Қаржылық көрсеткіштерді қалыптастыру жүйесі және оларды қаржылық басқаруда пайдалану
2.3 Қаржылық көрсеткіштерді қалыптастыру жүйесі және оларды қаржылық басқаруда пайдалану
IIТАРАУ. Қаржылық менеджмент:оныңмазмұны және қызмет атқару механизмі
2.1 Қаржылық менеджменттің мазмұны, мақсаты мен тапсырмалары
2.2 Қаржылық менеджменттің қызметтері мен механизмі
3.1 Басқару шеішмдерін қабылдау ретіндегі қаржылық талдау
3.3 Қаржылық өндірістік талдаудың өзара байланысы. Басқару талдауына сипаттама
3.4 Аудиторлық қызметтегі қаржылық талдаудың орны мен атқаратын ролі
3.5 Қаржылық талдаудың каржылык негізі ретіндегі кәсіпорынның қаржылық есеп беруі
3.6 Қаржылық талдаудың әдістері
14 Тарау ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ
§1. Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары болып:
§ 3. Қаржылық есеп беруді жасау
Есеп берудің мәліметгері Пайдалылығы
Экномикалық ресурстары
Кәсіпорынның табыс алу қабілетін бағалау
IIТАРАУ. Қаржылық менеджмент:оныңмазмұны және қызмет атқару механизмі
2.1 Қаржылық менеджменттің мазмұны, мақсаты мен тапсырмалары
2.2 Қаржылық менеджменттің қызметтері мен механизмі
3.1 Басқару шеішмдерін қабылдау ретіндегі қаржылық талдау
3.3 Қаржылық өндірістік талдаудың өзара байланысы. Басқару талдауына сипаттама
3.4 Аудиторлық қызметтегі қаржылық талдаудың орны мен атқаратын ролі
3.5 Қаржылық талдаудың каржылык негізі ретіндегі кәсіпорынның қаржылық есеп беруі
3.6 Қаржылық талдаудың әдістері
14 Тарау ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ
§1. Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары болып:
§ 3. Қаржылық есеп беруді жасау
Есеп берудің мәліметгері Пайдалылығы
Экномикалық ресурстары
Кәсіпорынның табыс алу қабілетін бағалау
Экономикалық субъектілер (корпорациялардың) қызметін бағалау, жоспарлау және басқарудың маңызды түтқасы болып экономикалық көрсеткіштер табылады. Басқарудың әр-түрлі мақсаттары үшін практика олардың анықталған жүйесін өзірлеген. Корпорацияның біртұтастық өндірістік - шаруашылық және Қаржылық мезанизм ретінде қарастырылуы шаруашылықтың нарықтық жағдайға бағдарландырылған, қаржылық көрсеткіштердің жалпы кестесін қалыптастыруға мүмкіндік береді (2.4.). Көрсеткіш жүиесі 11 блоктан түрады.
Корпорацияның шаруашылық қызметінің барлық экономикалық
көрсеткіштерінің негізін өндірістің техникалық-ұйымдастыру деңгейі
кұрады (1 блок), яғни пайдаланатын техниканың және өнімнін сапасы;
технологиялық процестердің үдемелі дамуы; еңбектің техникалық
және энергегикалық қамтамасыз етілуі; шоғырландырудың,
мамандандырудың, корпорациялаудың және құрамдастырудың
деңгейі; өндірістік циклдің үзақтылығы және өндірістің
ырғақтылығы; басқаруды және өндірісті ұйымдастыру деңгейі. Өндірістің техникалық жағдайы экономикалық талдаудың тікелей әзірлеу объектісі болып табылмайды. Бірак, экономикалық көрсеткіштер өндірістің техникасы мен технологиясының тығыз байланысында әзірленеді. Бұл жағдайда экономикалық талдау техникалық-экономикалық сипатқа ие болады.
Экономикалық көрсеткіштердің деңгейіне табиғи жағдайлар елеулі эсер етеді. Бұл жағдай кейбір халық шаруашылық салаларында, әсіресе ауыл шаруашылығында, кен ендіруші өнеркәсіпте, маңызды рөль атқарады.
Табиғи ресурстарды пайдалану деңгейі көбінесе техниканың жай-жапсарына және өндірістің ұйымдастырылуына тәуелді, сондай-ақ өндірістің техникалық-ұйымдастыру деңгейінің көрсеткіштерімен бірге әзірленеді.
Экономикалық көрсеткіштер өндірістің техникалық, ұйымдас-тырулық және табиғи жағдайларды ғана емес, сондай-ақ, өндірістік үжымның әлеуметтік жағдайын, корпорациялық сыртқы-экономикалық байланыстарын-қаржыландыру нарығының жағдайын, сату және алуды сипаттайды. Осыларға (техникалық-ұйымдастырылу деңгейіне, табиғи жағдайға, өндірістік үжымның әлеумептік даму деңгейінен және сыртқы экономикалық жағдайға), өндірістің барлык жағдайларына өндірістік ресурстарды пайдалану деңгейі тәуелді бо¬лады :еңбек құралдары (2 блок), заттары (3 блок) және нақты өзі еңбек (4 блок). Өндірістік ресурстарды пайдалану қарқыны келесі жалпы көрсеткіштерден негізгі өндірістік қүралдардың қор қайтарымдылығы, өнімді өндірудің материал сыйымдылығы, еңбек өнімділігінен көрінеді.
Өндірістік ресурстарды пайдаланудың тиімділігі келесі 3 көрсеткіштерден тұрады:
Корпорацияның шаруашылық қызметінің барлық экономикалық
көрсеткіштерінің негізін өндірістің техникалық-ұйымдастыру деңгейі
кұрады (1 блок), яғни пайдаланатын техниканың және өнімнін сапасы;
технологиялық процестердің үдемелі дамуы; еңбектің техникалық
және энергегикалық қамтамасыз етілуі; шоғырландырудың,
мамандандырудың, корпорациялаудың және құрамдастырудың
деңгейі; өндірістік циклдің үзақтылығы және өндірістің
ырғақтылығы; басқаруды және өндірісті ұйымдастыру деңгейі. Өндірістің техникалық жағдайы экономикалық талдаудың тікелей әзірлеу объектісі болып табылмайды. Бірак, экономикалық көрсеткіштер өндірістің техникасы мен технологиясының тығыз байланысында әзірленеді. Бұл жағдайда экономикалық талдау техникалық-экономикалық сипатқа ие болады.
Экономикалық көрсеткіштердің деңгейіне табиғи жағдайлар елеулі эсер етеді. Бұл жағдай кейбір халық шаруашылық салаларында, әсіресе ауыл шаруашылығында, кен ендіруші өнеркәсіпте, маңызды рөль атқарады.
Табиғи ресурстарды пайдалану деңгейі көбінесе техниканың жай-жапсарына және өндірістің ұйымдастырылуына тәуелді, сондай-ақ өндірістің техникалық-ұйымдастыру деңгейінің көрсеткіштерімен бірге әзірленеді.
Экономикалық көрсеткіштер өндірістің техникалық, ұйымдас-тырулық және табиғи жағдайларды ғана емес, сондай-ақ, өндірістік үжымның әлеуметтік жағдайын, корпорациялық сыртқы-экономикалық байланыстарын-қаржыландыру нарығының жағдайын, сату және алуды сипаттайды. Осыларға (техникалық-ұйымдастырылу деңгейіне, табиғи жағдайға, өндірістік үжымның әлеумептік даму деңгейінен және сыртқы экономикалық жағдайға), өндірістің барлык жағдайларына өндірістік ресурстарды пайдалану деңгейі тәуелді бо¬лады :еңбек құралдары (2 блок), заттары (3 блок) және нақты өзі еңбек (4 блок). Өндірістік ресурстарды пайдалану қарқыны келесі жалпы көрсеткіштерден негізгі өндірістік қүралдардың қор қайтарымдылығы, өнімді өндірудің материал сыйымдылығы, еңбек өнімділігінен көрінеді.
Өндірістік ресурстарды пайдаланудың тиімділігі келесі 3 көрсеткіштерден тұрады:
2.3 Қаржылық көрсеткіштерді қалыптастыру жүйесі және оларды қаржылық
басқаруда пайдалану
Экономикалық субъектілер (корпорациялардың) қызметін бағалау,
жоспарлау және басқарудың маңызды түтқасы болып экономикалық көрсеткіштер
табылады. Басқарудың әр-түрлі мақсаттары үшін практика олардың анықталған
жүйесін өзірлеген. Корпорацияның біртұтастық өндірістік - шаруашылық және
Қаржылық мезанизм ретінде қарастырылуы шаруашылықтың нарықтық жағдайға
бағдарландырылған, қаржылық көрсеткіштердің жалпы кестесін қалыптастыруға
мүмкіндік береді (2.4.). Көрсеткіш жүиесі 11 блоктан түрады.
Корпорацияның шаруашылық қызметінің барлық экономикалық
көрсеткіштерінің негізін өндірістің техникалық-ұйымдастыру деңгейі
кұрады (1 блок), яғни пайдаланатын техниканың және өнімнін сапасы;
технологиялық процестердің үдемелі дамуы; еңбектің техникалық
және энергегикалық қамтамасыз етілуі; шоғырландырудың,
мамандандырудың, корпорациялаудың және құрамдастырудың
деңгейі; өндірістік циклдің үзақтылығы және өндірістің
ырғақтылығы; басқаруды және өндірісті ұйымдастыру деңгейі. Өндірістің
техникалық жағдайы экономикалық талдаудың тікелей әзірлеу объектісі болып
табылмайды. Бірак, экономикалық көрсеткіштер өндірістің техникасы мен
технологиясының тығыз байланысында әзірленеді. Бұл жағдайда экономикалық
талдау техникалық-экономикалық сипатқа ие болады.
Экономикалық көрсеткіштердің деңгейіне табиғи жағдайлар елеулі эсер етеді.
Бұл жағдай кейбір халық шаруашылық салаларында, әсіресе ауыл
шаруашылығында, кен ендіруші өнеркәсіпте, маңызды рөль атқарады.
Табиғи ресурстарды пайдалану деңгейі көбінесе техниканың жай-жапсарына және
өндірістің ұйымдастырылуына тәуелді, сондай-ақ өндірістің техникалық-
ұйымдастыру деңгейінің көрсеткіштерімен бірге әзірленеді.
Экономикалық көрсеткіштер өндірістің техникалық, ұйымдас-тырулық және
табиғи жағдайларды ғана емес, сондай-ақ, өндірістік үжымның әлеуметтік
жағдайын, корпорациялық сыртқы-экономикалық байланыстарын-қаржыландыру
нарығының жағдайын, сату және алуды сипаттайды. Осыларға (техникалық-
ұйымдастырылу деңгейіне, табиғи жағдайға, өндірістік үжымның әлеумептік
даму деңгейінен және сыртқы экономикалық жағдайға), өндірістің барлык
жағдайларына өндірістік ресурстарды пайдалану деңгейі тәуелді болады :еңбек
құралдары (2 блок), заттары (3 блок) және нақты өзі еңбек (4 блок).
Өндірістік ресурстарды пайдалану қарқыны келесі жалпы көрсеткіштерден
негізгі өндірістік қүралдардың қор қайтарымдылығы, өнімді өндірудің
материал сыйымдылығы, еңбек өнімділігінен көрінеді.
Өндірістік ресурстарды пайдаланудың тиімділігі келесі 3 көрсеткіштерден
тұрады:
өндірілген және өткізілген өнімнің сапасы және көлемі (5
блок) (Бұл жерде өнімнің сапасы неғүрлым жоғары болса, соғүрлым
өткізу бағаларда берілген өнімнің көлемі жоғары болады);
түтыну мөлшері немесе ендіріске кеткен ресурс шығын-
дарының мөлшері (6 блок), яғни онімнің езіндік күньі.
пайдаланған ресурстардьщ мөлшері (7 блок), яғни негізгі
және айналым қүралдардың шаруашылық кызметіне салынған ақша
қаражаттары.
Өнім келемі мен өзіндік қүнның салыстырмалы көрсеткіші табыс мелшерін және
өнімнің рентабельділігін (8 блок) және өнімнің 1 теңгесіне шығынды
сипаттайды. өнім көлемі мен негізгі және айналым қаражаттарға салынған
мөлшерінің салыстырмалы керсеткіші үдайы өндіріс пен капитал айналымдылығын
(9 блок) сипаттайды, яғни негізгі өндірістік қорлардың қор қайтарымы мен
айналым қаражаттардың айналымдылығын. Жалпы түрде алынған нәтижелік
көрсеткіштер шаруашылық қызмет деңгейінің рентабельділігін (10 блок)
анықтайды. Табыс бойынша жоспардың және жалпы қаржылық орындалуынан, бір
жағынан, айналым Қаражаттардың айналымдылығынан, екінші жағынан, шаруашылық
кәсшорынның қаржылық жағдайы және төлем қабілеті (11 блок) тәуелді.
Қорытьщды берсек, кәсіпорын шаруашылык қызметтінің экономикалық және
қаржылық көрсеткіштерінің қалыптасу кестесі осыңдай.
IIТАРАУ. Қаржылық менеджмент:оныңмазмұны және қызмет атқару механизмі
2.1 Қаржылық менеджменттің мазмұны, мақсаты мен тапсырмалары
Қаржылық менеджмент пән ретінде XX ғасырдың 60 жылдары АҚШ-та пайда болған.
Бұл коммерциялық ұйымның шаруашылық қызметін қаржыландырудың процестерін,
ұйымды басқару жүйесін үсынған. Қаржылық менеджмент даму барысында
әзірлейтін мәселелерді елеулі үлғайтқан - егер ол пайда болған кезде тек
қана жаңа фирмалар мен компанияларды құрудың қаржылық мәселелерін және
қаржылық инвестицияларды басқару мен банкротқа үшырауды зерделесе бүгінгі
күнде қаржылық менеджмент мынадай мәселелерге көңіл аударады - қаржылық
талдау, инвестициялық менеджмент, тәуекел менеджмент, банкротқа ұшырау
қатері кезінде компанияны дағдарысқа қарсы басқару.
Қаржылық менеджмент - корпорацияны басқару жалпы жүйесінің міндетті бөлімі.
Бұл жүйе екі бөлімнен түрады:
баскару объектісі (басқарылатын қосалқы жүйе)
басқару субъектісі (басқаратын қосалқы жүйе)
Қаржылық менеджментте басқарудың негізгі объектісі ретінде корпорацияның
тұрақты ақша ағымы түрінде ұсынылатын ақша айналымы танылады. Ақша
айналымын басқару дегеніміз - оның қазіргі және болашақ кезендегі мүмкіндік
жағдайларын қарастыру және ақша қаражаттардың көлемін, оның шығыстары мен
кірістерін аныктап білу.
Қаржылық менеджменттің субъектісі, яғни басқаратын қосалқы жүйесі
болып, каржылық дирекция меноныңбөлімдері және қаржылық менеджерлер
табылады. Олар каржылық менеджменттің мақсатын үсынады және жүзеге асырады,
Қаржылық менеджменттің түпкілікті мақсаты табысты қалыптастыру және тиімді
пайдалану механизм! арқылы сәйкесті қызмет саласында корпорацияның
бәсекелестік деңгейін көтеру болып табылады.
Мазмұны бойынша, қаржылық менеджмент қаржылық ресур-стар қозғалысы мен
капиталды тиімді пайдалану және өсіру мақсатымен оларға эсер ететін шаралар
кешенін қалыптастыруды үсынады.
Қорыта айтсақ, қаржылық менеджмент корпорацияның қаржылық ресурстарын
қалыптастыру, белу, пайдаланумен және оның ақша қаражаттарының айналымын
ұйымдастырумен байланы-сты, басқару шешімдерін әзірлеу және іске асырудың
қағидалары мен әдістерінің жүйесін үсынады.
Корпорацияның қаржылық қызметін тиімді басқару үіігін келесі қағидаларды
негізге алу керек:
Корпорацияны басқарудың жалпы жүйесінің біріктірілуі.
Басқару шешімдерін кешенді қалыптастыру.
Басқарудың жоғары серпіні.
Банк басқару шешімдерін әзірлеудің көпжақты нүсқамаларын
қарастыру.
Корпорацияны дамытудың стратегиялық мақсаттарына бағ-
дарлану.
1. Кәсіпорынды басқару мен жалпы біріктірілуі:
Кәсіпорындық басқару қандай қызмет саласында болмасын
жүргізіледі, өйткені ақша ағымының қалыіггасуына және қаржылық қызметтің
нәтижелеріне тікелей және жанама эсер етеді. Қаржылық менеджмент өндірістік
менеджментпен, инновациялық менедж-ментпен, функционалдық менеджментгің
басқа да түрлерімен байла-нысты. Бұл кәсіпорынмен асқарудың жалпы жүйесімен
қаржылық менеджменттің органикалық интеграциялану қажеттілігін анықтайды.
2. Басқару шешімдерінің қалыптасуының кешенді сипаты.
Қалыптастыру саласывдағы басқару шешімдері, қаржылық ресур
старды бөлу, пайдалану, ақша қаражаты айналымын ұйымдастыру
қаржылық қызмет нәтижесіне тікелей және жанама эсер етуі өзара
тығыз байланысты.
3. Басқарудың жоғары серпіні. Қаржылық ресурстарды бөлу.
Пайдалану және ақша қаражаттарды оңтайландыру, қалыптастыру
саласыңда сенімді басқару шешімдерін тиімді қабылдау кәсіпорында
әрдайым өңдеу және әзірлеу өткен кезең үшін қайталанып отырмай-
ды. Ең алдымен нарықтық экономикаға көшу кезеңіне сыртқы жоғары
динамикаға байланысты, Біріншіден, қаржылық нарықтың
конъюнктурасының өзгерісі ретінде.
4. Бөлек басқару шешімдерді әзірлеудің көпжақты нүсқа-
маларын қарастыру. Бұл қағиданың жүзеге асырылуы ақша қаражаты
айналымын ұйымдастыру мен қаржылық ресурстарды бөлу пайдалануда болмасын
мүмкіндіктерді ескеру қажет. Бұл кезде критерилер негізінде іске асырылуы
керек, олар қаржылық идеологияны, қаржылық стратегия және кәсіпорынның
нақты қаржылық саясатын
анықтау.
5. Кәсіпорынның дамуының стратегиялық мақсаттарына бағытталу. Басқа бір
шешімдерінің жобалары қаншалықты тиімді болғанымен, қаржылық қызмет
саласында ағымдық уақытта кәсіпорынның басты мақсатына сай келмесе, дамудың
стратегиялық бағытгарымен дәл келмесе олар меншікті қаржылық ресурстардың
экономикалық қалыптасу базасында, келер шақта ішкі көздердің есебінен олар
алынып тасталынады. Тиімді каржылық менеджмент айтылып кеткен қағидаларды
ескере отырып ұйымдастырылған, кәсіпорынның өндірістік қызметі крғамдық
өкіметтің ресурстарынын қалыптасуына жол ашады, меншікті капиталдың тұрақты
өсуін қамтамасыз етеді, қаржылық және тауар нарығындагы бәсекелестік алғы
шарттарын жоғарлатады, стратегиялық дамуында экономикалық дамудың
тұрақтылығын қамтамасыздандырады. Қаржылық менеджмештің негізгі басты
мақсаты болып ағымдағы және болашақта кәсіпорын меншік иелерінің
капиталдарының кәбеюін қамтамасыз ету болып табылады. Бұл мақсат
кәсіпорынның нарықтық құнының жоғарылауын қамтамасыз етеді, өйткені
басқарушыларының қаржылық қызығушылықтарын іске асыру есебінен.
Негізгі мақсатын жүзеге асыруда келесі міндеттерді шешу қажет (кесте 2.1.)
Алдагы кезеңдегі даму мақсаттарына сай жеткілікті қаржы
ресурстары көлемінің қальштасуын қамтамассыз ету. Бұл міндет
алдағы кезеңде кәсіпорынның қаржылық ресурстарын анықтау
арқылы шешіледі. Қарыз каражаттарды тарту ішкі көздер есебінен,
сыртқы көздер меншік қаржылық ресурстарының калыптасуы және
заемдық каржылық ресурстарды тарту, қаржылық ресурстарының
потенциалдық қалыптасуынының көздерін оңтайландыру қүрылымы
арқылы шешіледі.
Кәсіпорындардың негізгі бағыттары белігіндегі қалыптасқан
каржылық ресурстар көлемінен тиімді пайдалануын қамтамасыз ету.
Қалыптасқан қаржылық ресурстарды бөлуді онтайландыру
пайдалануда пропорционалдықты қажет етеді, кәсіпорынның
өщцрістік, әлеуметтік дамуы мақсатында, кәсіпорын меншік иелері
инвестициялық капиталдың қажетті табыс деңгейін төлеу және т,б. Өндірістік
даму стратегиялары және капитал салымдарының мүмкіндік дәрежесі сиякты
қажеттілік үрдісінде қалыптасқан қаржылық ресурстардың бөлігівдегі
кәсіпорын қызметінің негізгі бағыттары ескерілу қажет.
Ақша-қаражаттар айналым оңтайландыру. Бұл міндет ақша
айналымы үрдісіндегі кәсіпорындық акдіа-каражаттар ағымымен
тиімді басқару, әр түрлі кезең бойынша ақша-қаражаттардың түсуі
мен шығындалуы көлемінің қамтамасыз етілуі арқылы шешіледі.
Қарастырылып отырған қаржылық тәуекелділік деңгейіндегі
кәсіпорындардың табысын максимилизациялауды қамтама-
сыздандыру. Бұл жерде табысты максимилизациялауға кәсіпорын
акгивтерін тиімді басқару, шаруашылық айналымға қарыз-
қаражаттарды тарту, өндірістік-қаржылық қызметтің ең тиімді
бағыттарын таңдау мен қол жеткізуге болады. Осы мәселені
шешкевде жиынтық жылдық табысты емес, ал таза табысты өсіру
қажет, яғни кәсіпорын салықтық, аммортизациялық, диввдендттік
саясатты әзірлеу керек.
Табыстың қарастырылған деңгейінде қаржылық тәуекел-
ділікті минимилизациялауды қамтамассыз ету. Егер кәсіпорын
табысының деңгейі алдын-ала жоспарланса, бұнда осы табысты алуды
қамтамассыз ететін, қаржылық тәуекелділіктің деңгейін төмендету
негізгі мақсат болып табылады. Кәсіпорын қаржылық тәуекелділікті
минимилизациялауды өндірістік және қаржылық тәуекелділікті
өзгерту, қаржылық инвестициялар қаржының қайта қарастыру, ішкі
және сыртқы сақтандыру нысандарымен қолдану арқылы мүмкін.
Кәсіпорынның даму процесінде оның каржылық түрақ-
тылығын қамтамассыз ету. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
оның төлем қабілеттілгі, активтер мен пассивтер оңтайлы құрылымын
қалыптастыру, әр түрлі көздерден каржылық ресурстардың көлемін
қалыптастыру, инвестициялық кажеттіліктерді өзін-өзі қаржыландыру
деңгейімен сипатталады.
2.2 Қаржылық менеджменттің қызметтері мен механизмі
Қаржылық менеджмент өзінің негізгі мақсаты мен мәселелерін анықталған
қызметтерін жүзеге асыру арқылы өткізеді. Бұл қызметтер негізгі екі
бөлімнен тұрады:
Жүйлерді басқару ретіндегі қаржылық менеджмештің қыз-меттері (бұл қызметгің
қүрылымы жалпы кез келген менеджменттің түрш сипаттайды). Кәсіпорынды
басқарудың арнайы саласы ретіндегі қаржылық менеджментгің қызметтері. (Бұл
қызметтердің қүрылымы қаржылық менеджменттің нақты объектісімен
анықталады).
Қаржылық менеджменттің негізгі қызметтерінің күрылымы жалпы түрде 2.2.
суретте берілген және осы бөлімдерді бөлу негізінде көрсетілген.
Бөлек бөлімшелерді бөлу негізінде қаржылық менеджменттің негізгі
қызметтерінің мазмүның қарастырамыз. Қаржылық менеджменттің қызметгерінің
бөлімшелерінде басқару жүйесінің негізгілері болып келесілер жатады:
1. Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын ондеу. Кәсіпорынның
экономикалық даму стратегиясынан және қаржылық нарықтың
коньюктурасына болжам жасаудан шығатын (туындайтын)
функцияны өткізу процессінде қаржылық қызметтің үзақ мерзімге
мақсаттар жүйесі мен мақсатты көрсеткіштері қалыптасады;
басымдық мәселелері шешіледі. Кәсіпорьшның қаржылық
стратегиясы оның экономикалық дамуының стратегиясыньщ
бөлінбейтін қосалқы бөлшегі ретінде карастырылады.
Кәсіпорынды қамтамассыз ететін және кәсіпорынның қар-
жылық қызметінің барлық аспектілері бойынша басқарушылық
шепгімдерді өткізудегі ұймдық қүрылымдардың күрылуы. Мүндай
құрылымдар нақты жауапкершілік орталықтарының айқындалуы
негізінде иерархияльщ немесе функционалдық белгілері бойынша
күрылады. Қаржылық менеджмештің ұйымдық қүрылымдары.
Кәсіпорынды басқарудағы жалпы ұйымдық құрылымына біріктілуі
керек.
Басқару шешімдерінің альтернативті
варианттарының негіз-
делуін қамтамассыз ететін тиімді ақпараттар
жүйесін
қалыптастыру.Бұл қызметтерді өткізу процесі
кезінде қаржылық
менеджменттің ақпарттық қажеттіліктерінің
мазмүны мен көлемі
анықталуы керек; акпаратгың ішкі және сыртқы
коздері
қалыптастырылуы керек.
. Қаржы қызметінің саласывдағы қабылданған басқарма шешімдерін орындау
бойынша тиімді бақылау жасау, Бұл функцияны орындау көсіпорынның ішкі
бақылау жүйесін құрумен, қаржы менеджерлері мен қызметкерлердің міндеттерін
бақылаумен, бақыланатын көрсеткіштер мен мерзімдерінің жуйесін анықтаумен
байланысты болады.
Кәсіпорынды басқару арнайы саласы ретіндегі қаржы менеджментінің
қызметтері:
1. Активтерді басқару
A) Айналым активтерді басқару
Б) айналымнан тыс активтерді басқару
B) актив құрамын оңтайландыру
2. Капиталды басқару
Меншік капиталды басқару
Б) Қарыз капиталды баскару
Капитал қүрылымын оңтайландыру
Инвестицияларды басқару
А) Нақты инвестицияларды басқару
Б) Қаржы инвестицияларын басқару
Ақша ағымдарын басқару
Операциялык қызмет бойынша ақша ағымдарын басқару
Б) Инвестициялық қызметі бойынша ақша ағымдарын басқару
Қаржы қызметі бойынша ақша ағымдарын басқару
5. Қаржы тәуекелі мен банкротқа ұшырамауды басқару
A) Қаржы тәуекел құрамъш басқару
Б) Қаржы тәуекелішң профилактикасын басқару
B) Қаржы тәуекелдігінің сактандыруын басқару
Қаржы менеджментінің мехашізмінің құрылымына келесі элементтер кіреді:
Кәсіпорынның қаржы қызметін мемлекеттік нормативті
құқықтық реттеу. Кәсіпорынның қаржы қызметін реттейтін, зандарды
және басқа да нормативті актілерді қабылдау мен мемлекеттің ішкі
қаржы саясатын орындау бағыттары болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы қызметін реттеудегі нарыктык
механизм. Бұл механизм ең біріншіден қаржы нарығыңдағы, оның
жеке түрі мен сегмештері ретінде кұрылады.
Кәсіпорынның қаржы қызметінің жеке аспектілерін реттеудің
ішкі механизм!. Осы механизмнің реттеуі кәсіпорынның өз шегінде
құрылады, сонымен сәйкес оның қаржы қызметінің сұрақтарын
шепгуді жылдам басқаруды жүзеге асырады.
Кәсіпорынның каржы қызметін баскаруды жүзеге асырудың
әдіс-тәсілдерінің жүйесі. Талдау үрдісінде, қаржы қызметін
жоспарлау мен бақылау кезінде әдіс-тәсілдер жүйесі қолданылады,
соның көмегімен қорытындылар алынады.
3.1 Басқару шеішмдерін қабылдау ретіндегі қаржылық талдау
Қаржылық талдау қаржылық менеджмент пен аудиттің негізгі элемент! болып
табылады. Қаржылық талдау әдісін өз қызығушылықтарын дұрыс оптималдауда
барлық қаржылық есеп берушілер қолданылады. Меншікті пайдаланушылар
қаржылық талдауды өздерінің капиталдарьшың табыстылығын жоғарылату үшін
қолданады және фирмасы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін кредиторлар мен
инвесторлар қаржылық есеп беруді тәуекелділіктерді қарыз және салым бойынша
төмендету үшін талдайды. Талдау негізінің шешімі арқьшы қабылданған сапалы
шешімді анықтай аламыз. Жаңа бухгалтерлік есеп шоттар жоспарын енгізу,
бухгалтерлік есеп нысандарын келтіру, халықаралық стандартка сай
бухгалтерлік есеп нысанын келтіру, каржылық талдаудың (жаңа) нарықты
экономикаға сәйкес жаңа әдісін қолданады. Бұл әдіс әріптесті таңдауда,
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын, қаржылық дәрежесін анықтауда,
кәсіпкерліктің тиімділігі мен белсенділігін бағалауда өте маңызды.
Жарияланымдағы бухгалтерлік есеп беру әріптестің қаржылық жағдайы туралы
ақпараттың негізі болып табылады. Ақпараттық буын болып біздің нарықтық
экономика жағдайындағы кәсіпорынның есеп беруі табылады. Кәсіпорын
кызметінің ақпаратының пайдаланушылары талдау субъектілері болып келеді.
І-ші топқа, қүрадцарын иемденушілер, кәсіпорын, қарыз берушілер, банктер
және т.б. жабдықтаушылар, клиенттер (сатып алушылар), салықтық органдар,
ұйым персоналы және т.б. Талдау субъектісінің әрбіреуі ақпаратты талдайды.
Меншік иеленушілер өздерінің меншікті капитал үлесінің үлғаюы мен
төмендеуін және кәсіпорының әкімшілік ресурстарын қолдану тиімділігін
бағалауынын дүрыстығын анықтау қажет.
Жабдықтаушылар мен мердігерлерге - несиені пайдалану уақытын үзарту,
несиелендіру шарттары, несиені қайтару кепілдігін, потенциалды меншік
иеленушілер мен кредиторларға-өз капиталдарын пайдалы кәсіпорынға салу,
және т.б.
Айта кететін жай, басқару мақсатында кәсіпорынның әкімшілігі ғана есеп
беруді талдауды тереңірек жүргізе алады, өндірістік басқаруды талдаудың
есеп берілгендермен іске асыра алады.
П-ші топ, талдау субъектілері кәсіпорын қызметінде бухгалтерлік есеп беруді
қодданушылар, Бұл I. топ қызы-рушылықтарын қорғаушылар кіреді. Бұл
аудиторлық фирмалар, кеңес берушілер, биржалар, заңгерлер, пресса,
профсоюздар, ассоциациялар. Кей жағдайларда қаржылық талдау мақсатын жүзеге
асыруда бухгалтерлік есеп беру жеткіліксіз болады. Бөлек пайдаланушылар
тобы мыс, жетекшілер, басшылар, аудиторлар, олар қосымша көздер тартуға
қүқықтары бар (өндірістік және қаржылық есеп бермегендері).
Дегенмен де, жылдық және жалғыз көзі болып табылады. Қаржылық талдау өз
ішіне 3 өзара байланысқан блокті енгізеді:
Кәсіпорын қызметінің нәтижелері каржылық талдауы;
Кәсіпорын қаржылық жағдайының талдауы;
3. Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық тиімділігінің
талдауы;
Қаржылық талдаудың негізгі мақсаты болып, ақпаратты маңызы бар
параметрлердің аз да болса болуы, ол арқылы кәсіпорынның қаржылық жағдайын
суреттеуін бёреді және табысы мен шығысын, активтер мен пассивтер
қүрылымындағы өзгерістерді, дебиторлар мен кредиторлармен есеп айырысулар
болып табылады. Кәсіпорынның каржылық жағдайы ағымдағы, болашақ және
қазіргі кезге менеджерлерді қызықтырады. Сонымен бірге бұл жерде уақыттық
шектеулер ғана қаржылық талдаудың баламалық мақсатын анықтамайды. Қаржылық
ақпаратты нақты қолданушылар, яғни қаржылық талдау субъектілері мақсатына
да байланысты. Талдау мақсаттары даралаушы есептердің өзара байланысы
шешімдері нәтижесінен анықталады.
Даралаушы есебі ұйымдық, ақпараттық, техникалық және методикалық
мүмкіндіктері есеп беруі арқылы нақты талдау жүрпзіледі. Ескеретін жай,
кезеңді бухгалтерлік және қаржылық есеп беруі кәсіпорынның - Бұл тек "шикі
ақпарат" болып табылады. Діріс, қаржы, өнім өткізу, инвестиция, жаңа
енгізулер саласында басқару бойынша шешім қабылдау үшін, кәсіби өнімнің
ртымдылығы қажет, олар таңдап - талдау нәтижесінде, бағалауда жөне шикі
ақпаратты өңдеуде қажеттілігі айқындалады. Басқару және талдау мақсатынан
аналитикалық оқу қажеттілігі туады.
Аналитикалық (даралаушы) оқу қаржылық есеп берулердің негізгі қағидасы
болып - жалпыдан жекеге дедуктивтік әдіс болып табылады. Бірақ ол бірнеше
per қолдануы керек. Бұл жерде шаруашылық фактілер мен жағдайлардың уақытша
және логикалық түрде болуы керек, қызметтің нәтижесіне эсер ету бағытылығы
және күші болуы керек. Қаржылық талдау кәсіпорынның басқару кұрылымының
жоғарғы буьшы болып, ақша құралдары ағымы мен қаржылық ресурстардың
қалыптасуына эсер етеді. Басқару шешімдерінің тиімділігі не тиімді еместігі
өнім бағасын анықтауда, шикізатты сатып алу мөлшерімен немесе өнімді
жабдықтау, технология мен құрал-жабдықтарды айырбастауда, фирманың ортақ
табысты жеңістерінен т.б. шешімдер, олардың (ортақ) жалпы қаржылық
тиімділігінің экономикалық өсімімен байланысты. Қаржылық талдау
экономикалық үрдістерді оқып білу әдісі ретінде кәсіпорындық басқару
жүйесінде маңызды орын алады.
Қаржылық талдаудың негізгі атқаратын қызметтері болып:
талдау объектісінің каржылық жағдайын объективтік бағалау;
жеткен жағдайдың себептері мен айқывдалатын факгорлары;
қаржы облысындағы қабылданған басқару шешімдерінің
негізделуі және дайындығы;
барлық шаруашылық қызметтің тиімділігінің жоғарылауы
және қаржылық жағдайды жақсаруда резервтердің айқындалуы және
мобилизациялануы болып табылады;
Қаржылық талдау нәтижелері кәсіпорынның әкімшілік ақпараттануы жоғарлауына
және қызықтырушы объектілер жағдайы туралы экономикалық ақпаратты
пайдаланушылар және т.б. ықпал етеді.
3.2 Коммерциялық ұйымның әрідтестік топтары
қаржылық талдау субъектілері және ақпаратпен
пайдаланушылар ретінде
Кәсіпорын - Бұл күрделі қүрылым, тығыз байланыстағы әріптестік топтардан
түрады. Әріптестер топтар арасында негізгі және негізгі емес деп айыруға
болады.
ӘріптестӘріптестерТалап Қаржылык талдаудағы
ер топтары етілген мақсаты
топтары салымдары компенсац
ия түрі
1 2 3 4
Меншік Меншік ДивидендтҚаржылық нетижелер
ие-ленушкапитал ер және қаржылық
ілер т£рактылық
Қарыз Заемдік Проценттеөтемділік
берушілекапитал р (төлемқабілет-тіліг
р і қарызды өтеу
қабіле-ті,
қолма-қол ақшаны
моби-лизациялау;
қабілеті .
БасшыларБасқара Окладтан Барлық ақпараттар
(екімшілалу және тыс табысбасқару үшін
ік) істі білу үлесі пайдалы
және
еңбекті
төлеу
ПерсоналЕңбекті әлеуметтіКәсіпорынның
(жұмыскебөлу мен к жағдай,қаржылық нәтижелері
р лер) байланыстыжа-лақы,
Еңбек жұ-мысты сыйақы
құ-РаОДаорын-JSL__
ры жә-не__
кұрал
жабдыкта
у
__шылары
f^TZ
Еңбек Келісім Қаржылық жағдай
құрал-дарыбағасы
және
құралдар
жаб-дыктау
шы-^лары
^атып Өнімді Келісім Қаржылык жағдай
-2лацылаөткізу
р__
(клиенттер
)
Қоғам-(мемҚоғамның Уақытында Кәсіпорынның қаржылык
лекет) қызмет және толық нәтижелері
салықтық көрсетуі салықтарды
органдар төлеу
түрінде
Қаржылық талдау үрісівде ақпарат мынадай көздерден таратылады:
Өндірістің техникалық дайындығы туралы ақпарат.
Нормативтік ақпарат.
Жоспарлық ақпарат (бизнес-жоспар).
- Шаруашылық (экономикалық) есеп: оперативтік (оперативті-
техникалық) есеп, бухгалтерлік есеп, статистикалық есеп.
Есеп беру:
жариялы қаржылық бухгалтерлік есеп беру (жылдық);
тоқсандық есеп беру (жариялы емес, коммерциялық қүпияны
көрсетуші);
- арнайы тағайындау бойынша өндірілетін таңдаулы статис-
тикалық және қаржылык есеп беру (коммерциялық есеп беру);
міндетті статистикалық есеп беру.Басқа да ақпарат:
баспасөз;
басшы сауалы;
эксперттік ақпарат;
3.3 Қаржылық өндірістік талдаудың өзара байланысы. Басқару талдауына
сипаттама
Қаржылық талдау шаруашылық қызметті толық талдаудың қалпына бір бөлігі
болып табылады. Ол 2 өзара тығыз байланысты бөлімнен тұрады:
қаржылық талдау.
өндірістік басқарушылық талдау. Шаруашылық қызмет талдауы үлгі ретінде 3.1.
кестесінде көрсетілген.
Талдаудың бөлінуі қарыжылық және басқарушылық тәжірибеде бөлінгендей
бухгалтерлік есеп жүйесінде басқарушылық есеп және қаржылық есебі
кәсіпорынның масштабында шарттасқан түрде болса. Бұл талдаудың сыртқы және
ішкі деп бөлінуін тудырады. Мұндай бөлінуі кәсіпорынның өзі үшін етілген
шартты болып келеді, өйткені ішкі талдау сыртқы талдау жалғасы және
керісінше болады.
Істің қызығушылығьша қарай бір-біріне көмек көрсетеді. Бухгалтерлік есеп
беруге негізделетін берілімдер қаржылық талдаудың сыртқы талдауын
көрсетеді, кәсіпорыннан тыс контрагенттермен, меншік иеленушілермен,
мемлекеттік органдармен жүргізіледі. Есеп беру берілімдерін ғана қолданатын
талдау шектеулі бөлімін көрсетеді, яғни фирманың барлық құралдарын ала
алмайды.
Сыртқы қаржы талдау ерекшелігі болып:
талдау субъектілері көптігі, яғни кәсіпорын қызметі ақпаратын
пайдаланушылар;
талдау субъектілері қызығушылықтары жөне мақсатының әр
тиімділігі;
типтік әдістемесі, есептер стандарттары және есеп беру;
сыртқы есеп беру, жарияланымға ғана талдау жүргізу;
келесі фактор ретінде талдау әдістерін шектеу;
- кәсіпорын қызметі туралы ақпаратты пайдаланушылар үшін
талдау нәтижелері максималды ашықтылығы;
Сырткы қаржылық талдаудың негізгі мазмұны, жарияланым берілімдері қаржылық
есеп беруді құрайды:
табыстың абсолюттік көрсеткіштерін талдау;
рентабельділік салыстырмалы көрсетіштерін талдау;
көсіпорынның төлем қабілеттілігі, баланс өтемділігі, нарықтык
тұрақтылықты, қаржылық жағдайды талдау;
- кәсіпорынның экономикалық диагностикасы қаржылык
жағдайы және эмитентгерді рейтинггік бағалау,
Қаржылық есеп беруден басқа, және де бухгалтерлік есептін берілімдері
жүйесінен, өндірістік техникалық дайындығы туралы берілім және нормативті
жоспарлық ақпарат пен ішкі шаруашылык қаржылық атқаратын көзі ретінде
қолданылады. Ішкі шаруашылык қаржылық талдауын негізгі мазмұны басқа да
аспектілермеН толықтырылуы мүмкін, мысалы: басқаруды тиімдірек жасау
мақсатында - капиталды тиімді аванстауды талдау, айналым
табыстың өзара байланысын талдау сияқты. Басқару өндірістік есебін
ьінталандыра отырып ішкі шаруашылық басқаруын талдауды терендетуге
мүмкіндік бар, басқа сөзбен айтканда шаруашылық кызмет тиімділігін бағалау
және кешенді экономикалық талдауды жүргізу. Қаржылық және өндірістік талдау
сүрақтары бизнес -жоспарды негіздеуде, бақылау мен оны іске асыруда,
маркетинг жүйесінде, өнімді өндіру және өндірісті басқару жүйесінде, жүмыс
және қызмет көрсету, нарыққа бағытталған және тағы басқаларда өзара тығыз
байланыста.
Басқару талдауының ерекшеліктері болып:
өздерінің басшылары үшін талдау нәтижелері бағыты;
талдау үшін барлық ақпарат көздерін пайдалану;
талдауға сырттай уақытылықтың жоқтығы;
кәсіпорынды жан-жақты талдау, кешенді талдау;
- ecemi талдаудың интеграциялануы, жоспарлау және шешім
қабылдау;
- коммерциялық қүпияны сақтауда талдау нәтижелерінің
максималды жабық түрде болуы;
Қаржылық талдауды түсініп ұғыну маңыздысы болып шаруашылық қызмет
концепциясы табылады, табыс алу мақсатында ресурстармен дұрыс шешім
кабылдау. Табыс алу кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы мақсаты болып
қана табылмайды, сонымен қатар оның нәтижесінде кәсіпорынның экономикалық
жағдайы жаксарады, бірақ ең бастысы қажетті табысты алу кэсіпорынның өмір
сүру қабілеттілігін арттырады, алдағы капитал салымдарын сақтау
мүмкіндіктерін арттырады. Шаруашылық қызметіне байланыссыз бизнестің
(сауда, қызмет көрсету, өндіріс) соңғы мақсаты өзгермейді. Ол бастапқы
капитал ақша түріндегі, анықталған белгілі бір уақыттан соң экономикалық
тиімді көлемге мақсатқа жетудегі шешімдердің әртүрлі 3 бағытына
негізделген:
Ресурстар (капиталдар) салымы шешімі.
Осы ресурстар көмегімен өткізілетін операциялар.
Қаржылық жоспар қүрылымын анықтау.
Осы бағыттарды уақтылы және сапалы қамтамассыз ету аржылық талдаудың мәні
бола отырып, оларды бір бүтін ретінде, ртқы немесе ішкі екеніне қарамастан
қарастырады.
3.4 Аудиторлық қызметтегі қаржылық талдаудың орны мен атқаратын ролі
Аудитте талдау мақсаты болып:
- Клиенттің қызметтік белсеңділігінің мазмүны мен аудиторлық
мәнін анықтау;
Қаржылық шаруашылық дамуларды бағалау және оның
болашақта қызмет атқаруы;
Клиенттің сыртқы есеп беруіндегі әдейі және әдейі емес
қателерінің айқындалу шектері.
Талдау - қоршаған нақтылықты үғыну әдістерінің бірі. Қар-жылық талдау
кәсіпорынның қаржылық механизмін инвестициялық және оперативтік үрдістерде
қаржы ресурстарын қолдануын және қалыптасуын оқып білу әдісі болып келеді.
Қаржылық талдау нәтижесі болып кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау,
мүлік жағдайы мен активі мен пассивінің балансы, барлық капитал айналым
жылдамдылығы, қолданып отырған құрадцар табыстылығы табылады.
Клиент кәсіпорын балансымен танысу тексерісте және келісімді қортывдылау
кезеңінде аудитордың міндетті кезеңі болып табылады. Бухгалтерлік есеп беру
аудитор үшін қаржылық талдауда бағыт дабыл тетіктері сияқты болуы тиіс.
Аудитор үрдісінде олар дұрыс шешімді тандау ретінде болады. Аудитордың
жоғары тиімділігі, өз жүмысын жетік білуі, өз істерінде сенімділік
көрсетеді жөне тексерісті дұрыс жоспарлауға күш береді.
Аудитордың аналитикалық үрдісі кезінде алдын ала клиент бизнесімен танысуда
келесі әрекеттерге (қосылады) келтіріледі:
Ағымдағы берілгендермен алдағы кезең берілгендерін
салыстыру;
Ағымдағы берілгендерімен нормативтік маңыздылығын
салыстыру;
- Кәсіпорынның ағымдағы берілімдері мен орташа салалык
берілімдерін салыстыру;
Аналитикалық үрдестердің қолдану максаты есеп беру кезендеп кәсіпорын
қызметінің анықталмаған қиын жағдайын анықтау болып табылады. Қаржылық
жағдайда дүрыс ұйымдасқан алдын ала бақьілау тексеріс кезінде аудитор
тәуекелділігінің төмендеуіне әкеледі. Алдын ала бақылау үдерістері тексеріс
кезеңінің баска да сатыларьшда жүргізіледі. Оның әдіс - тәсілдері аудитор
тексерісі мақсаты мен міндетіне бағынышты. Қаржылық талдау аудиторлық фирма
мен аудиторлар қызметі түрлерінің бірі болып табылады. Есеп беру кезеңі
нәтюкелері кәсіпорын әкімшілігі, қатысушылар, меншік иеленушілер,
акционерлер үшін кәсіпорын қаржылық жағдайлардың және тапқан табысы
қолдануы жайында ақпарат қажет.
Мүндай ақпарат кешенді қаржылық талдау нәтижесінде алынады. Аудит дамуы
эволюциясы көрсеткендей, аналитикалык қызметтің аудит фирмасындағы үлесі
жоғарлайды. Клиентгерді тек кәсіпорын қаржылық жағдайлары қызықтырмайды.
Сонымен қатар күтіліп отырған даму кезеңдері, стратегиялық мақсатқа жету
мүмкіндіктері және т.б. қаржылық жагдайда талдау әрбір кәсіпорын үшін
әріптестер потенциалын багалауға ғана емес, сонымен бірге өз -өзін бағалау,
ЯРНИ сыртқы бухгалтерлік есеп беруді қолданушылар көзқарасынан тұрады.
Кәсіпорынға қандай да болмасын олардьщ қаржылық жағдайын қалай
бағалайтындығы бәрібір емес, мүмкін олар контрагенттер, акционерлер,
кредиторлар. Талдау барысында аудитор ең алдымен мақсат, міндеттерін
анықтап алады. Одан соң талдау бағдарламасын өндейді олар 3 деңгейден
түрады:
Алға қойған мақсатқа жету үшін талдау өдіс - тәсілдерін таңдау.
Ерекше ауытқулар кезіндегі шешім қабылдауда критерилерді
тағайывдау - өзінің қызметтерін атқаруда клиент қызметтерінің
мазмүнын білу қажет. Егер тексерілетін мекеме аудиторлар фирманың
бұрынғы клиент! болса, онда клиентті толығымен біледі деген сөз.
Аудиторией талдау есептік және есеп беру берілімдері арасындағы
ақпараттар салыстырулары жүргізіледі. Өзгеріс болған жерлерге
ҚЫзметінің әр түрлі тенденциялары айқындалады, эсер етуші
факторлар байқалады. Табыс % төмендеуі есеп беру кезеңінде осы
сададағы бәсекелестіктің өсуінен көрінеді, клиент жұмыс істейтін
еРДе немесе кәсіпорын қоймасында дайын өнімнің моральдік
ескіргені көрсетіледі. Талдауды қолдану аудитте жоспарлау аудиттің
Ізгі бағдарламасының мазмұнымен шектеулерін, мәнін анықтау
н керек. Мүндай талдау клиент бизнесі туралы көзқарасын, қаржы
аруашылық операциялар мен фактілер туралы, мәліметгерді
^^ рек және тереңірек қарастыруға көмек береді. Егер мүндай нұсқау
рылмаса, онда аудитор дебиторлық берешек журналын, кіріс және шығыс ордерін
ақшалай қүралдардың және т.б. бар мәліметтер пайдаланады. Талдауға да
тоқсан сайынғы, ай соңындағы негізгі көрсеткіштер қатысады. Мысалы:
өндірілген өнімнің өзіндік қүны элементін құраушылар талданады: шикізат пен
материалдық операциялары тексеріледі, аяқталмаған қүрылыс, және дайын өнім
т.б.
Жоғарыда айтылған элементтер цехтар деңгейінде және де шығындар орталығы
бойынша немесе өнім ассортимент! бойынша қарастырылады. Алдын - ала ecen
берудің берілімдерін басқа ағымдағы өткен жылғы ақпараттармен салыстыру,
аудитордың есебінің ерекше ауытқулары деп атайды.
Ерекше айтырым өдейіленген және әдейіленген емес қателіктер есебі болады.
Сол себепті, ерекше ауытқулар сомассы болса, онда аудитор өзі үшін дұрыс
экономикалық құбылыс немесе қателікті екенін анықтауы қажет. Мысалға,
айталық өткен жылмен салыстырғанда екі коэффицент арасында азаюы байқалды
біріншіден, күмәнді дебиторлық берешек сомасы мүмкіндігі және жалпы
дебиторлар шоты көлемімен қатынасы, екіншіден, сату көлемінің дебиторлар
шоты сомасы қатынасы.
Осы айтылғаннан қорытынды жасауға болады ағымдағы күмәнді дебиторлық
берешек сомасының томендеуі байқалады.
Аналитикалық және синтетикалық есеп берілімдерінің сәйкес келмеуі есеп беру
берілімдерінің дұрыс еместігін білдіреді. Бастапқы құжаттар және
бухгалтерлік есеп регистрлері тексерісі өзіне шоттық тексерісті косады.
Бұл жерде құжаттарға ерекше назар аудару қажет, яғни қолма -қол ақща
алынғаны жөнінде, кіріске алу немесе тауарлы -материалдық - қорларларды жою
және т.б. жағдайлар, ведомостер, накладнойлар берілімдері сомасы негізінде
кіріске алынған немесе шығысқа кеткен өнім анықталады. Егер талдау
барысында айрықша ауытқу байкалса, онда әдейіленген немесе әдейі емес
қателіктер есепте немесе т.б, көрсеткішетер минималды болады. Соған сәйкес
аудитор талданған объектілер бойынша алдағы тестік тексерулерді азайта
алады, өйткені аудитпен байланысты материалдық шы-ғындарды үнемдейді.
Аудитор тәжірибесінде талдау коэффиценті әдісі кең қолданылады. Бұл
керсеткіштер бөлек өзара анықталған көрсеткіштерге негізделген.
Коэффицештік талдауды аудитор екі бағытта қолданылады: шаруашылық іші
немесе сыртқы.
Шаруашылық ішкілік талдауда барлық құжаттар ағымын (бастапқы қүжатгар,
есептік регистрлер, жоспарлар, сметалар, кәсіпорын директорлар кеңесі
отырысы туралы есеп берулер және акционерлер жиналысы, техникалық қүжаттама
және т.б.) көрсетеді. Аудитор қандай да болмасын ақпаратты талап етуге күқы
бар, тек коммерциялық қүпияны сақтай отырып.
Сыртқы тапдау ақпараттық базасы болып кәсіпорынның сыртқы есеп беруі
табылады. Қаржылық жағдайдың салыстырмалы көрсеткішетері бөлу және
координация коэффиценттері болып бөлінеді. Бөлу коэффиценттері абсолютгік
көрсеткіш қаржылық жағдайдың сомасы қай бөлігін қүрайтынын анықтауда кемек
керсетеді. Бөлу (орналастыру) коэффиценті және олардың ағымдағы жылға
өзгерісі алдын-ала клиент балансы қаржылық жағдаймен танысу барысында үлкен
роль алады.
Әр түрлі экономикалық маңызы бар сызыктық комбинация немесе қаржылық
жағдайы абсолюттік керсеткіші қатынасын айқындайды.
Қаржылық коэффиценттер талдауы есеп беру көлемдерін базистік берілгендермен
салыстыруда жатыр және де бірнеше жылға есеп беру мерзімі динамикасын оқып
білуде жатыр. Базистік көлем ретінде кәсіпорын уақыты бойынша керсеткіштер
өткен жылға қатысты, қаржылық жағдайы жақсы кезеңдері бойынша орташа
салалық көрсеткіштер маңызды сәттг бәскелес. Есеп беру беріліміне
есептелген көрсеткіштер маңызы.
Мысалы: клиент есеп беру көрсеткіштерін талдай отырып, аудитор кәсіпорынньщ
алғышарттарын тұрақты етіп, қаржылық қиыншылықтарды жою аркылы жүргізеді.
Бірақ орташа салалық берілімдермен суреттеме өзгеруі мүмкін. Мына кестеден
көреміз. 3.2.
Жалпы орташа салалық берілімдерді салыстырмалы ақпаратгы талдау.
Көрсеткішер Клиент аппараты Орташа салалық
берілгендер
2004 2005 2004 2005
ТМҚ оосалқы қорлары 4,5 4,5 4,4 5,0
айна-лымдыдығы (1 жылда
айналым-_дылыры}__^^
^^ЭІЕСнтабельділігі (%) 26,8 26,9 26,6 27 8
Кестеде көрініп тұрғандай 2005ж клиент алғышарттары позициясы (төмендеді)
нашарлады. Мысалға, аудитор компания нарықта өткізуінің үлесін жоғалтты
делік, бағаны тағайындауы бәсекелестік қабілеттілігі жоқ, өндіріп отырған
өнімнің өзіндік қүны жоғары немесе ТМҚ қоры ескіргендігі болса. Одан басқа
салыстыру базасы ретінде эксперттік сауалдар нәтижесіндегі теоретикалық
негізделген салыстырмалы көрсеткіштер болады. Мысалы: автономия коэффиценті
меншікті кұралдарының жалпы сомасы көзі бірдей үлесі, оның минималды маңызы
0,5 деңгейінде бағаланады. Заемдық және меншік құралдары қатынасы
коэффиценті кәсіпорын міндеттемелері көлеміне қатынасы меншік қүралдарына
қатынасы бойынша анықталады. Ол 1-ден кем болмауы тиіс немесе ағымдағы
өнімділік коэффиценті ал 2,0 көрсетішіне тең болады. Қаржылық жағдайының
кәсіпорынның толық және нақты сипаттама беру үшін, оның қаржылық
коэффицештер өзгерулерінің аздаған салыстырулары қажет. Маңыздысы осы
көрсеткіштер қаржылық жағдайдың мәнді жағын көрсетуі жөн.
Талдау нәтижесі көбінесе күрделі каржылық қиыншылықтар индикаторы болып
табылады және болашақта тексеріліп отырған кәсіпорынды бақылау үшін
қарастырады. Мысалға, егер ұзақ мерзімді қарыздың меншік капиталына
қатынасы коэффиценті өдеттегіден жоғары болса, ал табыс коэффиценті жалпы
актитвтер сомасы орташадан темен болса, онда клиенттің қаржылық
тұрақтылығының жоғары тәуелділігі бар екенін көреміз. Аудитормен байқалған
қаржылық қиыншылық аудиторлық есеп беру мазмүны нысанында көрінеді.
Таддауды қолданудың қорытынды кезеңінде аудиттің өзінің мақсаты болып
барлық ауытқуларды түсіндіруді нактылайды. Кейбір жағдайда қосымша
іздестірулер қажеттілігі де туындайды.
3.5 Қаржылық талдаудың каржылык негізі ретіндегі кәсіпорынның қаржылық есеп
беруі
Бухгалтерлік есеп туралы ҚР заңымен ҚР бухгалтерлік есешіен беру туралы
жағдайларына сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар бухгалтерлік есепті келесі
мекенжайлар бойынша береді:
- құрылтайшы қүжаттармен сәйкес меншік иелеріне .
мемлекетгік салық инспекцияларына (кәсіпорынның заңды
мекен жайы орналасқан жері бойынша салык есептеледі).
кәсіпорын қызметінің белгілі бір жақтарына тексеріс енгізген
және соған сәйкес есеп беруді алуды енгізген басқа да мемлекеттік
органдармен.
- Кәсіпорынның есеп беруін министерстволарға, ведомост-
воларға, мемком мүлік органдарына, мемлекеттік және муниципалды
меншікте толығымен және бөлшектеп орналасқан, сонымен катар
сатып алу кезеңінің аяқталуьша дейінгі, мемлекеттік кәсіпорындар
мен олардың қүрылымдық бөлімшелері базасында пайда болған
жекешелендірілген кәсіпорындар (соның ішінде жылдық).
1996 жылы 1 қантарынан бастап бухгалтерлік есеп мемлекеттік статистика
органдарына оларды анықтау және ақпарат қолданушылардың ішкі пайдалануы
үшін жиналады.
Жылдық бухгалтерлік есеп беру есеп беру жылынан кейінгі келесі жылдың 1
сәуірінен кешіктермей тапсырылуы тиіс.
- шетел инвестициялары бар кәсіпорындар бухгалтерлік есеп
жағдайларын қүрылтайшы қүжаттармен қарастырған, тәртіп бойынша
әр меншік иелеріне беру керек, Сонымен қатар көсіпорынның заңды
мекен жайы орналасқан мемлекеттік салық инспекцияларына есеп
беру жылынан кейінгі жылдың 15 наурызынан кешіктермей есеп беруі
тиіс.
Филиалдар мен өнімді компаниялары бар кәсіпорындар есеп беруді жиынтық
баланс мерзімінде береді. Кәсіпорынның жылдық бухгалтерлік есеп беру
кұрамына келесі формалар жатады:
1. Кәсіпорын балансы форма №1, мүнда қалған мүліктің қүны,
материалдардың, қаржылардың, капиталдың, қорлардың, табыстарының,
қарыздардың, несиелер мен басқа да міндеттемелердің Қүны бекітіледі. Баланс
үшін кәсіпорынның шаруашылық қүралдары мен жағдайы туралы ақпараттың бар
болуы қажет.
Бұл ақпаратга актив және пассивті қүратын, пайда болған Қайнар кездері
көрсетілуі тиіс. Бұл ақпарат жыл басында және жыл аяғында беріледі. Бұл
талдауға, көрсеткіштерді салыстыруға, олардьщ өсуін немесе төмендеуін
анықтауға мүмкіндік береді. Дегенмен баланстағы көрсетілген қаддықтар
меншік иелері мен басқа Да Қьізығушылыгы бар тұлғалардың барлық сүрактарына
жауап бере Ол үшін қалдықтар туралы, шаруашылық қүралдардың қозғалысы және
олардың пайда болу көздері туралы қосымша ақпарат қажет. Ол есеп берудің
келесі формаларымен кіргізіледі.
Форма №2 Табыстар мен шығыстар туралы есеп беру.
Форма №3 Капитал козғалысы туралы ecen беру.
- Форма №4 Ақша қаражаттардың қозғалысы туралы ecen
беру.
- Форма №5 Бухгалтерлік балансқа қосымша.
- Қаржылық жағдайдың бағалауымен, кәсіпорын қызметінің
қорытынды нәтижелеріне есеп беру жылында эсер еткен, негізгі
факторлары бар түсіндерме жазу.
- Аудиторлық қорытындының кәсіпорынның бухгалтерлік есеп
беруін қосып алғандағы акпараттардың дүрыстығын куәләндыратын
соңғы бөлігі (кәсіпорындар үшін). Есеп беру - бұл бухгалтерлік есеп
әдісінің қорытынды элемент!. Бухгалтерлік есепті дайындау - бұл
бухгалтерлердің ғана емес, сонымен катар кәсіпорындардың
экономикалық және техникалық қызметтерінің де міндеті больш
табылады, өйткені есеп беруді құру кезівде кәсіпорын кызметінің
барлық аспектілері бағаланып, қорытынды жасалады.
Есеп беру ағымдық есептің барлық түрлері негізінде күрылады: бухгалтерлік,
статистикалық, оперативті-техникалық. Ол көлемдік сонымен қатар сапалы
мінездемелерді, көрсеткіштердің қүндық және табиғи болуын қажет етеді.
Барлық бухгалтерлік есеп элементтердің көрсеткіштері өзара байланысты және
бір бүтін ретівде көрініс береді.
Сонымен қатар бухгалтерлік есептегі ақпаратгар комплекстік мінездемені
өзінің ішінде кіргізеді.
Өйткені ереже бойынша операциялар мен жағдайлардың аспектілерінің әр
түрлілігін көрсетеді. Мысалы, кәсіпорын балансындағы көрсетілген берілімдер
қаржы нәтижелері туралы есеп беруді құрамында үстайтын қосымша акпараттар
болуы кажет және керісінше болуы керек.
Бухгалтерлік есеп беру қүрамындағы ақпараттардың жүйелілігі мен кешендігі
оның құрылуға берілетін анык талаптарьша іс жүргізу болып келеді:
- Осы жылда орындалған барлық шаруашылык операциялар дың есеп беру
жылындағы есебінде толық көрінуі тиіс.
Бухгалтерлік есептің шоттар жоспары мен ҚР-ғы есеп берумен
бухгалтерлік есептің жағдайымен сәйкес есеп беру мерзіміндегі
кірістер мен ппІғыстардың дұрыстығын енгізу.
Жылдық түгендеу өткізу күнінде синтетикалық есеп шоттары
бойынша қалдықтар мен айналымдардың аналитикалық есеп беру
берілімдерінің шоғырлануы.
- Есеп беру жылында қабылданған есеп саясатын жүргізу.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есеп беруі оның қызметі туралы
ақпараттардың негізгі пайда болу көздеріне қызмет етеді. Бухгалтерлік есеп
беруді оқу, талдау олардың жетістіктерін ашып, кәсіпорын жүмыстарының
кемшіліктерін көрсетеді, оның қызметін әрі қарай дамыту жолына жоспар
көрсетіп, жол береді. Есеп берудің барлық жағынан, ең бірінпгі меншік
иелері мен өзінің қызметін бағалау туралы шешім қабылдау үшін кәсіпорын
әкімшілігіне қажет.
Кәсіпорынның қаржылық талдау және бағалау жағдайының акпаратты формаларының
ең маңыздысы бухгалтерлік баланс болып табылады. Баланстың активі
кәсіпорынның мүлкіне, материалдық қүндылықтарының жағдайы мен қүрылымына
мінездеме береді. Баланстың пассиві коммерцкяльщ іске қатысушылардың
кәсіпорындардың шаруашылык қызметі үрдісіндегі пайда болатын құндылықтардың
қүрамы мен жағдайының қүкығын көрсетеді. Баланс шаруашылық жағдайларының
ақшалай бағалауын көрсетеді.
Баланстың активіне функционалдық көрсеткіштері бойынша кәсіпорын
айналымының шаруашылық элементіне қосылған баптар енгізіледі. Баланстың
активі 3 бөлімнен түрады. Сонымен 1 бөлімінде Айналымнан тыс активтер
ғимараттар, қүрылыстар, машиналар, күрал жабдықтар көрінеді; үзақ мерзімді
қаржылық салымдар; Кәсіпорынның және басқа да өкімділік инвестициялары;
материалды емес активтер.
Активтің 2 бөлімі Актив айырымы материалдарды айналым қаражаттар;
өндірістік босалқы қорларын, аяқталмаған құрылысты, дайын өнімді және т.б.;
кәсіпорынның бос ақша қаражаттарын, дебиторлық карыздардың өлшемін және де
басқа да активтерді көрсетеді. 3 бөлімінде өткен жылдағы жабылмаған
шығындар көрсетіледі.
(ҚР) Қазақстан Республикасындағы актив балансында Қаражаттардың өтімділігі
күрылады. Сонымен баланс активіндегі 1 бөлімінде өзінің 1-ші күнінен бастап
бастапқы нысандағы жылжымайтын мүлікті көрсетеді. Бұл мүліктің, шаруашылық
айналымының өтімділігін көрсегеді.
Баланс активінің 2 бөлімінде есеп беру мерзіміндегі өздерінің нысандарын
көп өзгерткен кәсіпорынньщ мүлкінің элемент! көрсегіледі. Баланс активінің
элементтері өтімді. Ал ақша қаражатгарының өтімділігі 1-гетең, және ол
абсолютті болады.
Меншік иелерінің ацдындағы міндеттемелер 2 бөлімнен түрады.
капиталдан, Іпаруашылықтың қүрылуы кезіндегі
акционерлерден кәсіпорындар алатын;
кәсіпорын өз қызметі процесінде капиталмен қолдануы,
алынған табыстардың жиынтығын қорландыру бөлігі ретінде.
Кәсіпорынның сыртқы міндетгемелері (заемдық капитал немесе
қарыздар) үзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінеді (1 жылға
дейін).
Сыртқы міндетгемелер инвесторлардың, кредиторлардың кәсіпорын мүлкіне занды
қүқығын береді. Экономикалық түрғыдан міндетгемелер - кәсіпорынның
активтерінің қалыптасу көзі, ол заңды түрғыдан занды тұлғаға кәсіпорынның
қарызы болып табылады. Баланстың пассив тобы міндеттемелерді уақытында өтеу
дәрежесіне байланысты топталады. Бірінші орында баланстың тұрақты бөлігі
регінде -жарғылық капитал болып табылады. Одан сон, келесі баптар.
Баланс талдауының негізгі маңызды мәселелері болып:
капитал табыстылығын (рентабельділік) бағалау;
кәсіпорынның қызметтік (шаруашылық) белсеңділік дәрежесін
бағалау;
нарық тұрақтылығын бағалау;
- кәсіпорынның төлем қабілетгілігі және баланс өтімділігін
бағалау табылады.
Баланс кәсіпорынның капиталдың тиімді орналасуын бағалауда және оның
шаруашылық қызметінің алдағы және ағымдағы уақытқа жеткілігін, заем көздері
қүрылымы мен мөлшерін бағалау, және де тартудың тиімділігін бағалауда үлкен
маңызы бар.
Баланс ақпараты негізінде сыртқы пайдаланушылар баланс ақпараты негізінде
сыртқы пайдаланушылар әріптестермен кәсіпорындардың берілімдерімен
мақсаттылығы мен шарттылығьі туралы шешім қабылдауда, кәсіпорынның қарыз
алушы регіндеп несие алу қабілеттілігін бағалауда, салымдардьщ мүмкін
тәуекелдігін бағалауда акцияларды, және активтер және басқа да шешімдерді
қабылдауда көмек көрсетеді. Кейбір баланстың маңызды баптары балансқа
қосымша ретінде жазылады (нысан №5) келесі белімдерден тұрады:
Қарыз күралдарының қозғалысы (үзақ мерзімді несие және
заемдар, қысқа мерзімді несиелер және заемдар) уақытында өтелмеген
ссудаларды беру.
Дебиторлық және кредиторлық берешек (үзақ мерзімді,
қысқа мерзімді несиелер және заемдар) және қамтамасыз етілетіндер
(алынган және берілген).
Аммортизациялық мүлік: материалдық емес активтер, негізгі
қүралдар, тез тозғыш және аз қүнды қүралдар.
Үзақ мерзімді инвестициялар және қаржылық салым
құралдарының қозғалысы.
Қаржылық салымдар (үзақ мерзімді қысқа мерзімді,
кәсіпорындардың басқа акциялары, облигациялар жөне т.б. бағалы
қағаздар, үсынған заемдар).
Ұйыммен жасалған шығыстар (элементтер бойынша).
Бөлек табыс пен шығыстардың шешілуі.
Әлеуметтік көрсеткіштер: персоналды саны, әлеуметтік
қажеттіліктерге аударым (әлеуметгік сақтандыру қорына, зейнетақы
қорына, медициналық сақтандыруға).
Қүндылықтар барлығы туралы анықтамасы
жалға берілген негізгі қүралдар
коммисияға алынған тауарлар
түрғын үй қоры тозуының қоры
- дебиторлардың төлемқабілеттілігі төмен берешектерді шы-
ғысқа есептен шығарылғандары.
- басқа да
Нысан №5 берілгендері баланспен бірге және №2 КөРсеткіштерімен қоса
(қаржылық нетиже туралы есеп беру, ол 1997 ылдың Кірістер мен шығыстар
туралы есеп беру) кәсіпорынның Қаржылық жағдайын бағалауда қолданылады.
сеп °еРУ мерзімінде кәсіпорынның қызметінің ағымдағы нәтижесі туралы
мәлімет №2 нысанда бар. Бұл жерде та-мөлшерлері көрсетілген:
өнімді өткізуден табыс.
басқа да іске асырудан қаржылық нәтиже (негізгі қүралдар
және материалдық емес активтерді өндіруден) және т.б. қаржылық
операциялардан.
- іске асырылмаған операциялардан түсетін табыстар мен
шығыстар (айыппұддар, үмітсіз қарыздардан шығыстар және т.б.)
№2 нысан бойынша кәсіпорын өндірістік өнімдердің (жүмыс, қызмет көрсету)
Інығыстары толық немесе өндірістік өзіндік құн, коммерциялық шығыстар,
басқару шығындары, тауарлардан, жұмыстардан, қызметтерден, өнім өндіруден
нетто түсімі көрсетіледі. Тартылған қүралдар мен табыс салығы сомалары
көрсетілген.
Қаржылық нәтиже туралы есеп беру кәсіпорындардың рентабельділігін таддауы
үшін, өндірілген өнім рентабельділігі үшін, таза пайда мөлшерін анықтау
үшін, кәсіпорында қалатын басқа да көрсеткіштер үшін маңызды көзі болып
табылады.
3.6 Қаржылық талдаудың әдістері
Қаржылық Талдаудың негізгі мақсатты болып, ақпаратты көбірек параметрлерде
алу табылады. Олар арқылы кәсіпорынның қаржылық жағдайларының нақты
суреттемесін және объективті, табыс пен шығыстарды, активтер мен
пассивтердің қүрылымының өзгеруі, дебиторлар мен кредиторлармен есеп
айырысу көрсетеді. Осыдан аналитика және кәсіпорынның каржылық жағдайы, осы
немесе болашақта күтіліп отырған қаржылық жағдайының параметрлері басшысын
қызықтырады, бірақ уақыт шектеулері ғана қаржылық талдаудың баламалы
мақсатын анықтайды. Сонымен бірге, олар қаржылық талдау субъектілерінің
мақсаттарына да байланысты, яғни қаржылық ақпаратты нақты пайдаланушылар
болып табылады. Қаржылық талдаудың бастапқы базасы болып бухгалтерлік есеп
және есеп беру, аналитикалық қарастыру, шаруашылық қызметінің барлық
аспектілерін қалпына келтіру және капитал қозғалысы нысанында операцияларды
жүргізу табылады.
14 Тарау ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ
§1. Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
Есеп беру деп кәсіпорынның еткен кезендегі каржылық-шаруашылық
кызметін кешенді тұрде сипаттайтын барлық керсеткіштер жүйесін айтамыз.
Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты ез пайдаланушыларына заңды тұлғаның
каржылык жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылықесеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциадцы
инвесторлар, кредиторлар, жабдықгаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер,
сондай-ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектің
ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын
бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді
қабыдцауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беру мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай-
ақ шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушьшар пайдаланады.
Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылыққызметін жедел басқару
үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты
(бастапқы) база болып табылады.
Есеп беруге қойьшатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің нәтижесін
анық және объективті керсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде
үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің сабақтастығын
(үйлесімділігін) сақгау, әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып
табьшады.
Бұрмаланган есеп бергені үшін кәсіпорынның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
басқаруда пайдалану
Экономикалық субъектілер (корпорациялардың) қызметін бағалау,
жоспарлау және басқарудың маңызды түтқасы болып экономикалық көрсеткіштер
табылады. Басқарудың әр-түрлі мақсаттары үшін практика олардың анықталған
жүйесін өзірлеген. Корпорацияның біртұтастық өндірістік - шаруашылық және
Қаржылық мезанизм ретінде қарастырылуы шаруашылықтың нарықтық жағдайға
бағдарландырылған, қаржылық көрсеткіштердің жалпы кестесін қалыптастыруға
мүмкіндік береді (2.4.). Көрсеткіш жүиесі 11 блоктан түрады.
Корпорацияның шаруашылық қызметінің барлық экономикалық
көрсеткіштерінің негізін өндірістің техникалық-ұйымдастыру деңгейі
кұрады (1 блок), яғни пайдаланатын техниканың және өнімнін сапасы;
технологиялық процестердің үдемелі дамуы; еңбектің техникалық
және энергегикалық қамтамасыз етілуі; шоғырландырудың,
мамандандырудың, корпорациялаудың және құрамдастырудың
деңгейі; өндірістік циклдің үзақтылығы және өндірістің
ырғақтылығы; басқаруды және өндірісті ұйымдастыру деңгейі. Өндірістің
техникалық жағдайы экономикалық талдаудың тікелей әзірлеу объектісі болып
табылмайды. Бірак, экономикалық көрсеткіштер өндірістің техникасы мен
технологиясының тығыз байланысында әзірленеді. Бұл жағдайда экономикалық
талдау техникалық-экономикалық сипатқа ие болады.
Экономикалық көрсеткіштердің деңгейіне табиғи жағдайлар елеулі эсер етеді.
Бұл жағдай кейбір халық шаруашылық салаларында, әсіресе ауыл
шаруашылығында, кен ендіруші өнеркәсіпте, маңызды рөль атқарады.
Табиғи ресурстарды пайдалану деңгейі көбінесе техниканың жай-жапсарына және
өндірістің ұйымдастырылуына тәуелді, сондай-ақ өндірістің техникалық-
ұйымдастыру деңгейінің көрсеткіштерімен бірге әзірленеді.
Экономикалық көрсеткіштер өндірістің техникалық, ұйымдас-тырулық және
табиғи жағдайларды ғана емес, сондай-ақ, өндірістік үжымның әлеуметтік
жағдайын, корпорациялық сыртқы-экономикалық байланыстарын-қаржыландыру
нарығының жағдайын, сату және алуды сипаттайды. Осыларға (техникалық-
ұйымдастырылу деңгейіне, табиғи жағдайға, өндірістік үжымның әлеумептік
даму деңгейінен және сыртқы экономикалық жағдайға), өндірістің барлык
жағдайларына өндірістік ресурстарды пайдалану деңгейі тәуелді болады :еңбек
құралдары (2 блок), заттары (3 блок) және нақты өзі еңбек (4 блок).
Өндірістік ресурстарды пайдалану қарқыны келесі жалпы көрсеткіштерден
негізгі өндірістік қүралдардың қор қайтарымдылығы, өнімді өндірудің
материал сыйымдылығы, еңбек өнімділігінен көрінеді.
Өндірістік ресурстарды пайдаланудың тиімділігі келесі 3 көрсеткіштерден
тұрады:
өндірілген және өткізілген өнімнің сапасы және көлемі (5
блок) (Бұл жерде өнімнің сапасы неғүрлым жоғары болса, соғүрлым
өткізу бағаларда берілген өнімнің көлемі жоғары болады);
түтыну мөлшері немесе ендіріске кеткен ресурс шығын-
дарының мөлшері (6 блок), яғни онімнің езіндік күньі.
пайдаланған ресурстардьщ мөлшері (7 блок), яғни негізгі
және айналым қүралдардың шаруашылық кызметіне салынған ақша
қаражаттары.
Өнім келемі мен өзіндік қүнның салыстырмалы көрсеткіші табыс мелшерін және
өнімнің рентабельділігін (8 блок) және өнімнің 1 теңгесіне шығынды
сипаттайды. өнім көлемі мен негізгі және айналым қаражаттарға салынған
мөлшерінің салыстырмалы керсеткіші үдайы өндіріс пен капитал айналымдылығын
(9 блок) сипаттайды, яғни негізгі өндірістік қорлардың қор қайтарымы мен
айналым қаражаттардың айналымдылығын. Жалпы түрде алынған нәтижелік
көрсеткіштер шаруашылық қызмет деңгейінің рентабельділігін (10 блок)
анықтайды. Табыс бойынша жоспардың және жалпы қаржылық орындалуынан, бір
жағынан, айналым Қаражаттардың айналымдылығынан, екінші жағынан, шаруашылық
кәсшорынның қаржылық жағдайы және төлем қабілеті (11 блок) тәуелді.
Қорытьщды берсек, кәсіпорын шаруашылык қызметтінің экономикалық және
қаржылық көрсеткіштерінің қалыптасу кестесі осыңдай.
IIТАРАУ. Қаржылық менеджмент:оныңмазмұны және қызмет атқару механизмі
2.1 Қаржылық менеджменттің мазмұны, мақсаты мен тапсырмалары
Қаржылық менеджмент пән ретінде XX ғасырдың 60 жылдары АҚШ-та пайда болған.
Бұл коммерциялық ұйымның шаруашылық қызметін қаржыландырудың процестерін,
ұйымды басқару жүйесін үсынған. Қаржылық менеджмент даму барысында
әзірлейтін мәселелерді елеулі үлғайтқан - егер ол пайда болған кезде тек
қана жаңа фирмалар мен компанияларды құрудың қаржылық мәселелерін және
қаржылық инвестицияларды басқару мен банкротқа үшырауды зерделесе бүгінгі
күнде қаржылық менеджмент мынадай мәселелерге көңіл аударады - қаржылық
талдау, инвестициялық менеджмент, тәуекел менеджмент, банкротқа ұшырау
қатері кезінде компанияны дағдарысқа қарсы басқару.
Қаржылық менеджмент - корпорацияны басқару жалпы жүйесінің міндетті бөлімі.
Бұл жүйе екі бөлімнен түрады:
баскару объектісі (басқарылатын қосалқы жүйе)
басқару субъектісі (басқаратын қосалқы жүйе)
Қаржылық менеджментте басқарудың негізгі объектісі ретінде корпорацияның
тұрақты ақша ағымы түрінде ұсынылатын ақша айналымы танылады. Ақша
айналымын басқару дегеніміз - оның қазіргі және болашақ кезендегі мүмкіндік
жағдайларын қарастыру және ақша қаражаттардың көлемін, оның шығыстары мен
кірістерін аныктап білу.
Қаржылық менеджменттің субъектісі, яғни басқаратын қосалқы жүйесі
болып, каржылық дирекция меноныңбөлімдері және қаржылық менеджерлер
табылады. Олар каржылық менеджменттің мақсатын үсынады және жүзеге асырады,
Қаржылық менеджменттің түпкілікті мақсаты табысты қалыптастыру және тиімді
пайдалану механизм! арқылы сәйкесті қызмет саласында корпорацияның
бәсекелестік деңгейін көтеру болып табылады.
Мазмұны бойынша, қаржылық менеджмент қаржылық ресур-стар қозғалысы мен
капиталды тиімді пайдалану және өсіру мақсатымен оларға эсер ететін шаралар
кешенін қалыптастыруды үсынады.
Қорыта айтсақ, қаржылық менеджмент корпорацияның қаржылық ресурстарын
қалыптастыру, белу, пайдаланумен және оның ақша қаражаттарының айналымын
ұйымдастырумен байланы-сты, басқару шешімдерін әзірлеу және іске асырудың
қағидалары мен әдістерінің жүйесін үсынады.
Корпорацияның қаржылық қызметін тиімді басқару үіігін келесі қағидаларды
негізге алу керек:
Корпорацияны басқарудың жалпы жүйесінің біріктірілуі.
Басқару шешімдерін кешенді қалыптастыру.
Басқарудың жоғары серпіні.
Банк басқару шешімдерін әзірлеудің көпжақты нүсқамаларын
қарастыру.
Корпорацияны дамытудың стратегиялық мақсаттарына бағ-
дарлану.
1. Кәсіпорынды басқару мен жалпы біріктірілуі:
Кәсіпорындық басқару қандай қызмет саласында болмасын
жүргізіледі, өйткені ақша ағымының қалыіггасуына және қаржылық қызметтің
нәтижелеріне тікелей және жанама эсер етеді. Қаржылық менеджмент өндірістік
менеджментпен, инновациялық менедж-ментпен, функционалдық менеджментгің
басқа да түрлерімен байла-нысты. Бұл кәсіпорынмен асқарудың жалпы жүйесімен
қаржылық менеджменттің органикалық интеграциялану қажеттілігін анықтайды.
2. Басқару шешімдерінің қалыптасуының кешенді сипаты.
Қалыптастыру саласывдағы басқару шешімдері, қаржылық ресур
старды бөлу, пайдалану, ақша қаражаты айналымын ұйымдастыру
қаржылық қызмет нәтижесіне тікелей және жанама эсер етуі өзара
тығыз байланысты.
3. Басқарудың жоғары серпіні. Қаржылық ресурстарды бөлу.
Пайдалану және ақша қаражаттарды оңтайландыру, қалыптастыру
саласыңда сенімді басқару шешімдерін тиімді қабылдау кәсіпорында
әрдайым өңдеу және әзірлеу өткен кезең үшін қайталанып отырмай-
ды. Ең алдымен нарықтық экономикаға көшу кезеңіне сыртқы жоғары
динамикаға байланысты, Біріншіден, қаржылық нарықтың
конъюнктурасының өзгерісі ретінде.
4. Бөлек басқару шешімдерді әзірлеудің көпжақты нүсқа-
маларын қарастыру. Бұл қағиданың жүзеге асырылуы ақша қаражаты
айналымын ұйымдастыру мен қаржылық ресурстарды бөлу пайдалануда болмасын
мүмкіндіктерді ескеру қажет. Бұл кезде критерилер негізінде іске асырылуы
керек, олар қаржылық идеологияны, қаржылық стратегия және кәсіпорынның
нақты қаржылық саясатын
анықтау.
5. Кәсіпорынның дамуының стратегиялық мақсаттарына бағытталу. Басқа бір
шешімдерінің жобалары қаншалықты тиімді болғанымен, қаржылық қызмет
саласында ағымдық уақытта кәсіпорынның басты мақсатына сай келмесе, дамудың
стратегиялық бағытгарымен дәл келмесе олар меншікті қаржылық ресурстардың
экономикалық қалыптасу базасында, келер шақта ішкі көздердің есебінен олар
алынып тасталынады. Тиімді каржылық менеджмент айтылып кеткен қағидаларды
ескере отырып ұйымдастырылған, кәсіпорынның өндірістік қызметі крғамдық
өкіметтің ресурстарынын қалыптасуына жол ашады, меншікті капиталдың тұрақты
өсуін қамтамасыз етеді, қаржылық және тауар нарығындагы бәсекелестік алғы
шарттарын жоғарлатады, стратегиялық дамуында экономикалық дамудың
тұрақтылығын қамтамасыздандырады. Қаржылық менеджмештің негізгі басты
мақсаты болып ағымдағы және болашақта кәсіпорын меншік иелерінің
капиталдарының кәбеюін қамтамасыз ету болып табылады. Бұл мақсат
кәсіпорынның нарықтық құнының жоғарылауын қамтамасыз етеді, өйткені
басқарушыларының қаржылық қызығушылықтарын іске асыру есебінен.
Негізгі мақсатын жүзеге асыруда келесі міндеттерді шешу қажет (кесте 2.1.)
Алдагы кезеңдегі даму мақсаттарына сай жеткілікті қаржы
ресурстары көлемінің қальштасуын қамтамассыз ету. Бұл міндет
алдағы кезеңде кәсіпорынның қаржылық ресурстарын анықтау
арқылы шешіледі. Қарыз каражаттарды тарту ішкі көздер есебінен,
сыртқы көздер меншік қаржылық ресурстарының калыптасуы және
заемдық каржылық ресурстарды тарту, қаржылық ресурстарының
потенциалдық қалыптасуынының көздерін оңтайландыру қүрылымы
арқылы шешіледі.
Кәсіпорындардың негізгі бағыттары белігіндегі қалыптасқан
каржылық ресурстар көлемінен тиімді пайдалануын қамтамасыз ету.
Қалыптасқан қаржылық ресурстарды бөлуді онтайландыру
пайдалануда пропорционалдықты қажет етеді, кәсіпорынның
өщцрістік, әлеуметтік дамуы мақсатында, кәсіпорын меншік иелері
инвестициялық капиталдың қажетті табыс деңгейін төлеу және т,б. Өндірістік
даму стратегиялары және капитал салымдарының мүмкіндік дәрежесі сиякты
қажеттілік үрдісінде қалыптасқан қаржылық ресурстардың бөлігівдегі
кәсіпорын қызметінің негізгі бағыттары ескерілу қажет.
Ақша-қаражаттар айналым оңтайландыру. Бұл міндет ақша
айналымы үрдісіндегі кәсіпорындық акдіа-каражаттар ағымымен
тиімді басқару, әр түрлі кезең бойынша ақша-қаражаттардың түсуі
мен шығындалуы көлемінің қамтамасыз етілуі арқылы шешіледі.
Қарастырылып отырған қаржылық тәуекелділік деңгейіндегі
кәсіпорындардың табысын максимилизациялауды қамтама-
сыздандыру. Бұл жерде табысты максимилизациялауға кәсіпорын
акгивтерін тиімді басқару, шаруашылық айналымға қарыз-
қаражаттарды тарту, өндірістік-қаржылық қызметтің ең тиімді
бағыттарын таңдау мен қол жеткізуге болады. Осы мәселені
шешкевде жиынтық жылдық табысты емес, ал таза табысты өсіру
қажет, яғни кәсіпорын салықтық, аммортизациялық, диввдендттік
саясатты әзірлеу керек.
Табыстың қарастырылған деңгейінде қаржылық тәуекел-
ділікті минимилизациялауды қамтамассыз ету. Егер кәсіпорын
табысының деңгейі алдын-ала жоспарланса, бұнда осы табысты алуды
қамтамассыз ететін, қаржылық тәуекелділіктің деңгейін төмендету
негізгі мақсат болып табылады. Кәсіпорын қаржылық тәуекелділікті
минимилизациялауды өндірістік және қаржылық тәуекелділікті
өзгерту, қаржылық инвестициялар қаржының қайта қарастыру, ішкі
және сыртқы сақтандыру нысандарымен қолдану арқылы мүмкін.
Кәсіпорынның даму процесінде оның каржылық түрақ-
тылығын қамтамассыз ету. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
оның төлем қабілеттілгі, активтер мен пассивтер оңтайлы құрылымын
қалыптастыру, әр түрлі көздерден каржылық ресурстардың көлемін
қалыптастыру, инвестициялық кажеттіліктерді өзін-өзі қаржыландыру
деңгейімен сипатталады.
2.2 Қаржылық менеджменттің қызметтері мен механизмі
Қаржылық менеджмент өзінің негізгі мақсаты мен мәселелерін анықталған
қызметтерін жүзеге асыру арқылы өткізеді. Бұл қызметтер негізгі екі
бөлімнен тұрады:
Жүйлерді басқару ретіндегі қаржылық менеджмештің қыз-меттері (бұл қызметгің
қүрылымы жалпы кез келген менеджменттің түрш сипаттайды). Кәсіпорынды
басқарудың арнайы саласы ретіндегі қаржылық менеджментгің қызметтері. (Бұл
қызметтердің қүрылымы қаржылық менеджменттің нақты объектісімен
анықталады).
Қаржылық менеджменттің негізгі қызметтерінің күрылымы жалпы түрде 2.2.
суретте берілген және осы бөлімдерді бөлу негізінде көрсетілген.
Бөлек бөлімшелерді бөлу негізінде қаржылық менеджменттің негізгі
қызметтерінің мазмүның қарастырамыз. Қаржылық менеджменттің қызметгерінің
бөлімшелерінде басқару жүйесінің негізгілері болып келесілер жатады:
1. Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын ондеу. Кәсіпорынның
экономикалық даму стратегиясынан және қаржылық нарықтың
коньюктурасына болжам жасаудан шығатын (туындайтын)
функцияны өткізу процессінде қаржылық қызметтің үзақ мерзімге
мақсаттар жүйесі мен мақсатты көрсеткіштері қалыптасады;
басымдық мәселелері шешіледі. Кәсіпорьшның қаржылық
стратегиясы оның экономикалық дамуының стратегиясыньщ
бөлінбейтін қосалқы бөлшегі ретінде карастырылады.
Кәсіпорынды қамтамассыз ететін және кәсіпорынның қар-
жылық қызметінің барлық аспектілері бойынша басқарушылық
шепгімдерді өткізудегі ұймдық қүрылымдардың күрылуы. Мүндай
құрылымдар нақты жауапкершілік орталықтарының айқындалуы
негізінде иерархияльщ немесе функционалдық белгілері бойынша
күрылады. Қаржылық менеджмештің ұйымдық қүрылымдары.
Кәсіпорынды басқарудағы жалпы ұйымдық құрылымына біріктілуі
керек.
Басқару шешімдерінің альтернативті
варианттарының негіз-
делуін қамтамассыз ететін тиімді ақпараттар
жүйесін
қалыптастыру.Бұл қызметтерді өткізу процесі
кезінде қаржылық
менеджменттің ақпарттық қажеттіліктерінің
мазмүны мен көлемі
анықталуы керек; акпаратгың ішкі және сыртқы
коздері
қалыптастырылуы керек.
. Қаржы қызметінің саласывдағы қабылданған басқарма шешімдерін орындау
бойынша тиімді бақылау жасау, Бұл функцияны орындау көсіпорынның ішкі
бақылау жүйесін құрумен, қаржы менеджерлері мен қызметкерлердің міндеттерін
бақылаумен, бақыланатын көрсеткіштер мен мерзімдерінің жуйесін анықтаумен
байланысты болады.
Кәсіпорынды басқару арнайы саласы ретіндегі қаржы менеджментінің
қызметтері:
1. Активтерді басқару
A) Айналым активтерді басқару
Б) айналымнан тыс активтерді басқару
B) актив құрамын оңтайландыру
2. Капиталды басқару
Меншік капиталды басқару
Б) Қарыз капиталды баскару
Капитал қүрылымын оңтайландыру
Инвестицияларды басқару
А) Нақты инвестицияларды басқару
Б) Қаржы инвестицияларын басқару
Ақша ағымдарын басқару
Операциялык қызмет бойынша ақша ағымдарын басқару
Б) Инвестициялық қызметі бойынша ақша ағымдарын басқару
Қаржы қызметі бойынша ақша ағымдарын басқару
5. Қаржы тәуекелі мен банкротқа ұшырамауды басқару
A) Қаржы тәуекел құрамъш басқару
Б) Қаржы тәуекелішң профилактикасын басқару
B) Қаржы тәуекелдігінің сактандыруын басқару
Қаржы менеджментінің мехашізмінің құрылымына келесі элементтер кіреді:
Кәсіпорынның қаржы қызметін мемлекеттік нормативті
құқықтық реттеу. Кәсіпорынның қаржы қызметін реттейтін, зандарды
және басқа да нормативті актілерді қабылдау мен мемлекеттің ішкі
қаржы саясатын орындау бағыттары болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы қызметін реттеудегі нарыктык
механизм. Бұл механизм ең біріншіден қаржы нарығыңдағы, оның
жеке түрі мен сегмештері ретінде кұрылады.
Кәсіпорынның қаржы қызметінің жеке аспектілерін реттеудің
ішкі механизм!. Осы механизмнің реттеуі кәсіпорынның өз шегінде
құрылады, сонымен сәйкес оның қаржы қызметінің сұрақтарын
шепгуді жылдам басқаруды жүзеге асырады.
Кәсіпорынның каржы қызметін баскаруды жүзеге асырудың
әдіс-тәсілдерінің жүйесі. Талдау үрдісінде, қаржы қызметін
жоспарлау мен бақылау кезінде әдіс-тәсілдер жүйесі қолданылады,
соның көмегімен қорытындылар алынады.
3.1 Басқару шеішмдерін қабылдау ретіндегі қаржылық талдау
Қаржылық талдау қаржылық менеджмент пен аудиттің негізгі элемент! болып
табылады. Қаржылық талдау әдісін өз қызығушылықтарын дұрыс оптималдауда
барлық қаржылық есеп берушілер қолданылады. Меншікті пайдаланушылар
қаржылық талдауды өздерінің капиталдарьшың табыстылығын жоғарылату үшін
қолданады және фирмасы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін кредиторлар мен
инвесторлар қаржылық есеп беруді тәуекелділіктерді қарыз және салым бойынша
төмендету үшін талдайды. Талдау негізінің шешімі арқьшы қабылданған сапалы
шешімді анықтай аламыз. Жаңа бухгалтерлік есеп шоттар жоспарын енгізу,
бухгалтерлік есеп нысандарын келтіру, халықаралық стандартка сай
бухгалтерлік есеп нысанын келтіру, каржылық талдаудың (жаңа) нарықты
экономикаға сәйкес жаңа әдісін қолданады. Бұл әдіс әріптесті таңдауда,
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын, қаржылық дәрежесін анықтауда,
кәсіпкерліктің тиімділігі мен белсенділігін бағалауда өте маңызды.
Жарияланымдағы бухгалтерлік есеп беру әріптестің қаржылық жағдайы туралы
ақпараттың негізі болып табылады. Ақпараттық буын болып біздің нарықтық
экономика жағдайындағы кәсіпорынның есеп беруі табылады. Кәсіпорын
кызметінің ақпаратының пайдаланушылары талдау субъектілері болып келеді.
І-ші топқа, қүрадцарын иемденушілер, кәсіпорын, қарыз берушілер, банктер
және т.б. жабдықтаушылар, клиенттер (сатып алушылар), салықтық органдар,
ұйым персоналы және т.б. Талдау субъектісінің әрбіреуі ақпаратты талдайды.
Меншік иеленушілер өздерінің меншікті капитал үлесінің үлғаюы мен
төмендеуін және кәсіпорының әкімшілік ресурстарын қолдану тиімділігін
бағалауынын дүрыстығын анықтау қажет.
Жабдықтаушылар мен мердігерлерге - несиені пайдалану уақытын үзарту,
несиелендіру шарттары, несиені қайтару кепілдігін, потенциалды меншік
иеленушілер мен кредиторларға-өз капиталдарын пайдалы кәсіпорынға салу,
және т.б.
Айта кететін жай, басқару мақсатында кәсіпорынның әкімшілігі ғана есеп
беруді талдауды тереңірек жүргізе алады, өндірістік басқаруды талдаудың
есеп берілгендермен іске асыра алады.
П-ші топ, талдау субъектілері кәсіпорын қызметінде бухгалтерлік есеп беруді
қодданушылар, Бұл I. топ қызы-рушылықтарын қорғаушылар кіреді. Бұл
аудиторлық фирмалар, кеңес берушілер, биржалар, заңгерлер, пресса,
профсоюздар, ассоциациялар. Кей жағдайларда қаржылық талдау мақсатын жүзеге
асыруда бухгалтерлік есеп беру жеткіліксіз болады. Бөлек пайдаланушылар
тобы мыс, жетекшілер, басшылар, аудиторлар, олар қосымша көздер тартуға
қүқықтары бар (өндірістік және қаржылық есеп бермегендері).
Дегенмен де, жылдық және жалғыз көзі болып табылады. Қаржылық талдау өз
ішіне 3 өзара байланысқан блокті енгізеді:
Кәсіпорын қызметінің нәтижелері каржылық талдауы;
Кәсіпорын қаржылық жағдайының талдауы;
3. Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық тиімділігінің
талдауы;
Қаржылық талдаудың негізгі мақсаты болып, ақпаратты маңызы бар
параметрлердің аз да болса болуы, ол арқылы кәсіпорынның қаржылық жағдайын
суреттеуін бёреді және табысы мен шығысын, активтер мен пассивтер
қүрылымындағы өзгерістерді, дебиторлар мен кредиторлармен есеп айырысулар
болып табылады. Кәсіпорынның каржылық жағдайы ағымдағы, болашақ және
қазіргі кезге менеджерлерді қызықтырады. Сонымен бірге бұл жерде уақыттық
шектеулер ғана қаржылық талдаудың баламалық мақсатын анықтамайды. Қаржылық
ақпаратты нақты қолданушылар, яғни қаржылық талдау субъектілері мақсатына
да байланысты. Талдау мақсаттары даралаушы есептердің өзара байланысы
шешімдері нәтижесінен анықталады.
Даралаушы есебі ұйымдық, ақпараттық, техникалық және методикалық
мүмкіндіктері есеп беруі арқылы нақты талдау жүрпзіледі. Ескеретін жай,
кезеңді бухгалтерлік және қаржылық есеп беруі кәсіпорынның - Бұл тек "шикі
ақпарат" болып табылады. Діріс, қаржы, өнім өткізу, инвестиция, жаңа
енгізулер саласында басқару бойынша шешім қабылдау үшін, кәсіби өнімнің
ртымдылығы қажет, олар таңдап - талдау нәтижесінде, бағалауда жөне шикі
ақпаратты өңдеуде қажеттілігі айқындалады. Басқару және талдау мақсатынан
аналитикалық оқу қажеттілігі туады.
Аналитикалық (даралаушы) оқу қаржылық есеп берулердің негізгі қағидасы
болып - жалпыдан жекеге дедуктивтік әдіс болып табылады. Бірақ ол бірнеше
per қолдануы керек. Бұл жерде шаруашылық фактілер мен жағдайлардың уақытша
және логикалық түрде болуы керек, қызметтің нәтижесіне эсер ету бағытылығы
және күші болуы керек. Қаржылық талдау кәсіпорынның басқару кұрылымының
жоғарғы буьшы болып, ақша құралдары ағымы мен қаржылық ресурстардың
қалыптасуына эсер етеді. Басқару шешімдерінің тиімділігі не тиімді еместігі
өнім бағасын анықтауда, шикізатты сатып алу мөлшерімен немесе өнімді
жабдықтау, технология мен құрал-жабдықтарды айырбастауда, фирманың ортақ
табысты жеңістерінен т.б. шешімдер, олардың (ортақ) жалпы қаржылық
тиімділігінің экономикалық өсімімен байланысты. Қаржылық талдау
экономикалық үрдістерді оқып білу әдісі ретінде кәсіпорындық басқару
жүйесінде маңызды орын алады.
Қаржылық талдаудың негізгі атқаратын қызметтері болып:
талдау объектісінің каржылық жағдайын объективтік бағалау;
жеткен жағдайдың себептері мен айқывдалатын факгорлары;
қаржы облысындағы қабылданған басқару шешімдерінің
негізделуі және дайындығы;
барлық шаруашылық қызметтің тиімділігінің жоғарылауы
және қаржылық жағдайды жақсаруда резервтердің айқындалуы және
мобилизациялануы болып табылады;
Қаржылық талдау нәтижелері кәсіпорынның әкімшілік ақпараттануы жоғарлауына
және қызықтырушы объектілер жағдайы туралы экономикалық ақпаратты
пайдаланушылар және т.б. ықпал етеді.
3.2 Коммерциялық ұйымның әрідтестік топтары
қаржылық талдау субъектілері және ақпаратпен
пайдаланушылар ретінде
Кәсіпорын - Бұл күрделі қүрылым, тығыз байланыстағы әріптестік топтардан
түрады. Әріптестер топтар арасында негізгі және негізгі емес деп айыруға
болады.
ӘріптестӘріптестерТалап Қаржылык талдаудағы
ер топтары етілген мақсаты
топтары салымдары компенсац
ия түрі
1 2 3 4
Меншік Меншік ДивидендтҚаржылық нетижелер
ие-ленушкапитал ер және қаржылық
ілер т£рактылық
Қарыз Заемдік Проценттеөтемділік
берушілекапитал р (төлемқабілет-тіліг
р і қарызды өтеу
қабіле-ті,
қолма-қол ақшаны
моби-лизациялау;
қабілеті .
БасшыларБасқара Окладтан Барлық ақпараттар
(екімшілалу және тыс табысбасқару үшін
ік) істі білу үлесі пайдалы
және
еңбекті
төлеу
ПерсоналЕңбекті әлеуметтіКәсіпорынның
(жұмыскебөлу мен к жағдай,қаржылық нәтижелері
р лер) байланыстыжа-лақы,
Еңбек жұ-мысты сыйақы
құ-РаОДаорын-JSL__
ры жә-не__
кұрал
жабдыкта
у
__шылары
f^TZ
Еңбек Келісім Қаржылық жағдай
құрал-дарыбағасы
және
құралдар
жаб-дыктау
шы-^лары
^атып Өнімді Келісім Қаржылык жағдай
-2лацылаөткізу
р__
(клиенттер
)
Қоғам-(мемҚоғамның Уақытында Кәсіпорынның қаржылык
лекет) қызмет және толық нәтижелері
салықтық көрсетуі салықтарды
органдар төлеу
түрінде
Қаржылық талдау үрісівде ақпарат мынадай көздерден таратылады:
Өндірістің техникалық дайындығы туралы ақпарат.
Нормативтік ақпарат.
Жоспарлық ақпарат (бизнес-жоспар).
- Шаруашылық (экономикалық) есеп: оперативтік (оперативті-
техникалық) есеп, бухгалтерлік есеп, статистикалық есеп.
Есеп беру:
жариялы қаржылық бухгалтерлік есеп беру (жылдық);
тоқсандық есеп беру (жариялы емес, коммерциялық қүпияны
көрсетуші);
- арнайы тағайындау бойынша өндірілетін таңдаулы статис-
тикалық және қаржылык есеп беру (коммерциялық есеп беру);
міндетті статистикалық есеп беру.Басқа да ақпарат:
баспасөз;
басшы сауалы;
эксперттік ақпарат;
3.3 Қаржылық өндірістік талдаудың өзара байланысы. Басқару талдауына
сипаттама
Қаржылық талдау шаруашылық қызметті толық талдаудың қалпына бір бөлігі
болып табылады. Ол 2 өзара тығыз байланысты бөлімнен тұрады:
қаржылық талдау.
өндірістік басқарушылық талдау. Шаруашылық қызмет талдауы үлгі ретінде 3.1.
кестесінде көрсетілген.
Талдаудың бөлінуі қарыжылық және басқарушылық тәжірибеде бөлінгендей
бухгалтерлік есеп жүйесінде басқарушылық есеп және қаржылық есебі
кәсіпорынның масштабында шарттасқан түрде болса. Бұл талдаудың сыртқы және
ішкі деп бөлінуін тудырады. Мұндай бөлінуі кәсіпорынның өзі үшін етілген
шартты болып келеді, өйткені ішкі талдау сыртқы талдау жалғасы және
керісінше болады.
Істің қызығушылығьша қарай бір-біріне көмек көрсетеді. Бухгалтерлік есеп
беруге негізделетін берілімдер қаржылық талдаудың сыртқы талдауын
көрсетеді, кәсіпорыннан тыс контрагенттермен, меншік иеленушілермен,
мемлекеттік органдармен жүргізіледі. Есеп беру берілімдерін ғана қолданатын
талдау шектеулі бөлімін көрсетеді, яғни фирманың барлық құралдарын ала
алмайды.
Сыртқы қаржы талдау ерекшелігі болып:
талдау субъектілері көптігі, яғни кәсіпорын қызметі ақпаратын
пайдаланушылар;
талдау субъектілері қызығушылықтары жөне мақсатының әр
тиімділігі;
типтік әдістемесі, есептер стандарттары және есеп беру;
сыртқы есеп беру, жарияланымға ғана талдау жүргізу;
келесі фактор ретінде талдау әдістерін шектеу;
- кәсіпорын қызметі туралы ақпаратты пайдаланушылар үшін
талдау нәтижелері максималды ашықтылығы;
Сырткы қаржылық талдаудың негізгі мазмұны, жарияланым берілімдері қаржылық
есеп беруді құрайды:
табыстың абсолюттік көрсеткіштерін талдау;
рентабельділік салыстырмалы көрсетіштерін талдау;
көсіпорынның төлем қабілеттілігі, баланс өтемділігі, нарықтык
тұрақтылықты, қаржылық жағдайды талдау;
- кәсіпорынның экономикалық диагностикасы қаржылык
жағдайы және эмитентгерді рейтинггік бағалау,
Қаржылық есеп беруден басқа, және де бухгалтерлік есептін берілімдері
жүйесінен, өндірістік техникалық дайындығы туралы берілім және нормативті
жоспарлық ақпарат пен ішкі шаруашылык қаржылық атқаратын көзі ретінде
қолданылады. Ішкі шаруашылык қаржылық талдауын негізгі мазмұны басқа да
аспектілермеН толықтырылуы мүмкін, мысалы: басқаруды тиімдірек жасау
мақсатында - капиталды тиімді аванстауды талдау, айналым
табыстың өзара байланысын талдау сияқты. Басқару өндірістік есебін
ьінталандыра отырып ішкі шаруашылық басқаруын талдауды терендетуге
мүмкіндік бар, басқа сөзбен айтканда шаруашылық кызмет тиімділігін бағалау
және кешенді экономикалық талдауды жүргізу. Қаржылық және өндірістік талдау
сүрақтары бизнес -жоспарды негіздеуде, бақылау мен оны іске асыруда,
маркетинг жүйесінде, өнімді өндіру және өндірісті басқару жүйесінде, жүмыс
және қызмет көрсету, нарыққа бағытталған және тағы басқаларда өзара тығыз
байланыста.
Басқару талдауының ерекшеліктері болып:
өздерінің басшылары үшін талдау нәтижелері бағыты;
талдау үшін барлық ақпарат көздерін пайдалану;
талдауға сырттай уақытылықтың жоқтығы;
кәсіпорынды жан-жақты талдау, кешенді талдау;
- ecemi талдаудың интеграциялануы, жоспарлау және шешім
қабылдау;
- коммерциялық қүпияны сақтауда талдау нәтижелерінің
максималды жабық түрде болуы;
Қаржылық талдауды түсініп ұғыну маңыздысы болып шаруашылық қызмет
концепциясы табылады, табыс алу мақсатында ресурстармен дұрыс шешім
кабылдау. Табыс алу кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы мақсаты болып
қана табылмайды, сонымен қатар оның нәтижесінде кәсіпорынның экономикалық
жағдайы жаксарады, бірақ ең бастысы қажетті табысты алу кэсіпорынның өмір
сүру қабілеттілігін арттырады, алдағы капитал салымдарын сақтау
мүмкіндіктерін арттырады. Шаруашылық қызметіне байланыссыз бизнестің
(сауда, қызмет көрсету, өндіріс) соңғы мақсаты өзгермейді. Ол бастапқы
капитал ақша түріндегі, анықталған белгілі бір уақыттан соң экономикалық
тиімді көлемге мақсатқа жетудегі шешімдердің әртүрлі 3 бағытына
негізделген:
Ресурстар (капиталдар) салымы шешімі.
Осы ресурстар көмегімен өткізілетін операциялар.
Қаржылық жоспар қүрылымын анықтау.
Осы бағыттарды уақтылы және сапалы қамтамассыз ету аржылық талдаудың мәні
бола отырып, оларды бір бүтін ретінде, ртқы немесе ішкі екеніне қарамастан
қарастырады.
3.4 Аудиторлық қызметтегі қаржылық талдаудың орны мен атқаратын ролі
Аудитте талдау мақсаты болып:
- Клиенттің қызметтік белсеңділігінің мазмүны мен аудиторлық
мәнін анықтау;
Қаржылық шаруашылық дамуларды бағалау және оның
болашақта қызмет атқаруы;
Клиенттің сыртқы есеп беруіндегі әдейі және әдейі емес
қателерінің айқындалу шектері.
Талдау - қоршаған нақтылықты үғыну әдістерінің бірі. Қар-жылық талдау
кәсіпорынның қаржылық механизмін инвестициялық және оперативтік үрдістерде
қаржы ресурстарын қолдануын және қалыптасуын оқып білу әдісі болып келеді.
Қаржылық талдау нәтижесі болып кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау,
мүлік жағдайы мен активі мен пассивінің балансы, барлық капитал айналым
жылдамдылығы, қолданып отырған құрадцар табыстылығы табылады.
Клиент кәсіпорын балансымен танысу тексерісте және келісімді қортывдылау
кезеңінде аудитордың міндетті кезеңі болып табылады. Бухгалтерлік есеп беру
аудитор үшін қаржылық талдауда бағыт дабыл тетіктері сияқты болуы тиіс.
Аудитор үрдісінде олар дұрыс шешімді тандау ретінде болады. Аудитордың
жоғары тиімділігі, өз жүмысын жетік білуі, өз істерінде сенімділік
көрсетеді жөне тексерісті дұрыс жоспарлауға күш береді.
Аудитордың аналитикалық үрдісі кезінде алдын ала клиент бизнесімен танысуда
келесі әрекеттерге (қосылады) келтіріледі:
Ағымдағы берілгендермен алдағы кезең берілгендерін
салыстыру;
Ағымдағы берілгендерімен нормативтік маңыздылығын
салыстыру;
- Кәсіпорынның ағымдағы берілімдері мен орташа салалык
берілімдерін салыстыру;
Аналитикалық үрдестердің қолдану максаты есеп беру кезендеп кәсіпорын
қызметінің анықталмаған қиын жағдайын анықтау болып табылады. Қаржылық
жағдайда дүрыс ұйымдасқан алдын ала бақьілау тексеріс кезінде аудитор
тәуекелділігінің төмендеуіне әкеледі. Алдын ала бақылау үдерістері тексеріс
кезеңінің баска да сатыларьшда жүргізіледі. Оның әдіс - тәсілдері аудитор
тексерісі мақсаты мен міндетіне бағынышты. Қаржылық талдау аудиторлық фирма
мен аудиторлар қызметі түрлерінің бірі болып табылады. Есеп беру кезеңі
нәтюкелері кәсіпорын әкімшілігі, қатысушылар, меншік иеленушілер,
акционерлер үшін кәсіпорын қаржылық жағдайлардың және тапқан табысы
қолдануы жайында ақпарат қажет.
Мүндай ақпарат кешенді қаржылық талдау нәтижесінде алынады. Аудит дамуы
эволюциясы көрсеткендей, аналитикалык қызметтің аудит фирмасындағы үлесі
жоғарлайды. Клиентгерді тек кәсіпорын қаржылық жағдайлары қызықтырмайды.
Сонымен қатар күтіліп отырған даму кезеңдері, стратегиялық мақсатқа жету
мүмкіндіктері және т.б. қаржылық жагдайда талдау әрбір кәсіпорын үшін
әріптестер потенциалын багалауға ғана емес, сонымен бірге өз -өзін бағалау,
ЯРНИ сыртқы бухгалтерлік есеп беруді қолданушылар көзқарасынан тұрады.
Кәсіпорынға қандай да болмасын олардьщ қаржылық жағдайын қалай
бағалайтындығы бәрібір емес, мүмкін олар контрагенттер, акционерлер,
кредиторлар. Талдау барысында аудитор ең алдымен мақсат, міндеттерін
анықтап алады. Одан соң талдау бағдарламасын өндейді олар 3 деңгейден
түрады:
Алға қойған мақсатқа жету үшін талдау өдіс - тәсілдерін таңдау.
Ерекше ауытқулар кезіндегі шешім қабылдауда критерилерді
тағайывдау - өзінің қызметтерін атқаруда клиент қызметтерінің
мазмүнын білу қажет. Егер тексерілетін мекеме аудиторлар фирманың
бұрынғы клиент! болса, онда клиентті толығымен біледі деген сөз.
Аудиторией талдау есептік және есеп беру берілімдері арасындағы
ақпараттар салыстырулары жүргізіледі. Өзгеріс болған жерлерге
ҚЫзметінің әр түрлі тенденциялары айқындалады, эсер етуші
факторлар байқалады. Табыс % төмендеуі есеп беру кезеңінде осы
сададағы бәсекелестіктің өсуінен көрінеді, клиент жұмыс істейтін
еРДе немесе кәсіпорын қоймасында дайын өнімнің моральдік
ескіргені көрсетіледі. Талдауды қолдану аудитте жоспарлау аудиттің
Ізгі бағдарламасының мазмұнымен шектеулерін, мәнін анықтау
н керек. Мүндай талдау клиент бизнесі туралы көзқарасын, қаржы
аруашылық операциялар мен фактілер туралы, мәліметгерді
^^ рек және тереңірек қарастыруға көмек береді. Егер мүндай нұсқау
рылмаса, онда аудитор дебиторлық берешек журналын, кіріс және шығыс ордерін
ақшалай қүралдардың және т.б. бар мәліметтер пайдаланады. Талдауға да
тоқсан сайынғы, ай соңындағы негізгі көрсеткіштер қатысады. Мысалы:
өндірілген өнімнің өзіндік қүны элементін құраушылар талданады: шикізат пен
материалдық операциялары тексеріледі, аяқталмаған қүрылыс, және дайын өнім
т.б.
Жоғарыда айтылған элементтер цехтар деңгейінде және де шығындар орталығы
бойынша немесе өнім ассортимент! бойынша қарастырылады. Алдын - ала ecen
берудің берілімдерін басқа ағымдағы өткен жылғы ақпараттармен салыстыру,
аудитордың есебінің ерекше ауытқулары деп атайды.
Ерекше айтырым өдейіленген және әдейіленген емес қателіктер есебі болады.
Сол себепті, ерекше ауытқулар сомассы болса, онда аудитор өзі үшін дұрыс
экономикалық құбылыс немесе қателікті екенін анықтауы қажет. Мысалға,
айталық өткен жылмен салыстырғанда екі коэффицент арасында азаюы байқалды
біріншіден, күмәнді дебиторлық берешек сомасы мүмкіндігі және жалпы
дебиторлар шоты көлемімен қатынасы, екіншіден, сату көлемінің дебиторлар
шоты сомасы қатынасы.
Осы айтылғаннан қорытынды жасауға болады ағымдағы күмәнді дебиторлық
берешек сомасының томендеуі байқалады.
Аналитикалық және синтетикалық есеп берілімдерінің сәйкес келмеуі есеп беру
берілімдерінің дұрыс еместігін білдіреді. Бастапқы құжаттар және
бухгалтерлік есеп регистрлері тексерісі өзіне шоттық тексерісті косады.
Бұл жерде құжаттарға ерекше назар аудару қажет, яғни қолма -қол ақща
алынғаны жөнінде, кіріске алу немесе тауарлы -материалдық - қорларларды жою
және т.б. жағдайлар, ведомостер, накладнойлар берілімдері сомасы негізінде
кіріске алынған немесе шығысқа кеткен өнім анықталады. Егер талдау
барысында айрықша ауытқу байкалса, онда әдейіленген немесе әдейі емес
қателіктер есепте немесе т.б, көрсеткішетер минималды болады. Соған сәйкес
аудитор талданған объектілер бойынша алдағы тестік тексерулерді азайта
алады, өйткені аудитпен байланысты материалдық шы-ғындарды үнемдейді.
Аудитор тәжірибесінде талдау коэффиценті әдісі кең қолданылады. Бұл
керсеткіштер бөлек өзара анықталған көрсеткіштерге негізделген.
Коэффицештік талдауды аудитор екі бағытта қолданылады: шаруашылық іші
немесе сыртқы.
Шаруашылық ішкілік талдауда барлық құжаттар ағымын (бастапқы қүжатгар,
есептік регистрлер, жоспарлар, сметалар, кәсіпорын директорлар кеңесі
отырысы туралы есеп берулер және акционерлер жиналысы, техникалық қүжаттама
және т.б.) көрсетеді. Аудитор қандай да болмасын ақпаратты талап етуге күқы
бар, тек коммерциялық қүпияны сақтай отырып.
Сыртқы тапдау ақпараттық базасы болып кәсіпорынның сыртқы есеп беруі
табылады. Қаржылық жағдайдың салыстырмалы көрсеткішетері бөлу және
координация коэффиценттері болып бөлінеді. Бөлу коэффиценттері абсолютгік
көрсеткіш қаржылық жағдайдың сомасы қай бөлігін қүрайтынын анықтауда кемек
керсетеді. Бөлу (орналастыру) коэффиценті және олардың ағымдағы жылға
өзгерісі алдын-ала клиент балансы қаржылық жағдаймен танысу барысында үлкен
роль алады.
Әр түрлі экономикалық маңызы бар сызыктық комбинация немесе қаржылық
жағдайы абсолюттік керсеткіші қатынасын айқындайды.
Қаржылық коэффиценттер талдауы есеп беру көлемдерін базистік берілгендермен
салыстыруда жатыр және де бірнеше жылға есеп беру мерзімі динамикасын оқып
білуде жатыр. Базистік көлем ретінде кәсіпорын уақыты бойынша керсеткіштер
өткен жылға қатысты, қаржылық жағдайы жақсы кезеңдері бойынша орташа
салалық көрсеткіштер маңызды сәттг бәскелес. Есеп беру беріліміне
есептелген көрсеткіштер маңызы.
Мысалы: клиент есеп беру көрсеткіштерін талдай отырып, аудитор кәсіпорынньщ
алғышарттарын тұрақты етіп, қаржылық қиыншылықтарды жою аркылы жүргізеді.
Бірақ орташа салалық берілімдермен суреттеме өзгеруі мүмкін. Мына кестеден
көреміз. 3.2.
Жалпы орташа салалық берілімдерді салыстырмалы ақпаратгы талдау.
Көрсеткішер Клиент аппараты Орташа салалық
берілгендер
2004 2005 2004 2005
ТМҚ оосалқы қорлары 4,5 4,5 4,4 5,0
айна-лымдыдығы (1 жылда
айналым-_дылыры}__^^
^^ЭІЕСнтабельділігі (%) 26,8 26,9 26,6 27 8
Кестеде көрініп тұрғандай 2005ж клиент алғышарттары позициясы (төмендеді)
нашарлады. Мысалға, аудитор компания нарықта өткізуінің үлесін жоғалтты
делік, бағаны тағайындауы бәсекелестік қабілеттілігі жоқ, өндіріп отырған
өнімнің өзіндік қүны жоғары немесе ТМҚ қоры ескіргендігі болса. Одан басқа
салыстыру базасы ретінде эксперттік сауалдар нәтижесіндегі теоретикалық
негізделген салыстырмалы көрсеткіштер болады. Мысалы: автономия коэффиценті
меншікті кұралдарының жалпы сомасы көзі бірдей үлесі, оның минималды маңызы
0,5 деңгейінде бағаланады. Заемдық және меншік құралдары қатынасы
коэффиценті кәсіпорын міндеттемелері көлеміне қатынасы меншік қүралдарына
қатынасы бойынша анықталады. Ол 1-ден кем болмауы тиіс немесе ағымдағы
өнімділік коэффиценті ал 2,0 көрсетішіне тең болады. Қаржылық жағдайының
кәсіпорынның толық және нақты сипаттама беру үшін, оның қаржылық
коэффицештер өзгерулерінің аздаған салыстырулары қажет. Маңыздысы осы
көрсеткіштер қаржылық жағдайдың мәнді жағын көрсетуі жөн.
Талдау нәтижесі көбінесе күрделі каржылық қиыншылықтар индикаторы болып
табылады және болашақта тексеріліп отырған кәсіпорынды бақылау үшін
қарастырады. Мысалға, егер ұзақ мерзімді қарыздың меншік капиталына
қатынасы коэффиценті өдеттегіден жоғары болса, ал табыс коэффиценті жалпы
актитвтер сомасы орташадан темен болса, онда клиенттің қаржылық
тұрақтылығының жоғары тәуелділігі бар екенін көреміз. Аудитормен байқалған
қаржылық қиыншылық аудиторлық есеп беру мазмүны нысанында көрінеді.
Таддауды қолданудың қорытынды кезеңінде аудиттің өзінің мақсаты болып
барлық ауытқуларды түсіндіруді нактылайды. Кейбір жағдайда қосымша
іздестірулер қажеттілігі де туындайды.
3.5 Қаржылық талдаудың каржылык негізі ретіндегі кәсіпорынның қаржылық есеп
беруі
Бухгалтерлік есеп туралы ҚР заңымен ҚР бухгалтерлік есешіен беру туралы
жағдайларына сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар бухгалтерлік есепті келесі
мекенжайлар бойынша береді:
- құрылтайшы қүжаттармен сәйкес меншік иелеріне .
мемлекетгік салық инспекцияларына (кәсіпорынның заңды
мекен жайы орналасқан жері бойынша салык есептеледі).
кәсіпорын қызметінің белгілі бір жақтарына тексеріс енгізген
және соған сәйкес есеп беруді алуды енгізген басқа да мемлекеттік
органдармен.
- Кәсіпорынның есеп беруін министерстволарға, ведомост-
воларға, мемком мүлік органдарына, мемлекеттік және муниципалды
меншікте толығымен және бөлшектеп орналасқан, сонымен катар
сатып алу кезеңінің аяқталуьша дейінгі, мемлекеттік кәсіпорындар
мен олардың қүрылымдық бөлімшелері базасында пайда болған
жекешелендірілген кәсіпорындар (соның ішінде жылдық).
1996 жылы 1 қантарынан бастап бухгалтерлік есеп мемлекеттік статистика
органдарына оларды анықтау және ақпарат қолданушылардың ішкі пайдалануы
үшін жиналады.
Жылдық бухгалтерлік есеп беру есеп беру жылынан кейінгі келесі жылдың 1
сәуірінен кешіктермей тапсырылуы тиіс.
- шетел инвестициялары бар кәсіпорындар бухгалтерлік есеп
жағдайларын қүрылтайшы қүжаттармен қарастырған, тәртіп бойынша
әр меншік иелеріне беру керек, Сонымен қатар көсіпорынның заңды
мекен жайы орналасқан мемлекеттік салық инспекцияларына есеп
беру жылынан кейінгі жылдың 15 наурызынан кешіктермей есеп беруі
тиіс.
Филиалдар мен өнімді компаниялары бар кәсіпорындар есеп беруді жиынтық
баланс мерзімінде береді. Кәсіпорынның жылдық бухгалтерлік есеп беру
кұрамына келесі формалар жатады:
1. Кәсіпорын балансы форма №1, мүнда қалған мүліктің қүны,
материалдардың, қаржылардың, капиталдың, қорлардың, табыстарының,
қарыздардың, несиелер мен басқа да міндеттемелердің Қүны бекітіледі. Баланс
үшін кәсіпорынның шаруашылық қүралдары мен жағдайы туралы ақпараттың бар
болуы қажет.
Бұл ақпаратга актив және пассивті қүратын, пайда болған Қайнар кездері
көрсетілуі тиіс. Бұл ақпарат жыл басында және жыл аяғында беріледі. Бұл
талдауға, көрсеткіштерді салыстыруға, олардьщ өсуін немесе төмендеуін
анықтауға мүмкіндік береді. Дегенмен баланстағы көрсетілген қаддықтар
меншік иелері мен басқа Да Қьізығушылыгы бар тұлғалардың барлық сүрактарына
жауап бере Ол үшін қалдықтар туралы, шаруашылық қүралдардың қозғалысы және
олардың пайда болу көздері туралы қосымша ақпарат қажет. Ол есеп берудің
келесі формаларымен кіргізіледі.
Форма №2 Табыстар мен шығыстар туралы есеп беру.
Форма №3 Капитал козғалысы туралы ecen беру.
- Форма №4 Ақша қаражаттардың қозғалысы туралы ecen
беру.
- Форма №5 Бухгалтерлік балансқа қосымша.
- Қаржылық жағдайдың бағалауымен, кәсіпорын қызметінің
қорытынды нәтижелеріне есеп беру жылында эсер еткен, негізгі
факторлары бар түсіндерме жазу.
- Аудиторлық қорытындының кәсіпорынның бухгалтерлік есеп
беруін қосып алғандағы акпараттардың дүрыстығын куәләндыратын
соңғы бөлігі (кәсіпорындар үшін). Есеп беру - бұл бухгалтерлік есеп
әдісінің қорытынды элемент!. Бухгалтерлік есепті дайындау - бұл
бухгалтерлердің ғана емес, сонымен катар кәсіпорындардың
экономикалық және техникалық қызметтерінің де міндеті больш
табылады, өйткені есеп беруді құру кезівде кәсіпорын кызметінің
барлық аспектілері бағаланып, қорытынды жасалады.
Есеп беру ағымдық есептің барлық түрлері негізінде күрылады: бухгалтерлік,
статистикалық, оперативті-техникалық. Ол көлемдік сонымен қатар сапалы
мінездемелерді, көрсеткіштердің қүндық және табиғи болуын қажет етеді.
Барлық бухгалтерлік есеп элементтердің көрсеткіштері өзара байланысты және
бір бүтін ретівде көрініс береді.
Сонымен қатар бухгалтерлік есептегі ақпаратгар комплекстік мінездемені
өзінің ішінде кіргізеді.
Өйткені ереже бойынша операциялар мен жағдайлардың аспектілерінің әр
түрлілігін көрсетеді. Мысалы, кәсіпорын балансындағы көрсетілген берілімдер
қаржы нәтижелері туралы есеп беруді құрамында үстайтын қосымша акпараттар
болуы кажет және керісінше болуы керек.
Бухгалтерлік есеп беру қүрамындағы ақпараттардың жүйелілігі мен кешендігі
оның құрылуға берілетін анык талаптарьша іс жүргізу болып келеді:
- Осы жылда орындалған барлық шаруашылык операциялар дың есеп беру
жылындағы есебінде толық көрінуі тиіс.
Бухгалтерлік есептің шоттар жоспары мен ҚР-ғы есеп берумен
бухгалтерлік есептің жағдайымен сәйкес есеп беру мерзіміндегі
кірістер мен ппІғыстардың дұрыстығын енгізу.
Жылдық түгендеу өткізу күнінде синтетикалық есеп шоттары
бойынша қалдықтар мен айналымдардың аналитикалық есеп беру
берілімдерінің шоғырлануы.
- Есеп беру жылында қабылданған есеп саясатын жүргізу.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есеп беруі оның қызметі туралы
ақпараттардың негізгі пайда болу көздеріне қызмет етеді. Бухгалтерлік есеп
беруді оқу, талдау олардың жетістіктерін ашып, кәсіпорын жүмыстарының
кемшіліктерін көрсетеді, оның қызметін әрі қарай дамыту жолына жоспар
көрсетіп, жол береді. Есеп берудің барлық жағынан, ең бірінпгі меншік
иелері мен өзінің қызметін бағалау туралы шешім қабылдау үшін кәсіпорын
әкімшілігіне қажет.
Кәсіпорынның қаржылық талдау және бағалау жағдайының акпаратты формаларының
ең маңыздысы бухгалтерлік баланс болып табылады. Баланстың активі
кәсіпорынның мүлкіне, материалдық қүндылықтарының жағдайы мен қүрылымына
мінездеме береді. Баланстың пассиві коммерцкяльщ іске қатысушылардың
кәсіпорындардың шаруашылык қызметі үрдісіндегі пайда болатын құндылықтардың
қүрамы мен жағдайының қүкығын көрсетеді. Баланс шаруашылық жағдайларының
ақшалай бағалауын көрсетеді.
Баланстың активіне функционалдық көрсеткіштері бойынша кәсіпорын
айналымының шаруашылық элементіне қосылған баптар енгізіледі. Баланстың
активі 3 бөлімнен түрады. Сонымен 1 бөлімінде Айналымнан тыс активтер
ғимараттар, қүрылыстар, машиналар, күрал жабдықтар көрінеді; үзақ мерзімді
қаржылық салымдар; Кәсіпорынның және басқа да өкімділік инвестициялары;
материалды емес активтер.
Активтің 2 бөлімі Актив айырымы материалдарды айналым қаражаттар;
өндірістік босалқы қорларын, аяқталмаған құрылысты, дайын өнімді және т.б.;
кәсіпорынның бос ақша қаражаттарын, дебиторлық карыздардың өлшемін және де
басқа да активтерді көрсетеді. 3 бөлімінде өткен жылдағы жабылмаған
шығындар көрсетіледі.
(ҚР) Қазақстан Республикасындағы актив балансында Қаражаттардың өтімділігі
күрылады. Сонымен баланс активіндегі 1 бөлімінде өзінің 1-ші күнінен бастап
бастапқы нысандағы жылжымайтын мүлікті көрсетеді. Бұл мүліктің, шаруашылық
айналымының өтімділігін көрсегеді.
Баланс активінің 2 бөлімінде есеп беру мерзіміндегі өздерінің нысандарын
көп өзгерткен кәсіпорынньщ мүлкінің элемент! көрсегіледі. Баланс активінің
элементтері өтімді. Ал ақша қаражатгарының өтімділігі 1-гетең, және ол
абсолютті болады.
Меншік иелерінің ацдындағы міндеттемелер 2 бөлімнен түрады.
капиталдан, Іпаруашылықтың қүрылуы кезіндегі
акционерлерден кәсіпорындар алатын;
кәсіпорын өз қызметі процесінде капиталмен қолдануы,
алынған табыстардың жиынтығын қорландыру бөлігі ретінде.
Кәсіпорынның сыртқы міндетгемелері (заемдық капитал немесе
қарыздар) үзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінеді (1 жылға
дейін).
Сыртқы міндетгемелер инвесторлардың, кредиторлардың кәсіпорын мүлкіне занды
қүқығын береді. Экономикалық түрғыдан міндетгемелер - кәсіпорынның
активтерінің қалыптасу көзі, ол заңды түрғыдан занды тұлғаға кәсіпорынның
қарызы болып табылады. Баланстың пассив тобы міндеттемелерді уақытында өтеу
дәрежесіне байланысты топталады. Бірінші орында баланстың тұрақты бөлігі
регінде -жарғылық капитал болып табылады. Одан сон, келесі баптар.
Баланс талдауының негізгі маңызды мәселелері болып:
капитал табыстылығын (рентабельділік) бағалау;
кәсіпорынның қызметтік (шаруашылық) белсеңділік дәрежесін
бағалау;
нарық тұрақтылығын бағалау;
- кәсіпорынның төлем қабілетгілігі және баланс өтімділігін
бағалау табылады.
Баланс кәсіпорынның капиталдың тиімді орналасуын бағалауда және оның
шаруашылық қызметінің алдағы және ағымдағы уақытқа жеткілігін, заем көздері
қүрылымы мен мөлшерін бағалау, және де тартудың тиімділігін бағалауда үлкен
маңызы бар.
Баланс ақпараты негізінде сыртқы пайдаланушылар баланс ақпараты негізінде
сыртқы пайдаланушылар әріптестермен кәсіпорындардың берілімдерімен
мақсаттылығы мен шарттылығьі туралы шешім қабылдауда, кәсіпорынның қарыз
алушы регіндеп несие алу қабілеттілігін бағалауда, салымдардьщ мүмкін
тәуекелдігін бағалауда акцияларды, және активтер және басқа да шешімдерді
қабылдауда көмек көрсетеді. Кейбір баланстың маңызды баптары балансқа
қосымша ретінде жазылады (нысан №5) келесі белімдерден тұрады:
Қарыз күралдарының қозғалысы (үзақ мерзімді несие және
заемдар, қысқа мерзімді несиелер және заемдар) уақытында өтелмеген
ссудаларды беру.
Дебиторлық және кредиторлық берешек (үзақ мерзімді,
қысқа мерзімді несиелер және заемдар) және қамтамасыз етілетіндер
(алынган және берілген).
Аммортизациялық мүлік: материалдық емес активтер, негізгі
қүралдар, тез тозғыш және аз қүнды қүралдар.
Үзақ мерзімді инвестициялар және қаржылық салым
құралдарының қозғалысы.
Қаржылық салымдар (үзақ мерзімді қысқа мерзімді,
кәсіпорындардың басқа акциялары, облигациялар жөне т.б. бағалы
қағаздар, үсынған заемдар).
Ұйыммен жасалған шығыстар (элементтер бойынша).
Бөлек табыс пен шығыстардың шешілуі.
Әлеуметтік көрсеткіштер: персоналды саны, әлеуметтік
қажеттіліктерге аударым (әлеуметгік сақтандыру қорына, зейнетақы
қорына, медициналық сақтандыруға).
Қүндылықтар барлығы туралы анықтамасы
жалға берілген негізгі қүралдар
коммисияға алынған тауарлар
түрғын үй қоры тозуының қоры
- дебиторлардың төлемқабілеттілігі төмен берешектерді шы-
ғысқа есептен шығарылғандары.
- басқа да
Нысан №5 берілгендері баланспен бірге және №2 КөРсеткіштерімен қоса
(қаржылық нетиже туралы есеп беру, ол 1997 ылдың Кірістер мен шығыстар
туралы есеп беру) кәсіпорынның Қаржылық жағдайын бағалауда қолданылады.
сеп °еРУ мерзімінде кәсіпорынның қызметінің ағымдағы нәтижесі туралы
мәлімет №2 нысанда бар. Бұл жерде та-мөлшерлері көрсетілген:
өнімді өткізуден табыс.
басқа да іске асырудан қаржылық нәтиже (негізгі қүралдар
және материалдық емес активтерді өндіруден) және т.б. қаржылық
операциялардан.
- іске асырылмаған операциялардан түсетін табыстар мен
шығыстар (айыппұддар, үмітсіз қарыздардан шығыстар және т.б.)
№2 нысан бойынша кәсіпорын өндірістік өнімдердің (жүмыс, қызмет көрсету)
Інығыстары толық немесе өндірістік өзіндік құн, коммерциялық шығыстар,
басқару шығындары, тауарлардан, жұмыстардан, қызметтерден, өнім өндіруден
нетто түсімі көрсетіледі. Тартылған қүралдар мен табыс салығы сомалары
көрсетілген.
Қаржылық нәтиже туралы есеп беру кәсіпорындардың рентабельділігін таддауы
үшін, өндірілген өнім рентабельділігі үшін, таза пайда мөлшерін анықтау
үшін, кәсіпорында қалатын басқа да көрсеткіштер үшін маңызды көзі болып
табылады.
3.6 Қаржылық талдаудың әдістері
Қаржылық Талдаудың негізгі мақсатты болып, ақпаратты көбірек параметрлерде
алу табылады. Олар арқылы кәсіпорынның қаржылық жағдайларының нақты
суреттемесін және объективті, табыс пен шығыстарды, активтер мен
пассивтердің қүрылымының өзгеруі, дебиторлар мен кредиторлармен есеп
айырысу көрсетеді. Осыдан аналитика және кәсіпорынның каржылық жағдайы, осы
немесе болашақта күтіліп отырған қаржылық жағдайының параметрлері басшысын
қызықтырады, бірақ уақыт шектеулері ғана қаржылық талдаудың баламалы
мақсатын анықтайды. Сонымен бірге, олар қаржылық талдау субъектілерінің
мақсаттарына да байланысты, яғни қаржылық ақпаратты нақты пайдаланушылар
болып табылады. Қаржылық талдаудың бастапқы базасы болып бухгалтерлік есеп
және есеп беру, аналитикалық қарастыру, шаруашылық қызметінің барлық
аспектілерін қалпына келтіру және капитал қозғалысы нысанында операцияларды
жүргізу табылады.
14 Тарау ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ
§1. Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
Есеп беру деп кәсіпорынның еткен кезендегі каржылық-шаруашылық
кызметін кешенді тұрде сипаттайтын барлық керсеткіштер жүйесін айтамыз.
Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты ез пайдаланушыларына заңды тұлғаның
каржылык жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылықесеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциадцы
инвесторлар, кредиторлар, жабдықгаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер,
сондай-ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектің
ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын
бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді
қабыдцауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беру мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай-
ақ шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушьшар пайдаланады.
Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылыққызметін жедел басқару
үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты
(бастапқы) база болып табылады.
Есеп беруге қойьшатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің нәтижесін
анық және объективті керсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде
үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің сабақтастығын
(үйлесімділігін) сақгау, әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып
табьшады.
Бұрмаланган есеп бергені үшін кәсіпорынның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz