Ежелгі қаңлылар

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ 3

І-ТАРАУ. ЕЖЕЛГІ ҚАҢЛЫЛАРДЫҢ САЯСИ ТАРИХЫ

«Қаңлы» атауы және Қаңлы мемлекетінің

территориясы туралы деректер………. . ………. . 10

Қаңлы мемлекетінің саяси құрылыс және әскери

қуаты………. . . . 16

ІІ. ТАРАУ. ҚАҢЛЫ РУЛЫҚ БІРЛЕСТІГІНІҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫ, МӘДЕНИЕТІ ЖӘНЕ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ

Қаңлы мәдениеті : шаруашылығы, жазу өнері,

қолөнері, музыка және би өнері. 24

2. 2 Қаңлы қауымының діни наным-сенімдері, әдет

ғұрып, салт-дәстүрі. . . . 34

ҚОРЫТЫНДЫ. . …… 40

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ. 50

КІРІСПЕ

Қаңлы - қазақ халқының этникалық негізін құраушы көне де байырғы тайпаларының бірегейі. Бізге жеткен дәйекті жазба деректер үйсін, қаңлы тайпаларының біздің жыл санауымызға дейінгі ІІІ-ІІ ғасырлардың өзінде-ақ атағы бүкіл Азия құрылығындағы түркі әлеміне әйгілі болғанын, қуатты мемлекет ретінде бой түзегенін дәлелдегені қашан. Алайда, “Қаңлытану” проблемасы зерттеулер ісінде толыққанды, кешенді шешімін таба алмай келеді.

Ата-баба мұраларын зерттеп тарих қойнауының тереңіндегі қасиетті сырларды шешу, жаңғырту бүгінгі ғалымдар үлесіне тиетін зор міндет. Бүгінгі Қазақстан Республикасының негізгі халқы-қазақтардың этникалық іргетасы саналған қаңлы, үйсін руларынан тұратыны белгілі. Олай болса, қаңлы тарихын зерттеу-республика тарихының іргетасын көтеретін өзекті де күрделі мәселе деп білу маңызды. «Тарих-халықтардың» қасиетті кітабы, олардың тұрмыс салты мен тіршілігінің айнасы, жан дүниесі мен әдет-ғұрпының көне естелігі, ата-бабаларының ұрпағына қалдырған өсиеті», -деп айтқан тарихшы Н. М. Карамзиннің ұлағатты сөздер біз қарастырғалы отырған проблеманың өзектілігін аша түскендей /1/.

«Қаңлытану» проблемасының өзекті де күрделі мәселесі-Қаңлы мемлекеті және оның көшпелі түркі тайпаларының көне дәуірдегі өмірінде алған орны, өркениетті қоғам құру жолындағы атқарған игілікті істері. Шынында да, кең байтақ Орта Азияда егеменді ел болып, тәуелсіз мемлекет құрып отырған қазақ халқының қасиетті жерінде көне дәуірдің өзінде өркениетті қоғам болғанын дәлелдейтін деректер нені көрсетеді? Бұл көне рулық бірлестіктердің (қаңлы, үйсін) Қытай, Үнді, Кушан, Иран, т. б. осы сияқты өркениетті елдермен терезесі тең болып мәдени, әлеуметтік қарым-қатынас жасап келуі, қала қорған, қамал орнатып, сәулет өнерімен шұғылдануы-тым ерте қол жеткен өркениеттіліктің бір көрінісі болса керек.

Қаңылтанудағы өзекті мәселе көп, соның бірі қаңлы этониміне байланысты дүние. Этнонимнің түпкі негізі жөнінде түрлі көзқарастар айтылып жүр, бір сөзбен айтқанда бұл ғалымдар назарындағы шешімін табу қажет күрделі мәселе. Сондай-ақ қаңлы тілі, қаңлы шежіресі, қаңлы жазуы, қаңлы мәдениеті әлі де тереңірек қарастыруды қажет етіп отыр.

Қаңлы тарихына қатысты жазылған арнайы зерттеу жұмыстары болмағанмен ол жөнінде баяндалатын материалдар өте көп. Мұндай материалдар көне қытай авторларының хабарынан бастап, Отандық, Ресей, Батыс авторлары еңбектерінде қамтылады. Әсіресе, бүгінгі тәуелсіз қоғам құрып отырған жағдайда ұлттық мұрамызды қайта жаңғырту кең құлаш алып келеді. Аталған тақырыпты қарастыруға мүмкіндік беретін алғашқы мағлұмат қытай деректерінде кездеседі. Қытайдың экспанциясының батысқа жылжуы Шығыс Түркістандағы, Қазақстанмен Орта Азиядағы жағдайды дәл білу қажеттілігін туғызды. Бұл орайда халықтармен тайпалардың мінез-құлқы мен әдет-ғұрпы, олардың өмір-салты, саяси құрылысы мен соғыс оқиғалары туралы материалдар мақсатты түрде жиналды. Бұл ақпарат әдетте барлауды мақсат ететін елшілердің, саудагерлердің, саясатшылар мен миссионерлердің Орта Азия иеліктеріне сапарларының нәтижесінде алынып жеткізіліп отыратын. Сонымен мәліметтер жинау Қытай әскерлерінің жорықтары кезінде жүзеге асты. Сондай жорықтардың ең ертедегі б. з. б 104-102 жылдардағы Хань әскерлерінің Ферғана алқабындағы Давань иелігіне жасаған жорығы болатын. Қазақстан халықтары туралы алғашқы анық мәліметтер император У-ди (б. з. б 140-86 ж. ж) батыс облыстарға жіберген тұңғыш қытай елшілігінің жетекшісі Чжан-Цяннан алынған. Чжан-Цянь «батысқа» б. з. б 138 жылы және б. з. б 115 жылы екі саяхат жасады. Оларда Сюндарға (ғұндарға) қарсы Орта Азия тұрғындары Юэчжилермен және Жетісу үйсіндерімен одақтасуға қол жеткізу мақсаты көзделген еді. Чжан-Цянь өз миссиясы барысында жат жерліктер шаруашылығының жай күйіне, олардың әскерлері санына, қару-жарақ санына ерекше назар аударды, сондай-ақ, олардың әдет-ғұрпының, мінез-құлқының, киім-кешегінің ерекшеліктерінің бәрін жазып алып отырды. Әулетті тарихтар ішінде Қаңлы мемлекеті туралы ең көлемді және бағалы деректер Сыма Цянның (б. з. б 145-86 жылдары) «Тарихи жазбалар» («Шицзи») деген тарихи еңбегінде келтірілген. Мұнда қаңлылардың қытаймен қатынастары туралы маңызды мәліметтер жиналған. «Шицзиден кейін «Ежелгі Хан» тарихы» келеді, оның негізінен б. з 1ғ. Бань Гу жазып, оның оқымысты қарындасы Бань Чжао аяқтаған, Қытай мен Орталық Азияның б. з. б ІІ-ғасырынан бастап жаңа заманға дейінгі тарихы баяндалатын 26 дәулет тарихы Қытайдың бірегей тарихи мұрасы болып табылады. Осы секілді аталған Қытай мәліметтері Н. В. Кюнер /2/, Ю. А. Зуев /3/, А. Г. Малявкин /4/ еңбектерінде кеңінен орын алған.

ХІХ ғасырдың орта шенінде Н. Я. Бичуриннің Қытай жазба ескерткіштерінің ертедегі Орта Азия халықтары туралы мәліметтер жинағын бастырып шығаруы синологиядағы аса құбылыс болды. Үш томдық еңбекте Қытай деректемелерінің Қазақстанды ертеде және орта ғасырларда мекендеушілердің тарихы жөніндегі негізгі ақпарат жинақталған. Қытай хроникаларының материалдарына ауқымды тарихи филологиялық түсініктеме берген. Мысалы, «Канцзюи» терминінің мағынасы жөнінде зертелген еңбектерге тоқталар болсақ онда авторлар мынандай болжамдарға тоқталады. Н. Я. Бичурин еңбегінде «Кангюи» Қытай тілінен шыққан сөз екендігі және ол мемлекет деген мағынаны білдіретіні айтылған. Н. Я. Бичуриннің күрделі еңбегіне көптеген авторлар позитивті бағасын берді /6/. Еңбектің Қытай тілінен сауатты түрде аударылуы ерекше көрсетілді. «Канцзюи-го» қазіргі Қытай тілінде де мемлекеттік бірлестік атауын білдіреді. Канцзюи сөзінің этимологиясы әлі белгісіз. Оның екінші буыны «го» термині анықталған. Оның мағынасы А. Г. Малявкиннің анықтауы бойынша Хань дәуіріндегі Қытайда айтылған иелік, князьдық яғни мемлекет дегенді білдіреді /7/. Сондай-ақ, Қытай деректері «Канцзюидің» тәуелсіз әрі қуатты мемлекет болғанын хабарлай отырып оның түрлі этникалық құрылымынан тұратын күрделі конгломерат екенін де айқындайды. Қазақстан археологиясының қазіргі жетістігі, соның ішінде әсіресе Сырдария, Арыс, Қаратау жалпы Оңтүстік Қазақстан жерлері бойынша жүргізілген экспедиция материалдары қаңлы тайпалық одағының құрылуына қатысқан полиэтникалық топтар туралы болжам жасауға мүмкіндік береді. Қаңлылардың көшпелі бөлігінің негізін сақ және сармат, сюнну тайпаларының өкілдері құрайды. Олар Оңтүстік Қазақстанның қолайлы аудандарын саяси тұрғыдан бағындырып қаңлылармен әлеуметтік-экономикалық қатынасқа түскенін дәлелдейді. Сөйтіп, этномәдени синтез және ассимиляция процесі жүрген. Бұл Қаңлы мемлекетінің бүкіл тарихының өне бойымен (600 жылға созылған) өтеді.

Археолог А. Н. Подушкиннің зерттеуінне сүйене отырып біз археологиялық қазба жұмыстарынан табылған заттар «канцзюий-го»терминін саяси және этникалық мән беретінін көреміз. Ол бұл заттардың негізінде б. э. д. II - б. з. IV ғасырлар аралығында Оңтүстік Қазақстанда нақты көшпелі және отырықшы халық дәстүрі болғаны жөнінде көптеген мағлұматтар аламыз деп атап көрсетеді. Полиэтникалық қалыптасуындағы қаңлылардың ерекшелігін анықтау қиын Себебі, қаңлылардың этникалық тарихы мүлдем белгісіз. Сондықтан да, дейді А. Н. Подушкин өз еңбегінде «в контексте сформирулированного понимания этничности Концзюя, мы вправе рассматривать основной комплекс артефактов Каратобинского этапа Арысской культуры в качестве этноопределяющего комплекса канцзюиского этнического компонента»/8/. Керамикалық материалдар көшпенді және отырықшы тайпалардың этно анықтаушы бірден-бір көзі болып табылады дей келе, - зерттеуші оның физико-географиялық, шаруашылық, мәденитәртібі, тіпті өмір образының сипатын анықтауға болатынын ескертеді. Бізге бұрыннан белгілі болғандай, жекелеген жағдайда номадтар керамикалық өндірісті игерген. Сондай-ақ көшпелі шаруашылықта да керамика қолданылған (кесе, табақ т. б. ) . К. А. Акишев, А. В. Кушаев /9/, К. М. Байпаков., Е. А. Смағұлов /10/ еңбектерінде этно анықтаушы ролі ретінде керамика көшпелі бірлестіктер. Мысалы, сақ, үйсін сюннулерге де тән бола алады деп көрсетеді. Бұл пікірді Л. И. Левина «К истории исследовании Хорезмской археолого - этнографической экспедиции (//При Арале древности и средневековье. МРАН, 1998) » атты еңбегінде былайдеп бекітеді: «…керамика является основным индикатором не только культуры, времени но и одним из основных показатели этнической принадлежности» /11/. Сонымен, көріп отырғанымыздай Н. Я. Бичуриннен бастап қаңлы проблемасын зерттеумен айналысқан авторлар оның толық шешімін тапқан жоқ. Байқағанымыздай Қытай мәліметтері өте мардымсыз әрі анық емес. Сол себептен де қаңлылар туралы қарама-қайшы келетін пікірлер де көп. Мысалы: С. П. Толстов және А. Н. Бернштам /12/ тұжырымдары дәлел бола алады.

Отандық зертеушілердің ішінен «қаңылтану мәселесін» көтеріп ол туралы қомақты еңбек жазған А. Х. Марғұлан /13/, Н. Мұхаметжанұлы /14/ және орыс авторлары ішінен Н. А. Бронников /15/, С. Д. Кляшторный /16/ т. б. болды.

Ал бүгінгі таңда қаңлы тақырыбына арналған үлкен монографияның авторы академик Ә. Қайдардың /17/ күрделі ізденісінен кейін жарыққа шыққан зерттеуін ерекше көрсетеміз. Автор бұл еңбегінде қаңлылардың этникалық тарихынан бастап саяси, әлеуметтік, экономикалық, этнографиялық тіпті шежіре, аңыз, хикаяларға дейін қамтыған дерек материалдармен жазып шыққан. Автордың бұл тұңғыш еңбегінен көптеген жылдар шешімін таппай келе жатқан проблеманың сыры ашыла бастағанын байқаймыз. Монографияда жаңа болжам, тың идеялар да кездеседі.

Бітіру жұмысымның құрылымына тоқталып өтетін болсам кіріспеден, екі тарау, төрт параграфтан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сонымен, мен бұл зерттеу жұмысымның бірінші тарауында қаңлы терминіне этнонимдік талдау жасап, Қаңлы мемлекетінің территориясы, оның ішкі құрылысы және саяси жағдайларына тоқтатылдым. Жаңа көзқарастағы материалдарға сүйене отырып «қаңлы» терминіне берілген бірнеше түрлі идеялық көзқарастар да назардан тыс қалмады. Әсіресе деректік негіздермен мемлекет территориясы жөніндегі анықтамалар келтірілді.

Ал екінші тарауда, қаңлы рулық бірлестігінің рухани материалдық мәдениеті жөнінде мол әрі қызықты этнографиялық хабарламалар келтірдік. Бүгінде әлі де болса көпшілікке мәлім емес тың деректер келтірдік. Мәселен, сонау б. з. д ІІ ғасырдың өзінде қаңлыларда болған жазу өнері, заңдық ережелер, қолөнер және музыка, би өнері саласының өзіндік өркениеттік деңгейдегі жетістіктері болғаны ерекше баяндалды. Сондай-ақ діни наным-сенімдері, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері кеңінен көрсетілді.

Бұл бітіру жұмысымның қорытындысында осы тақырыпты қорытындылап, әрі тарауға өзіндік баға беріп отырдым.

Жұмыс соңында пайдаланылған деректер, ғылыми зертеулер және мерзімді басылым тізімін келтірдім.

І-ТАРАУ. ЕЖЕЛГІ ҚАҢЛЫЛАРДЫҢ САЯСИ ТАРИХЫ

«Қаңлы» атауы және Қаңлы мемлекетінің территориясы туралы деректер.

Түркітану саласында «қаңлы» этнонимнің, не этнопонимінің шығу тегін айқындау негізгі өзекті мәселе болып саналады.

«Қаңлы» деген кімдер, ру тайпа ма, ұлыс па, әлде жер-су атауы ма, ол қашан және қай жерде, қалай пайда болды? Бұл атаудың мағына-мәні не, ол қалай өте ежелгі тайпалардың атауы болып қалыптасты?Бұл жұмбақтың түйінін шешу көптеген жылдарға ізденістен кейін де ғалымдар үшін мүмкін болмай отыр. Өйткені оған жауап ретінде берілетін варианттарды сан-саналы болуы. Ал, бұл мәселені одан әрі күрделендіріп отыр. Сондықтан біз бұл тарауда «қаңлы» атауының екі түрі көзқарастағы бастамдарына тоқталайық.

Қаңлы атауының «өзен-су» идеясы көптеген ғалымдардың еңбектерінде /18/ алға тартылған болатын. Қайдар Абдуали зерттеу еңбегіне үңілсек қаңлы ұғымына байланысты атаулардың жалпы саны 40-тан астам екен . Олар мынандай болып келеді:

Кәну-Кану

Кәңгерес-Кенгерес

Кенегес-Кенегес

Кеңгелер-…

Бұл аталған сөздердің бәрінің түбірі «Кан» сөзінен таралып отыр. Демек бұл түбір - қаңлы тайпасының атамекені саналатын бір заманда «қаң», «қаңға», «қаңқа» аталған тек Сырдарияның өзіне ғана тән атау емес, сонымен қатар бүкіл Азия құрлығының төрт бұрышына түгел таралған жүздеген географиялық (жер-су) және этнонимиялық (ру-тайпа) атаулардың дүниеге келуіне негіз болған. Әмбебап түбір сөз. Мәселен, Үндістанда Ганг, Оңтүстік Кореяда Канган, Солтүстік Кореяда Канге, Қытайда Цзянь (осылай жазылғанымен Қытайша оқылуы Кань) делініп келеді. Ал, Сырдың бір замандағы аты Қақ //Қаңға болған, енді Алтай өңіріндегі өзен атауларына назар аударсақ, онда былайша болып келеді: Ақ-қан (Ақ өзені), Ара-қан (Ара өзені), Арын қан (Арын өзені), Асқар-қан (Асқар өзені), Бай-кан (Бай өзені), Берке-кан (Берке өзені), т. б Осы деректерді келтірген сөздіктің авторы О. Т. Молчанова: «По данным картотеки топонимов Сибири при Томксом университете есть еще шесть как, правый приток М. Потом, Тихий Кан; р, Кан-правый приток Енисея, Кан на территории Сибири…»/19/ деп жазды.

Басқаны қойғанда, тек Ш. Уәлиханов еңбектерінде ған кездесетін «қақ» түбіріне қатысты 6-7 туынды атау өзі нені көрсетеді:Қаңлы, Қанглы, кангюй (қақғұй), канезы (қақездер), канкалы (қаңқалдар), кенегес (кенегестер), кангары (қаңғарлар) т. б ² .

Осылардың бәрі сайып келгенде, қаңлы //кангюй этнонимімен этнотопонимдерінің қалыптасуына негіз болған гидронимдік түбір екндігін дәлелдейтін деректер.

Ал, енді Кан - қаң түбірлі вариантты атауларға тоқталар болсақ онда ол мынандай болып келеді.

Кангюй - этнотопоним:Сырдария бойында б. д. д ІІ-ғасырда пайда болып, дәурендеген алғашқы түркі мемлекеттерінің бірі. Бұл тарихта белгілі, және қалыптасқан дерек. «Кангюй» (қаңлының Қытайша атауы) .

Н. Я. Бишуриннің пікірі бойынша, мемлекеттің, әрі сол мемлекеттің негізін құрушы және оны ұзақ ғұмырлар бойы (VІІІ ғасырға дейін) билеп төстеген негізгі тайпа-

² Валиханов Ч. Ч. Собр. соч. в пяти томах А-А 1961-1968

қаңлылалрдың атауы /2/. Ал Малявкин А. Г. өзінің

ұйғырлардың ІX-XІІғ. ғ. тарихына байланысты қытай деректері негізінде жүргізілген зерттеулерінде қаңлы этнониміне әртүрлі қатысы бар кан-цзюй /21/ кангы/22/, канго/23/ атауларын келтіріп, кан-цзюй атауы қаңлы халқының өз атауы емес., Тан патшалығы дәуіріндегі Шығыс Түркістандағы Соғды колониясындағы қаңлылардың атауы деп көрсетеді. Ал Н. Аристов /24/ қаңлы түріктердің дулаттардан да көне тайпалары деп айтты.

Енді қаңлы атауына байланысты қалыптасқан екінші көзқарас ол- «арба» идиясы. Жоғарыда қаңлы этнонимінің түп-төркіні гидроним түбірінен, оның «өзен-су»деген мағынасы бар екенін айттық.

«Қаңлы-арба» идиясының бұрынғы сарынымен жалғасып келе жатқанын біз көптеген қазақ авторларының еңбектерінен де көруге болады. Мәселен, академик Ә. Марғұлан өзінің «О происхождении племени канглы» атты еңбегінде былай деген : «Термин «канка» встречается в древнейших источниках. Так канка упоминает в Зенд-Авесте. «Канка» генетические связан с названием племени «канглы», древнейшим центром которого был город Канка. …повозка «канк»была принадлежностью и средством передвижения исключительно представителей знати» дей келіп, Абулғазы, Рабғузи т. б. еңбектеріне сілтеме жасайды/25/.

Құдайберді Шәкәрімнің өзі де шежіре жәйлі еңбегінде: «Қаңлы» деген «арбалы» деген сөз, ұйғыр ішінен қаңлы аталған, бұлар бұрын бек көп ел болған, Стамбулдағы Осман түрікте қаңлы нәсілінен»-деп жазады/26/. Мұндай деректерді көптеп келтіруге болады. Тарихи әдебиеттерде былай қойғанда қаңлы этнонимін «қаңға-арбадан» шығаратын этимологиялық түсініктемелердің бар екенін айтпасқа болмайды. Соның бірі -түрік ғалымы Іспет Зәки Ейұбоғлұның «Түркі тілінің этимологиясының сөздігі» атты еңбегінде «қаңлы»этнониміне берілген түсініктеме.

Көп ізденістерден қорытынды шығарған академик Ә. Қайдар былай деп түйін шығарды:қаңлы-қырықтан астам атауы, сан алуан елдің

қалыптасуына ұйытқы, құрамдас бөлшегі болсада, түп-төркіні біреу-ақ, ол:қан// қаң түбірінен тараған түрік тайпаларының ең байырғы, ірі әрі ұзақ жасап келе жатқан көне этникалық топтардың бірегейі, қазақ жерінде дүниеге келген көне тайпа-қаңлының байырғы атауы/27/.

Қаңлылардың территориясын анықтауға арналған жұмыстар да өте көп. Оның бес иелігі болғаны Сусе, Фуму, Юни, Ги және Юегань белгілі. Әйтсе де бұл мәселе әлі де зерттеуді қажет етеді.

Бүгінгі Қазақстандық және Орта Азиялық ғалымдар қаңлылар иелігіне Сырдариядан Іле өзеніне дейінгі аймақ жатады деп есептеген. А. Н. Бренштам және кейін оны қолдаған ғалымдар В. Вбартольд пікіріне сүйенеді.

А. Н. Бернштам Сырдариядағы қаңлылардың иелігін былайша белгілейді:

1. Сусе-Сырдарияның орта ағысы, Арыс өзені және Қаратау жоталары;

2. Фуму-Сырдария ауданы бойынша Жаңақорғаннан Қазалыға дейін;

3. Юни-шам (Ташкент) өңірі;

4. Ги-Сырдарияның төменгі ағысы;

5. Юегань-Амударияның төменгі ағысы, Хорезм өңірі;

Сусе жеріндегі Битянь қаласы яғни Қаратау таулы аймағы/28/.

Енді төмендегі деректегі маңызды үзінді негізінен әр иеліктің аумағы, әкімшілік орталығы жөнінде кеңірек мәлімет аламыз. Онда былай делінген:В государстве Канцзюй было пять удельных князей (Сяо ван) . Первого звали князь Сусе, его резиденция в городе Сусе. До (местопребывания) наместника 5776 ли, до заставы Янгуань 8025ли. Второй именовался князем Фумо резиденция его была в городе Фумо. До место пребывания наместника 5767ли. Находятся в городе Юйни. До (местопребывания ) наместника 5266 ли, до заставы Янгуань 7525 ли. Четвертый именуется цзи, его резиденция находятся в городе Цзи. До местопребывания наместника 6926 ли, до заставы Янгуань 8555 ли. Имя пятого князя Аоцзянь, резиденция его находятся в городе Аоцзянь. До местопребывания наместника 6906ли, до заставы Янгуань 8355 ли. (Хань-Шу, «Повествование о государстве Канцзюй»-Н. Я. Бичурин аудармасы. ІІ-том. 186б. )

Бұл мәліметтерді Чжан Цянның дәлдікпен жеткізуіне қарағанда ол «Чжан Цянь прошел …концзюй»/29/, «…побывал лично …у концзюй»/30/дегендей ол тек қана канцзюй орталығы Битяньда ғана емес оның бес иелігінде де болған деп сенімді түрде айтуға болады.

Б. з. д. 104-102 ж. ж. Хань-да-юань соғысының аяқталғаннан кейін Канцзюйге Хань офицері Шань Гуань өз әскерімен ешқандай жол сілтеушісінсіз-ақ басып кірген болатын. Ол Ю қаласының билеушісін ұстап алып жазаға тартты. Ю Қытай әскери отрядын талқандауға қатысқан болатын. Тағы бір мысал. Б. з. д. 36 жылы Чжи-чжи Шаньюйдің солтүстік суннуйлік ордасы және әскерінің қиратылуына байланысты «үш әскер Оңтүстік жолмен Цунлин (Памир ) арқылы және Да-Юань (Ферғана), Думай (Талас) өзеніне дейін келді».

Қытай авторларының (саяхатшылары, дипломаттар, чиновниктер, әскерилері ) батыс өлке туралы мәліметтері мынандай тенденцияны анық көрсетеді дейді Н. Я. Бичурин: «Проникновение и освоение Ханьцами Заподного края (Сиюй) шло в рамках долговременной великодержавной политики Поднебесной по сдерживанию и нейтрализаций сюнну»/31/.

Бұл саясат Нань-Шань, Куэнь-Лун, Тянь-Шан таулы аймақтармен жоспарлы түрде Батысқа жылжыды. Уақыт барысында аталған бағыт Ұлы Жібек жолының оңтүстік және солтүстік тармағына бөлініп кетті. Ұлы жібек жолының бойында орналасқан көптеген мемлекеттерді (қалалар, иеліктер, хандықтар картаға түсіріп отырды) .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.