанның баяғы
басылып қалған түрікшілдік сезімін қайта оятты. Мағжан енді ұлт жалауын
түрік жалауының астына қоюды табады. Жеке ұлтшылдықтың өрісі тарылғандығын
көріп, түрік тұқымды жұрттармен әдебиет жүзінде өзінше одақ жасаған болады.
Бара-бара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz