Тіл мәдениеті және лексикалық норма
І Тарау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.7
ІІ Тарау
2. Сөйлеу мәдениетін игертудің мазмұны мен мақсаты және зерттелуі
1.1. Мектепе сөйлеу мәдениетін оқытудың мақсаты мен міндеттері және зерттелуі ... ... ... .7.10
1.2. Тіл мәдениетінің әлеуметтік мәні ... ... ... ..11.14
1.3.Тіл мәдениетін игертудің жүйесі ... ... ... ... 14.22
1.4. Әдеби тіл нормасы және оларды игертудің жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.32
2. Лексикалық норма және сөзді сөйлеу мәдениеті
мақсатына орай оқытудың мазмұны, жүйесі
2.1. Мектепте берілетін лексикалық білім, білік дағды ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32.37
2.2. Оқушылардың сөзді мағына.мәнеріне орай орынды да қисынды қолдану дағдыларын қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... 37.44
2.3. Лексикалық нормада сөзді қолдана білуге жаттықтыру және оның ұстанымдары ... ... ..44.56
2.4. Лексикалық норма және оқушылардың сөз қолдана білу икемділіктері мен дағдыларын қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... 57.67
ІІІ Тарау
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
ІV Тарау
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ...69.70
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.7
ІІ Тарау
2. Сөйлеу мәдениетін игертудің мазмұны мен мақсаты және зерттелуі
1.1. Мектепе сөйлеу мәдениетін оқытудың мақсаты мен міндеттері және зерттелуі ... ... ... .7.10
1.2. Тіл мәдениетінің әлеуметтік мәні ... ... ... ..11.14
1.3.Тіл мәдениетін игертудің жүйесі ... ... ... ... 14.22
1.4. Әдеби тіл нормасы және оларды игертудің жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.32
2. Лексикалық норма және сөзді сөйлеу мәдениеті
мақсатына орай оқытудың мазмұны, жүйесі
2.1. Мектепте берілетін лексикалық білім, білік дағды ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32.37
2.2. Оқушылардың сөзді мағына.мәнеріне орай орынды да қисынды қолдану дағдыларын қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... 37.44
2.3. Лексикалық нормада сөзді қолдана білуге жаттықтыру және оның ұстанымдары ... ... ..44.56
2.4. Лексикалық норма және оқушылардың сөз қолдана білу икемділіктері мен дағдыларын қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... 57.67
ІІІ Тарау
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
ІV Тарау
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ...69.70
Мектепте тілді оқыту жұмыстарына ерекше көңіл бөлінген. Тіл арқылы балаға барлық ғылымның негізі үйретіледі. Ә. Сәдуақасовтың: “Адамды бір-бірімен қоғамдастыратын басты құралдың бірі – тіл. Оқушылардың білімді болуының басы айтушының сөзін тыңдай білуден, дұрыс сөйлей алудан басталады. Әрбір пәннен тиянақты білім алу да тілге байланысты”, – деуі де сондықтан [1,26].
Оқушы дұрыс сөйлеп, сауатты жазу үшін, ең алдымен, қазақ тілінің заңдылықтарын үйреніп, айтылмақ ойды ауызша да жазбаша түрде дәл әрі айқын етіп жеткізе білу талабы қойылады. Қазақстан республикасы жалпы орта, білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарында ««Қазақ тілі» пәнін оқытудың мақсаты – ана тілінің қоғамдық әлеуметтік мәнін түсінген, тілдің қызметін жүйелі меңгерген, қарым-қатынастық біліктілігі дамыған, мәдениетінің талаптарына сай іскерлікті меңгерген дара тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу», – деп анықталады [2.7]. Осыған орай қазіргі кезде «Қазақ тілі» пәнінің мазмұнына стилистика және тіл мәдениеті мәселелері қамтылған.
Диплом жұмысының өзектілігі. Тіпті жалпыға міндетті стандартта бұл мәселелер одан әрі дамытыла түседі: «Соңғы жылдары отандық және әлемдік тәжірибеде тілші, мәдениеттанушы ғалымдарының лингвокультурологияны арнайы ғылым саласы негізінде зерттей бастағаны белгілі. Бұл саладағы тұғырнамалық тұжырымдарды басшылыққа ала отырып, болашақта бағдарлы мектептердегі «Сөз мәдениеті» курсының мазмұны да толықтырыла түсетін болады» деп көрсетеді [2].
Әрбір елдің қуатты күші, байлық-бағыты экономикалық даму деңгейімен ғана емес, сонымен бірге мәдени, рухани талғам деген халықтың ақыл-ойының көрінісі – тілге тікелей тәуелді екені белгілі. Ал «Мәдениет туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 3-бабында: «8) балаларды, оқушы жастарды ұлттық және әлемдік мәдени құндылықтарға баулуға, эстетикалық және отаншылдыққа тәрбиелеуге ықпал ететін тәрбие жұмысын дамыту», – деген талап қойылады [3]. Бұл – ана тілін оқыту арқылы жүзеге аспақ.
Сондықтан А.Байтұрсынов сөйлеуге үйрету жайлы «…Сөйлегенде сөздің жүйесін, қисынын келтіріп сөйлеу қандай қажет болса, жазғанда да сөздің кестесін келтіріп жазу сондай керек… Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп жаза білуге, қай сөз қандай орында өзгеріп, қалайша бір-бірімен қиюласып, жалғасатын дағдысын білу керек» – деп, сөйлеу мәдениетінің күрделі екендігіне көңіл бөледі [4]. Демек, тіл – халықтың жаны, сәні, тұтастай кескін-келбеті, болмысы. Адамды мұратқа жеткізетін ана тілі мен ата дәстүрі. Біздің осындай халықтық қасиетті мұрамыз, ана тіліміз – қазақ тілі. Ал ана тілі туралы Б.Хасанұлы: «Ана тілі – жалпыадамдық құндылық әрі ол ұлттық өмірдің күллі саласын тегіс қамтиды», – деп көрсетеді [5].
Оқушы дұрыс сөйлеп, сауатты жазу үшін, ең алдымен, қазақ тілінің заңдылықтарын үйреніп, айтылмақ ойды ауызша да жазбаша түрде дәл әрі айқын етіп жеткізе білу талабы қойылады. Қазақстан республикасы жалпы орта, білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарында ««Қазақ тілі» пәнін оқытудың мақсаты – ана тілінің қоғамдық әлеуметтік мәнін түсінген, тілдің қызметін жүйелі меңгерген, қарым-қатынастық біліктілігі дамыған, мәдениетінің талаптарына сай іскерлікті меңгерген дара тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу», – деп анықталады [2.7]. Осыған орай қазіргі кезде «Қазақ тілі» пәнінің мазмұнына стилистика және тіл мәдениеті мәселелері қамтылған.
Диплом жұмысының өзектілігі. Тіпті жалпыға міндетті стандартта бұл мәселелер одан әрі дамытыла түседі: «Соңғы жылдары отандық және әлемдік тәжірибеде тілші, мәдениеттанушы ғалымдарының лингвокультурологияны арнайы ғылым саласы негізінде зерттей бастағаны белгілі. Бұл саладағы тұғырнамалық тұжырымдарды басшылыққа ала отырып, болашақта бағдарлы мектептердегі «Сөз мәдениеті» курсының мазмұны да толықтырыла түсетін болады» деп көрсетеді [2].
Әрбір елдің қуатты күші, байлық-бағыты экономикалық даму деңгейімен ғана емес, сонымен бірге мәдени, рухани талғам деген халықтың ақыл-ойының көрінісі – тілге тікелей тәуелді екені белгілі. Ал «Мәдениет туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 3-бабында: «8) балаларды, оқушы жастарды ұлттық және әлемдік мәдени құндылықтарға баулуға, эстетикалық және отаншылдыққа тәрбиелеуге ықпал ететін тәрбие жұмысын дамыту», – деген талап қойылады [3]. Бұл – ана тілін оқыту арқылы жүзеге аспақ.
Сондықтан А.Байтұрсынов сөйлеуге үйрету жайлы «…Сөйлегенде сөздің жүйесін, қисынын келтіріп сөйлеу қандай қажет болса, жазғанда да сөздің кестесін келтіріп жазу сондай керек… Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп жаза білуге, қай сөз қандай орында өзгеріп, қалайша бір-бірімен қиюласып, жалғасатын дағдысын білу керек» – деп, сөйлеу мәдениетінің күрделі екендігіне көңіл бөледі [4]. Демек, тіл – халықтың жаны, сәні, тұтастай кескін-келбеті, болмысы. Адамды мұратқа жеткізетін ана тілі мен ата дәстүрі. Біздің осындай халықтық қасиетті мұрамыз, ана тіліміз – қазақ тілі. Ал ана тілі туралы Б.Хасанұлы: «Ана тілі – жалпыадамдық құндылық әрі ол ұлттық өмірдің күллі саласын тегіс қамтиды», – деп көрсетеді [5].
1. Сәдуақасов Ә. Қазақ тілінен методикалық құрал. –Алматы: Қызмембас, 1941, -26 б.
2. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. –Алматы: РОНД, 2002, -360 б.
3. Қазақстан Республикасының «Мәдениет» туралы Заңы, 3-бабы
4. Байтұрсынов А. шығармалары, өлеңдері, аудармалары, зерттеулері. –Алматы: Жазушы, 1998.
5. Хасанұлы Б. Ана тілі – ата мұра. –Алматы: Жазушы, 1992, -272 б.
6. Сыздық Р. Тілдік норма және оның қалыптасуы (кодификациясы), -Астана: Елорда, 2001, -230 б.
7. Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы, 1993, -72 б.
8. Жарықбаев Қ. Психология. –Алматы, 1993, -162 б.
9. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. –Алматы: Білім, 200, -208 б.
10. Философский энциклопедический словарь. –Москва: Советская энциклопедия, 1983, -839 с.
11. Айталы А. Ұлтану. Оқу құралы. –Алматы: Арыс, 2000, -223 б.
12. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. –Алматы: Санат, 1997, -464 б.
13. Маданова Х. Қазақ мәдениетінің тарихы. –Алматы: Қаржы-қаражат, 1998, -334 б.
14. Әуезов М. Шығармалар жинағы. –Алматы: Жазушы, 1984, -328 б.
15. Арын М. Бес анық (тәрбие туралы толғамдар) –Алматы: Арыс, 1996, -120 б.
16. Гумбольд В. Язык и философия культуры. –Москва: Прогресс, 1985, -456 с.
17. Якобсон Р. Избранные работы. Москва: Прогресс, 1985, -455 с.
18. Степанов Ю.С. Основы языкознания. 1966, -135 с.
19. Мурзин Л.Н. О лингвокультурологии ее содержании и методах //Русская речь как явление городской культуры. –Москва: Русский язык, 1996, -127 с.
20. Пулгрем Э. Язык и речь. –Москва: 1990
21. Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті. –Алматы, 2004, -140 б.
22. Әлметова Ә.С. Қазақ тілі сабағында сұхбаттың тілдесім мәдениет қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғыл. док. автореферат, -Алматы: 2007, -45 б.
23. Головин Б.Н. Основы культуры речи. –Москва: Высшая школа, 1980, -235 б.
24. Жапбаров А. Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері. –Алматы: Қазақ университеті. 1991, -160 б.
25. Риторика и культура речи. –Москва, 2001.
26. Скворцов Л.И. Культура речи// ЛЭС. –Москва, 1990
27. Винокур Г.О. Культура языка. -Москва, 1930.
28. Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің қалыптасуы, даму жолдары. –Алматы, Мектеп, 1987, -124 б.
29. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. –Алматы: Мектеп, 1984
30. Орфографиялық сөздік. –Алматы: Арыс. 2007.
31. Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралызерттеулер. –Алматы: Мектеп, 1959.
32. Қирабаев С. Асыл парыз // Өнер алды – қызыл тіл. –Алматы: Ғылым, 1986.
33. Уалиев Н. Сөз мәдениеті. –Алматы: Мектеп, 1984, -120 б.
34. Бағдарламалар. Қазақ тілі. 10 сыныпқа арналған. –Алматы, 2004, -29б.
35. Дәулетбекова Ж.Т. Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ тілінен сөз мәдениетін оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері, п.ғ.д.дисс. –Алматы, 2008. -280 б.
36. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов Т., Манасбаев Е., Қазақ тілінің стилистикасы. –Алматы, 1974
37. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. –Алматы: РОНД, 2002, -360 б.
38. Шанский Н.М. Язык и речь. Это значить язык и владеть им. –Ленинград, 1989, -192 с.
39. Кекілбаев Ә. Үркер (роман). –Алматы: Жазушы, 1981
40. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. –Алматы, 1991.
41. Маманов Ы. Орысы мектептерінде қазақ тілін оқыту. –Алматы, 1998
42. Зорина Л.Я. Дедактический основы формирование системности знаний старшекласников. –Москва: Просвещение, 1978, -125 с.
43. Досмұхамедов Х. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингорманизм заңы. –Ташкент, 1924, -56 б.
44. Ахабаев Ә. Статический анализ-морфологической структуры языка казахской публикаций. Автореф.к.ф.н. –Алматы. 1971.
45. Мырзабек С. Қазақ орфографиясының арнаулы курсы бойынша методикалық нұсқаулар. –Алматы: Қазақ университеті, 1991.
46. Жадрина М. Дидактический аспекты дифференциций содержания школьного образования. –Алматы: РБК. 2000.
2. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. –Алматы: РОНД, 2002, -360 б.
3. Қазақстан Республикасының «Мәдениет» туралы Заңы, 3-бабы
4. Байтұрсынов А. шығармалары, өлеңдері, аудармалары, зерттеулері. –Алматы: Жазушы, 1998.
5. Хасанұлы Б. Ана тілі – ата мұра. –Алматы: Жазушы, 1992, -272 б.
6. Сыздық Р. Тілдік норма және оның қалыптасуы (кодификациясы), -Астана: Елорда, 2001, -230 б.
7. Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы, 1993, -72 б.
8. Жарықбаев Қ. Психология. –Алматы, 1993, -162 б.
9. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. –Алматы: Білім, 200, -208 б.
10. Философский энциклопедический словарь. –Москва: Советская энциклопедия, 1983, -839 с.
11. Айталы А. Ұлтану. Оқу құралы. –Алматы: Арыс, 2000, -223 б.
12. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. –Алматы: Санат, 1997, -464 б.
13. Маданова Х. Қазақ мәдениетінің тарихы. –Алматы: Қаржы-қаражат, 1998, -334 б.
14. Әуезов М. Шығармалар жинағы. –Алматы: Жазушы, 1984, -328 б.
15. Арын М. Бес анық (тәрбие туралы толғамдар) –Алматы: Арыс, 1996, -120 б.
16. Гумбольд В. Язык и философия культуры. –Москва: Прогресс, 1985, -456 с.
17. Якобсон Р. Избранные работы. Москва: Прогресс, 1985, -455 с.
18. Степанов Ю.С. Основы языкознания. 1966, -135 с.
19. Мурзин Л.Н. О лингвокультурологии ее содержании и методах //Русская речь как явление городской культуры. –Москва: Русский язык, 1996, -127 с.
20. Пулгрем Э. Язык и речь. –Москва: 1990
21. Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті. –Алматы, 2004, -140 б.
22. Әлметова Ә.С. Қазақ тілі сабағында сұхбаттың тілдесім мәдениет қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғыл. док. автореферат, -Алматы: 2007, -45 б.
23. Головин Б.Н. Основы культуры речи. –Москва: Высшая школа, 1980, -235 б.
24. Жапбаров А. Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері. –Алматы: Қазақ университеті. 1991, -160 б.
25. Риторика и культура речи. –Москва, 2001.
26. Скворцов Л.И. Культура речи// ЛЭС. –Москва, 1990
27. Винокур Г.О. Культура языка. -Москва, 1930.
28. Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің қалыптасуы, даму жолдары. –Алматы, Мектеп, 1987, -124 б.
29. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. –Алматы: Мектеп, 1984
30. Орфографиялық сөздік. –Алматы: Арыс. 2007.
31. Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралызерттеулер. –Алматы: Мектеп, 1959.
32. Қирабаев С. Асыл парыз // Өнер алды – қызыл тіл. –Алматы: Ғылым, 1986.
33. Уалиев Н. Сөз мәдениеті. –Алматы: Мектеп, 1984, -120 б.
34. Бағдарламалар. Қазақ тілі. 10 сыныпқа арналған. –Алматы, 2004, -29б.
35. Дәулетбекова Ж.Т. Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ тілінен сөз мәдениетін оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері, п.ғ.д.дисс. –Алматы, 2008. -280 б.
36. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов Т., Манасбаев Е., Қазақ тілінің стилистикасы. –Алматы, 1974
37. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. –Алматы: РОНД, 2002, -360 б.
38. Шанский Н.М. Язык и речь. Это значить язык и владеть им. –Ленинград, 1989, -192 с.
39. Кекілбаев Ә. Үркер (роман). –Алматы: Жазушы, 1981
40. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. –Алматы, 1991.
41. Маманов Ы. Орысы мектептерінде қазақ тілін оқыту. –Алматы, 1998
42. Зорина Л.Я. Дедактический основы формирование системности знаний старшекласников. –Москва: Просвещение, 1978, -125 с.
43. Досмұхамедов Х. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингорманизм заңы. –Ташкент, 1924, -56 б.
44. Ахабаев Ә. Статический анализ-морфологической структуры языка казахской публикаций. Автореф.к.ф.н. –Алматы. 1971.
45. Мырзабек С. Қазақ орфографиясының арнаулы курсы бойынша методикалық нұсқаулар. –Алматы: Қазақ университеті, 1991.
46. Жадрина М. Дидактический аспекты дифференциций содержания школьного образования. –Алматы: РБК. 2000.
Ф.7.15 - 08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушсі
Ф.ғ.д. С.Р.Боранбаев
___________________
___6__ __04____2010ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: "Тіл мәдениеті және лексикалық норма"
050117 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған: ФИ-06-1к1 тобының студенті Искакова Мөлдір
Ғылыми жетекші п.ғ.к. доцент м.а. С.Ә.Тұрмаханова
Шымкент - 2010 ж.
Ф.7.15 - 07
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факултеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
Мамандығы: 050117 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Бекітемін______________
Қазақ тіл білімі кафедрасының
меңгерушісі ф.ғ.д. С.Р.Боранбаев
_06__ ____10_______ 2010 ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
Т А П С Ы Р М А №
Студент: Искакова Мөлдір ФИ-06-1к1 тобы
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Тіл мәдениеті және лексикалық норма
Университет бойынша 14.11.2009 ж. №10-306 с бұйрығымен бекітілген
Жұмысты (жобаны) аяқтау мерзімі: сәуір, 2010 ж.
Жұмысты (жобаны) орындауға берілген мәліметтер: Тіл мәдениетінің теориялық негіздері мен сапалық қасиеттерін анықтау, әдеби тіл нормаларының тіл мәдениетінің сапалық қасиеттеріне негіз болатын сипаттау тілдік норманың мектепте оқытылу жүйесін талдау арқылы оны оқытудың жүйесін нақтылау.
Жеке тапсырма: Тіл мәдениетінің теориялық негіздерін анықтау және оның қатысымдық сапалық қасиеттерін түсіндіру, әдеби тіл нормасының тіл мәдениеті сапаларының негізі болатынын дәлелдеу
Түсіндіру парағының мазмұны
№
Бөлімдері
Орындалу мерзімі
Кеңесші
1
Кіріспе
04.09.09-01.10.09.
С.Тұрмаханова
2
oo Тілдесім мәдениетін игертудің мазмұны мен мақсаты және зерттелуі
1.1. Мектепе сөйлеу мәдениетін оқытудың мақсаты мен міндеттері және зерттелуі.
1.2. Тіл мәдениетінің әлеуметтік мәні
1.3.Тіл мәдениетін игертудің жүйесі
1.4. Әдеби тіл нормасы және оларды игертудің жүйесі
01.10.09-
30.12.09
С.Тұрмаханова
3
2. Лексикалық норма және сөзді сөйлеу мәдениеті
мақсатына орай оқытудың мазмұны, жүйесі
2.1. Мектепте берілетін лексикалық білім, білік дағды
2.3. Оқушылардың сөзді мағына-мәнеріне орай орынды да қисынды қолдану дағдыларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
2.2. Лексикалық нормада сөзді қолдана білуге жаттықтыру және оның ұстанымдары
2.4. Лексикалық норма және оқушылардың сөз қолдана білу икемділіктері мен дағдыларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
05.01.10.-30.03.10
С.Тұрмаханова
4
Қорытынды
01.04.10.-15.04.10
С.Тұрмаханова
Тапсырма берілген күні 04.09.2009 ж.
Диплом жұмысының жетекшісі ________ п.ғ.к. доцент м.а. Тұрмаханова С.
Қолы
Тапсырманы қабылдап алған студент _______ М.Искакова.ФИ-06-1к1тобы
Қолы
Дипломдық жұмысқа ғылыми жетекшісінің пікірі
Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2015 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында басты міндет - қазақ тілі мәдениетін көтеру мен жетілдіруді насихаттау дей келіп, ана тіліміздің сөздік қазынасын жақсы, дұрыс пайдалану, терминдер мен тілдік нормалардың сақталынуы, нормадан ауытқуының себептерінің айқындалуы сияқты мәселелердің шешілу қажеттілігі айтылған. Сондықтан зерттеу жұмысының тақырыбы өзекті болып табылады.
Зерттеу еңбегі екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде тіл мәдениетінің ғылыми-теориялық негіздері, зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді талдау, тіл мәдениетінің нормалық сипаты, оқыту жүйесі анықталған. Әсіресе, зерттеу жұмысында тіл мәдениетінің нормалық негізін ашып көрсеткен.
Зерттеу жұмысының екінші бөлімінде оқушыларға тіл мәдениетін дамыта оқытуда лексикалық норманы игертудің әдіс-тәсілдері қарастырылған. Мысалы, лексикалық норманы игертудегі сөздік қорды байыту мен сөзді орынды, дұрыс қолдана білуге жаттықтырудың әдіс-тәсілдеріне тоқталған. Бұл мәселе оқушылардың тіліндегі лексикалық қателерді талдау арқылы оның жіберу себептерін анықталғанжәне ол қателерді, түзету арқылы тіл мәдениетін арттырудың жолдары көрсетілген.
Қорытынды бөлімінде зерттеу мәселесі бойынша тұжырымдар жасалып, оқушылардың тіл мәдениетін дамыта оқыту туралы ұсыныстар келтірілген.
Қорыта келгенде, диплом жұмысы - зерттеу мәселелерін жан-жақты аша білген, жүйелі жазылған, аяқталған еңбек. Зерттеу жұмысы сауатты жазылып, диплом жұмыстарына қойылатын талаптарды жоғары деңгейде орындаған. Қорғауға ұсынуға болады.
Ғылыми жетекші п.ғ.к. доцент м.а.
"_______" ______2010 ж. ___________ С.Ә.Тұрмаханова
қолы
Диплом жұмысы жөніндегі кафедраның
қорытындысы
Дипломдық жұмыс қаралды және студент М.Искакованың дипломдық жұмысы (жобасы) Мемлекеттік аттестаттау комиссиясына қорғауға жіберілсін.
Кафедра меңгерушісі: С.Р.Боранбаев
"_______" _________ 2010 ж.
Кіріспе
Мектепте тілді оқыту жұмыстарына ерекше көңіл бөлінген. Тіл арқылы балаға барлық ғылымның негізі үйретіледі. Ә. Сәдуақасовтың: "Адамды бір-бірімен қоғамдастыратын басты құралдың бірі - тіл. Оқушылардың білімді болуының басы айтушының сөзін тыңдай білуден, дұрыс сөйлей алудан басталады. Әрбір пәннен тиянақты білім алу да тілге байланысты", - деуі де сондықтан [1,26].
Оқушы дұрыс сөйлеп, сауатты жазу үшін, ең алдымен, қазақ тілінің заңдылықтарын үйреніп, айтылмақ ойды ауызша да жазбаша түрде дәл әрі айқын етіп жеткізе білу талабы қойылады. Қазақстан республикасы жалпы орта, білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарында Қазақ тілі пәнін оқытудың мақсаты - ана тілінің қоғамдық әлеуметтік мәнін түсінген, тілдің қызметін жүйелі меңгерген, қарым-қатынастық біліктілігі дамыған, мәдениетінің талаптарына сай іскерлікті меңгерген дара тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу, - деп анықталады [2.7]. Осыған орай қазіргі кезде Қазақ тілі пәнінің мазмұнына стилистика және тіл мәдениеті мәселелері қамтылған.
Диплом жұмысының өзектілігі. Тіпті жалпыға міндетті стандартта бұл мәселелер одан әрі дамытыла түседі: Соңғы жылдары отандық және әлемдік тәжірибеде тілші, мәдениеттанушы ғалымдарының лингвокультурологияны арнайы ғылым саласы негізінде зерттей бастағаны белгілі. Бұл саладағы тұғырнамалық тұжырымдарды басшылыққа ала отырып, болашақта бағдарлы мектептердегі Сөз мәдениеті курсының мазмұны да толықтырыла түсетін болады деп көрсетеді [2].
Әрбір елдің қуатты күші, байлық-бағыты экономикалық даму деңгейімен ғана емес, сонымен бірге мәдени, рухани талғам деген халықтың ақыл-ойының көрінісі - тілге тікелей тәуелді екені белгілі. Ал Мәдениет туралы Қазақстан Республикасы Заңының 3-бабында: 8) балаларды, оқушы жастарды ұлттық және әлемдік мәдени құндылықтарға баулуға, эстетикалық және отаншылдыққа тәрбиелеуге ықпал ететін тәрбие жұмысын дамыту, - деген талап қойылады [3]. Бұл - ана тілін оқыту арқылы жүзеге аспақ.
Сондықтан А.Байтұрсынов сөйлеуге үйрету жайлы ...Сөйлегенде сөздің жүйесін, қисынын келтіріп сөйлеу қандай қажет болса, жазғанда да сөздің кестесін келтіріп жазу сондай керек... Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп жаза білуге, қай сөз қандай орында өзгеріп, қалайша бір-бірімен қиюласып, жалғасатын дағдысын білу керек - деп, сөйлеу мәдениетінің күрделі екендігіне көңіл бөледі [4]. Демек, тіл - халықтың жаны, сәні, тұтастай кескін-келбеті, болмысы. Адамды мұратқа жеткізетін ана тілі мен ата дәстүрі. Біздің осындай халықтық қасиетті мұрамыз, ана тіліміз - қазақ тілі. Ал ана тілі туралы Б.Хасанұлы: Ана тілі - жалпыадамдық құндылық әрі ол ұлттық өмірдің күллі саласын тегіс қамтиды, - деп көрсетеді [5].
Өмір, тіршілік адамдардың бір-бірімен араласып, қарым-қатынас жасауын қажет етеді. Дұрыс қарым-қатынас жасау үшін әр адамның сөйлесе білу мәдениеті туралы білімі мен дағдысы болады.
Тіл мәдениеті - кең ұғым. Ол - қарым-қатынас құралы болып табылатын, тілді жетілдіре беру, ұштай түсумен қатар сөз шеберлігі, сөйлеудегі әдептілік тәрізділерді де қамтиды. Ал сөйлеу мәдениеті, алдымен, әдеби тілдің грамматикалық, лексикалық, стилистикалық, орфрэпиялық, орфо-графиялық нормаларын меңгеру, сонымен бірге бейнелеуіш, көріктеуіш амал-тәсілдерді қарым-қатынас жасаудың мақсаты мен мазмұнына сай етіп қолдана білу дегенді білдіреді.
Ал Р.Сыздық тіл мәдениетінің нормалық сипатын анықтай отырып: Қазақ тілінің мемлекеттік тіл статусына ие болуы ұлттық сананы тәрбиелеуде, ұлттық намысты қорғауда, ұлттық мәдениетті көтеруде үлкен мәні бар факторға айналады. Осылардың баршасы тілдің өзіне әлеумет назарын аудартып, оның дұрыс, жемісті қызмет етуіне қойылатын талаптарды күшейтті. Солардың бірі - тіл мәдениеті деген білім - ғылым тармағы дүниеген келді. Енді қазақ тілі әлеуметтік қызмет атқарып қана қоймай, оның дұрыс, сындарлы мәдениетті түрде қолданылуы күн тәртібіне қойылды. Бұл уақыт талабы, қоғамның мәдени-рухани сұраныстарының талабы. Тіл мәдениетінің ең өзекті мәселесі - тілдік норма, - деген пікір білдіреді. [6,3].
Тұжырымдағанда, қазақ тілін оқытудағы танымдық қатысымдық (клммуникативтік), практикалық мақсаттар үнемі үш бағытта жүргізіледі:
1) тілдің әр тарауымен байланыста үнемі орфографиялық және пунктуациялық іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру арқылы;
2) тілдің әр тарауымен байланыста үнемі қазақ әдеби тілінің тілдік нормаларын игерту арқылы;
3) тілдің әр тарауымен байланыста оқушылардың өз ойын нақты, дәл, байланыстыра жеткізе білу дағдыларын қалыптастыру, дамыту арқылы.
Демек, оқушылардың тілдесім мәдениетін дамыта оқыту, тіл мәдениетін нормалық негізде қарастыру, мектеп оқушыларына тілдік норманы игерту арқылы сөйлеу мәдениетін арттыру өзекті мәселеге айналды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - мектепте қазақ тілі пәнін оқыту үдерісінде әдеби тіл нормасын игерту негізінде оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеудің нысаны: Жалпы орта білім беретін мектептерде оқушылардың қазақ тілінен тілдік норманы меңгерту арқылы тілдесім мәдениетін игерту үдерісі (процесс).
Зерттеу пәні: Тіл мәдениетін дамыта оқыту әдістемесі.
Зерттеудің міндеттері:
1. Тілдесім мәдениетін оқытудың әдіснамасын айқындап, ғылыми-теориялық негіздерін дәйектеу;
2. Тіл мәдениетінің ғылыми-теориялық негіздерін белгілеу арқылы тіл мәдениетін қалыптастыру жұмысының мазмұнын, көлемін және оның жүйесін нақтылау;
3. Оқушылардың тілдік норма туралы түсінігін кеңейтіп, олардың тілдік қателерін жіктеу арқылы оны болдырмаудың әдіс-тәсілдерін саралап, тіл мәдениетінің қалыптасу деңгейін көтеру;
4.Лексикалық норманы игерту арқылы оқушылардың сөзді қолдана білу мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақ тілін оқыту әдістемесінде алғаш рет әдеби тіл нормасын игерту арқылы сөйлеу мәдениетін дамыта оқытудың ғылыми-әдістемелік негізі жасалды, оның басты мақсаты ойлау, сөйлеу, қарым-қатынас мәдениетін дамыту нәтижесінде жака тұлғаны қалыптастыру екендігі дәйектелді;
- жалпы білім беретін орта мекетептерді әдеби тіл нормасы мен тілдесім мәдениетін оқытудың мазмұндық-құрылымдық жүйесі сипатталып мектеп сатылары бойынша оқылатын тілдік норма мен сөйлеу мәдениетінің аспектілері нақтыланды, олардың қазақ тілі пәнінің мазмұнындағы жүйесі сараланды;
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Зерттеу нәтижелері жалпы білім беретін мектептердің негізгі және бағдарлы сатыларында қазақ тілі оқыту әдістемесінің теориялық негізін байытуға, оны жаңа уақыт талабымен сабақтастықта дамытуға ықпал етеді. Зерттеу жұмысында айқындалған тілдік норманы игерту арқылы сөйлеу мәдениетін меңгертудің ғылыми-теориялық негіздемелері жалпы білім беретін орта мектептегі қазақ тілінің оқу бағдарламалары мен оқулықтарына пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеудің тәжірибелік (практикалық) маңызы. Зертеудің қорытындылары жалпы білім беретін орта мектептерде тілдесім мәдениетін оқыту санасын жетілдіруге, педагогикалық жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды даярлайтын арнаулы курстардың мазмұнын толықтыруға мүмкіндік береді.
1. Тілдесім мәдениетін игертудің мазмұны мен мақсаты және зерттелуі
1.1. Мектепе сөйлеу мәдениетін оқытудың мақсаты мен міндеттері және зерттелуі.
Тіл - адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден, тілсіз қоғам өмір сүре алмайды. Тіл - адамзат қоғамының өмір сүруінің қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғам - тілдің өмір сүруінің шарты.
Тіл - тірі тарих. Онда халықтың ғасырлар бойы жинақтаған іс-тәжірибесі мен даналығы бар. Онда оны жасаушы халықтың тарихы, шежіресі, бүкіл өмірінің жаңғырығы мен ізгі арманы мен алдағы үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің бейнесін көруге болады. Сондықтан М.Жұмабаев тілдің осынау қасиеті жайында: Қазақ тілінде қазақтың сайран даласы, біресе желсіз түнде тынық, біресе құйыңды екпінді тарихы, сар далада үдере көшкен тұрмысы асықпайтын саспайтын сабырлы мінезі - бәрі көрініп тұр, - деп көрсетеді [7].
Тіл қарым-қатынас құралы болып табылса, сөйлеу деп тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткізуді айтамыз. Сөйлеу - пікір алысу үдерісінде жеке адамның тілді пайдалануы [8].
Әдістеме ғылымында сөйлеу әрекетінің төрт түрін бөліп көрсетілген оқылым, тыңдалым, айтылым және жазылым. Мұндағы сөйлеу әрекетінің екі түрін - тыңдалым мен айтылымды - тілдесудің ауызша түріне, екі түрін - оқылым мен жазылымды - жазбаша түріне жатқызады.
Ал сөйлеу әрекеті тілдесу жағдаяттарына байланысты қарым-қатынастық мақсаттарды шешуге бағытталған дағдылар жүйесінің шығармашылық сипатқа ие болуын қажет етеді. Тілдесу жүзеге асуы үшін кем дегенде екі адам болуы керек. Бірі - ақпаратты беруші, екіншісі - қабылдаушы. Сондықтан сөйлеу әрекетінің екі түрін тыңдалым мен айтылымды - тілдесудің ауызша түріне, екі түрін - ақылым мен жазылымды - жазбаша түріне жатқызады. Бұлайша бөлу, тілдесудің бұл екі түрінің бір-бірінен едәуір алшақтығы, ерекшеліктері бар екендігін көрсетеді. Ол мәтін көлемінен де, ондағы синтаксистік құрылымнан да, жалпы тілдесу кезіндегі сөздердің мөлшерінен де байқалады. Мұнымен қоса ауызша тілдесу кезіндегі ақпарат есту арқылы қабылданса, жазбаша тілдесу кезінде ақпарат көру арқылы қабылданады. Сондықтан жазбаша тілдесу көру арқылы қабылдап, түсіну дағдысын талап етсе, ауызша тілдесу тыңдай отырып, қабылдап, түсініп, жауап беру дағдысын талап етеді.
Сөйлеу әрекетінің екі түрін өнімді (продуктивті) әрекетке, екі түрін баяндау әрекетіне жатқызады. Өнімді тілдесу кезінде сөйлеуші жеткізетін ойды өзі құрайды, басқаша айтқанда, өзі білетін, өзіне таныс тілдік құралдарды тыңдай отырып, өзі құрастырады. Ал баяндау әрекетінде тыңдап немесе оқып отырған адам айтушы мен жазушыдан келген ақпаратты тыңдап, немесе оқып қабылдайды.
Бұл сөйлесім әрекетінің түрлеріне қоса Ф.Ш.Оразбаева "тілдесімді" көрсетті. Ол: "тілдесім - сөйлесім әрекетінің барлық түрлерін қамтитын ерекше құбылыс. Ол тілдік қатнастың ең маңызды көрсеткіші бола келіп, оқылым, жазылым, айтылым, тыңдалымның іс жүзіне қолдануына мүмкіндік жасайды. Тілдесім арқылы оқу, жазу, тыңдау, сөйлеуге үйрету жүзеге асады, оларға қатысты жұмыстар атқарылады", -деп есептейді [9,75]. сондықтан біз тілдесімнің әдеби тіл нормасына сай, мәдениетті сөйлеу сапаларының қалыптасуы бойынша қарастырамыз.
Мәдениет сөзін зерттеушілер адамның әрекеті мен өзінің өмірін ұйымдастыруынан көрінетін оның қабілеті мен шығармашылық күші және сол арқылы қоғам дамуының тарихи даму деңгейін айқындауы деп түсіндіреді. Мұны философиялық сөздікте: Культура - это специфический способ организации и развития человеческой жизнедеятельности, представленной в продуктах материального и духовного труда, в системе социальных норм и учреждений, духовных ценностях, в совокупности отношений людей к природе, между собой и к самим себе, - деп анықтайды. Ал лингвистикалық және лингводидактикалық зерттеулерде мәдениет түсінігі адам баласының қоғамда, өндірісте және ғылымда қол жеткізген табыстарының жиынтығының бір-біріне арақатынасы деп көрсетіледі [10.3].
Адам әрекеті көптүрлі, қоғамдық өмірмен жан-жақты байланысты, көп қырлы, күрделі құбылыс болғандықтан, оны мәдениеттанушылар құрылымы жағынан материалдық және рухани деп, немесе бұқаралық және жоғарғы мәдениет деп бөлген. Материалдық мәдениетке еңбек құралдары, үй-тұрмыс, тұрмыстық тұтыну заттары, киім, көлік құралдары т.б. жатады да, рухани мәдениетке таным, адамгершілік, тәрбие, білім беру, құқық, философия, өнер, әдебиет, тіл, мифология, дін т.б. жатады. Бұл, әрине, шынайы өмірде аталған құбылыстардың бір-бірімен тығыз байланысты болуынан туындаған шартты түрдегі бөлу болып табылады. Мәдениеттің материалдық жағы рухани мәдениеттің бастауы болса, ал мәдениеттің рухани жағы көбінесе материалдық аяда жүзеге асады, соған иек артады.
Тілшілер мен әдіскерлер де философтар пікіріне қосыла отырып, адам қолымен жасалған дүниенің бәрі мәдениет құндылықтары деп танылады да, ол табиғаттың өзінде бар дүниелермен бірлікте тұрады деп есептеледі. Осы түрғыдан келгенде, мәдениет - адам қабілеті мен оның әрекетінің жиынтығы. Сондықтан зерттеу жұмысымыздың аясында мәдениет пен тіл мәдениеті ұғымына қысқаша талдау келтірейік.
Соңғы жылдары Қазақстанда да мәдениеттану ғылым ретінде дами бастады. Ұзақ жылдардан бергі шығыс мәдениеті идеясын жалғастырып және батыс пен орыс ғалымдарының қазіргі жаңа көзқарастарын қабылдай отырып, қазақ мәдениеттанушылары да өздерінің әртүрлі көзқарастарын ғана ұсынып қоймай, оны қазақ халқының ұлттық ерекшеліктері тұрғысында дамыта да алды.
А.Айталы Культура ұғымы қазақ тіліне мәдениет болып аударыл-ғанымен, оның мәні терең сияқты. Культура латын тілінен аударғанда жақсарту, ізгілендіру, сүйкімдендіру деген мағынаны білдіреді. Ол - игілік беруші, асыл қасиет дарытатын қазына. Мәдениет биологиялық инстинктермен емес, әлеуметтік қатынастармен реттелінеді , - дейді [11]. Кез келген халықтың мәдениеті сол халықтың өмірден көрген-білгенін өзінше пайымдауы, өзінше түйіндеуі нәтижесінде қалыптасатындығы туралы: Сөз жоқ, мәдениет - ең алдымен адам мен қоғамға тән ой-қалып, қимыл-амал, адамдардың қарым-катынасын реттейтін құндылықтардың түйіні, адамдарды қауымдастыққа, тұтастыққа біріктіретін әлеуметтік институт деп көрсетеді [11].
Мәдениеттің әрбір ұлтқа, этносқа тән өзіндік сипатына да қатысты ғалымның бірнеше құнды пікірлері, жақсы көзқарастары бар. Бірде: Мәдениет проблемасы - ұлттық жаңарудың маңызды жолы. Мәдениет пен дәстүр - өзін-өзі билеудің, ұлт болып сақталып қалудың негізі. Ұлттық болмыстың түп негізін іздегенде барлық құндылықтардың, наным-сенімдердің, білім мен парасаттың мәдениетте сақталғанын көруге болады, - деп жазса, енді бірде ғалым: Ұлттың жаңару процесінде мәдени мұраны пайдалану, оның озығы мен тозығын анықтау, жасампаздық жақтарын сақтап дамыту қоғамдық санада негізгі мәселе, - дейді [11]. Ал ұлттық мәдениеттің өзіндік ерекшелігі туралы жазушы-ғалым А.Сейдімбек: Этнография сөз болғанда мораль, этика, талғам, түсінік туралы алуан түрлі жағдайды кезіктіруге болады. Әр елдің салты басқа, иттері қара қасқа дейді қазақтың халық мәтелі. Өзге ел талғамы мен дәстүрінің өзіне ұқсауы шарт емес екендігін мойындау бар. Мейлінше гуманистік пікір екенін қолдамасқа лаж жоқ, - дейді [12]. Әрбір ұлттың өзіндік ерекшелігі дегенде қазақ халқында бай халық ауыз әдебиеті бар екенін, екінін бірінің суырып салып өлең шығаратын ақын, сөзге шешен болғандығын қазақ даласын аралаған орыс, батыс саяхатшылары да, тарихи деректер де, ауыз әдебиеті нұсқалары да растайды. Мысалы, тарихшы, мәдениеттанушы Х.Маданов: Ауыз әдебиеті халқымыздың төлтума мәдениетінің маңызды саласы, құрамдас бөлігі болып табылады, - десе [13], ұлы жазушы М.Әуезов: Өлеңмен айтқан билік, жырмен айтқан өсиет, тақпақпен айтқан дау бір кезде татуды араз, жақынды жат қылуға жараса, бір кезде іріген елді біріктіріп, ірікшінің шіріген сөзін саф қылуға жараған. Хан, қара, би, төре, аламаншыл батыр, жетекшіл қарашы, бәрі де айырмасыз сырлы сөздің қадірін білімге ұстарып зейіні ашылған еуропеецтен кем білмеген, - деп жазды [14].
Тұжырымдағанда, мәдениет - халық жинап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отыратын рухани және материалдық құндылықтар. Оның әр халықтың тіршілігінде көрінетін өзіне ғана тән ерекшелігі, тұрақты сипаты бар. Оның негізі тіл арқылы сақталады. Сондықтан оқушылардың тіл мәдениеті туралы білім, білік, дағды беруде, халықтың мәдениет құндылықтарының негізінде игертіледі.
Мәдениет әр халықтың, ұлттың тілі арқылы да көрінеді. Мәселен адамдар тілдің көмегі арқылы басқа ұлтпен қарым-қатынасқа түскенде, ол жеке тұлғаның мәдени деңгейін бақылаумен бірге, сол ұлт, халықтың мәдениет дәрежесін, яғни лингво елтануға мүмкіндік алады. Ол туралы М.Арын Бес анық еңбегінде тіл мен ұлт байланысын айта келіп, былай деп ой түйеді: тіл дегеніңіз белгілі бір халықтың жинаған рухани қазынасының жиынтығы, соның бәрін сақтайтын қоймасы іспетті. Қойма дегенде, ойға оралады, сол жинаған байлықты ұрпақтан-ұрпаққа тіл жеткізіп беріп отырмаса, әр ұрпақ өзінің рухани өмірін жаңадан бастаған болар еді[15]. Ал неміс философы В.Гумбольд: Ұлттың өзіне тән іштей данышпан рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш - тіл, - дейді [16].
Тұжырымдағанда, тіл ұлттық мәдениетті өз бойына сақтайды, келешекке жеткізеді, яғни тілдің әлеуметтік сипаты қоғаммен байланыста болады. Демек, оқушылардың тіл мәдениетін дамыта оқыту үшін тілдесімнің әлеуметтік мәнін игерудің қажеттілігі келіп шығады.
1.2. Тіл мәдениетінің әлеуметтік мәні
Әлеуметтік тіл білімінің негізгі зерттеу нысаны - қоғамдағы тілдің қатынас құралы ретінде атқаратын қызметі; әлеуметтік, саяси, мәдени, діни ахуалға сәйкес пайда болған тілдегі өзгешеліктер мен ерекшеліктер; тілдік норма, тілдік жағдай, тіл саясаты, қостілділік пен көптілділік және т.б. күрделі мәселелер. Әлеуметтік тіл білімі - тіл мен қоғамның себептік байланыстарын да зерттеумен айналысатын сала.
Әлеуметтік тіл білімі тыңдаушы мен сөйлеушінің, арасындағы қарым-қатынас пен олардың өзара байланысын, деңгейі мен сипатын анықтауды мақсат тұтады. Тыңдаушы мен сөйлеушінің өзара түсінісуінің негізгі құралы тіл болғандықтан, оның қызметін толық айқындау қажет болады. Белгілі зерттеуші-ғалым Р.Якобсон тілдің қызметін көрсету үшін, оның мынадай үш негізін айқындаған: хабарды таратушы (адресант), хабарды алушы (тындаушы) және хабардың мазмұны (референция). Хабар таратушы мен хабар алушынының арасында тілдің ұдайылық қызметі, бұйыру қызметі т.б. көрініс алады. Хабарды таратушының жаңалығында экспрессивтілік, эмотивтік қызмет болады. Ал хабардың мазмұны тілдік таңбалар арқылы қабылданады. Р.Якобсон мұны тілдік код ретінде түсіндіреді. Код - сөйлеуде тілдік бірліктер және оның әртүрлі варианттары (стиль, диалект, т.б.) арқылы таңбаланады. Тілдік хабар сөйлеу үдерісі мен оның нәтижесі ретінде танылады [17].
Тілді адам санасындағы ойдың күрделі иірімдері мен әртүрлі психофизиологиялық құбылыстар арқылы қабылданатын ақпараттардың күрделі таңбалық көрінісі ретінде де тануға негіз бар. Мұны қазақ ғалымы Ахмет Байтұрсынұлы: Тіл - адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі, - деп жазды [4]. Тілдік хабар сөйлеу үдерісі мен оның нәтижесі ретінде танылады. Сонымен қатар, тіл хабарды сақтаушы, әрі таратушы жүйе. Оның екі түрлі қасиеті бар:
- Тіл - сөздердің семантикалық және грамматикалық жүйесі арқылы ақпарат сақтауға қабілетті.
- Тілдің көмегімен ауызша және жазбаша айтылған пікір, ақпарат сақталып, тарайды. Сондықтан мәдениет пен тіл бір-бірімен байланысы құбылыстар.
Мәдениет адам қолымен жасалатын құндылық болғандықтан, ол таза табиғи үдеріс ретінде таныла алмайды. Мәдениет - әлеуметтік дамудың жемісі. Тіл - адам баласының әлеуметтік тарихында жасалған дүниетанымын негіздейді, бейнелейді. Тіл - адамның биологиялық табиғатымен байланысты да қарастырыла алады. Дыбыстың жасалуы адамның сөйлеу мүшелері арқылы орындалатындықтан, тілді биологиялық құбылыс ретінде де тану орынды болмақ. Тіл - дыбыстау органдарының, оны басқаратын орталық нерв жүйесінің қызметінің нәтижесі. Адам ағзасындағы дыбыс шығаруға қатысатын мүшелерге: өкпе, көмей, тіл, кіші тіл, тандай, тіс, ерін т.б. жатады. Осы мүшелердің тікелей қатысуымен тіл дыбыстары пайда болып, мағыналы сөздер дыбысталу үдерісі яғни сөйлеу әрекеті жүреді. Сондықтан зерттеушілер тіл ғылымында фонетикалық, семантикалық және грамматикалық әмбебап категориялар туралы айтып жүр. Ю.С.Степанов былай деп жазады: 1) если в фонологической системе данного языка имеется противопоставление: смычная фонема - африката, например [т] - [тс], то имеется и фрикативная фонема - [с]; 2) если данная коммуникативная система - человеческий язык, то в ней должны быть слоги с начальным согласным и и слоги конечным гласным, или иначе высказанное: во всех языках есть слоги с начальным гласным и слоги с конечным гласным; 3) нет языков без смычных согласных и т.п... Все о чем люди думают, так или иначе находит выражение в языке... [18]. Яғни тілде ортақ зандылықтардың болуы оның ішкі терең семантикалық, когнитивтік, онтологиялық құрылымынан келіп шығады деп пайымдауға болады.
Мәдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың келесі бір ұрпаққа жолдаған өмірсүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастықты, мұрагерлікті жүзеге асыратын салт-дәстүрлер жүйесі мәдени білімнің өзегін құрайды. Себеб "салт-дәстүр - тіл мен мәдениет бастауларының айнасы" (Гердер). Олай болса, бүгінгі таңда мектепте оқытылатын тіл пәнінің негізі мен өзегі осы салт-дәстүрлерге сай сөйлеу әдебін жаңа заман талабымен ұштастырып, меңгерту болуы тиіс. Сонда ғана оқу үдерісіндегі жаңа заманғы парадигмалармен үндестік, оның ғылыми-танымдық арқауларының қайдан бастау алатын толық пайымдауға болады.
Тілдесім мәдениетін оқытуда тірек тұжырымдарды анықтауда соңғы жылдары дамып, қалыптаса бастаған мәдениеттану саласындағы ғылыми пайымдамалар басшылыққа алынды. Мәселен, қазіргі мәдениеттану ғылымында қоғамдағы мәдениеттің мынадай қызметтері нақтыланған:
1. Тұлғаны қалыптастыру қызметі. Адам мәдениетті, ал мәдениет адамды қайлыптастырады. Ол адамның өзіндік санасының қалыптасуына алғышарт жасайды. Бұл мәденитке баулу үздіксіз дамып, жетіліп отыратын үдеріс екенін танытады. Мәдениет адамзатпен бірге үнемі өзгеріп, даму береді. Мектепте оқытылатын тіл мәдениті де мазмұна жағынан да, әдістемелік тұрғыда да өзгермелік спатқа ие болады. Себебі мәдени деңгейі өскен адам үшін оның ашылмаған қырлары болатынын танылып, мәдениетті жаңа сапаға көтеруге мүдделік туғызбай қоймайды.
2. Жалғастық, мідени мұрагерлік қызметі. Қоғамдағы ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау және шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады. Ол руханилықтың белгілі бір деңгейін меңгертудің нәтижесінде мәдениет субъектісінің өзіндік санасын жетілдіреді. Бұл бағытта тілдесім мәдениетіне қатысты білімдер өз ұлттық ділімізге сай, халықтық-танымдық іргетасы берік ұғымдарды орталық негіз етіп ұстану қажеттілігін бекітеді.
3. Танымдық қызметі. Мұнда мәдениет пен білімнің арақатынасы маңызды. Білім-мәдениеттің құрамдас бөлшегі. Интеллигенттік - мәдениет пен білімнің ішкі бірлігі мен үндестігінің деңгейі. Сондықтан пән мазмұны грамматикалық не сөз мәдениеті аясынағы тақырыптарға құрылғанымен, оның тіжңрибелік жүйесі оқушының ақыл-ой қабілеті мен адами қасиеттерін, ойлау мәдениетін жетілдіруге бағытталуы керек. Яғни жалпы мәдениет туралы кешенді білім беру нәтижесінде оқушының азаматтық келбетін қалыптастыруға, әр жүйесіне басылымдық беріледі. Ар жүйесі дегенде біз адамшылық кеңстігі туралы айтпақпыз. Ар сол күйінде кездеспейді, оның көріну формалары: ұят, намыс, ождан, ғашықтық, достық, кісілік, жомарттық, ізгілік, парасаттылық, даналық, талаптылық, т.б. екені анық. Олай болса, сөз мәдениетіне баулудың түпкі мақсатының өзі де осы қасиеттердің оқушы бойында қалыптастыру болып табылады.
4. Реттеу қызметі. Мәдениетте күнделіктіден гөрі жоғарыға, идеалға, үлгіге көбірек көңіл бөледі. Мәдени ұғымдарда нормативтік ережелік талаптар басымырақ. Бұл жалпы білім беретін орта мектептің әрбір сатысында сөз мәдениетінің арнайы тақырыптары қамтылып, сөздің сапалық қырлары оқушының жас және психологиялық ерекшеліктеріне сай жүйемен берілуі қажеттігін көрсетеді.
5. Коммуникативтік, қарым-қатынастық қызмет. Адамдардың қарым-қатынасы, мәдениеттер сұхбаттастығы - әлеуметтік шындықтың көрінісі. Әлеуметтану үдерісі де мәдени қарым-қатынасқа негізделеді. Қарым қатынассыз мәдениет көрінбейді, сондықтан оны тек идея түрінде емес, нақты әрекетке негіз етіп алу керек. Біздің зерттеу жұмысымыздың тұғырлы тірегі етіп алынған бұл қызмет тілдесім мәддениетін қазақ тілін меңгертуде абстрактылық сипатта, жалпылама мақсат түрінде белгілемей, ең бастысы, оқушыны тілдесім мәдениетіне нақты талаптар арқылы біртұтас жүйе түрінде үйретудің қажеттілігін негіздеуге түрткі болды.
Саналы қоғам құру, алдымен, сол қоғамда өмір сүретін адамдардың санасын қалыптастырумен байланысты болады. Сана тек ойлаумен байланысты емес, адамның түрлі әрекет нормалары күнделікті өмір тәжірибесі арқылы да дамиды.
"Мәдени дамудың жетекші күші ретінде, таным құралы, адамдардың бір-бірімен қатынас құралы ретінде қызмет атқаратын тіл - әрбір халықтың, әр ұлттың әрбір мүшесінің бірінші байлығы, болмысын танытатын бірінші белгісііі. Сондықтан мұғалімдер тілдің, оның ішінде ана тілінің оқытылуына, оқушының тілі даму дегенде, оның сөздік қорын байыту мәселесі аталып жүр. Бірақ алғашқы саты қаланған соң, оның жоғарысында да өрлеу қажет екендігібелгілі".
Адам өзін қоршаған тылсым дүниені қаншалықты деңгей мен дәрежеге дейін тани алса, сол деңгей мен дәреже - адам танымының жемісі. Адам сонда, біріншіден, тәжірибелік қызмет пен әрекеттің субъектісі болып табылады, екіншіден, адам таным субъектісі де болып саналады. Танылған сыртқы дүние - соны тани алатын қызмет пен әдістерде адам бойыннан тауып беретіндіктен, адам неғұрлым дүниені терең таныса, соғұрлым өзін-өзі танып жатқаны болып табылады". Бұл қағидалар тілдесім мәдениетін оқыту үдерісінде оқушыны оқу әрекетінің субъектісі деп тануды негіздеутін жаңа педагогикалық парадигмамен де тығыз сабақтасып жатқанына дәлел болады. Бұл бағытта біз "Оқушы-Оқушы" және "Оқушы - Мұғалім" арасындағы субъективтік қатынастар жүйесінде сөйлеу әдебінің, өзара сыйласымдылықтың мәні мен рөліне ерекше назар аударуға тиіспіз. Бұл білімді ізгілендіру, демократияландыру тенденцияларынан туындап, адам қалыптастырушылық мақсатты көздейтін жаңа білім жүйесімен өзара бірлікке құрылған оқытудың ерекшелігін танытады.
Білім мазмұнында оқушының өзіндік ойлау қабілеттерін, жеке көзқарастарын дамытуға тірек болар негізгі өзекті тауып, барлық ұғым-түсініктерді соған сәйкестендіріле жүйелеу қандай маңызды болса, сабақта, сабқтан тыс ұйымдастырылатын оқу процесінде баланың білімді өздігінен меңгеруіне, өзіне деген сенімділігін арттыруға, әртүрлі өмір жағдаяттарына дұрыс жол табатындай қажетті іскерліктерді қабаттастыруға бағытталатын жұмыстарды үйлестіре жүргізудің де мәні соншалықты үлкен. Соңғы жылдары отындық та, шетелдік те әдіскерлердің еңбектерінде тіл пәнін оқытуға қатысты айтылып жүрген ой-тұжырымдарын саралап қарағанда, мынадай әдіснамалық ұстанымдардың ерекшеленіп көрінетіні байқалады:
1) Білім беруді қоғамның сұранымына сәйкестендіру;
2) Білімді оқушының өміріне ең қажетті біліктіліктерін жетілдірудің базасы ретінде жүйелеу;
3) Білімді оқушының дүниетанымының, болмыс мәдениетінің қатысымдық іскерліктерінің дамуының тетігі ретінде қолдану, оның ішкі мотивациясының негізі ретінде ұсыну.
Бүгінгі ғаламтану үдерісінде ұлыттық құндылықтарды сақтау мен өзінің бет-бейнесін, ізгі дәстүрлерін сақтау жолындағы күрес ұлттық сананы сақтау күресі екенін түсіну қиын емес. Ал мұның бәрі мәдениет, ойлау, тіл деген ең негізгі құндылықтардың беріктігіне келіп тіреледі. Өйткені бұл үшеуі - халықтың рухани дамуының түп қазығы, тірегі. Олай болса, осы үштағанды сақтау ғана, оны барлық кері ықпалдарға төтеп бере алатындай жағдайға келтіру ғана халықтың болашақ тағдырын оң шешеді.
1.3. Тіл мәдениетін игертудің жүйесі
Сөз мәдениетін меңгертуде басты міндеттердің бірі оқушының бойында ұлттық ділді қалыптастыру болып саналады. Өйткені сөз сөйлеуді өнер тұтқан халқымыздың өнер тұтқан халқымыздың байрлық ой түйіндері оның шынай халықтық болмысымен тікелей байланыты. Ал, ұлттық ділге қажет етіп отырған нәрсе - текті адам идеясы. Конфуцийдің пайымдауынша, текті адам - тек қана этникалық ұғым емес, ол сонымен қатар саясы-мәдени ұғым. Мұнда әдептілік қасиеттер шешуші рөл атқарады. Текті адамды, текті әулетті қалыптастыру - ізгілікті қоғамның басты міндеті, ол ұлттық ділдің алтын қазығы. Ал тектіліктің бір белгісі - оның сөйлеу мәдениеті.
Ұлттық ділді түсінуге жол ашатын идеялар:
:: адам - ең жоғарғы құндылық;
:: жеке адам қоғам дамуының мүмкіндіктерін жүзеге асырушы тұлға, сондықтан барлық әлеуметтік және әдептілік (этикалық) қатынастарды жетілдіру керек;
:: нарықтық экономика әр адамның іскерлік, әрекеттілік, тапқырлық, ізденімпаздық, білімділік және ойлау өрісінің биіктігін қажет етеді;
:: рух бостандығы - адам табиғатының негізгі қасиеті. Ұлттық ділдің бастауы - тарих, осы арқылы оны күшейту бүгінгі күннің мұраты (бұл білім мазмұнының макромоделіне негіз болған үш тағанмен сабақтасады);
:: қоғамдық-саяси, философиялық, құқықтық ой-пікірдің дамуын біртұтас мағыналық ұльтық діл дәрежесінде зерттеп, мәдениеттану, әлеуметтану, саясаттану бағыттарында оны ұғыну және тұжырым жасау кең де ауқынды ақиқатты тануға қол жеткізеді.
Білім - ұлттың ақыл-ой мен ерік-жігерін қалыптастырушы тірек. Ендеше ол мемлекеттің саясаттың әр адамның сол мемлекет мүддесін дұрыс түсінуінің, оны сақтауға, орындауға деген шын сенімінің де негізі болуы тиіс. Білім берудің ұлттық жүйесін қалыптастыру - ұлттық дәстүрлерді сыртқы кері күштерден қорғаныс ретінде біліммен сабақтастыра пайдалану деген сөз.
Білім беру жүйесіндегі оқыту мәселелері мен ұлттық мүдденің жақындасуы ғана білімнің мемлекет дамуындағы стратериялық рөлін күшейте түспек. Тәрбиелік қуаты берік білім халықтың болашақ даму бағытын өз айқындауына жол ашады. Ал бұл ана тілінің оқытылу сапасы мен оның ұйымдастырылуынаң түпкі нәтижеге сәйкестік деңгейіне тікелей қатысты. Бұл тілге ұлттық ділдің бірден-бір тірегі, тіні деп қарайды қажет етеді. Оның үстіне тіл - таным құралы, тіл арқылы адам дүниені танып біледі, барлық білімді сол арқылы игереді. Бұл орайда білім саласы әлемдік тенденцияларға сәйкес өз бағыттарын белгілеуі тиіс, бірақ олардың барлығы да ұлттың тарихи-мәдени топырағында дамуы керек. Сол себепті тілді оқыту әдістемесінде педагогикалық тұрғыда мынадай арнайы міндеттерді шешу қажеттігі анықталады:
1. Мәдени иммунитетті дамыту үшін тілді адам табиғатының бөлінбес саласы ретінде ұғындыру.
2. Толық мәніндегі тілдік білімнің мақсаты жалаң ережелерді, жекелеген тілдік дағдыларды меңгерту емес, тілдің өмілрік үдерісінің интенсивтілігін ұйымдастыру арқылы баланың ана тілінде сөйлеуге деген мүдделілігін ояту, баланың ішкі сөйлеу тілінің пайда болуына алғышарт жасау. Өйткені, "жас ұрпақ бойындағы рухтың өшуі - грамматикалық ережелер мен әдебиеттану анатомиясын" құрған оқытудың зардабып.
3. Тілдік білім жүйесін ана тілінің әр адам өмірінің табиғи нормасы екеніне негіздеу.
Осыған байланысты шұғыл түрде жүзеге асырылуы тиіс аса маңызды мәселе - оқу жүйесінде баланың өмірлік мүддесіне сай, соны қанағаттандыратындай мотивациялық технологияларды қалыптастырудың жаңа жүйесі анықтау жайы. Бұл әлемдік озық тәжірибеде дәлелденгендей, "пәндік-білімдік парадигманы тілге деген сүйіспеншілік парадигмасымен алмастыру арқылы шешіледі". Олай болса, "тілдің ұлттық мәдениеттің бір бөлігі ретінде оқй-тәрбие процесінің түп қазығы болатындығына" "оқушының дара тұлға ретінде дамытылуының, яғни білім жүйесіндегі демократиялықтың, ізгілендірудің, гуманитарландырудың жүзеге асуының бірден-бір тірегі ретінде ана тілінің меңгерілуіне" ерекше мән беру қажеттігі күннен күнге дәлелденіп келеді. Өйткені жалпы білім беретін мектептің басты мақсаты - дара тұлғаның дамуына мүмкіндік жасау болса, сол тұлғаның басты көрсеткіші - сөйлеу әрекетін еркін меңгеруі, өз ойын ашық айта алуы ғана емес, сонымен қатар, оның өзіндік сөйлеу стилінің қалыптасуы. Қазіргі ана тілі сабақтаныда тілдік қатынас қажасау мәселесіне басымдылық берілуі - тілдің адам болмысы мен бірлігіне сүйеніп жасалған жаңа қадам. Мәселем, ресейлік ғалым Г.В.Кошанский өзінің "Теория речевых актов как один из вариантов теории речевой деятельности" атты еңбегінде: "Тілдік қатынастың тек ақпараттық қызметпен шектелмейтінін, адамдардың өзара түсінуінің құралы екенін оқушыға ұғындыруы қажеттігін" атап көрсетеді.
Ең басты парадигманың бірі - тіл білімі саласында тілдесім мәдениетінің түп қызығы тілдік тұлға болуға тиіс деген антропоцентристік жаңа парадигмада оқушыны дамыту оның сөз мәдениетін дамыту деген ұғыммен барабарлығын танытады. Себебі сөз арқылы баланың ойлау қабілеті, тыңдау қабілеті, қатысымдық қабілеті жетілдіріле отырып, түпкі нәтижесінде оның дара тұлға ретінде қалыптасуына жол ашады. Біз жалпы орта білім жүйесінің негізгі сатысында ұсынып отырған әдеби тіл нормалары мен бағдарлы мектептерді ұсынатын сөз мәдениеті мен шешендік негіздері тұтастай сол оқушының танымдық қабілеттерін шыңдауға, қатысымдық қабілетін қалыптастыруға бағытталады. Олай болса, тілдесім мәдениеті - дара тұлға қалыптасрытудың негізі болып саналады.
Тұжырымдай келгенде, тілдесім мәдениетінің модулі мынадай болып шығады: (№1 сурет).
Тілдесім мәдениетінің моделі
Тілдік норма
Тілдік дағды
Әлеумет-тік норма
Қатысым-дық норма
Қатысым-дық жағды
Жағдаят-тың дағды
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
сөйлеу мәдениеті
Этикалық дағды
Этикалық норма
Дыбыстардың жасалу жолы анатомиялық, психофизиологиялық сипатта болғандықтан, тілдің өзін де табиғи кұбылыс ретінде тани аламыз. Демек, тіл екі жақты күрделі кұрылым. Ол бір жағынан табиғи үдерістің нәтижесі бола алса, екінші жағынан әлеуметтік құбылыстарды таңбалаушы ретінде де бағаланады. Әр тілде сөздің мазмұны мен мәні белгілі тұлға арқылы таңбаланады. Адам лебізінің тууы мен қабылдану зандылығы, терең кұрылымдық сипаты тілдің табиғатын айқындап тұрады. Ал өз кезегінде, мәдениет те тілдің мазмұнын анықтай алады. Адам қолынан шыкқан сан түрлі бұйымдарды, қоршаған ортадағы кұбылыстарды, қоғамдағы қатынастарды, адам мінезінің сан алуан қырын, рухани таным-түсініктерді, дәстүрлі тағылымдарды атау қажеттілігі тілді дамытып отырады. Мұның өзі тіл мен мәдениеттің қарым-қатынасы мен байланысын нақтылай түседі.
Сондықтан тілдесім мәдениетінде сол ұлттың қарым-қатынасындағы сөйлеу әдебі көрінеді. Ал сөйлеу әдебі ұлттық ерекшеліктерімен айқындалады. Мәселен, есімдікті сен мен сіз сөздерінің қолданылуын алайық. Осы екі есімдіктің тіл арқылы сөйлеуде оның қайсысын таңдау - әңгімелесушілердің әлеуметтік жағдайына, қарым-қатынастың түріне (ресми, ресми емес), қатысымға қатысушылардың туыстық қатынасына, таныстықтарының деңгейіне т.б. әртүрлі себептерге байланысты. Қазақ халқының әдебі ережелері бойынша сіз есімдігі мынадай жағдайларда пайдаланылады: 1) бейтаныс адаммен тілдескенде; 2) ресми жағдайлардағы тілдесулерде; 3) сұхбаттағы қадірлі, сыйлы, яғни сыпайы сөйлесуді қажет ететін кісі болғанда; 4) жасы үлкен немесе қызметі жоғары адаммен сөйлескенде т.б. Ал сен есімдігі: 1) өте тығыз достық, жолдастық қатынастағы кісімен сөйлескенде; 2) қарым-қатынастың ресми емес түрінде; 3) өзіне жақын, туыс, дос адаммен сөйлескенде; 4) жасы кіші немесе жасы да, қызметі де төмен адаммен сұхбаттасқанда.
Бұдан шығатын қорытынды, әңгімелесуші жақтардың сөйлеу әдебін дұрыс таңдап, іріктей білуі әңгімелесушілер арасында өзара жайлы, ыңғайлы ахуал туғызып, қандай қарым-қатынастың (ресми, күнделікті) болмасын нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Ал бұл сөйлеу әрекетінің жемісі мәтін арқылы көрінеді.
В.А.Маслова тіл мәдениетіне орай сөздерді, соның ішінде тұрақты сөз тіркестерін таңдап қолдануға қатысты мынадай мәселелерді бөліп көрсетеді: 1) баламасы жоқ сөздер; 2) мифтенген тілдік бірліктер; 3)тілде орныққан мәдениеттің әдет-ғұрыпқа қатысты түрлері, аңыздар, салт-дәстүрлер, наным-сенімдер; 4) тілдегі стереотиптер, эталондар; 5) бейнелі сөздер; 6) сөйлеу мәдениеті; 7) сөйлеу этикеті саласы [34].
Бұл айтылғандарға Л.Н.Мурзин мәтінді қосады. Ол: Текст - как важнейшая единица культуры, - дейді [19]. Өйткені лингвомәдениеттанудың тілде бұған дейін сақталып келген сөздік қордағы тілдік бірліктердің өмір сүріп, қызмет етуін ғана емес, сонымен бірге күнделікті сөйлеу тілінде кездесіп, адамға күнделікті қарым-қатынас жасау үдерісінде қызмет етіп жүрген тілдік бірліктерді де, басқаша айтқанда тіл дамуының диахрондық сипатын да қарастыратынын аңғартады. Осы мақсат үшін қажет тілдік бірліктердің өзара байланысы мен әсерін халықтың мәдениетімен бірлікте қарастырылады. Ал тіл мәдениеті негізінде қатысымдық касиетімен анықталады. Мәселен тілдесім әрекетінің қарым-қатынастағы тиімді болу мәселелерін қарастырайық.
Сөйлеу қызметінің бірі - белгілі бір мазмұнды (ақпаратты) құрастыру және жеткізу. Бұл тұтастық Л.Н.Мурзин мәтін арқылы көрсетеді: "Текст - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушсі
Ф.ғ.д. С.Р.Боранбаев
___________________
___6__ __04____2010ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: "Тіл мәдениеті және лексикалық норма"
050117 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған: ФИ-06-1к1 тобының студенті Искакова Мөлдір
Ғылыми жетекші п.ғ.к. доцент м.а. С.Ә.Тұрмаханова
Шымкент - 2010 ж.
Ф.7.15 - 07
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факултеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
Мамандығы: 050117 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Бекітемін______________
Қазақ тіл білімі кафедрасының
меңгерушісі ф.ғ.д. С.Р.Боранбаев
_06__ ____10_______ 2010 ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
Т А П С Ы Р М А №
Студент: Искакова Мөлдір ФИ-06-1к1 тобы
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Тіл мәдениеті және лексикалық норма
Университет бойынша 14.11.2009 ж. №10-306 с бұйрығымен бекітілген
Жұмысты (жобаны) аяқтау мерзімі: сәуір, 2010 ж.
Жұмысты (жобаны) орындауға берілген мәліметтер: Тіл мәдениетінің теориялық негіздері мен сапалық қасиеттерін анықтау, әдеби тіл нормаларының тіл мәдениетінің сапалық қасиеттеріне негіз болатын сипаттау тілдік норманың мектепте оқытылу жүйесін талдау арқылы оны оқытудың жүйесін нақтылау.
Жеке тапсырма: Тіл мәдениетінің теориялық негіздерін анықтау және оның қатысымдық сапалық қасиеттерін түсіндіру, әдеби тіл нормасының тіл мәдениеті сапаларының негізі болатынын дәлелдеу
Түсіндіру парағының мазмұны
№
Бөлімдері
Орындалу мерзімі
Кеңесші
1
Кіріспе
04.09.09-01.10.09.
С.Тұрмаханова
2
oo Тілдесім мәдениетін игертудің мазмұны мен мақсаты және зерттелуі
1.1. Мектепе сөйлеу мәдениетін оқытудың мақсаты мен міндеттері және зерттелуі.
1.2. Тіл мәдениетінің әлеуметтік мәні
1.3.Тіл мәдениетін игертудің жүйесі
1.4. Әдеби тіл нормасы және оларды игертудің жүйесі
01.10.09-
30.12.09
С.Тұрмаханова
3
2. Лексикалық норма және сөзді сөйлеу мәдениеті
мақсатына орай оқытудың мазмұны, жүйесі
2.1. Мектепте берілетін лексикалық білім, білік дағды
2.3. Оқушылардың сөзді мағына-мәнеріне орай орынды да қисынды қолдану дағдыларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
2.2. Лексикалық нормада сөзді қолдана білуге жаттықтыру және оның ұстанымдары
2.4. Лексикалық норма және оқушылардың сөз қолдана білу икемділіктері мен дағдыларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
05.01.10.-30.03.10
С.Тұрмаханова
4
Қорытынды
01.04.10.-15.04.10
С.Тұрмаханова
Тапсырма берілген күні 04.09.2009 ж.
Диплом жұмысының жетекшісі ________ п.ғ.к. доцент м.а. Тұрмаханова С.
Қолы
Тапсырманы қабылдап алған студент _______ М.Искакова.ФИ-06-1к1тобы
Қолы
Дипломдық жұмысқа ғылыми жетекшісінің пікірі
Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2015 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында басты міндет - қазақ тілі мәдениетін көтеру мен жетілдіруді насихаттау дей келіп, ана тіліміздің сөздік қазынасын жақсы, дұрыс пайдалану, терминдер мен тілдік нормалардың сақталынуы, нормадан ауытқуының себептерінің айқындалуы сияқты мәселелердің шешілу қажеттілігі айтылған. Сондықтан зерттеу жұмысының тақырыбы өзекті болып табылады.
Зерттеу еңбегі екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде тіл мәдениетінің ғылыми-теориялық негіздері, зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді талдау, тіл мәдениетінің нормалық сипаты, оқыту жүйесі анықталған. Әсіресе, зерттеу жұмысында тіл мәдениетінің нормалық негізін ашып көрсеткен.
Зерттеу жұмысының екінші бөлімінде оқушыларға тіл мәдениетін дамыта оқытуда лексикалық норманы игертудің әдіс-тәсілдері қарастырылған. Мысалы, лексикалық норманы игертудегі сөздік қорды байыту мен сөзді орынды, дұрыс қолдана білуге жаттықтырудың әдіс-тәсілдеріне тоқталған. Бұл мәселе оқушылардың тіліндегі лексикалық қателерді талдау арқылы оның жіберу себептерін анықталғанжәне ол қателерді, түзету арқылы тіл мәдениетін арттырудың жолдары көрсетілген.
Қорытынды бөлімінде зерттеу мәселесі бойынша тұжырымдар жасалып, оқушылардың тіл мәдениетін дамыта оқыту туралы ұсыныстар келтірілген.
Қорыта келгенде, диплом жұмысы - зерттеу мәселелерін жан-жақты аша білген, жүйелі жазылған, аяқталған еңбек. Зерттеу жұмысы сауатты жазылып, диплом жұмыстарына қойылатын талаптарды жоғары деңгейде орындаған. Қорғауға ұсынуға болады.
Ғылыми жетекші п.ғ.к. доцент м.а.
"_______" ______2010 ж. ___________ С.Ә.Тұрмаханова
қолы
Диплом жұмысы жөніндегі кафедраның
қорытындысы
Дипломдық жұмыс қаралды және студент М.Искакованың дипломдық жұмысы (жобасы) Мемлекеттік аттестаттау комиссиясына қорғауға жіберілсін.
Кафедра меңгерушісі: С.Р.Боранбаев
"_______" _________ 2010 ж.
Кіріспе
Мектепте тілді оқыту жұмыстарына ерекше көңіл бөлінген. Тіл арқылы балаға барлық ғылымның негізі үйретіледі. Ә. Сәдуақасовтың: "Адамды бір-бірімен қоғамдастыратын басты құралдың бірі - тіл. Оқушылардың білімді болуының басы айтушының сөзін тыңдай білуден, дұрыс сөйлей алудан басталады. Әрбір пәннен тиянақты білім алу да тілге байланысты", - деуі де сондықтан [1,26].
Оқушы дұрыс сөйлеп, сауатты жазу үшін, ең алдымен, қазақ тілінің заңдылықтарын үйреніп, айтылмақ ойды ауызша да жазбаша түрде дәл әрі айқын етіп жеткізе білу талабы қойылады. Қазақстан республикасы жалпы орта, білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарында Қазақ тілі пәнін оқытудың мақсаты - ана тілінің қоғамдық әлеуметтік мәнін түсінген, тілдің қызметін жүйелі меңгерген, қарым-қатынастық біліктілігі дамыған, мәдениетінің талаптарына сай іскерлікті меңгерген дара тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу, - деп анықталады [2.7]. Осыған орай қазіргі кезде Қазақ тілі пәнінің мазмұнына стилистика және тіл мәдениеті мәселелері қамтылған.
Диплом жұмысының өзектілігі. Тіпті жалпыға міндетті стандартта бұл мәселелер одан әрі дамытыла түседі: Соңғы жылдары отандық және әлемдік тәжірибеде тілші, мәдениеттанушы ғалымдарының лингвокультурологияны арнайы ғылым саласы негізінде зерттей бастағаны белгілі. Бұл саладағы тұғырнамалық тұжырымдарды басшылыққа ала отырып, болашақта бағдарлы мектептердегі Сөз мәдениеті курсының мазмұны да толықтырыла түсетін болады деп көрсетеді [2].
Әрбір елдің қуатты күші, байлық-бағыты экономикалық даму деңгейімен ғана емес, сонымен бірге мәдени, рухани талғам деген халықтың ақыл-ойының көрінісі - тілге тікелей тәуелді екені белгілі. Ал Мәдениет туралы Қазақстан Республикасы Заңының 3-бабында: 8) балаларды, оқушы жастарды ұлттық және әлемдік мәдени құндылықтарға баулуға, эстетикалық және отаншылдыққа тәрбиелеуге ықпал ететін тәрбие жұмысын дамыту, - деген талап қойылады [3]. Бұл - ана тілін оқыту арқылы жүзеге аспақ.
Сондықтан А.Байтұрсынов сөйлеуге үйрету жайлы ...Сөйлегенде сөздің жүйесін, қисынын келтіріп сөйлеу қандай қажет болса, жазғанда да сөздің кестесін келтіріп жазу сондай керек... Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп жаза білуге, қай сөз қандай орында өзгеріп, қалайша бір-бірімен қиюласып, жалғасатын дағдысын білу керек - деп, сөйлеу мәдениетінің күрделі екендігіне көңіл бөледі [4]. Демек, тіл - халықтың жаны, сәні, тұтастай кескін-келбеті, болмысы. Адамды мұратқа жеткізетін ана тілі мен ата дәстүрі. Біздің осындай халықтық қасиетті мұрамыз, ана тіліміз - қазақ тілі. Ал ана тілі туралы Б.Хасанұлы: Ана тілі - жалпыадамдық құндылық әрі ол ұлттық өмірдің күллі саласын тегіс қамтиды, - деп көрсетеді [5].
Өмір, тіршілік адамдардың бір-бірімен араласып, қарым-қатынас жасауын қажет етеді. Дұрыс қарым-қатынас жасау үшін әр адамның сөйлесе білу мәдениеті туралы білімі мен дағдысы болады.
Тіл мәдениеті - кең ұғым. Ол - қарым-қатынас құралы болып табылатын, тілді жетілдіре беру, ұштай түсумен қатар сөз шеберлігі, сөйлеудегі әдептілік тәрізділерді де қамтиды. Ал сөйлеу мәдениеті, алдымен, әдеби тілдің грамматикалық, лексикалық, стилистикалық, орфрэпиялық, орфо-графиялық нормаларын меңгеру, сонымен бірге бейнелеуіш, көріктеуіш амал-тәсілдерді қарым-қатынас жасаудың мақсаты мен мазмұнына сай етіп қолдана білу дегенді білдіреді.
Ал Р.Сыздық тіл мәдениетінің нормалық сипатын анықтай отырып: Қазақ тілінің мемлекеттік тіл статусына ие болуы ұлттық сананы тәрбиелеуде, ұлттық намысты қорғауда, ұлттық мәдениетті көтеруде үлкен мәні бар факторға айналады. Осылардың баршасы тілдің өзіне әлеумет назарын аудартып, оның дұрыс, жемісті қызмет етуіне қойылатын талаптарды күшейтті. Солардың бірі - тіл мәдениеті деген білім - ғылым тармағы дүниеген келді. Енді қазақ тілі әлеуметтік қызмет атқарып қана қоймай, оның дұрыс, сындарлы мәдениетті түрде қолданылуы күн тәртібіне қойылды. Бұл уақыт талабы, қоғамның мәдени-рухани сұраныстарының талабы. Тіл мәдениетінің ең өзекті мәселесі - тілдік норма, - деген пікір білдіреді. [6,3].
Тұжырымдағанда, қазақ тілін оқытудағы танымдық қатысымдық (клммуникативтік), практикалық мақсаттар үнемі үш бағытта жүргізіледі:
1) тілдің әр тарауымен байланыста үнемі орфографиялық және пунктуациялық іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру арқылы;
2) тілдің әр тарауымен байланыста үнемі қазақ әдеби тілінің тілдік нормаларын игерту арқылы;
3) тілдің әр тарауымен байланыста оқушылардың өз ойын нақты, дәл, байланыстыра жеткізе білу дағдыларын қалыптастыру, дамыту арқылы.
Демек, оқушылардың тілдесім мәдениетін дамыта оқыту, тіл мәдениетін нормалық негізде қарастыру, мектеп оқушыларына тілдік норманы игерту арқылы сөйлеу мәдениетін арттыру өзекті мәселеге айналды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - мектепте қазақ тілі пәнін оқыту үдерісінде әдеби тіл нормасын игерту негізінде оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеудің нысаны: Жалпы орта білім беретін мектептерде оқушылардың қазақ тілінен тілдік норманы меңгерту арқылы тілдесім мәдениетін игерту үдерісі (процесс).
Зерттеу пәні: Тіл мәдениетін дамыта оқыту әдістемесі.
Зерттеудің міндеттері:
1. Тілдесім мәдениетін оқытудың әдіснамасын айқындап, ғылыми-теориялық негіздерін дәйектеу;
2. Тіл мәдениетінің ғылыми-теориялық негіздерін белгілеу арқылы тіл мәдениетін қалыптастыру жұмысының мазмұнын, көлемін және оның жүйесін нақтылау;
3. Оқушылардың тілдік норма туралы түсінігін кеңейтіп, олардың тілдік қателерін жіктеу арқылы оны болдырмаудың әдіс-тәсілдерін саралап, тіл мәдениетінің қалыптасу деңгейін көтеру;
4.Лексикалық норманы игерту арқылы оқушылардың сөзді қолдана білу мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақ тілін оқыту әдістемесінде алғаш рет әдеби тіл нормасын игерту арқылы сөйлеу мәдениетін дамыта оқытудың ғылыми-әдістемелік негізі жасалды, оның басты мақсаты ойлау, сөйлеу, қарым-қатынас мәдениетін дамыту нәтижесінде жака тұлғаны қалыптастыру екендігі дәйектелді;
- жалпы білім беретін орта мекетептерді әдеби тіл нормасы мен тілдесім мәдениетін оқытудың мазмұндық-құрылымдық жүйесі сипатталып мектеп сатылары бойынша оқылатын тілдік норма мен сөйлеу мәдениетінің аспектілері нақтыланды, олардың қазақ тілі пәнінің мазмұнындағы жүйесі сараланды;
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Зерттеу нәтижелері жалпы білім беретін мектептердің негізгі және бағдарлы сатыларында қазақ тілі оқыту әдістемесінің теориялық негізін байытуға, оны жаңа уақыт талабымен сабақтастықта дамытуға ықпал етеді. Зерттеу жұмысында айқындалған тілдік норманы игерту арқылы сөйлеу мәдениетін меңгертудің ғылыми-теориялық негіздемелері жалпы білім беретін орта мектептегі қазақ тілінің оқу бағдарламалары мен оқулықтарына пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеудің тәжірибелік (практикалық) маңызы. Зертеудің қорытындылары жалпы білім беретін орта мектептерде тілдесім мәдениетін оқыту санасын жетілдіруге, педагогикалық жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды даярлайтын арнаулы курстардың мазмұнын толықтыруға мүмкіндік береді.
1. Тілдесім мәдениетін игертудің мазмұны мен мақсаты және зерттелуі
1.1. Мектепе сөйлеу мәдениетін оқытудың мақсаты мен міндеттері және зерттелуі.
Тіл - адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден, тілсіз қоғам өмір сүре алмайды. Тіл - адамзат қоғамының өмір сүруінің қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғам - тілдің өмір сүруінің шарты.
Тіл - тірі тарих. Онда халықтың ғасырлар бойы жинақтаған іс-тәжірибесі мен даналығы бар. Онда оны жасаушы халықтың тарихы, шежіресі, бүкіл өмірінің жаңғырығы мен ізгі арманы мен алдағы үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің бейнесін көруге болады. Сондықтан М.Жұмабаев тілдің осынау қасиеті жайында: Қазақ тілінде қазақтың сайран даласы, біресе желсіз түнде тынық, біресе құйыңды екпінді тарихы, сар далада үдере көшкен тұрмысы асықпайтын саспайтын сабырлы мінезі - бәрі көрініп тұр, - деп көрсетеді [7].
Тіл қарым-қатынас құралы болып табылса, сөйлеу деп тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткізуді айтамыз. Сөйлеу - пікір алысу үдерісінде жеке адамның тілді пайдалануы [8].
Әдістеме ғылымында сөйлеу әрекетінің төрт түрін бөліп көрсетілген оқылым, тыңдалым, айтылым және жазылым. Мұндағы сөйлеу әрекетінің екі түрін - тыңдалым мен айтылымды - тілдесудің ауызша түріне, екі түрін - оқылым мен жазылымды - жазбаша түріне жатқызады.
Ал сөйлеу әрекеті тілдесу жағдаяттарына байланысты қарым-қатынастық мақсаттарды шешуге бағытталған дағдылар жүйесінің шығармашылық сипатқа ие болуын қажет етеді. Тілдесу жүзеге асуы үшін кем дегенде екі адам болуы керек. Бірі - ақпаратты беруші, екіншісі - қабылдаушы. Сондықтан сөйлеу әрекетінің екі түрін тыңдалым мен айтылымды - тілдесудің ауызша түріне, екі түрін - ақылым мен жазылымды - жазбаша түріне жатқызады. Бұлайша бөлу, тілдесудің бұл екі түрінің бір-бірінен едәуір алшақтығы, ерекшеліктері бар екендігін көрсетеді. Ол мәтін көлемінен де, ондағы синтаксистік құрылымнан да, жалпы тілдесу кезіндегі сөздердің мөлшерінен де байқалады. Мұнымен қоса ауызша тілдесу кезіндегі ақпарат есту арқылы қабылданса, жазбаша тілдесу кезінде ақпарат көру арқылы қабылданады. Сондықтан жазбаша тілдесу көру арқылы қабылдап, түсіну дағдысын талап етсе, ауызша тілдесу тыңдай отырып, қабылдап, түсініп, жауап беру дағдысын талап етеді.
Сөйлеу әрекетінің екі түрін өнімді (продуктивті) әрекетке, екі түрін баяндау әрекетіне жатқызады. Өнімді тілдесу кезінде сөйлеуші жеткізетін ойды өзі құрайды, басқаша айтқанда, өзі білетін, өзіне таныс тілдік құралдарды тыңдай отырып, өзі құрастырады. Ал баяндау әрекетінде тыңдап немесе оқып отырған адам айтушы мен жазушыдан келген ақпаратты тыңдап, немесе оқып қабылдайды.
Бұл сөйлесім әрекетінің түрлеріне қоса Ф.Ш.Оразбаева "тілдесімді" көрсетті. Ол: "тілдесім - сөйлесім әрекетінің барлық түрлерін қамтитын ерекше құбылыс. Ол тілдік қатнастың ең маңызды көрсеткіші бола келіп, оқылым, жазылым, айтылым, тыңдалымның іс жүзіне қолдануына мүмкіндік жасайды. Тілдесім арқылы оқу, жазу, тыңдау, сөйлеуге үйрету жүзеге асады, оларға қатысты жұмыстар атқарылады", -деп есептейді [9,75]. сондықтан біз тілдесімнің әдеби тіл нормасына сай, мәдениетті сөйлеу сапаларының қалыптасуы бойынша қарастырамыз.
Мәдениет сөзін зерттеушілер адамның әрекеті мен өзінің өмірін ұйымдастыруынан көрінетін оның қабілеті мен шығармашылық күші және сол арқылы қоғам дамуының тарихи даму деңгейін айқындауы деп түсіндіреді. Мұны философиялық сөздікте: Культура - это специфический способ организации и развития человеческой жизнедеятельности, представленной в продуктах материального и духовного труда, в системе социальных норм и учреждений, духовных ценностях, в совокупности отношений людей к природе, между собой и к самим себе, - деп анықтайды. Ал лингвистикалық және лингводидактикалық зерттеулерде мәдениет түсінігі адам баласының қоғамда, өндірісте және ғылымда қол жеткізген табыстарының жиынтығының бір-біріне арақатынасы деп көрсетіледі [10.3].
Адам әрекеті көптүрлі, қоғамдық өмірмен жан-жақты байланысты, көп қырлы, күрделі құбылыс болғандықтан, оны мәдениеттанушылар құрылымы жағынан материалдық және рухани деп, немесе бұқаралық және жоғарғы мәдениет деп бөлген. Материалдық мәдениетке еңбек құралдары, үй-тұрмыс, тұрмыстық тұтыну заттары, киім, көлік құралдары т.б. жатады да, рухани мәдениетке таным, адамгершілік, тәрбие, білім беру, құқық, философия, өнер, әдебиет, тіл, мифология, дін т.б. жатады. Бұл, әрине, шынайы өмірде аталған құбылыстардың бір-бірімен тығыз байланысты болуынан туындаған шартты түрдегі бөлу болып табылады. Мәдениеттің материалдық жағы рухани мәдениеттің бастауы болса, ал мәдениеттің рухани жағы көбінесе материалдық аяда жүзеге асады, соған иек артады.
Тілшілер мен әдіскерлер де философтар пікіріне қосыла отырып, адам қолымен жасалған дүниенің бәрі мәдениет құндылықтары деп танылады да, ол табиғаттың өзінде бар дүниелермен бірлікте тұрады деп есептеледі. Осы түрғыдан келгенде, мәдениет - адам қабілеті мен оның әрекетінің жиынтығы. Сондықтан зерттеу жұмысымыздың аясында мәдениет пен тіл мәдениеті ұғымына қысқаша талдау келтірейік.
Соңғы жылдары Қазақстанда да мәдениеттану ғылым ретінде дами бастады. Ұзақ жылдардан бергі шығыс мәдениеті идеясын жалғастырып және батыс пен орыс ғалымдарының қазіргі жаңа көзқарастарын қабылдай отырып, қазақ мәдениеттанушылары да өздерінің әртүрлі көзқарастарын ғана ұсынып қоймай, оны қазақ халқының ұлттық ерекшеліктері тұрғысында дамыта да алды.
А.Айталы Культура ұғымы қазақ тіліне мәдениет болып аударыл-ғанымен, оның мәні терең сияқты. Культура латын тілінен аударғанда жақсарту, ізгілендіру, сүйкімдендіру деген мағынаны білдіреді. Ол - игілік беруші, асыл қасиет дарытатын қазына. Мәдениет биологиялық инстинктермен емес, әлеуметтік қатынастармен реттелінеді , - дейді [11]. Кез келген халықтың мәдениеті сол халықтың өмірден көрген-білгенін өзінше пайымдауы, өзінше түйіндеуі нәтижесінде қалыптасатындығы туралы: Сөз жоқ, мәдениет - ең алдымен адам мен қоғамға тән ой-қалып, қимыл-амал, адамдардың қарым-катынасын реттейтін құндылықтардың түйіні, адамдарды қауымдастыққа, тұтастыққа біріктіретін әлеуметтік институт деп көрсетеді [11].
Мәдениеттің әрбір ұлтқа, этносқа тән өзіндік сипатына да қатысты ғалымның бірнеше құнды пікірлері, жақсы көзқарастары бар. Бірде: Мәдениет проблемасы - ұлттық жаңарудың маңызды жолы. Мәдениет пен дәстүр - өзін-өзі билеудің, ұлт болып сақталып қалудың негізі. Ұлттық болмыстың түп негізін іздегенде барлық құндылықтардың, наным-сенімдердің, білім мен парасаттың мәдениетте сақталғанын көруге болады, - деп жазса, енді бірде ғалым: Ұлттың жаңару процесінде мәдени мұраны пайдалану, оның озығы мен тозығын анықтау, жасампаздық жақтарын сақтап дамыту қоғамдық санада негізгі мәселе, - дейді [11]. Ал ұлттық мәдениеттің өзіндік ерекшелігі туралы жазушы-ғалым А.Сейдімбек: Этнография сөз болғанда мораль, этика, талғам, түсінік туралы алуан түрлі жағдайды кезіктіруге болады. Әр елдің салты басқа, иттері қара қасқа дейді қазақтың халық мәтелі. Өзге ел талғамы мен дәстүрінің өзіне ұқсауы шарт емес екендігін мойындау бар. Мейлінше гуманистік пікір екенін қолдамасқа лаж жоқ, - дейді [12]. Әрбір ұлттың өзіндік ерекшелігі дегенде қазақ халқында бай халық ауыз әдебиеті бар екенін, екінін бірінің суырып салып өлең шығаратын ақын, сөзге шешен болғандығын қазақ даласын аралаған орыс, батыс саяхатшылары да, тарихи деректер де, ауыз әдебиеті нұсқалары да растайды. Мысалы, тарихшы, мәдениеттанушы Х.Маданов: Ауыз әдебиеті халқымыздың төлтума мәдениетінің маңызды саласы, құрамдас бөлігі болып табылады, - десе [13], ұлы жазушы М.Әуезов: Өлеңмен айтқан билік, жырмен айтқан өсиет, тақпақпен айтқан дау бір кезде татуды араз, жақынды жат қылуға жараса, бір кезде іріген елді біріктіріп, ірікшінің шіріген сөзін саф қылуға жараған. Хан, қара, би, төре, аламаншыл батыр, жетекшіл қарашы, бәрі де айырмасыз сырлы сөздің қадірін білімге ұстарып зейіні ашылған еуропеецтен кем білмеген, - деп жазды [14].
Тұжырымдағанда, мәдениет - халық жинап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отыратын рухани және материалдық құндылықтар. Оның әр халықтың тіршілігінде көрінетін өзіне ғана тән ерекшелігі, тұрақты сипаты бар. Оның негізі тіл арқылы сақталады. Сондықтан оқушылардың тіл мәдениеті туралы білім, білік, дағды беруде, халықтың мәдениет құндылықтарының негізінде игертіледі.
Мәдениет әр халықтың, ұлттың тілі арқылы да көрінеді. Мәселен адамдар тілдің көмегі арқылы басқа ұлтпен қарым-қатынасқа түскенде, ол жеке тұлғаның мәдени деңгейін бақылаумен бірге, сол ұлт, халықтың мәдениет дәрежесін, яғни лингво елтануға мүмкіндік алады. Ол туралы М.Арын Бес анық еңбегінде тіл мен ұлт байланысын айта келіп, былай деп ой түйеді: тіл дегеніңіз белгілі бір халықтың жинаған рухани қазынасының жиынтығы, соның бәрін сақтайтын қоймасы іспетті. Қойма дегенде, ойға оралады, сол жинаған байлықты ұрпақтан-ұрпаққа тіл жеткізіп беріп отырмаса, әр ұрпақ өзінің рухани өмірін жаңадан бастаған болар еді[15]. Ал неміс философы В.Гумбольд: Ұлттың өзіне тән іштей данышпан рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш - тіл, - дейді [16].
Тұжырымдағанда, тіл ұлттық мәдениетті өз бойына сақтайды, келешекке жеткізеді, яғни тілдің әлеуметтік сипаты қоғаммен байланыста болады. Демек, оқушылардың тіл мәдениетін дамыта оқыту үшін тілдесімнің әлеуметтік мәнін игерудің қажеттілігі келіп шығады.
1.2. Тіл мәдениетінің әлеуметтік мәні
Әлеуметтік тіл білімінің негізгі зерттеу нысаны - қоғамдағы тілдің қатынас құралы ретінде атқаратын қызметі; әлеуметтік, саяси, мәдени, діни ахуалға сәйкес пайда болған тілдегі өзгешеліктер мен ерекшеліктер; тілдік норма, тілдік жағдай, тіл саясаты, қостілділік пен көптілділік және т.б. күрделі мәселелер. Әлеуметтік тіл білімі - тіл мен қоғамның себептік байланыстарын да зерттеумен айналысатын сала.
Әлеуметтік тіл білімі тыңдаушы мен сөйлеушінің, арасындағы қарым-қатынас пен олардың өзара байланысын, деңгейі мен сипатын анықтауды мақсат тұтады. Тыңдаушы мен сөйлеушінің өзара түсінісуінің негізгі құралы тіл болғандықтан, оның қызметін толық айқындау қажет болады. Белгілі зерттеуші-ғалым Р.Якобсон тілдің қызметін көрсету үшін, оның мынадай үш негізін айқындаған: хабарды таратушы (адресант), хабарды алушы (тындаушы) және хабардың мазмұны (референция). Хабар таратушы мен хабар алушынының арасында тілдің ұдайылық қызметі, бұйыру қызметі т.б. көрініс алады. Хабарды таратушының жаңалығында экспрессивтілік, эмотивтік қызмет болады. Ал хабардың мазмұны тілдік таңбалар арқылы қабылданады. Р.Якобсон мұны тілдік код ретінде түсіндіреді. Код - сөйлеуде тілдік бірліктер және оның әртүрлі варианттары (стиль, диалект, т.б.) арқылы таңбаланады. Тілдік хабар сөйлеу үдерісі мен оның нәтижесі ретінде танылады [17].
Тілді адам санасындағы ойдың күрделі иірімдері мен әртүрлі психофизиологиялық құбылыстар арқылы қабылданатын ақпараттардың күрделі таңбалық көрінісі ретінде де тануға негіз бар. Мұны қазақ ғалымы Ахмет Байтұрсынұлы: Тіл - адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі, - деп жазды [4]. Тілдік хабар сөйлеу үдерісі мен оның нәтижесі ретінде танылады. Сонымен қатар, тіл хабарды сақтаушы, әрі таратушы жүйе. Оның екі түрлі қасиеті бар:
- Тіл - сөздердің семантикалық және грамматикалық жүйесі арқылы ақпарат сақтауға қабілетті.
- Тілдің көмегімен ауызша және жазбаша айтылған пікір, ақпарат сақталып, тарайды. Сондықтан мәдениет пен тіл бір-бірімен байланысы құбылыстар.
Мәдениет адам қолымен жасалатын құндылық болғандықтан, ол таза табиғи үдеріс ретінде таныла алмайды. Мәдениет - әлеуметтік дамудың жемісі. Тіл - адам баласының әлеуметтік тарихында жасалған дүниетанымын негіздейді, бейнелейді. Тіл - адамның биологиялық табиғатымен байланысты да қарастырыла алады. Дыбыстың жасалуы адамның сөйлеу мүшелері арқылы орындалатындықтан, тілді биологиялық құбылыс ретінде де тану орынды болмақ. Тіл - дыбыстау органдарының, оны басқаратын орталық нерв жүйесінің қызметінің нәтижесі. Адам ағзасындағы дыбыс шығаруға қатысатын мүшелерге: өкпе, көмей, тіл, кіші тіл, тандай, тіс, ерін т.б. жатады. Осы мүшелердің тікелей қатысуымен тіл дыбыстары пайда болып, мағыналы сөздер дыбысталу үдерісі яғни сөйлеу әрекеті жүреді. Сондықтан зерттеушілер тіл ғылымында фонетикалық, семантикалық және грамматикалық әмбебап категориялар туралы айтып жүр. Ю.С.Степанов былай деп жазады: 1) если в фонологической системе данного языка имеется противопоставление: смычная фонема - африката, например [т] - [тс], то имеется и фрикативная фонема - [с]; 2) если данная коммуникативная система - человеческий язык, то в ней должны быть слоги с начальным согласным и и слоги конечным гласным, или иначе высказанное: во всех языках есть слоги с начальным гласным и слоги с конечным гласным; 3) нет языков без смычных согласных и т.п... Все о чем люди думают, так или иначе находит выражение в языке... [18]. Яғни тілде ортақ зандылықтардың болуы оның ішкі терең семантикалық, когнитивтік, онтологиялық құрылымынан келіп шығады деп пайымдауға болады.
Мәдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың келесі бір ұрпаққа жолдаған өмірсүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастықты, мұрагерлікті жүзеге асыратын салт-дәстүрлер жүйесі мәдени білімнің өзегін құрайды. Себеб "салт-дәстүр - тіл мен мәдениет бастауларының айнасы" (Гердер). Олай болса, бүгінгі таңда мектепте оқытылатын тіл пәнінің негізі мен өзегі осы салт-дәстүрлерге сай сөйлеу әдебін жаңа заман талабымен ұштастырып, меңгерту болуы тиіс. Сонда ғана оқу үдерісіндегі жаңа заманғы парадигмалармен үндестік, оның ғылыми-танымдық арқауларының қайдан бастау алатын толық пайымдауға болады.
Тілдесім мәдениетін оқытуда тірек тұжырымдарды анықтауда соңғы жылдары дамып, қалыптаса бастаған мәдениеттану саласындағы ғылыми пайымдамалар басшылыққа алынды. Мәселен, қазіргі мәдениеттану ғылымында қоғамдағы мәдениеттің мынадай қызметтері нақтыланған:
1. Тұлғаны қалыптастыру қызметі. Адам мәдениетті, ал мәдениет адамды қайлыптастырады. Ол адамның өзіндік санасының қалыптасуына алғышарт жасайды. Бұл мәденитке баулу үздіксіз дамып, жетіліп отыратын үдеріс екенін танытады. Мәдениет адамзатпен бірге үнемі өзгеріп, даму береді. Мектепте оқытылатын тіл мәдениті де мазмұна жағынан да, әдістемелік тұрғыда да өзгермелік спатқа ие болады. Себебі мәдени деңгейі өскен адам үшін оның ашылмаған қырлары болатынын танылып, мәдениетті жаңа сапаға көтеруге мүдделік туғызбай қоймайды.
2. Жалғастық, мідени мұрагерлік қызметі. Қоғамдағы ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау және шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады. Ол руханилықтың белгілі бір деңгейін меңгертудің нәтижесінде мәдениет субъектісінің өзіндік санасын жетілдіреді. Бұл бағытта тілдесім мәдениетіне қатысты білімдер өз ұлттық ділімізге сай, халықтық-танымдық іргетасы берік ұғымдарды орталық негіз етіп ұстану қажеттілігін бекітеді.
3. Танымдық қызметі. Мұнда мәдениет пен білімнің арақатынасы маңызды. Білім-мәдениеттің құрамдас бөлшегі. Интеллигенттік - мәдениет пен білімнің ішкі бірлігі мен үндестігінің деңгейі. Сондықтан пән мазмұны грамматикалық не сөз мәдениеті аясынағы тақырыптарға құрылғанымен, оның тіжңрибелік жүйесі оқушының ақыл-ой қабілеті мен адами қасиеттерін, ойлау мәдениетін жетілдіруге бағытталуы керек. Яғни жалпы мәдениет туралы кешенді білім беру нәтижесінде оқушының азаматтық келбетін қалыптастыруға, әр жүйесіне басылымдық беріледі. Ар жүйесі дегенде біз адамшылық кеңстігі туралы айтпақпыз. Ар сол күйінде кездеспейді, оның көріну формалары: ұят, намыс, ождан, ғашықтық, достық, кісілік, жомарттық, ізгілік, парасаттылық, даналық, талаптылық, т.б. екені анық. Олай болса, сөз мәдениетіне баулудың түпкі мақсатының өзі де осы қасиеттердің оқушы бойында қалыптастыру болып табылады.
4. Реттеу қызметі. Мәдениетте күнделіктіден гөрі жоғарыға, идеалға, үлгіге көбірек көңіл бөледі. Мәдени ұғымдарда нормативтік ережелік талаптар басымырақ. Бұл жалпы білім беретін орта мектептің әрбір сатысында сөз мәдениетінің арнайы тақырыптары қамтылып, сөздің сапалық қырлары оқушының жас және психологиялық ерекшеліктеріне сай жүйемен берілуі қажеттігін көрсетеді.
5. Коммуникативтік, қарым-қатынастық қызмет. Адамдардың қарым-қатынасы, мәдениеттер сұхбаттастығы - әлеуметтік шындықтың көрінісі. Әлеуметтану үдерісі де мәдени қарым-қатынасқа негізделеді. Қарым қатынассыз мәдениет көрінбейді, сондықтан оны тек идея түрінде емес, нақты әрекетке негіз етіп алу керек. Біздің зерттеу жұмысымыздың тұғырлы тірегі етіп алынған бұл қызмет тілдесім мәддениетін қазақ тілін меңгертуде абстрактылық сипатта, жалпылама мақсат түрінде белгілемей, ең бастысы, оқушыны тілдесім мәдениетіне нақты талаптар арқылы біртұтас жүйе түрінде үйретудің қажеттілігін негіздеуге түрткі болды.
Саналы қоғам құру, алдымен, сол қоғамда өмір сүретін адамдардың санасын қалыптастырумен байланысты болады. Сана тек ойлаумен байланысты емес, адамның түрлі әрекет нормалары күнделікті өмір тәжірибесі арқылы да дамиды.
"Мәдени дамудың жетекші күші ретінде, таным құралы, адамдардың бір-бірімен қатынас құралы ретінде қызмет атқаратын тіл - әрбір халықтың, әр ұлттың әрбір мүшесінің бірінші байлығы, болмысын танытатын бірінші белгісііі. Сондықтан мұғалімдер тілдің, оның ішінде ана тілінің оқытылуына, оқушының тілі даму дегенде, оның сөздік қорын байыту мәселесі аталып жүр. Бірақ алғашқы саты қаланған соң, оның жоғарысында да өрлеу қажет екендігібелгілі".
Адам өзін қоршаған тылсым дүниені қаншалықты деңгей мен дәрежеге дейін тани алса, сол деңгей мен дәреже - адам танымының жемісі. Адам сонда, біріншіден, тәжірибелік қызмет пен әрекеттің субъектісі болып табылады, екіншіден, адам таным субъектісі де болып саналады. Танылған сыртқы дүние - соны тани алатын қызмет пен әдістерде адам бойыннан тауып беретіндіктен, адам неғұрлым дүниені терең таныса, соғұрлым өзін-өзі танып жатқаны болып табылады". Бұл қағидалар тілдесім мәдениетін оқыту үдерісінде оқушыны оқу әрекетінің субъектісі деп тануды негіздеутін жаңа педагогикалық парадигмамен де тығыз сабақтасып жатқанына дәлел болады. Бұл бағытта біз "Оқушы-Оқушы" және "Оқушы - Мұғалім" арасындағы субъективтік қатынастар жүйесінде сөйлеу әдебінің, өзара сыйласымдылықтың мәні мен рөліне ерекше назар аударуға тиіспіз. Бұл білімді ізгілендіру, демократияландыру тенденцияларынан туындап, адам қалыптастырушылық мақсатты көздейтін жаңа білім жүйесімен өзара бірлікке құрылған оқытудың ерекшелігін танытады.
Білім мазмұнында оқушының өзіндік ойлау қабілеттерін, жеке көзқарастарын дамытуға тірек болар негізгі өзекті тауып, барлық ұғым-түсініктерді соған сәйкестендіріле жүйелеу қандай маңызды болса, сабақта, сабқтан тыс ұйымдастырылатын оқу процесінде баланың білімді өздігінен меңгеруіне, өзіне деген сенімділігін арттыруға, әртүрлі өмір жағдаяттарына дұрыс жол табатындай қажетті іскерліктерді қабаттастыруға бағытталатын жұмыстарды үйлестіре жүргізудің де мәні соншалықты үлкен. Соңғы жылдары отындық та, шетелдік те әдіскерлердің еңбектерінде тіл пәнін оқытуға қатысты айтылып жүрген ой-тұжырымдарын саралап қарағанда, мынадай әдіснамалық ұстанымдардың ерекшеленіп көрінетіні байқалады:
1) Білім беруді қоғамның сұранымына сәйкестендіру;
2) Білімді оқушының өміріне ең қажетті біліктіліктерін жетілдірудің базасы ретінде жүйелеу;
3) Білімді оқушының дүниетанымының, болмыс мәдениетінің қатысымдық іскерліктерінің дамуының тетігі ретінде қолдану, оның ішкі мотивациясының негізі ретінде ұсыну.
Бүгінгі ғаламтану үдерісінде ұлыттық құндылықтарды сақтау мен өзінің бет-бейнесін, ізгі дәстүрлерін сақтау жолындағы күрес ұлттық сананы сақтау күресі екенін түсіну қиын емес. Ал мұның бәрі мәдениет, ойлау, тіл деген ең негізгі құндылықтардың беріктігіне келіп тіреледі. Өйткені бұл үшеуі - халықтың рухани дамуының түп қазығы, тірегі. Олай болса, осы үштағанды сақтау ғана, оны барлық кері ықпалдарға төтеп бере алатындай жағдайға келтіру ғана халықтың болашақ тағдырын оң шешеді.
1.3. Тіл мәдениетін игертудің жүйесі
Сөз мәдениетін меңгертуде басты міндеттердің бірі оқушының бойында ұлттық ділді қалыптастыру болып саналады. Өйткені сөз сөйлеуді өнер тұтқан халқымыздың өнер тұтқан халқымыздың байрлық ой түйіндері оның шынай халықтық болмысымен тікелей байланыты. Ал, ұлттық ділге қажет етіп отырған нәрсе - текті адам идеясы. Конфуцийдің пайымдауынша, текті адам - тек қана этникалық ұғым емес, ол сонымен қатар саясы-мәдени ұғым. Мұнда әдептілік қасиеттер шешуші рөл атқарады. Текті адамды, текті әулетті қалыптастыру - ізгілікті қоғамның басты міндеті, ол ұлттық ділдің алтын қазығы. Ал тектіліктің бір белгісі - оның сөйлеу мәдениеті.
Ұлттық ділді түсінуге жол ашатын идеялар:
:: адам - ең жоғарғы құндылық;
:: жеке адам қоғам дамуының мүмкіндіктерін жүзеге асырушы тұлға, сондықтан барлық әлеуметтік және әдептілік (этикалық) қатынастарды жетілдіру керек;
:: нарықтық экономика әр адамның іскерлік, әрекеттілік, тапқырлық, ізденімпаздық, білімділік және ойлау өрісінің биіктігін қажет етеді;
:: рух бостандығы - адам табиғатының негізгі қасиеті. Ұлттық ділдің бастауы - тарих, осы арқылы оны күшейту бүгінгі күннің мұраты (бұл білім мазмұнының макромоделіне негіз болған үш тағанмен сабақтасады);
:: қоғамдық-саяси, философиялық, құқықтық ой-пікірдің дамуын біртұтас мағыналық ұльтық діл дәрежесінде зерттеп, мәдениеттану, әлеуметтану, саясаттану бағыттарында оны ұғыну және тұжырым жасау кең де ауқынды ақиқатты тануға қол жеткізеді.
Білім - ұлттың ақыл-ой мен ерік-жігерін қалыптастырушы тірек. Ендеше ол мемлекеттің саясаттың әр адамның сол мемлекет мүддесін дұрыс түсінуінің, оны сақтауға, орындауға деген шын сенімінің де негізі болуы тиіс. Білім берудің ұлттық жүйесін қалыптастыру - ұлттық дәстүрлерді сыртқы кері күштерден қорғаныс ретінде біліммен сабақтастыра пайдалану деген сөз.
Білім беру жүйесіндегі оқыту мәселелері мен ұлттық мүдденің жақындасуы ғана білімнің мемлекет дамуындағы стратериялық рөлін күшейте түспек. Тәрбиелік қуаты берік білім халықтың болашақ даму бағытын өз айқындауына жол ашады. Ал бұл ана тілінің оқытылу сапасы мен оның ұйымдастырылуынаң түпкі нәтижеге сәйкестік деңгейіне тікелей қатысты. Бұл тілге ұлттық ділдің бірден-бір тірегі, тіні деп қарайды қажет етеді. Оның үстіне тіл - таным құралы, тіл арқылы адам дүниені танып біледі, барлық білімді сол арқылы игереді. Бұл орайда білім саласы әлемдік тенденцияларға сәйкес өз бағыттарын белгілеуі тиіс, бірақ олардың барлығы да ұлттың тарихи-мәдени топырағында дамуы керек. Сол себепті тілді оқыту әдістемесінде педагогикалық тұрғыда мынадай арнайы міндеттерді шешу қажеттігі анықталады:
1. Мәдени иммунитетті дамыту үшін тілді адам табиғатының бөлінбес саласы ретінде ұғындыру.
2. Толық мәніндегі тілдік білімнің мақсаты жалаң ережелерді, жекелеген тілдік дағдыларды меңгерту емес, тілдің өмілрік үдерісінің интенсивтілігін ұйымдастыру арқылы баланың ана тілінде сөйлеуге деген мүдделілігін ояту, баланың ішкі сөйлеу тілінің пайда болуына алғышарт жасау. Өйткені, "жас ұрпақ бойындағы рухтың өшуі - грамматикалық ережелер мен әдебиеттану анатомиясын" құрған оқытудың зардабып.
3. Тілдік білім жүйесін ана тілінің әр адам өмірінің табиғи нормасы екеніне негіздеу.
Осыған байланысты шұғыл түрде жүзеге асырылуы тиіс аса маңызды мәселе - оқу жүйесінде баланың өмірлік мүддесіне сай, соны қанағаттандыратындай мотивациялық технологияларды қалыптастырудың жаңа жүйесі анықтау жайы. Бұл әлемдік озық тәжірибеде дәлелденгендей, "пәндік-білімдік парадигманы тілге деген сүйіспеншілік парадигмасымен алмастыру арқылы шешіледі". Олай болса, "тілдің ұлттық мәдениеттің бір бөлігі ретінде оқй-тәрбие процесінің түп қазығы болатындығына" "оқушының дара тұлға ретінде дамытылуының, яғни білім жүйесіндегі демократиялықтың, ізгілендірудің, гуманитарландырудың жүзеге асуының бірден-бір тірегі ретінде ана тілінің меңгерілуіне" ерекше мән беру қажеттігі күннен күнге дәлелденіп келеді. Өйткені жалпы білім беретін мектептің басты мақсаты - дара тұлғаның дамуына мүмкіндік жасау болса, сол тұлғаның басты көрсеткіші - сөйлеу әрекетін еркін меңгеруі, өз ойын ашық айта алуы ғана емес, сонымен қатар, оның өзіндік сөйлеу стилінің қалыптасуы. Қазіргі ана тілі сабақтаныда тілдік қатынас қажасау мәселесіне басымдылық берілуі - тілдің адам болмысы мен бірлігіне сүйеніп жасалған жаңа қадам. Мәселем, ресейлік ғалым Г.В.Кошанский өзінің "Теория речевых актов как один из вариантов теории речевой деятельности" атты еңбегінде: "Тілдік қатынастың тек ақпараттық қызметпен шектелмейтінін, адамдардың өзара түсінуінің құралы екенін оқушыға ұғындыруы қажеттігін" атап көрсетеді.
Ең басты парадигманың бірі - тіл білімі саласында тілдесім мәдениетінің түп қызығы тілдік тұлға болуға тиіс деген антропоцентристік жаңа парадигмада оқушыны дамыту оның сөз мәдениетін дамыту деген ұғыммен барабарлығын танытады. Себебі сөз арқылы баланың ойлау қабілеті, тыңдау қабілеті, қатысымдық қабілеті жетілдіріле отырып, түпкі нәтижесінде оның дара тұлға ретінде қалыптасуына жол ашады. Біз жалпы орта білім жүйесінің негізгі сатысында ұсынып отырған әдеби тіл нормалары мен бағдарлы мектептерді ұсынатын сөз мәдениеті мен шешендік негіздері тұтастай сол оқушының танымдық қабілеттерін шыңдауға, қатысымдық қабілетін қалыптастыруға бағытталады. Олай болса, тілдесім мәдениеті - дара тұлға қалыптасрытудың негізі болып саналады.
Тұжырымдай келгенде, тілдесім мәдениетінің модулі мынадай болып шығады: (№1 сурет).
Тілдесім мәдениетінің моделі
Тілдік норма
Тілдік дағды
Әлеумет-тік норма
Қатысым-дық норма
Қатысым-дық жағды
Жағдаят-тың дағды
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
сөйлеу мәдениеті
Этикалық дағды
Этикалық норма
Дыбыстардың жасалу жолы анатомиялық, психофизиологиялық сипатта болғандықтан, тілдің өзін де табиғи кұбылыс ретінде тани аламыз. Демек, тіл екі жақты күрделі кұрылым. Ол бір жағынан табиғи үдерістің нәтижесі бола алса, екінші жағынан әлеуметтік құбылыстарды таңбалаушы ретінде де бағаланады. Әр тілде сөздің мазмұны мен мәні белгілі тұлға арқылы таңбаланады. Адам лебізінің тууы мен қабылдану зандылығы, терең кұрылымдық сипаты тілдің табиғатын айқындап тұрады. Ал өз кезегінде, мәдениет те тілдің мазмұнын анықтай алады. Адам қолынан шыкқан сан түрлі бұйымдарды, қоршаған ортадағы кұбылыстарды, қоғамдағы қатынастарды, адам мінезінің сан алуан қырын, рухани таным-түсініктерді, дәстүрлі тағылымдарды атау қажеттілігі тілді дамытып отырады. Мұның өзі тіл мен мәдениеттің қарым-қатынасы мен байланысын нақтылай түседі.
Сондықтан тілдесім мәдениетінде сол ұлттың қарым-қатынасындағы сөйлеу әдебі көрінеді. Ал сөйлеу әдебі ұлттық ерекшеліктерімен айқындалады. Мәселен, есімдікті сен мен сіз сөздерінің қолданылуын алайық. Осы екі есімдіктің тіл арқылы сөйлеуде оның қайсысын таңдау - әңгімелесушілердің әлеуметтік жағдайына, қарым-қатынастың түріне (ресми, ресми емес), қатысымға қатысушылардың туыстық қатынасына, таныстықтарының деңгейіне т.б. әртүрлі себептерге байланысты. Қазақ халқының әдебі ережелері бойынша сіз есімдігі мынадай жағдайларда пайдаланылады: 1) бейтаныс адаммен тілдескенде; 2) ресми жағдайлардағы тілдесулерде; 3) сұхбаттағы қадірлі, сыйлы, яғни сыпайы сөйлесуді қажет ететін кісі болғанда; 4) жасы үлкен немесе қызметі жоғары адаммен сөйлескенде т.б. Ал сен есімдігі: 1) өте тығыз достық, жолдастық қатынастағы кісімен сөйлескенде; 2) қарым-қатынастың ресми емес түрінде; 3) өзіне жақын, туыс, дос адаммен сөйлескенде; 4) жасы кіші немесе жасы да, қызметі де төмен адаммен сұхбаттасқанда.
Бұдан шығатын қорытынды, әңгімелесуші жақтардың сөйлеу әдебін дұрыс таңдап, іріктей білуі әңгімелесушілер арасында өзара жайлы, ыңғайлы ахуал туғызып, қандай қарым-қатынастың (ресми, күнделікті) болмасын нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Ал бұл сөйлеу әрекетінің жемісі мәтін арқылы көрінеді.
В.А.Маслова тіл мәдениетіне орай сөздерді, соның ішінде тұрақты сөз тіркестерін таңдап қолдануға қатысты мынадай мәселелерді бөліп көрсетеді: 1) баламасы жоқ сөздер; 2) мифтенген тілдік бірліктер; 3)тілде орныққан мәдениеттің әдет-ғұрыпқа қатысты түрлері, аңыздар, салт-дәстүрлер, наным-сенімдер; 4) тілдегі стереотиптер, эталондар; 5) бейнелі сөздер; 6) сөйлеу мәдениеті; 7) сөйлеу этикеті саласы [34].
Бұл айтылғандарға Л.Н.Мурзин мәтінді қосады. Ол: Текст - как важнейшая единица культуры, - дейді [19]. Өйткені лингвомәдениеттанудың тілде бұған дейін сақталып келген сөздік қордағы тілдік бірліктердің өмір сүріп, қызмет етуін ғана емес, сонымен бірге күнделікті сөйлеу тілінде кездесіп, адамға күнделікті қарым-қатынас жасау үдерісінде қызмет етіп жүрген тілдік бірліктерді де, басқаша айтқанда тіл дамуының диахрондық сипатын да қарастыратынын аңғартады. Осы мақсат үшін қажет тілдік бірліктердің өзара байланысы мен әсерін халықтың мәдениетімен бірлікте қарастырылады. Ал тіл мәдениеті негізінде қатысымдық касиетімен анықталады. Мәселен тілдесім әрекетінің қарым-қатынастағы тиімді болу мәселелерін қарастырайық.
Сөйлеу қызметінің бірі - белгілі бір мазмұнды (ақпаратты) құрастыру және жеткізу. Бұл тұтастық Л.Н.Мурзин мәтін арқылы көрсетеді: "Текст - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz