М.Дулатұлының шығармаларындағы сипатталатын ұлттық құндылықтарды оның өзінің тілі арқылы көрсету
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 М.ДУЛАТҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНЕ ҚЫСҚАША ШОЛУ
1.1 М.Дулатов . жан.жақты дарын иесі ... ... ... ... .7
1.2 М.Дулатұлының тілдік тұлғасының лингвомәдени деңгейі ... ... ... ... ... ... ...16
2 М.ДУЛАТҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Прозалық шығармаларындағы лингвомәдени бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Поэзиясындағы лингвомәдени бірліктер ... ... 33
2.3 Ағартушылық еңбектеріндегі лингвомәдени бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 М.ДУЛАТҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНЕ ҚЫСҚАША ШОЛУ
1.1 М.Дулатов . жан.жақты дарын иесі ... ... ... ... .7
1.2 М.Дулатұлының тілдік тұлғасының лингвомәдени деңгейі ... ... ... ... ... ... ...16
2 М.ДУЛАТҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Прозалық шығармаларындағы лингвомәдени бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Поэзиясындағы лингвомәдени бірліктер ... ... 33
2.3 Ағартушылық еңбектеріндегі лингвомәдени бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Әрбір ұлттың дүниетанымы, ұлттық болмысы, ұлттық мәдениеті өзінің тілінде көрініс табатыны белгілі, яғни ұлттық мәдениеттің тірегі-оның тілі болмақ. Тіл-дүниетаным құралы. «Тілде халықтың бүкіл тыныс-тіршілігі, оның шын мәніндегі болмысы мен дүниетанымы сақталған» [1].
Тіл-мәдениет айнасы. Онда ұлттық таным, ұлт мәдениеті, ұлттық мінез, өмір салты, әдет-ғұрпы, құндылықтар жүйесі, дүниеге көзқарасы, түйсігі, сана-сезімі көрініс табады. Сондықтан қазіргі таңда ұлттық тіл мен ұлттық мәдениетті байланыстыра зерттейтін тіл білімінің лингвомәдениеттану деп аталатын саласы кең қанат жаюда.
Тіл мен мәдениет сабақтастығы, тілдің танымдық тұрғыда зерттелуі тіл білімінің өзекті салаларының бірі ретінде қарастырылуда және түркологияда және қазақ тіл білімінде оның алғаш негізін салушылар ретінде В.Гумбольдт, В.Н.Телия, А.Вежбицкая, В.Воробьев, В.Маслова, Н.Д.Арутюнова, Д.С.Лихачев, Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.Сейілхан, А.Ислам т.б. ғалымдарды айтуымызға болады.
Орыс ғалымы В.А.Маслова тіл білімінің бұл саласына байланысты мынадай анықтама береді: «Лингвокультурология – это наука, возникшая на стыке лингвистики и культурологии исследующая проявление культуры народа, которые отразились и закрепились в языке» [2].
Лингвомәдениеттану ұлттық тіл деректерінің бойынан мәдени нышанды тауып, қарастырып, сол атаудың ұлт мәдениетіндегі өзіндік ерекшеліктерін танытуға көбірек бағыт бұрды.
Осы саланың негізгі ұғымдарының бірі - лингвокультурология, яғни лингвомәдениеттану. Оның негізгі ұғымдарының бірі-лингвокультурема. Лингвокультурема-лингвомәдени бірліктер болып саналады.
М.Дулатұлы шығармаларын лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан талдау барысында лингвомәдени бірліктерге (лингвокультурема) баса мән беріледі.
М.Дулатұлы шығармалары арнайы лингвистикалық зерттеу нысаны болған емес, осыдан барып М.Дулатұлы мұрасын тілдік тұрғыдан зерттеудің қажеттілігі айқындалып, өзектілігі аңғарылады. Сондықтан оның шығармаларындағы лингвомәдени бірліктердің қолдану деңгейіне лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан талдау жасау зерттеудің негізгі өзектілігін сипаттайды.
Тіл-мәдениет айнасы. Онда ұлттық таным, ұлт мәдениеті, ұлттық мінез, өмір салты, әдет-ғұрпы, құндылықтар жүйесі, дүниеге көзқарасы, түйсігі, сана-сезімі көрініс табады. Сондықтан қазіргі таңда ұлттық тіл мен ұлттық мәдениетті байланыстыра зерттейтін тіл білімінің лингвомәдениеттану деп аталатын саласы кең қанат жаюда.
Тіл мен мәдениет сабақтастығы, тілдің танымдық тұрғыда зерттелуі тіл білімінің өзекті салаларының бірі ретінде қарастырылуда және түркологияда және қазақ тіл білімінде оның алғаш негізін салушылар ретінде В.Гумбольдт, В.Н.Телия, А.Вежбицкая, В.Воробьев, В.Маслова, Н.Д.Арутюнова, Д.С.Лихачев, Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.Сейілхан, А.Ислам т.б. ғалымдарды айтуымызға болады.
Орыс ғалымы В.А.Маслова тіл білімінің бұл саласына байланысты мынадай анықтама береді: «Лингвокультурология – это наука, возникшая на стыке лингвистики и культурологии исследующая проявление культуры народа, которые отразились и закрепились в языке» [2].
Лингвомәдениеттану ұлттық тіл деректерінің бойынан мәдени нышанды тауып, қарастырып, сол атаудың ұлт мәдениетіндегі өзіндік ерекшеліктерін танытуға көбірек бағыт бұрды.
Осы саланың негізгі ұғымдарының бірі - лингвокультурология, яғни лингвомәдениеттану. Оның негізгі ұғымдарының бірі-лингвокультурема. Лингвокультурема-лингвомәдени бірліктер болып саналады.
М.Дулатұлы шығармаларын лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан талдау барысында лингвомәдени бірліктерге (лингвокультурема) баса мән беріледі.
М.Дулатұлы шығармалары арнайы лингвистикалық зерттеу нысаны болған емес, осыдан барып М.Дулатұлы мұрасын тілдік тұрғыдан зерттеудің қажеттілігі айқындалып, өзектілігі аңғарылады. Сондықтан оның шығармаларындағы лингвомәдени бірліктердің қолдану деңгейіне лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан талдау жасау зерттеудің негізгі өзектілігін сипаттайды.
1. Қайдар Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек.-Алматы,1985.
2. Маслова В.А. Лингвокультурология. –Москва : «Академия», 2001.-202С
3. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. ІІ том. А: Мектеп, 2003
4. Қожахметова Ф.Б. Тұрмағамбет Ізтілеуов тілдік тұлғасының дискурстық сипаты. Филол.ғыл.канд.дисс. –Алматы, 2004, 121б
5. Майтанов Б.Қазақ романы және психологиялық талдау. Алматы., 1996, 334б
6. Қожахметова Ф.Б. Тұрмағамбет Ізтілеуов тілдік тұлғасының дискурстық сипаты. Филол.ғыл.канд.дисс. –Алматы, 2004, 121- б.
7. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. ІІІ том.
8. Жұбаева О. Қ.Кемеңгерұлының тілтанымдық мұрасы мен лингвистикалық тұжырымдамалары. Филол.ғыл.канд.дисс.автореф., Алматы, 2002, – 27б
9. Новикова Н.С.., Черемисина Н.В. Многомирие в реалии и общая типология языковых картин мира // Филологические науки. – 2000.- №1. –С. 40-49
10. Қайдаров Ә. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. – Алматы: Рауан, 1993, 15б.
11.Манкеева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы. Док.дисс.
автореф.,1997, 53б
12. Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. Алматы «Ғылым», 1998. – 292б
13. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1998.- 128 б
14. Сейдімбеков А. Күңгір-күңгір күмбездер. Алматы: Жалын, 1981, 240б
15. Күштаева М.Т. «Тары» концептісінің семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны. Филол.ғыл.канд.дисс. –Алматы, 2002. – 190б
16. Елім деп соққан ұлы жүрек. Алматы. 2002, 362б
17. Сафронова И.Н. Художественный текст как культурно-смысловое пространство. Язык и культура. 1993,190с
18. Попова З.Д. Язык и национальная картина мира / З.Д.Попова, И.А.Стернин.- Воронеж, 2003.
19. Снасапова Г.Ж. Ғ.Мүсіреповтың «Ұлпан» повесіндегі лингвомәдени бірліктер. Филол.ғыл.канд.дисс. –Алматы, 2003, 141б
20.Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. ІҮ том. А: Мектеп, 2003
21. Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. Алматы «Ғылым», 1998. – 292б
22. Ғұзыхан А. Қазақтардың дүниетанымы. Алматы,1993,
23. Елікбаев Н. Ұлттық психология. Алматы: Қазақ университеті. 1992. -194б
24. Күркебаев К.Қ. Қазақ тіліндегі өлшемдік атаулар.
25. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. І том. А : Мектеп, 2002
26. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. Алматы: Мектеп, 1978. – 192б
27. Ғабитханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі.А.,2006,
28. Васильев В. Образцы киргизкой народной словесности молитвенных
благожеланий (Бата -сөз).- Оренбург, 1905. -22с
29. Қайдар Ә.Т. Халық даналығы. Алматы, 2004. - 559б
30. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1999
31. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ – начало ХХ в). Алма-Ата,1991
32. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. А, 1998, 304б.
33. Елубаев. С. Қазақтың байырғы қара есептері. -Алматы, 1996
34. Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы.
Алматы, 2003. 178-179бб
35. Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. Алматы: Ғылым, 1971. – 215б
36. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. ІҮ том. Алматы, 1978
37. Сейдімбек А. Күй шежіре. –Алматы: Ғылым,1997. – 227б
2. Маслова В.А. Лингвокультурология. –Москва : «Академия», 2001.-202С
3. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. ІІ том. А: Мектеп, 2003
4. Қожахметова Ф.Б. Тұрмағамбет Ізтілеуов тілдік тұлғасының дискурстық сипаты. Филол.ғыл.канд.дисс. –Алматы, 2004, 121б
5. Майтанов Б.Қазақ романы және психологиялық талдау. Алматы., 1996, 334б
6. Қожахметова Ф.Б. Тұрмағамбет Ізтілеуов тілдік тұлғасының дискурстық сипаты. Филол.ғыл.канд.дисс. –Алматы, 2004, 121- б.
7. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. ІІІ том.
8. Жұбаева О. Қ.Кемеңгерұлының тілтанымдық мұрасы мен лингвистикалық тұжырымдамалары. Филол.ғыл.канд.дисс.автореф., Алматы, 2002, – 27б
9. Новикова Н.С.., Черемисина Н.В. Многомирие в реалии и общая типология языковых картин мира // Филологические науки. – 2000.- №1. –С. 40-49
10. Қайдаров Ә. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. – Алматы: Рауан, 1993, 15б.
11.Манкеева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы. Док.дисс.
автореф.,1997, 53б
12. Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. Алматы «Ғылым», 1998. – 292б
13. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1998.- 128 б
14. Сейдімбеков А. Күңгір-күңгір күмбездер. Алматы: Жалын, 1981, 240б
15. Күштаева М.Т. «Тары» концептісінің семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны. Филол.ғыл.канд.дисс. –Алматы, 2002. – 190б
16. Елім деп соққан ұлы жүрек. Алматы. 2002, 362б
17. Сафронова И.Н. Художественный текст как культурно-смысловое пространство. Язык и культура. 1993,190с
18. Попова З.Д. Язык и национальная картина мира / З.Д.Попова, И.А.Стернин.- Воронеж, 2003.
19. Снасапова Г.Ж. Ғ.Мүсіреповтың «Ұлпан» повесіндегі лингвомәдени бірліктер. Филол.ғыл.канд.дисс. –Алматы, 2003, 141б
20.Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. ІҮ том. А: Мектеп, 2003
21. Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. Алматы «Ғылым», 1998. – 292б
22. Ғұзыхан А. Қазақтардың дүниетанымы. Алматы,1993,
23. Елікбаев Н. Ұлттық психология. Алматы: Қазақ университеті. 1992. -194б
24. Күркебаев К.Қ. Қазақ тіліндегі өлшемдік атаулар.
25. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. І том. А : Мектеп, 2002
26. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. Алматы: Мектеп, 1978. – 192б
27. Ғабитханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі.А.,2006,
28. Васильев В. Образцы киргизкой народной словесности молитвенных
благожеланий (Бата -сөз).- Оренбург, 1905. -22с
29. Қайдар Ә.Т. Халық даналығы. Алматы, 2004. - 559б
30. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1999
31. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ – начало ХХ в). Алма-Ата,1991
32. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. А, 1998, 304б.
33. Елубаев. С. Қазақтың байырғы қара есептері. -Алматы, 1996
34. Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы.
Алматы, 2003. 178-179бб
35. Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. Алматы: Ғылым, 1971. – 215б
36. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. ІҮ том. Алматы, 1978
37. Сейдімбек А. Күй шежіре. –Алматы: Ғылым,1997. – 227б
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 М.ДУЛАТҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНЕ ҚЫСҚАША ШОЛУ
1.1 М.Дулатов – жан-жақты дарын
иесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 М.Дулатұлының тілдік тұлғасының лингвомәдени
деңгейі ... ... ... ... ... ... ...1 6
2 М.ДУЛАТҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Прозалық шығармаларындағы лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... .. ... ...23
2.2 Поэзиясындағы лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Ағартушылық еңбектеріндегі лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .59
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының (жобаның) өзекті мәселелері. Әрбір ұлттың
дүниетанымы, ұлттық болмысы, ұлттық мәдениеті өзінің тілінде көрініс
табатыны белгілі, яғни ұлттық мәдениеттің тірегі-оның тілі болмақ. Тіл-
дүниетаным құралы. Тілде халықтың бүкіл тыныс-тіршілігі, оның шын
мәніндегі болмысы мен дүниетанымы сақталған [1].
Тіл-мәдениет айнасы. Онда ұлттық таным, ұлт мәдениеті, ұлттық мінез,
өмір салты, әдет-ғұрпы, құндылықтар жүйесі, дүниеге көзқарасы, түйсігі,
сана-сезімі көрініс табады. Сондықтан қазіргі таңда ұлттық тіл мен ұлттық
мәдениетті байланыстыра зерттейтін тіл білімінің лингвомәдениеттану деп
аталатын саласы кең қанат жаюда.
Тіл мен мәдениет сабақтастығы, тілдің танымдық тұрғыда зерттелуі тіл
білімінің өзекті салаларының бірі ретінде қарастырылуда және түркологияда
және қазақ тіл білімінде оның алғаш негізін салушылар ретінде В.Гумбольдт,
В.Н.Телия, А.Вежбицкая, В.Воробьев, В.Маслова, Н.Д.Арутюнова, Д.С.Лихачев,
Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.Сейілхан,
А.Ислам т.б. ғалымдарды айтуымызға болады.
Орыс ғалымы В.А.Маслова тіл білімінің бұл саласына байланысты мынадай
анықтама береді: Лингвокультурология – это наука, возникшая на стыке
лингвистики и культурологии исследующая проявление культуры народа, которые
отразились и закрепились в языке [2].
Лингвомәдениеттану ұлттық тіл деректерінің бойынан мәдени нышанды тауып,
қарастырып, сол атаудың ұлт мәдениетіндегі өзіндік ерекшеліктерін танытуға
көбірек бағыт бұрды.
Осы саланың негізгі ұғымдарының бірі - лингвокультурология, яғни
лингвомәдениеттану. Оның негізгі ұғымдарының бірі-лингвокультурема.
Лингвокультурема-лингвомәдени бірліктер болып саналады.
М.Дулатұлы шығармаларын лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан талдау
барысында лингвомәдени бірліктерге (лингвокультурема) баса мән беріледі.
М.Дулатұлы шығармалары арнайы лингвистикалық зерттеу нысаны болған емес,
осыдан барып М.Дулатұлы мұрасын тілдік тұрғыдан зерттеудің қажеттілігі
айқындалып, өзектілігі аңғарылады. Сондықтан оның шығармаларындағы
лингвомәдени бірліктердің қолдану деңгейіне лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан
талдау жасау зерттеудің негізгі өзектілігін сипаттайды.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Халықтың көркем әдеби
шығармасы ұлттық мәдениеттің қайталанбас құбылысы болып табылады. Көркем
туынды ұлт тілінің құдіретін танытып қана қоймай, оның сыр-сипатын, бүкіл
болмысын жан-жақты ашуға, тануға негізделген.
Сондықтан да ұлттық рухани құндылықтарды санасына сіңірген, ұлттық
тілді жетік меңгерген, бүкіл ұлттық болмысты бойына жинақтаған адам ғана
көркем шығарманы дүниеге келтіре алады.
М.Дулатұлының өз сөзімен айтқанда: Бір жұрттың жайынан мұндай нәрсе
жазу үшін жазушы әуелі сол жұрттың өз баласы дәл өзіндей болып сіңіскен, ол
жұрттың жайын білуінде зәредей кемшілігі жоқ болуы шарт. Екінші-көргенін,
білгенін һәм сезгенін оқушының дәл көз алдында елестегендей суреттеп жаза
білерлік туа шебер, жүйрік (талантты) болуы шарт. Осы айтылған қасиет бір
кісінің бойында түгел болмаса, ол кісі әдебиет майданына қалам ұстап шығып,
жазушы бола алмайды [3, 213].
Қазіргі тіл білімінде тіл мен мәдениет байланысын, оның ішіндегі тіл
иесінің алар орнын анықтаумен ұштастыра қарастыру көзделіп отыр. Осымен
байланысты әдеби тілді дамытушы жеке тілдік тұлғаның тіл ерекшелігін
лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан зерттеу - тіл біліміндегі өзекті
мәселелердің бірі. Осыған орай, жеке тілдік тұлғаны лингвомәдениеттану
бағытында зерттеу оның терең қырларын ашуға өз септігін тигізеді.
Осы тұрғыда М.Дулатұлының шығармаларының лингвомәдени мәні негізінде
анықталатын тілдік тұлғаның болмысын ашуға ұмтылыс тіл мен мәдениет
сабақтастығын дәйектейтін өзекті мәселелердің санатындағы қажеттіліктен
туындап отыр
Дипломның мақсаты, міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақтың
ұлттық санасын оятушы арыстарымыздың бірі - М.Дулатұлының шығармаларындағы
сипатталатын ұлттық құндылықтарды оның өзінің тілі арқылы көрсету.
Осы мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер белгіленді:
- М.Дулатұлының шығармаларындағы лингвомәдени бірліктердің
лингвомәдениеттанымдық деңгейін анықтау;
- М.Дулатұлының көркем шығармаларындағы (прозалық-поэзиялық), кірме сөздер
мен рухани-діни сөздердің, фразеологиялық тіркестер құрамындағы тілдік
бірліктердің лингвомәдени мәнін ашу:
-ұлттық салт-дәстүрге байланысты лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық өнер, ойын сауыққа қатысты лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық мінез бірліктеріне байланысты лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық шынайы сезімді аңғартатын лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық сөз әдебіне байланысты лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық мөлшер, өлшемге байланысты лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық соматизмге қатысты лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық теңеуге қатысты лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық діни ұғымға қатысты лингвомәдени бірліктер ;
-алғыс-қарғыс мәнді сөздерге және бата беруге байланысты лингвомәдени
бірліктер;
-ағартушылық бағыттағы лингвомәдени бірліктер.
Зерттелу объектісі. М.Дулатұлының прозалық, поэзиялық шығармаларындағы
тілдік тұлғалардың және лингвомәдени бірліктердің қолда-
ныс ерекшеліктері.
Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы. Жұмыстың дереккөзі ретінде
Міржақып Дулатұлының 2002-2004 жылдары М.О.Әуезов атындағы әдебиет және
өнер институты ұжымы жарыққа шығарған бес томдық шығармалар жинағы және
М.Дулатұлының 1991 жылы жарық көрген бір томдық, 1997 жылы шыққан екі
томдық жинағы.
- Міржақып Дулатұлы шығармалары тілдік тұрғыдан бұрын арнайы
қарастырылмағандықтан, тұңғыш рет зерттеліп отырғандығы аңғарылды.
- Осы тұрғыда М.Дулатұлы шығармаларының лингвомәдени қырлары ашылды.
Тілдік тұлға мәселесінің қазақ тіл біліміндегі зерттелуі жалпы
қарастырылды.
- Жазушы
шығармасындағы ойы, бітімі, кесек-кесек ой түйіндері мен таным әлемі
негізінде анықталды. Қазақ ұлтының рухани дүниетанымы оның тіліндегі дүние
көрінісі ретінде байқалды.
-М. Дулатұлының тілдік тұлғасы оның кешенді шығармашылық әлемін
зерделеу арқылы талданды (журналист, ақын, тарихшы, қоғам қайраткері,
саясаткер, тілші, математик, педагог, жазушы, драматург, дәрігер т.т.).
Алдағы уақытта да бұл тұлғаны әр қырынан арнайы зерттеу қажет екендігі
анықталды
Практикалық маңыздылығы. М.Дулатұлының шығармалары лингвомәдениеттану
ұстанымдары негізінде түсіндірілуі, сонымен қатар жоғарыда аталған
теориялық тұжырымдар жеке тілдік тұлғаның тілінен нақты дәйектелуінің
нәтижесіндегі зерттеу тұжырымдары қазақ тіл білімінде қалыптасушы
лингвомәдениеттану салаларына белгілі дәрежеде үлес қосады.
Ғылыми зерттеу нәтижелері жоғарғы оқу орындарының филология
факультеттерінде жүргізілетін когнитивті лингвистика, лингвомәдениеттану,
лингвостилистика, тіл мәдениеті пәндері бойынша оқылатын дәрістерде және
жеке тілдік тұлға шығармашылығының тілін талдауға бағытталған арнайы
курстарда пайдаланылуға болады.
Теориялық және әдіснамалық негіздері. Этностың ұлттық мәдени-танымдық
жүйесін зерттеу барысында теориялық-әдістемелік негіз ретінде
антропоцентристік және когнитивтік лингвистиканың ғаламның тілдік бейнесі
теориясының қағидалары басшылыққа алынды. Соған сәйкес сипаттау, салыстыру,
семасиологиялық, этнолингвистикалық талдау, топтау, жүйелеу әдістері
қолданылды.
Тақырыпты зерттеу барысында мынадай теориялық тұжырымдар ұсынылады:
- Міржақып Дулатұлы шығармалары тілдік тұрғыдан бұрын арнайы қарас-
тырылмағандықтан, тұңғыш рет зерттеліп отырғандығы аңғарылды.
- Осы тұрғыда М.Дулатұлы шығармаларының лингвомәдени қырлары
ашылады. Тілдік тұлға мәселесінің қазақ тіл біліміндегі зерттелуі жалпы
қарастырылады.
- Жазушы
шығармасындағы ойы, бітімі, кесек-кесек ой түйіндері мен таным әлемі
негізінде анықталады. Қазақ ұлтының рухани дүниетанымы оның тілін-
дегі дүние көрінісі ретінде байқалады.
-М. Дулатұлының тілдік тұлғасы оның кешенді шығармашылық әлемін
зерделеу арқылы талданады (журналист, ақын, тарихшы, қоғам қайраткері,
саясаткер, тілші, математик, педагог, жазушы, драматург, дәрігер т.т.).
Алдағы уақытта да бұл тұлғаны әр қырынан арнайы зерттеу қажет екендігі
анықталды.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 м. дулатұлының өмірі мен қызметіне қысқаша шолу
1.1 М.Дулатұлы - жан-жақты дарын иесі
Үстіміздегі ғасырдың бас кезінде қоғам өмірінің көкжиегінде
көрінген қазақ зиялылары шоқжұлдызының адамзатта сирек кездесетін,
феномендік қасиеті болған. Ол жан-жақтылық, білім-ғылымның, мәдениеттің әр
қырынан көріне алатын талантты, халқына бір емес, бірнеше түрлі қызмет
етуді мақсат тұтқан, сегіз қырлы, бір сырлы жандар еді. Оның үстіне
әлеуметтік қопарылыстар мен тарихи тәжірибелер кезеңіне тап болып, тар
жол тайғақ кешуде бастарынан сан рет небір зұлмат шақтарды өткізген
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, С.Асфендияров, Қ.Жұбановтардың
қажыр-қайратына ұлт болып, ел-жұрт болып таң қалмасқа болмайды. Олардың
түрмеде отырып өлең жазуы, аш-жалаңаш айдауда жүріп, мамандық игеруі,
сөйтіп жүріп небір кітаптар жазуы, сөздіктер түзуі тағы да осы сияқты
қоғамға қажетті игі істермен айналысуы таңғаларлық нәрсе! Ол үшін қаншама
күш-қуат керек десеңізші! Сол кезеңдегі осындай әлеуметтік қопарылыстар мен
тарихи қиын жағдайларға тап болып, тар жол, тайғақ кешуді бастарынан
өткізген зиялы қауым өкілдерінің қажырлылығына кейінгі ұрпағы қайран
қалумен, басын июмен келеді!
Олар қоғам өмірінің сан саласына араласқан. Мысалы, ақын
Мағжанның математика, педагогика оқулықтарын жазуы, Ахмет Байтұрсыновтың
тіл мен әдебиеттану ғылымына қатар араласуы, оқу-ағарту ісімен мықтап
шұғылдануы, әрі ақын, әрі публицист, әрі қоғам қайраткері болуы, дәрігер
Х.Досмұхамедовтың тіл білімінің ең бір қиын саласы – фонетикамен
шұғылданып, күні бүгінге дейін күні бүгінге дейін мәнін жоймаған еңбек
жазуы, қазақтың бай көркем әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуі, туған
халқының әлеуметтік тарихына тарихына үңіліп, монография қалдыруы, заңгер
Әлихан Бөкейхановтың қазақтың әдебиет, мәдениет тарихымен шұғылдануы,
дәрігер Санжар Асфендияровтың тарих ғылымына баруы – бұл адамдардың таным-
білім ауқымының кеңдігін танытып қана қоймайды, сонымен қатар, олардың осы
ауқымының кеңдігін танытып қана қоймайды, сонымен қатар, олардың осы жан-
жақты ой-санасын әлеумет мүддесінің ең қажет тұстарына, бірінші кезектегі
шаруаларына жұмсай білген еңбегін көрсетеді. Бұған да елі-жұрты барынша
тәнті болады! Солардың бірегейі ретінде, ортасынан ойып орын алатын қазақ
халқының біртуар ұлдарының бірі - Міржақып Дулатұлының орны ерекше!
М.Дулатов сан қырлы тұлға, үлкен талант иесі ретінде халқының
жүрегінен мәңгілік орын алған феномендік тұлға.
Міржақып Дұлатұлы - қазақтың аса көрнекті ағартушысы, қоғам
қайреткері, ақын, жазушы, жалынды көсемсөз шебері.
Туған жері — Сарықопа уезінің, Торғай облысының үшінші ауылы (қaзipri
Қостанай облысының Жанкелдин ауданына қарасты "Қызбел" ауылы). Әкесі —
Дулат аймағына аты шыққан шебер кісі болған, ер тұрман жасап, етік, мәсі
тіккен. Шешесі — Дәмеш ойын тойдың базары, әнші кісі болған. Әкесі
балаларын жастайынан оқуға береді. Алғашқыда бала Міржақып ауыл молдасынан
оқып, хат таниды. Молдадан екі жыл оқығаннан кейін, 1897-1902 жылдары, ауыл
мектебінде орысша оқытатын Мұқан мұғалімнен дәріс алады. Бұл мектеп
Міржақыптың білімін толықтырумен қатар, азамат ретінде қалыптасуына да аса
зор ықпал жасайды, Мұқан мұғалім ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин іргетасын
қалаған оқу орнының, дәлірек айтқанда, Торғай қаласындағы уездік орыс-қазақ
мектебінің түлегі болатын. Өз шәкірттеріне де ол осы рухта тәлім-тәрбие,
терең білім береді.
Міржақып анасынан екі жасында, әкесінен он екі жасында айырылып, ағасы
Асқардың қолында тәрбиеленеді. Асқар әкесі Дулаттың Міржақыптың оқып,
білімді азамат болып, өсуін армандаған тілегіне сай, інісінің оқуын әрі
жалғап, білім алуына ерекше көңіл бөледі. Ауылда туып, ауылда өскен, ауылда
оқып, ауылда қызмет етіп, ауыл мұғалімі атанған зерделі жас ауыл
тұрғындарының ауыр тұрмысын, теңдігі жоқ аянышты хәлін көріп, түңіле
түршігіп, тебірене толқиды.
Бұл кезең патша өкіметінің отаршылдықты қазақ даласында күрт күшейтіп,
қалың елге тізесін қатты батырып тұрған шағы болатын. Бұл жағдай сол
кездегі қазақтың көзі ашық, оқыған, зиялы азаматтарына қозғау салды.
Наразылық туды. Күресудің жолдары қарастырылып жатты. Оның негізгі жолы
ретінде оқуға, білім алуға ұмтылыс күшейді. Бірте-бірте халық саяси
құбылысқа айналып, ел ішінде отаршыл саясатқа қарсы ұлт-азаттық идеялары
туындады. Патшалық Ресей де бірінші буржуазиялық-демократиялық дүмпудің
қарсаңында болатын.
Езілген еліне ес болуға, жоғын жоқтап, мұңын мұңдауға серт байлайды. Халық
ісіне бар болмысымен бүтіндей беріліп, Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі,
Пайдалан, шаруаңа жараса, алаш! деп бар даусымен жар салады.
Өз бетінше талпынып, білім жинап, орыс тілін жетік меңгерген Міржақып
орыстың озық ойлы азаматтарының еңбектерімен танысуы арқасында замана
тозаңын суырып, дүниені дүр сілкіндірер дауылды күндердің тақап келе
жатқанын өзгелерден бұрын сезеді.
Міне, осындай күрделі кезеңде, 1904 жылы Міржақып Омбы қаласына
келеді. Осында ұлт зиялыларының ұстазы Ахмет Байтұрсыновпен кездеседі.
Бұдан кейінгі уақытта біpi - ұстаз, бipi - ізбасары ретінде жұптарын
жазбайды. 1905 жылы Міржақып А. Байтұрсыновпен бipre Қарқаралыдағы саяси-
бұқаралық жұмыстарға қатысады. 1905 жылы патша өкіметіне қазақ халкының
атынан петиция жазушылардың қатарында болады.
Атап айтқанда, ол – лингвист, әдебиетші, сыншы, зерттеуші, публицист,
ғалым, жазушы, ақын, ұстаз, математик, журналист, қоғам қайраткері,
жаратылыстанушы, аудармашы, заңгер ретінде халқымыздың әдеби-мәдени
тарихынан үлкен орын алған.
М.Дулатұлының шығармашылығы сан-салалы қырлардан тұрады. Өзінің көзі
тірісінде жарық көрген кейбір дүниелері күні бүгінге дейін жинақталу
үстінде, сондықтан М.Дулатұлы шығармалары уақыт өткен сайын табылып,
көлемді дүниеге айналуда.
Ұрпағына қанша дүние жазып қалдырса да, ескерілмей, кер заманның
кесіріне ұшыраған дарын иесінің мұралары кеш те болса, басы біріктіріліп,
оқырманына жол тартуда.
Халқы үшін аянбай еңбек еткен перзентінің мұраларын ер-азаматтың
басына қаралы күн туғанда, туған халқы да бағалап, оның шығармаларын қойын-
қонышына, сірне-сірне болған көрпе-жастықтарының арасына тығып сақтады.
Ақталғаннан бері қарай, М.Дулатұлының 1991 жылы бір томдық,
1997 жылы екі томдық, 2002-2004 жылдары М.О.Әуезов атындағы әдебиет және
өнер институты ұжымы бес томдық шығармалар жинағын жарыққа шығарды.
Міржақып Дулатов — әдебиеттің әр түрлі жанрына қалам тартқан қаламгер.
Алғашқы кітабы — "Оян, қазақ!" деген атпен Петербург қаласындағы жарық
көрген өлең жинағы. Одан кейін 1913 жылы Орьнборда "Азамат", ал 1915 жылы
"Терме" атты өлеңдер кітаптары басылып шығады. Ақын өлеңдерінің басты
такырыбы—ел тағдыры болды. Алғашқы кітабы "Оян, қазақ!" жұртшылық арасында
ауыздан-ауызға, қолдан-қолға тез тарап кетеді. Қайта басылады. Кітаптың
нeriзгi мазмұнын халықты оятуға, әділетсіздікпен күресуге шақырған өлеңдер
құрады. Сол себепті де кітап тұтқындалып, авторы қуғынға ұшырайды.
Өзінің шығармашылық жолын ә дегеннен өлеңнен бастаған Міржақып проза
жанрына да қалам сілтейді. 1910 жылы оның осы жанрдағы туындысы "Бақытсыз
Жамал" романы Қазан қаласында басылыш шықты. Бұл - қазақ әдебиетіндегі таза
көркем проза үлгісінде туған тұңгыш роман еді. Кітап 1914 жылы екінші peт
басылды.
Бұл жылдары Міржақып бірқатар мақалалар мен фельетондар жазады. 1922
жылы Ташкентте екі бөлімнен тұратын "Есеп кұралы" оқулығын бастырады.
"Балқия" пьесасын жазады.
М. Дулатовтың шығармалары қазақ елінің тәуелсіздік алған кезінен
бастап кеңінен жариялана бастады. 1991 жылы шығармаларының бip томдық, ал
1996-1997 жылдары екі томдық жинақтары жарык көрді. М. Дулатов
шығармашылығы жөнінде ғылыми зерттеулер жүргізіліп, бірқатар кітаптар мен
мақалалар жарияланды.
М.Дулатұлының жарық көрген кітаптары: Оян, қазақ!, Бақытсыз
Жамал, Азамат (өлеңдер жинағы), Терме,Есеп құралы оқулығы, сонымен
қатар, бастауыш мектепте екі жыл оқылатын Қирағат кітабы.
М.Дулатұлының қазақ ұлтын оятқан Оян, қазақ! өлеңдер жинағы сол
кезеңде халқымыздың ұлттық рухын жоғары көтерген құнды шығарма болғаны
белгілі.
Сол уақыттағы белгілі ғалым Қошке Кемеңгеров: Оян, қазақты кезінде
ел қазақтары құрандай жаттаған. Міржақыптың атын алты алашқа таратқан Оян,
қазақ! болатын,-деп жазды.
Кең даласында алаңсыз өмір сүріп, мал бағып жатқан бейқам халқын:
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты, Өткізбей қараңғыда бекер жасты деп
жырымен жұлқылап оятып, оларды білімге, ел үшін пайдалы іс әрекетке
шақырады. Бүкіл халықтың еркіндікке жетуінің басты шарты түнек болып
торлаған қараңғылық ұйқысынан ояну, дүр сілкініп, надандықтан арылу деп
білген ол: Оян, қазақ! деп ұрандаудан танған жоқ. Өзінің алғашқы
өлеңдерінен бастап туған халқының тағдырындағы қиындықтар мен
ауыртпалықтардың сырына үңіліп, оның әлеуметтік тамырын әшкерелеуді мақсат
еткен ақын Міржақьш "Оян, қазақ!" атты тұңғыш өлеңдер жинағьн мынадай өлең
жолдарымен бастайды:
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кeттi, дін нашарлап, хал һарам боп,
Қазағым, енді жату жарамас- ты.
Ресей патшасының отарлау саясаты, қазақ жұртының хал-жағдайы, өнер-
білімнің аздығы, басқа да түрлі қacipeттep осы төрт жолға сыйып тұрған
секілді. Онын үстіне бұл жолдарды Міржақып шығармашылығының өне бойына
тартылған темірқазық, идеяның басты бағдардың көрінісі деуге де болады.
Ақын үшін халқының өмірін жырлаудан асқан мәртебелі тақырып жоқ. Көп
өлеңдерінде ол қазақ елінің ауыртпалықтағы, отарлық езгідегі жағдайын
баяндай келіп, елдің мүддесіне қызмет ету—әpбip азаматтың парызы деген
тұжырым жасайды. Атап айтқанда, "Қазақ халқының бұрынғы һәм бүгінгі халі",
"Таршылық халіміз хақында аз мінәжат", "Сайлаулар хақында", "Жастарға",
“Қазақтың ру басшыларына", "Атқамінер сұмдарға", тәрізді өлеңдерінде қазақ
қоғамының сипаты, ондағы адамдар психологиясы, соларды көрген ақынның
өкінішті күйі анық бейнеленген. Ақынның сол тақырыптағы шығармаларының бipi
— "Шағым" өлеңі.
...Бір қарағанда "Шағым" өлеңі ақынның аз ғана сәттік көңіл күйінен
туған тәрізді. Әйтсе де мұнда жеке бастың мұңынан гөpi әлеуметтік ой басым
жатыр. Ел ішіндегі білімсіздік, бойкүйездік, жалқаулық, енжарлық, алауыздық
тәрізді толып жатқан кеселдерді көре тұрып, ақын мұңаяды. Тығырыққа
тірелгендей болады.
Жүректен қашан шығар қадалған оқ,
Жандырған жанды нахақ сөнер ме шоқ?
Қажыған қам көңілді бip көтерер,
Жанымда жан ашитын адам да жоқ, —
деп Міржақыптың өзі айтқандай, халқының тұрмысындағы әлгіндей кертартпа
кемшіліктер оның жүрегіне оқ болып қадалады. Сондай сәттерде айналасынан
өзіне серік болатын, тірек болатын адам іздейді. Таппай көңілі құлазиды.
Дегенмен ақынның мұңы терең қайғыға ұласьш кетпейді. Өлеңінің соңында:
"Әділдік аста қалған еш күні жоқ", — деп, түптің түбінде әділдіктің
жеңетініне сенеді. Сол жолда өзінің бар күшін, өмірін аямайтынын былайша
жеткізеді:
Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,
Емеспін жемісі көп тамаша ағаш.
Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі,
Пайдалан, шаруаңа жараса, алаш!
Аталған өлең жолдарынан азамат ақынның алдына қойған мақсатын
қаншалықты айқын түсінетінін байқатады. Ақынның мақсаты—халқының тағдырына
ара түсу, елі үшін еңбек етуге, бел бууға шақыру. Сол себепті де ақынның
өлеңдері ел ішіндегі надандықты, әділетсіздікті әшкерелейді, олардан
арылудың жолын іздейді. Мәселен, "Таршылық халіміз хақында аз мінәжат"
өлеңінде қазақ ауылының көpiнісі суреттелш, ондағы ішкен-жегенге мәз,
жайбарақат тіршіліктің беті ашылады. Ел ішіндегі бірліктің, ынтымақ пен
бірауыздылықтың жоқтығын айта отырып, ақын ел билеу жүйесіндегі жүгенсіздік
пен әділетсіздікті сынға алады.
Міржақыптың осы тәрізді азаматтық, әлеуметтік сарындағы өлеңдерінің
тақырыбы да, айтар ойы да, кұрылысы да, айтылу ерекшеліктері де әр алуан.
Ақын бірде халықтың тағдырын, бүгінгісі мен келешегін толғаса, бірде
жастарды оқу-білімге шақырған насихат айтады немесе күнделікті өмірдегі
құбылыстарға қатысты адамгершілік мәселесін қозғайды, ал енді бірде патша
өкіметінің озбыр саясатын, ел билеушілердің әділетсіздігін сынайды.
Міржақьш қаламынан туған көркем де күрделі туынды — "Алашқа" өлеңі.
Ақын айтайын деген ойын халқына қарата сөйлеп, оның өткендегі өмірін есіне
түсіріп, жақсы мен жаманды, кешегі мен бүгінгіні салыстыра отырып, бірқатар
әлеуметтік шындықтың бетін ашады. Ақын алдымен күні кеше төскейі төрт түлік
малға толған бетегелі қырлардың, онда көшіп-қонған берекелі ауылдардың
сәнін әсем суреттейді, ел баскарған ақылды хандар мен билерді еске алады.
Салтанат Сарыарқада кұрған қазақ,
Толықсып жүрген кеше күнің қайда? -
дей келіп, кеше қандай едің, бүгін қандайсың деген оймен ел ішінен
халқының сөзін сөйлейтін шешендер мен елін, жерін қорғайтын ерлер, ақылдың
кені іспетті дана қарияларын іздейді. Солар бар жерде елдің берекесі де
артык болмақ деген ойын жеткізбекші болады.
Бірақ өмір Міржақып ойлағандай емес. Биі - парашыл, қарттары - қарау.
Бірлік жоқ, алауыздық үстем. Ақын осыған өкінеді.
Алашым, айтқанды алсаң, без бұлардан,
Еш нәрсе тәуіп бермес, білгенге ермес.
Қой бағьш қасқыр қашан опа қылған,
Көре бер өз бетіңмен күніңді өлмес, — деп, туған халқын ойлануға
шақырады. Қойды қасқырға бақтырғандай әділетсіз заманның жайын түсіндіреді.
Ел басқарушы залымдарға сенбей, өз күшімен күн көру қажеттігін айтады.
Мiржақып ел ішіндегі кемшіліктерді әшкерелей отырып, халқына одан
арылудың жолын көрсетеді. Өзінің "Шәкірт", “Насихат ғумумия" тәрізді
бірқатар өлеңдерінде өнер мен білім жинаудың пайдасын бipiншi кезекке
қояды. Tіпті адамгершіліктің өзі білім мен, оқудан басталады деген ой
айтады.
Сондықтан да, оның үні қалың ұйқыдағы қазағын құлағының түбінен маса
болып, маза бермей ызыңдап оятуды мұрат тұтқан өзінен он екі жас үлкен
рухани ағасы Ахмет Байтұрсыновтың үнімен қатар естіліп, қазақ даласын қатар
шарлады. Сол егіз үн тарих мінбесінен қатар көрінген екі алыптың қашан
соңғы демдері таусылғанша, тағдыр талқысымен екеуі екі жақта жүрсе де,
қуғынға түсіп, қамауға алынса да үзілмей, қатар естіліп тұрды. Ол екеуі екі
атадан туса да, бір туған бауыр еді, екі баспен ойласа да, қорытар ойы бір
еді, екі ауызбен сөйлесе де, шығар сөзі бір еді. Өйткені оларды туыстырған
халқының мүддесі, ойландырған халқының қамы, сөйлеткен халқының мұң зары
болатын. Сондықтан да халқы оларды жанашыр жақыным деп білді, олардың жұбын
жазбай, Ахаң Жахаң деп бірге атады. Пенделік бар қазақтан бас тартып,
халқының бақыты үшін күрескен есіл ерлерді өз халқының жауы атандырып,
кешегі күні Қызылдың қызылкөз жендеттерінің қолы екеуін еріксіз екіге
айырып, екі жерде атып өлтіріп, атын өшіреміз дегенде де халқы олардың асыл
есімдерін есінен шығарған жоқ, аялап жүрегінде сақтады, ардақ тұтты.
Ал Терме өлең жинағының алғысөзінде ақынның өзі былай деп жазды:
Бұл өлеңдер мұнан алты-жеті жыл бұрын, қазақша газет-журнал жоқ кезде
жазылған еді. Сондықтан, көбінесе оқып жүрген жастарға арналып, оларды
ояту, білім-ғылымға шақыру, халықты надандықтан құтқаруға үндеп сол рухта
жазылған. Бұрынғы күйінен өзгертпедім [4,364].
Қазақ әдебиетінің проза саласындағы тұңғыш қара сөзбен жазылған
еңбек М.Дулатұлының Бақытсыз Жамал романы болатын. Бұл жөнінде ғалым
Б.Майтанов: Қазақ әдебиетіндегі М.Дулатовтың романынан соң жазылған
туындыларға алғашқы үлгіден үйрену әрі белгілі өрнекті қайталамауға
талпыныс мол. Егер олар жеткен деңгей биік болса, әдеби жеңістің биік
тұғыры Бақытсыз Жамал екені даусыз деп пікір білдіреді [5,23].
Белгілі шығыстанушы-ғалым, түрколог, академик В.А.Гордлевский:
Дулатов Мир-Якуп - один из основателей казахской литературы,- деп жоғары
баға берсе, профессор А.Крымский тұңғыш қазақ романын қуана құптап, кітап
тақырыбының тұсына Қайғылы әйел тағдыры деп белгі қойған [ 6,367].
Міржақып Дулатұлы – талғамы күшті ақын, жазушы, драматург, қаламы
жүйрік журналист, әрі тәжірибелі баспагер, институтта сабақ берген ғалым-
педагог. Оқу құралы деп аталатын қазақ тілі мен әдебиетін баяндап
оқытатын қирағат-хрестоматия кітабының, Есеп құралы деп аталатын бастауыш
мектепке арналған математика оқулықтарының авторы, шебер аудармашы, қазақ
тарихын бастап жазған тарихшы. Осындай гуманитарлық білім-ғылымның, ағарту
саласының адамы бола тұрып, солтүстікте, айдауда жүргенде фельдшерлік
мамандықты игеріп, сол бойынша 1934-1935 жылдарда Сосновец поселкесіндегі
лазаретте жұмыс істеген.
Сонымен, М.Дулатұлын қазақ журналистикасының да негізін салушы,
ұлттық баспасөз мәдениетін, тілін қалыптастырған, сол кезеңдердегі қоғамдық-
әлеуметтік мәселелерді жан-жақты көтерген, қарымды қаламгер ретінде де
тануға болады. Ол жөнінде ғалым Ж.Ысмағұлов былай дейді: Міржақып Дулатұлы
қаламынан туған татымды мақалалар ішінде ұлт тәуелсіздігі, жалпы әлеуметтік
өмір, экономика, мәдениет, әдебиет, тарих, дін мәселелерінен бастап, тіпті
сол кездегі халықаралық жағдайға дейін қамтыған. Солар жайынан оқырманға
өте бағалы танымдық деректер берген материалдар ерекше назар аудартады.
Дулатұлы қаламынан қорытылып шыққан жанрлық материалдар тіл шеберлігі,
стиль мінсіздігі жағынан қазақ журналистерінің жас буынына өзіндік бір
мектеп болды десек артық айтқандық емес [6,13].
Осыншама сан-салалы білім-танымның ішінде тіл-жазу проблемасы, ана
тілінің тағдыры, оны оқытудың жолдары, сауат ашу, әдістемелік оқулықтар мен
оқу құралдарын жазу - М.Дулатұлы назарынан тыс қалмаған. Қазақ тілі туралы,
оның ішінде сөз нормасы, сөз қолдану мәдениетімен егжей-тегжейлі айналысып,
ана тіліне деген жанашарлығын былай байқатады: Қазақ тілін іске асыратын
болсақ, қазақ әдебиетін күшейтеміз десек, ең алдымен істің санын
салмақтамай, сапасын ескеруіміз керек. Ол үшін қазақша деп жазылған
сөздердің әлгі кемшілігін құрту керек деп, сол кемшіліктерді атап өтеді:
Ол кемшіліктердің бірі - дыбыс жүйесі жағынан болатын кемшілік. Екінші
кемшілік - сөз жүйесі жағынан болатын кемшілік, яғни қазақша жалғау,
жұрнақтарды елемегеннен болатын кемшілік. Үшінші кемшілік- сөйлем жүйесі
жағынан болатын кемшілік[7,208].
Тіл мәдениеті мәселесіне ол Газет тілі оңды болсын, Тіл мәселесі,
Қазақ тілінің мұңы, Ажалдан құтқарған қызыл тіл т.б. мақалаларында
тоқталып өтеді.
Әр халықтың ана тілі ұлттық дербестіктің басты белгісі екендігін жақсы
білетін қазақ зиялыларынаң қай-қайсысыда қазақ тілінің өз тұстарындағы хал-
жағдайын көріп- біліп, оның әрі қарай оқу-ағарту ісінде, халқымыздың мәдени-
рухани өмірінде белсенді түрде қызмет етуіне күш салды: ұлттық жазу
(графика) мәселесін көтерді, қазақ тілінде оқулықтар жазды, қазақ көркем
әдебиетінің жаңа жанрларын бастады.Екіншіден, А.Байтұрсыноа сияқты рухани
ағасының қазақтың жазуымен, тілімен, тіл білімімен шұғылдануы Міржақып
Дулатовқа қатты әсер етті. Олар Қазақ газетінде тізе қосып, қызмет еткен
кезден бастап газеттің бет бейнесін, идеологиялық платформасын айқындағанда
пікірлес, идеялас мақсаттас болды. Бұған дейін де М.Дулатов қазақтың жазуы
туралы баспасөз бетінде көтерілген проблемаларға дер кезінде үн қосып
отырды. Ол Айқап журналының 1912 жылғы 8-санында Жазылу тәртібі деген
мақала жариялап, онда А. Байтұрсыновтың араб таңбалары негізінде, түзіп
ұсынған қазақ жазуына қарсы айтылған пікірді сынайды. Бұл пікір Айқаптың
1912 жылғы 4-санында жарияланған ш.Зияшев дегеннің мақаласында айтылған
болатын. Тіл білімінен, оның фонетика саласынан мүлде бейхабар автор
қазақтар қолданып отырған Ноғай әліппе жазышыларының жазуын өзгертудың еш
қажеті жоқ дегені –татар кітаптарында пайдаланылған, татар молдалары
балаларға үйрететін араб алфавиті. Бұл жазу түркі тілдеріне
аударылмағандықтықтан онда басы артық таңбалардың бар екендігін, сондықтан
А.Байтұрсыновтың бұдан 13 таңбаны, яғни тек араб сөздерін жазуға қажет т,
с, ғ сияқты жуан дыбыс әріптерін шығарып тастаған дұрыс екендігін
дәлелдейді, оны сынаған автордың қазақ тілінің дыбыстары дауысты, дауыссыз
болып бөлінбейді, бәрі де (37дыбыс) жарты дауысты деген мүлде сауатсыз
тұжырымына қайран қаалғанын айтады. Ұлттық әліпбиді түзу жөнінде пікір
айтылсын, жазу жөнінде тәртіп көрсетушілердің сынына түссін дегенге әркім
басына келгенін жазуға болмайтындығын қынжыла айтады: һәркімнің ізіне
түсіп қуған, үйренген бір ісі болады. Сол ісін ол басқалардан артығырақ
біледі. Егер оқу оқытуды машықтап, ол оқытудың һәм оқытқан нәрселерінің
асыл тәртібін, түп негізін анық білетін кісілер жазу хақында өз пікірлерін
түсінікті етіп жазса, сынаушы деп соларды айтуға болады - дейді.
Демек, М. Дулатов қазақтың ұлттық жазуын жасауда бірден А.Байтұрсы-
новтың жобасын қостайды (осы мақаласында ф,х деген екі дыбыстың таңбасын
енгізуді ғана өз ұсынысы ретінде білдіреді), оның дұрыстығын өте сауатты
түрде дәлелдейді. Бұл пікірін ол ақырына дейін табанды түрде ұстайды: қазақ-
қырғыз білімпаздарының 1924 жылы Орынборда өткен тұңғыш съезінде сөйлеген
сөзінде де, 1926 жылы Бакуде болған І түркологиялық съезде сөйлеген сөзінде
де қазақтың ұлттық графикасы етіп кезінде Байтұрсынов жазуы деп аталған,
қазақ тілінің дыбыс жүйесіне шебер икемдестірілген, сауат ашу ісі үшін
мейлінше жеңілдетілген, халқымыздың өткендегі жазба дүниесін қол
үздірмейтін алфавитті қалдыру керектігін дәлелдеумен өтті.
М. Дулатовтың жалпы тіл мәселесіне ден қойғанын және бір тұста
байқаймыз. Ол 1913 жылы Айқап журналында (9-санында) эсперанто тілі
деген шағын ғана мақала жариялайды. Мұнда автор қазақ жұртшылығына дүние
жүзі халықтарына ортақ болатын жасанды тіл- эсперантодан хабар береді.
Эсперантоның мәнін, пайда болған себебін, оны жасаушыны таныстырады.
Оқыған һәм оқып жүрген, білімге дарынды қазақ жастарының эсперанто тілі
хақында үйренуіне мәслихат беремін дегенді айтады.Тіпті эсперантоны
үйрететін кітаптарды сатып алығысы келетіндерге Варшавадағы доктор
Л.Заменгофтың адресін көрсетеді.
Сөйтіп мұның барлығынан жалпы тіл мәселелері М.Дулатовты бейғам
қалдырмағанын байқаймыз. Тілге деген осындай ықылас-пейілі де себеп болса
керек, ол тұтқында айдауда жүріп, екі тілдік сөздік жасауды қолға алады.
М.Дулатовтың өмірі мен еңбегін зерттеуші жас ғалым М.Әбсәметов:
М.Дулатов Соловецк лагеріндегі орыс тілін жақсы білмейтін тркі халықтары
өкілдеріне олрдың халін жеңілдету мақсатымен түркі-орыс сөздігін жасаған
деп түйеді. Бұл сөздікті 1932 жылдың жазында жасап, дайын етеді. Еңбек төрт
дәптерді қамтиды деген мәлімет бере отырып, ол бұл сөздікте көне түркі
ескерткіштерінің сөздігі, Игорь полкі туралы жырдағы түркі сөздері және
қылмысты ңстер жөніндегі түркі-орыс терминологиясы жинақталған деп
топшылайды. Бұл қолжазба құралды лагерьдегі түркі халықтары өкілдері
көшіріп алып пайдаланған деген мәліметті де хабарлайды.
Дәптер М.Дулатотың қызы Гүлнар апайдың қолында сақталған. Ол Дулатов
дүние салғаннан кейін лагерь әкімшілігі отбасына қайтарған заттардың ішінде
келген.
Дәптер 43 парақтан тұрады. Оның 80 беті жазылған. Дәптердің парағы (екі
бет) Түрік тілі деген қолжазбаның аты бар мұқаба, ең соңғы екі бет
және ара-арасында үш бет жазылмай ашық қалған.
Жалпы адамға қатысы бар сөздерді түгел қамту М.Дулатовтың міндеті емес,
оған мүмкіндігі де жоқ. Сондықтан ол мұнда өз ортасы – лагерь болмысна
қатысты лексикалық ұғым атауларды түгел қамтуға тырысқан.
М. Дулатов мұрасын жан-жақты зерттеп, құнды мәліметтер жариялап,
көптеген тың деректер жинап келе жатқан жас ғалым М.Әбсәметов айтуы бойынша
бұл қол жазбаны жалғасы (үш дәптер) бұл күнде Лондонда сақталған. Жас
ұрпақтың болашақтағы міндеті – олардың көшірмесін қолға түсіріп,
М.Дулотовтың Орыс-түрік сөздігін жасаудағы еңбегін тұтасымен алып қарау,
елге таныту.
Туған халқына, ана тіліне деген зор махаббаты Міржақыптай дарын иесін
жалпы тіл әлеміне ден қойғызды. Айдауда жүріп осы салада өз үлесін сөздік
жасау арқылы қосты. Осы тұрғыда, өзіне-өзі жүктеген бұл борышында өтеп,
тарихта қолтаңбасын қалдырды.
Алаш ағартушыларының ортақ идеясы халықтың санасын оятып, оқу-білімге
үндеу болатын. Сонымен бірге, қазақ халқы бойындағы ұлттық сананы, ұлттық
сезімді, ұлттық тарихты, тілді, мәдениетті басқаларға таныту мақсатында
еңбек етті.
Бұл жөнінде оның тілтанымдық мұрасын зерттеген тілші О.Жұбаева былай
дейді: ХХ ғасырдың басы қазақ тарихында рухани ояну дәуірі болғаны
белгілі. Ұлттың өзіндік белгісін сақтап қалатын негізгі қасиеттерінің бірі
– тіл екенін терең түсінген қазақ зиялылары өз беттерінше білімін жетілдіре
отырып, қазақ тілі бойынша оқулықтар жазған, баспасөз бетінде түрлі
пікірталастар ұйымдастырып отырған. Қазақ тіл білімінің сол кезге дейінгі
зерттелу жайы мен жалпы тіл біліміндегі түрлі бағыт-көзқарастармен таныса
отырып, қазақ тілінің өзіндік болмысын танытуға тырысқан[8,3].
М.Дулатұлының артына қалдырған зор рухани мұрасын жинақтап, зерделеп,
қазақтың әдеби тілінің асыл қазынасына айналдыру, кейінгі ұрпақ біздің
міндетіміз болып саналады.
Қазақтың бүгінгі ұрпағы мен келешек буындары ірі қоғам қайраткері, сұлу
сазды ақын, жазушы, публицист, педагог, баспагер, ағартушы Міржақып
Дулатовқа қанша қарыздар болса, тілге, оның ішінде түркі тілдеріне, ана
тіліне сіңірген еңбегі, қалдырған мұрасы үшін соншама қарыздар, соншама
разы. Сол үшін ардақты ағаның әруағына тағы бір тағзым етеміз!
1.2 М. Дулатұлының тілдік тұлғасының лингвомәдени деңгейі
Халқымыздың біртуар, дарынды ұлы Міржақып Дулатұлының шығармаларын
оқып, зерделей келе, оның артына қалдырған зор мұраларының жас ұрпағымыз
үшін пайдасы ұшан-теңіз. Сондықтан да жан-жақты дарын иесінің қайғылы
өмірінде қалдырған мұралалары соңғы кезеңде пайда болған ғылым негіздерімен
сабақтас екендігі белгілі. Лингвомәдениеттану сияқты жаңа ғасыр тоғысында
пайда болған ғылым салаларының кез-келген мәселелері бүгінде қазақ тіл
білімінде кең тұрғыда зерттеушілердің қызығушылығын туғызуда.
Лингвомәдениеттанудың алғы шарттары дәстүрлі кеңес дәуіріндегі тіл білімі
аясынан тыс терең тілдік ұғымдар жүйесін қарастырудан басталған болатын.
Бұл мәселелер орыс тіл білімінде Ю.Д.Апресян, Е.М.Кубрякова,
Ю.Н.Караулов, А.Вежбицкая, Н.Д.Арутюнова, Д.С.Лихачев, В.А.Маслова, т.б.
зерттеушілер еңбектерінде кеңінен қарастырылады.
Танымдық тіл білімі тілдегі ұлттық мәдениет нышандары мәселесімен
түйіседі де, бір-бірінің жүйелік деңгейлері аралас күйде ғылымға айналады.
Лингвомәдениеттану ғылымы мен когнитивтік лингвистиканың бірлесе
қарастыратын мәселелері осы байланыстан туындайды.
Лингвокультурология ХХ ғасырдың 90-жылдары жаңа, жеке ғылым саласы
ретінде тұрақталды, себебі, бұл ғылым саласы осы уақытта шешілмей жүрген
көптеген мәселелердің бетін ашты.
Лингвомәдениеттанудың басты мәселелерінің бірі – мәдени ұғым, ондағы
тектілік, ұлттық мінездің мәдени көрінісі. Бұл тұрғыдан келгенде, жеке
тұлға шығармаларындағы ұлттық көрініс концептілерін зерттеу қызықты
мәселелердің бірі болып саналады.
Ұғым сөзінің бір түрлі түсінік, варианттары болғанымен, кірме сөз
концепт лингвомәдениеттанудың термині ретінде өз мәнінде орынды үйлесе
қолданылады.
Концепт логикалық термин болғанымен, бүгінде тілдің барлық
саласында қолданылады. Лексикологияда, әсіресе, мағына түрлерін, олардың
мәнін ашуда бұл термин тұрақталып, кең түрде қолданысқа ие болады. Концепт
– латынша conceptus – ұғым, түсінік дегенді білдіреді.
Тіл білімінде ұғым сөзі дәстүрлі түрде қолданылса, концепт термині
салыстырмалы түрде лингвистикалық терминология саласына жуықта ғана еніп,
жалпы және идиоэтникалық қарым-қатынасқа қызмет ететін тілдегі сөз –
ұғымдарды білдіреді [9,40-49].
Қазақ тіл білімінде Ә.Қайдар[10], Ж.А.Манкеева[11], Г.Н.Смағұлова[12],
Н.Уәлиев[13] бастаған лингвомәдениеттану мектебі қалыптасты. Бұнда
когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану мәселелері кейде аралас, кейде
өз алдына жеке зерттелу үстінде. Мәселен, ғалымдар Ислам Айбарша Ұлттық
мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті, Қ.Жаманбаева Тіл
қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана,
Біздің мақсатымыз - М.Дулатұлы шығармаларындағы қазақ ұлтына тән тіл
ерекшелігіндегі мәдени концептілердің жүйелік өзгешелігін ашу. Себебі адам
- өз ұлттық мәдениетін бойына жинақтаушы субьект болғандықтан, Мәдениет
дегеніміз – адамзат баласының ақыл-ойы мен маңдай терімен туындаған
жетістіктердің бәрін қамтитын құбылыс [14,14].
Бұл тұрғыда мәдени концептілерді ұлттық мәдени категориялар тұрғысына
жатқызуға болады. Мысалы, қазақтар үшін қонақжайлылық, шеберлік,
еңбекқорлық, ерік, ерлік, ұлтшылдық т.б. ұғымдар мәдени концептінің ұлттық
мәдени категорияларына жатады [15,12].
Мәдени категорияларды өз ішінен мәтіннің, қазақтың салт-дәстүрлері мен
әдет-ғұрыптарының, сөз қолданыстың түрлі ерекшелігіне қарай әрі қарай
жіктей беруге болады.
Мысалы: қонақжайлық категориясына мынадай лингвомәдени бірліктер тән:
Бата – келген қонақтан бата сұрау
Тілек – келген қонақтың үй иесінің қонақжайлылығына ризалығы.
Рұқсат сұрау - үй иесінің келген қонақтан сойылатын малға рұқсат
сұрауы.
Қой сою – дұға қылып, малдың бетін құбылаға қаратып, бауыздау.
Бас ұсыну – келген қонаққа малдың бабына келіп, піскен басын ұсыну.
Бас қою – қазақта сыйлы қонаққа міндетті түрде бас қойылады.
Құлақ беру –басты ұсынбай тұрып, бір құлағын кесіп, балаларға берген.
Жамбастан ауыз тию-бас табаққа салынған жамбасты үлкендер ауыз тиіп,
қызмет жасап жүрген, көңіліне ұнаған адамға ұсынған, ол оған құлдық-ай
деп жауап беріп, тазалап мүжіп қоюға тырысқан. Ол - берген адамға құрметі
ретінде көрінген.
Жақ салу - қазақ салтында құдаға бас қойылса, құдағайға жақ салынған.
Ас қайыру – барлық ықылас-пейілімен сойылып, асылып, пісіріліп берілген
дәмді тағамға келген қонақтың ризалықпен қолын жайып әуелі аллаға, одан үй
иесіне, дәмге бата-тілек білдіруі.
Ұлттық менталитетімізге ғана жарасатын осындай лингвомәдени бірліктер -
ұлттық тұлғалардың өмір-тіршілігіндегі мәнді де, сәнді ғұрыптық ұғымды
қалыптастырып, тұрақты ететін мәдени концепт болып табылады.
Бұлардың бәрінің басын құраушы мәдени концептке ұлттық мәдениетке тән
мынадай ерекшеліктер тән:
1) ұлттық ойлау;
2) ұлттық қабылдау;
3) ұлттық этикет;
4) ұлттық сөйлеу;
5) ұлттық ой қорыту;
6) ұлттық діл;
7) ұлт ұстанатын дін ерекшеліктері.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті, тілі бүгінгідей емес бөлек жүйеде,
құрылымда болғандықтан онда мәдени концептілер бұзылмаған таза көріністі
бейнелейді.
М.Дулатұлының жан-жақты шығармашылығын көрсететін драмалық шығармалары,
аудармалары, хаттарының молдығы оның кейбір когнитация мәселелерін
зерттеуге қиындық тигізетіні байқалды. Дегенмен, ХХ ғасыр басындағы қазақ
зиялыларына тән ой-сана, қазақы ұлттық мәдениет көрінісі, М.Дулатұлы
шығармашылығын негізгі мазмұнда тұтастырады.
Сонымен, тілдік тұлға дегеніміз не? Бұл бірліктің ерекшелігін қандай
қасиеттер құрайды деген сұрақтар қойсақ, бір ауыз сөзбен жауап беру қиынға
соғады, себебі тұлға адам болған соң, ол қатпарлы, қыртысты кен тәріздес,
қазған сайын әр түрлі кен түрлері шыға беретін тың, қоғамдық, әлеуметтік
құбылыс. Осымен байланысты Ислам Айбарша былай дейді: Тілдік тұлғаның
мазмұнына келсек, оны құндылықтар жүйесінен тұратын дүниетанымдық, мәдени
және жеке тұлғалық компоненттер құрайды... Тілдік тұлғаның табиғаты
тұлғаның ұлттық мәдени сипатымен тікелей байланысты. Біздің пайымдауымызша,
ұлттық тілдік тұлға лексика-семантикалық деңгейде ғана сипатталып қоймай,
сонымен қатар, ол ұлттық мәдени құндылықтарды, ұлттық менталитетті (ділді),
ұлттық психологияны меңгерген және оны келер ұрпаққа бере алар тұлға
екендігін баса айтқымыз келеді . В.А.Маслова да тілдегі мәдени
дүниетанымның басты категория екенін ескертіп, лингвомәдени тұлға терминін
ұсынады және оған мынадай анықтама береді: Лингвокультурная личность –
закрепленный в языке (преимущественно в лексике и синтаксисе) базовый
национально-культурный прототип носителя определенного языка, составляющий
вневременную и инвариантную часть структуры личности.
Лингвомәдени тұлға ұғымы, тілдік тұлға ұғымынан жоғары тұратын
категория, өйткені бұл тілдік тұлға ұлттық мәдени құндылықтарды
насихаттаушы, жақтаушы, дамытушы қоғам қайраткері (мысалы, М.Дулатұлы), ең
алдымен, қоғамдағы жақсы өзгерістерді, ғылым жаңалықтарын қазақ мәдениетіне
ұсынушы тұлға, сол себепті оның мәдени тұлғалық қасиеті осы бір қырынан
байқалатынын айта кеткен жөн. Тұрмағамбет Ізтілеуовтің тілдік тұлғасын
анықтау барысында зерттеуші Ф.Б.Қожахметова тілдік тұлғаға мынадай анықтама
береді:
Тілдік тұлға дегеніміз- ұлт тілі мен ұлт мәдениетінің ақпаратын сатылы
деңгейде толық меңгерген тілдік мәдени құзырет иесі.
Тілдік тұлға – прототип, сондықтан оның когнитивтік моделі
концептілік құрылымы деңгейінен айқын көрінеді. Прототип – типтік бейне,
сондықтан ол тілдік мазмұнмен ұштасады, екеуі бірігіп келіп семантика
өзегін құрайды деген зерттеуші Н.Аитованың анықтамасы когнитивті сипатқа
негізделген.
Қоғам қайраткері өз тілінің ерекшелігі арқылы тілдік тұлғаға
айналғанымен ұлт тілі мен ұлт мәдениетінен жұрдай болса, мәдени тұлға
емес. Жай ірі адресант дәрежесіндегі тілдік тұлғаға айналуы мүмкін.
Дегенмен, қай тілде шығармаларын жазса сол тілдің мәдени құндылықтарының
насихаттаушысы ретінде халық санасында бекуі ықтимал екендігін жоққа
шығаруға болмайды, қандай дәрежеде болғанымен тілдік тұлға тілдің дамуына
күшті әсер етуші фактор ретінде қала береді.
Мысалы: А.Б.Жуминованың О.Сүлейменовтің тілдік тұлғасы туралы
зерттеуін осы сипаттағы еңбекке жатқызамыз. [қараңыз: А.Б.Жуминова.
Тезаурус языковой личности О.Сулейменова. Канд. дисс. автореф., 2004].
Сонымен, тілдік тұлғаның қалыптасуына (ғалымдар зерттеулеріне сүйене
отырып) мына алғышарттар пайда болуы тиіс деп ойлаймыз:
1. Ұлттық тәрбие (отбасылық тәрбие);
2. Ұлттық тілдегі өлшемдер (қабылданған, қабылданбаған құндылықтар);
3. Мәдени ақпарат (салт-дәстүр, әдет-ғұрып);
4. Рухани сана (дін қағидалары);
5. Үлгі тұтатын тұлғалар (Абай, Шоқан т.б.);
6. Озық білім жүйесі;
7. Тектілік интеллектісі.
Міне, осы қасиеттерді бойына жинаған индивид, саналы адам дәрежесінен
тұлға одан әрі тілдік тұлға дәрежесіне көтеріле алады. Сонымен, тілдік
тұлға дегеніміз - ұлттық ойлау ділі бар, ұлттық тілдің дамуына өз әсерін
тигізуші, қоғамдық интеллект.
ХХ ғасырдың басында жастар санасында бір бұлқыныс, ренессанс дәуірі
басталғандай болды. Бұған әсер етуші ұлттық сана дамуындағы жаңаша үдеріс
пен жалпы азаматтық өркениетке сәйкес орыс мәдениетінен, батыстан келіп,
еніп жатқан ғылым, өнердің соңғы жетістіктері болатын.
Осы жағдай ұлттық сананың түрленуіне, ұлттық ойдың, болмыс-
бітімнің өзгеруіне алып келді. Бұл өзгерістерді алғаш таныған Зар заман
ақындары Шортанбай, Дулат жыраулар екенін айта кеткен ләзім. Материалдық
өмірдегі күнде болып жатқан өзгерістердің жастар санасына әсер етуі
нәтижесінде, олардың алғаш байқағандары өз ұлтының кемдеу қалып бара жатқан
жағдайы еді.
М. Дулатұлы сынды зиялы азаматтардың көзі ашық, санасының ояу болуына,
ұлттың, ұлтжандылық рухтың оянуына әсер еткен де осы жаңалықтар екені
сөзсіз.
Халқыма пайда тигізсем деген қажеттілік өз білімін жетілдіруге әсер
етті. Яғни бұл кезде оқу орындары: мектеп, медресе, гимназияларға қазақ
жастары шоғырланып түсе бастады.
Осы уақытқа сай бұрын перзенттерін тек діни, ескі, қадим оқуына ғана
берген қазақтар енді орыс оқуына жаппай бере бастады.
Қазақ даласындағы осы өзгерістер көптеген дара тұлғалардың қазақ ойының
көгіне көтерілуіне мүмкіндік жасады.
Ол туралы заман ағымын дер кезінде түсініп, соған уақтылы үн қоса білетін
Міржақып Дулатов:
Семейден шықты Ыбырай Құнанбаев,
Cөзінде хата бар ма, сынап көрсең,
Ақын аз Байтұрсынов Ахметтей,
Сөзі алтын, мағынасы меруеттей,
Оралдан Әбубәкір молла шықты,
Омбыдан Қыпшақбайдай жорға шықты.
Торғайда Ақмолла мен Нұржан жатыр,
Шөже, Орынбай, Мәшһүр Жүсіп, о да шықты-, деген [Іт,98].
Сол сияқты, ақын С.Торайғыров та:
Қараңғы қазақ көгіне,
Өрмелеп шығып күн болам,
Қараңғылықтың кегіне,
Күн болмағанда, кім болам! - деп оқыған қазақтың халқы алдындағы
міндетін нақты көрсетеді.
Қажеттілік, медресе білімі, материалдық өзгерістер қазақ жастарын
орысша оқуға жетеледі. Алдыңғы қатарлы орыс әдебиетін, өнерін меңгергенде
ғана қазақ жастары өз ұлтының намысын жырта алатынын жақсы түсінді.
Міне, осындай алғышарттар кез келген тілдік тұлғаның қалыптасуына
жол ашатын факторлар. Сол себепті, Міржақып Дулатұлының қалыптасу жолы
Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты тұлғалармен ұқсас келеді.
Қазақ сөз майталмандарының тіліне әсер ететін бірінші қайнар көз –
фольклор, я.ғни ауыз әдебиеті үлгілері. Міржақып шығармашылығына халық ауыз
әдебиеті әсер еткен бірінші бастау екенін өз еңбектерінде фольклор жанрының
үлгілері мен деректерін үзбей пайдаланылуы айғақтаса керек.
Әсіресе, балаларға арналған педагогикалық еңбектерінде, оқу
құралдарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 М.ДУЛАТҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНЕ ҚЫСҚАША ШОЛУ
1.1 М.Дулатов – жан-жақты дарын
иесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 М.Дулатұлының тілдік тұлғасының лингвомәдени
деңгейі ... ... ... ... ... ... ...1 6
2 М.ДУЛАТҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Прозалық шығармаларындағы лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... .. ... ...23
2.2 Поэзиясындағы лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Ағартушылық еңбектеріндегі лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .59
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының (жобаның) өзекті мәселелері. Әрбір ұлттың
дүниетанымы, ұлттық болмысы, ұлттық мәдениеті өзінің тілінде көрініс
табатыны белгілі, яғни ұлттық мәдениеттің тірегі-оның тілі болмақ. Тіл-
дүниетаным құралы. Тілде халықтың бүкіл тыныс-тіршілігі, оның шын
мәніндегі болмысы мен дүниетанымы сақталған [1].
Тіл-мәдениет айнасы. Онда ұлттық таным, ұлт мәдениеті, ұлттық мінез,
өмір салты, әдет-ғұрпы, құндылықтар жүйесі, дүниеге көзқарасы, түйсігі,
сана-сезімі көрініс табады. Сондықтан қазіргі таңда ұлттық тіл мен ұлттық
мәдениетті байланыстыра зерттейтін тіл білімінің лингвомәдениеттану деп
аталатын саласы кең қанат жаюда.
Тіл мен мәдениет сабақтастығы, тілдің танымдық тұрғыда зерттелуі тіл
білімінің өзекті салаларының бірі ретінде қарастырылуда және түркологияда
және қазақ тіл білімінде оның алғаш негізін салушылар ретінде В.Гумбольдт,
В.Н.Телия, А.Вежбицкая, В.Воробьев, В.Маслова, Н.Д.Арутюнова, Д.С.Лихачев,
Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.Сейілхан,
А.Ислам т.б. ғалымдарды айтуымызға болады.
Орыс ғалымы В.А.Маслова тіл білімінің бұл саласына байланысты мынадай
анықтама береді: Лингвокультурология – это наука, возникшая на стыке
лингвистики и культурологии исследующая проявление культуры народа, которые
отразились и закрепились в языке [2].
Лингвомәдениеттану ұлттық тіл деректерінің бойынан мәдени нышанды тауып,
қарастырып, сол атаудың ұлт мәдениетіндегі өзіндік ерекшеліктерін танытуға
көбірек бағыт бұрды.
Осы саланың негізгі ұғымдарының бірі - лингвокультурология, яғни
лингвомәдениеттану. Оның негізгі ұғымдарының бірі-лингвокультурема.
Лингвокультурема-лингвомәдени бірліктер болып саналады.
М.Дулатұлы шығармаларын лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан талдау
барысында лингвомәдени бірліктерге (лингвокультурема) баса мән беріледі.
М.Дулатұлы шығармалары арнайы лингвистикалық зерттеу нысаны болған емес,
осыдан барып М.Дулатұлы мұрасын тілдік тұрғыдан зерттеудің қажеттілігі
айқындалып, өзектілігі аңғарылады. Сондықтан оның шығармаларындағы
лингвомәдени бірліктердің қолдану деңгейіне лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан
талдау жасау зерттеудің негізгі өзектілігін сипаттайды.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Халықтың көркем әдеби
шығармасы ұлттық мәдениеттің қайталанбас құбылысы болып табылады. Көркем
туынды ұлт тілінің құдіретін танытып қана қоймай, оның сыр-сипатын, бүкіл
болмысын жан-жақты ашуға, тануға негізделген.
Сондықтан да ұлттық рухани құндылықтарды санасына сіңірген, ұлттық
тілді жетік меңгерген, бүкіл ұлттық болмысты бойына жинақтаған адам ғана
көркем шығарманы дүниеге келтіре алады.
М.Дулатұлының өз сөзімен айтқанда: Бір жұрттың жайынан мұндай нәрсе
жазу үшін жазушы әуелі сол жұрттың өз баласы дәл өзіндей болып сіңіскен, ол
жұрттың жайын білуінде зәредей кемшілігі жоқ болуы шарт. Екінші-көргенін,
білгенін һәм сезгенін оқушының дәл көз алдында елестегендей суреттеп жаза
білерлік туа шебер, жүйрік (талантты) болуы шарт. Осы айтылған қасиет бір
кісінің бойында түгел болмаса, ол кісі әдебиет майданына қалам ұстап шығып,
жазушы бола алмайды [3, 213].
Қазіргі тіл білімінде тіл мен мәдениет байланысын, оның ішіндегі тіл
иесінің алар орнын анықтаумен ұштастыра қарастыру көзделіп отыр. Осымен
байланысты әдеби тілді дамытушы жеке тілдік тұлғаның тіл ерекшелігін
лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан зерттеу - тіл біліміндегі өзекті
мәселелердің бірі. Осыған орай, жеке тілдік тұлғаны лингвомәдениеттану
бағытында зерттеу оның терең қырларын ашуға өз септігін тигізеді.
Осы тұрғыда М.Дулатұлының шығармаларының лингвомәдени мәні негізінде
анықталатын тілдік тұлғаның болмысын ашуға ұмтылыс тіл мен мәдениет
сабақтастығын дәйектейтін өзекті мәселелердің санатындағы қажеттіліктен
туындап отыр
Дипломның мақсаты, міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақтың
ұлттық санасын оятушы арыстарымыздың бірі - М.Дулатұлының шығармаларындағы
сипатталатын ұлттық құндылықтарды оның өзінің тілі арқылы көрсету.
Осы мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер белгіленді:
- М.Дулатұлының шығармаларындағы лингвомәдени бірліктердің
лингвомәдениеттанымдық деңгейін анықтау;
- М.Дулатұлының көркем шығармаларындағы (прозалық-поэзиялық), кірме сөздер
мен рухани-діни сөздердің, фразеологиялық тіркестер құрамындағы тілдік
бірліктердің лингвомәдени мәнін ашу:
-ұлттық салт-дәстүрге байланысты лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық өнер, ойын сауыққа қатысты лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық мінез бірліктеріне байланысты лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық шынайы сезімді аңғартатын лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық сөз әдебіне байланысты лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық мөлшер, өлшемге байланысты лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық соматизмге қатысты лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық теңеуге қатысты лингвомәдени бірліктер;
-ұлттық діни ұғымға қатысты лингвомәдени бірліктер ;
-алғыс-қарғыс мәнді сөздерге және бата беруге байланысты лингвомәдени
бірліктер;
-ағартушылық бағыттағы лингвомәдени бірліктер.
Зерттелу объектісі. М.Дулатұлының прозалық, поэзиялық шығармаларындағы
тілдік тұлғалардың және лингвомәдени бірліктердің қолда-
ныс ерекшеліктері.
Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы. Жұмыстың дереккөзі ретінде
Міржақып Дулатұлының 2002-2004 жылдары М.О.Әуезов атындағы әдебиет және
өнер институты ұжымы жарыққа шығарған бес томдық шығармалар жинағы және
М.Дулатұлының 1991 жылы жарық көрген бір томдық, 1997 жылы шыққан екі
томдық жинағы.
- Міржақып Дулатұлы шығармалары тілдік тұрғыдан бұрын арнайы
қарастырылмағандықтан, тұңғыш рет зерттеліп отырғандығы аңғарылды.
- Осы тұрғыда М.Дулатұлы шығармаларының лингвомәдени қырлары ашылды.
Тілдік тұлға мәселесінің қазақ тіл біліміндегі зерттелуі жалпы
қарастырылды.
- Жазушы
шығармасындағы ойы, бітімі, кесек-кесек ой түйіндері мен таным әлемі
негізінде анықталды. Қазақ ұлтының рухани дүниетанымы оның тіліндегі дүние
көрінісі ретінде байқалды.
-М. Дулатұлының тілдік тұлғасы оның кешенді шығармашылық әлемін
зерделеу арқылы талданды (журналист, ақын, тарихшы, қоғам қайраткері,
саясаткер, тілші, математик, педагог, жазушы, драматург, дәрігер т.т.).
Алдағы уақытта да бұл тұлғаны әр қырынан арнайы зерттеу қажет екендігі
анықталды
Практикалық маңыздылығы. М.Дулатұлының шығармалары лингвомәдениеттану
ұстанымдары негізінде түсіндірілуі, сонымен қатар жоғарыда аталған
теориялық тұжырымдар жеке тілдік тұлғаның тілінен нақты дәйектелуінің
нәтижесіндегі зерттеу тұжырымдары қазақ тіл білімінде қалыптасушы
лингвомәдениеттану салаларына белгілі дәрежеде үлес қосады.
Ғылыми зерттеу нәтижелері жоғарғы оқу орындарының филология
факультеттерінде жүргізілетін когнитивті лингвистика, лингвомәдениеттану,
лингвостилистика, тіл мәдениеті пәндері бойынша оқылатын дәрістерде және
жеке тілдік тұлға шығармашылығының тілін талдауға бағытталған арнайы
курстарда пайдаланылуға болады.
Теориялық және әдіснамалық негіздері. Этностың ұлттық мәдени-танымдық
жүйесін зерттеу барысында теориялық-әдістемелік негіз ретінде
антропоцентристік және когнитивтік лингвистиканың ғаламның тілдік бейнесі
теориясының қағидалары басшылыққа алынды. Соған сәйкес сипаттау, салыстыру,
семасиологиялық, этнолингвистикалық талдау, топтау, жүйелеу әдістері
қолданылды.
Тақырыпты зерттеу барысында мынадай теориялық тұжырымдар ұсынылады:
- Міржақып Дулатұлы шығармалары тілдік тұрғыдан бұрын арнайы қарас-
тырылмағандықтан, тұңғыш рет зерттеліп отырғандығы аңғарылды.
- Осы тұрғыда М.Дулатұлы шығармаларының лингвомәдени қырлары
ашылады. Тілдік тұлға мәселесінің қазақ тіл біліміндегі зерттелуі жалпы
қарастырылады.
- Жазушы
шығармасындағы ойы, бітімі, кесек-кесек ой түйіндері мен таным әлемі
негізінде анықталады. Қазақ ұлтының рухани дүниетанымы оның тілін-
дегі дүние көрінісі ретінде байқалады.
-М. Дулатұлының тілдік тұлғасы оның кешенді шығармашылық әлемін
зерделеу арқылы талданады (журналист, ақын, тарихшы, қоғам қайраткері,
саясаткер, тілші, математик, педагог, жазушы, драматург, дәрігер т.т.).
Алдағы уақытта да бұл тұлғаны әр қырынан арнайы зерттеу қажет екендігі
анықталды.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 м. дулатұлының өмірі мен қызметіне қысқаша шолу
1.1 М.Дулатұлы - жан-жақты дарын иесі
Үстіміздегі ғасырдың бас кезінде қоғам өмірінің көкжиегінде
көрінген қазақ зиялылары шоқжұлдызының адамзатта сирек кездесетін,
феномендік қасиеті болған. Ол жан-жақтылық, білім-ғылымның, мәдениеттің әр
қырынан көріне алатын талантты, халқына бір емес, бірнеше түрлі қызмет
етуді мақсат тұтқан, сегіз қырлы, бір сырлы жандар еді. Оның үстіне
әлеуметтік қопарылыстар мен тарихи тәжірибелер кезеңіне тап болып, тар
жол тайғақ кешуде бастарынан сан рет небір зұлмат шақтарды өткізген
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, С.Асфендияров, Қ.Жұбановтардың
қажыр-қайратына ұлт болып, ел-жұрт болып таң қалмасқа болмайды. Олардың
түрмеде отырып өлең жазуы, аш-жалаңаш айдауда жүріп, мамандық игеруі,
сөйтіп жүріп небір кітаптар жазуы, сөздіктер түзуі тағы да осы сияқты
қоғамға қажетті игі істермен айналысуы таңғаларлық нәрсе! Ол үшін қаншама
күш-қуат керек десеңізші! Сол кезеңдегі осындай әлеуметтік қопарылыстар мен
тарихи қиын жағдайларға тап болып, тар жол, тайғақ кешуді бастарынан
өткізген зиялы қауым өкілдерінің қажырлылығына кейінгі ұрпағы қайран
қалумен, басын июмен келеді!
Олар қоғам өмірінің сан саласына араласқан. Мысалы, ақын
Мағжанның математика, педагогика оқулықтарын жазуы, Ахмет Байтұрсыновтың
тіл мен әдебиеттану ғылымына қатар араласуы, оқу-ағарту ісімен мықтап
шұғылдануы, әрі ақын, әрі публицист, әрі қоғам қайраткері болуы, дәрігер
Х.Досмұхамедовтың тіл білімінің ең бір қиын саласы – фонетикамен
шұғылданып, күні бүгінге дейін күні бүгінге дейін мәнін жоймаған еңбек
жазуы, қазақтың бай көркем әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуі, туған
халқының әлеуметтік тарихына тарихына үңіліп, монография қалдыруы, заңгер
Әлихан Бөкейхановтың қазақтың әдебиет, мәдениет тарихымен шұғылдануы,
дәрігер Санжар Асфендияровтың тарих ғылымына баруы – бұл адамдардың таным-
білім ауқымының кеңдігін танытып қана қоймайды, сонымен қатар, олардың осы
ауқымының кеңдігін танытып қана қоймайды, сонымен қатар, олардың осы жан-
жақты ой-санасын әлеумет мүддесінің ең қажет тұстарына, бірінші кезектегі
шаруаларына жұмсай білген еңбегін көрсетеді. Бұған да елі-жұрты барынша
тәнті болады! Солардың бірегейі ретінде, ортасынан ойып орын алатын қазақ
халқының біртуар ұлдарының бірі - Міржақып Дулатұлының орны ерекше!
М.Дулатов сан қырлы тұлға, үлкен талант иесі ретінде халқының
жүрегінен мәңгілік орын алған феномендік тұлға.
Міржақып Дұлатұлы - қазақтың аса көрнекті ағартушысы, қоғам
қайреткері, ақын, жазушы, жалынды көсемсөз шебері.
Туған жері — Сарықопа уезінің, Торғай облысының үшінші ауылы (қaзipri
Қостанай облысының Жанкелдин ауданына қарасты "Қызбел" ауылы). Әкесі —
Дулат аймағына аты шыққан шебер кісі болған, ер тұрман жасап, етік, мәсі
тіккен. Шешесі — Дәмеш ойын тойдың базары, әнші кісі болған. Әкесі
балаларын жастайынан оқуға береді. Алғашқыда бала Міржақып ауыл молдасынан
оқып, хат таниды. Молдадан екі жыл оқығаннан кейін, 1897-1902 жылдары, ауыл
мектебінде орысша оқытатын Мұқан мұғалімнен дәріс алады. Бұл мектеп
Міржақыптың білімін толықтырумен қатар, азамат ретінде қалыптасуына да аса
зор ықпал жасайды, Мұқан мұғалім ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин іргетасын
қалаған оқу орнының, дәлірек айтқанда, Торғай қаласындағы уездік орыс-қазақ
мектебінің түлегі болатын. Өз шәкірттеріне де ол осы рухта тәлім-тәрбие,
терең білім береді.
Міржақып анасынан екі жасында, әкесінен он екі жасында айырылып, ағасы
Асқардың қолында тәрбиеленеді. Асқар әкесі Дулаттың Міржақыптың оқып,
білімді азамат болып, өсуін армандаған тілегіне сай, інісінің оқуын әрі
жалғап, білім алуына ерекше көңіл бөледі. Ауылда туып, ауылда өскен, ауылда
оқып, ауылда қызмет етіп, ауыл мұғалімі атанған зерделі жас ауыл
тұрғындарының ауыр тұрмысын, теңдігі жоқ аянышты хәлін көріп, түңіле
түршігіп, тебірене толқиды.
Бұл кезең патша өкіметінің отаршылдықты қазақ даласында күрт күшейтіп,
қалың елге тізесін қатты батырып тұрған шағы болатын. Бұл жағдай сол
кездегі қазақтың көзі ашық, оқыған, зиялы азаматтарына қозғау салды.
Наразылық туды. Күресудің жолдары қарастырылып жатты. Оның негізгі жолы
ретінде оқуға, білім алуға ұмтылыс күшейді. Бірте-бірте халық саяси
құбылысқа айналып, ел ішінде отаршыл саясатқа қарсы ұлт-азаттық идеялары
туындады. Патшалық Ресей де бірінші буржуазиялық-демократиялық дүмпудің
қарсаңында болатын.
Езілген еліне ес болуға, жоғын жоқтап, мұңын мұңдауға серт байлайды. Халық
ісіне бар болмысымен бүтіндей беріліп, Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі,
Пайдалан, шаруаңа жараса, алаш! деп бар даусымен жар салады.
Өз бетінше талпынып, білім жинап, орыс тілін жетік меңгерген Міржақып
орыстың озық ойлы азаматтарының еңбектерімен танысуы арқасында замана
тозаңын суырып, дүниені дүр сілкіндірер дауылды күндердің тақап келе
жатқанын өзгелерден бұрын сезеді.
Міне, осындай күрделі кезеңде, 1904 жылы Міржақып Омбы қаласына
келеді. Осында ұлт зиялыларының ұстазы Ахмет Байтұрсыновпен кездеседі.
Бұдан кейінгі уақытта біpi - ұстаз, бipi - ізбасары ретінде жұптарын
жазбайды. 1905 жылы Міржақып А. Байтұрсыновпен бipre Қарқаралыдағы саяси-
бұқаралық жұмыстарға қатысады. 1905 жылы патша өкіметіне қазақ халкының
атынан петиция жазушылардың қатарында болады.
Атап айтқанда, ол – лингвист, әдебиетші, сыншы, зерттеуші, публицист,
ғалым, жазушы, ақын, ұстаз, математик, журналист, қоғам қайраткері,
жаратылыстанушы, аудармашы, заңгер ретінде халқымыздың әдеби-мәдени
тарихынан үлкен орын алған.
М.Дулатұлының шығармашылығы сан-салалы қырлардан тұрады. Өзінің көзі
тірісінде жарық көрген кейбір дүниелері күні бүгінге дейін жинақталу
үстінде, сондықтан М.Дулатұлы шығармалары уақыт өткен сайын табылып,
көлемді дүниеге айналуда.
Ұрпағына қанша дүние жазып қалдырса да, ескерілмей, кер заманның
кесіріне ұшыраған дарын иесінің мұралары кеш те болса, басы біріктіріліп,
оқырманына жол тартуда.
Халқы үшін аянбай еңбек еткен перзентінің мұраларын ер-азаматтың
басына қаралы күн туғанда, туған халқы да бағалап, оның шығармаларын қойын-
қонышына, сірне-сірне болған көрпе-жастықтарының арасына тығып сақтады.
Ақталғаннан бері қарай, М.Дулатұлының 1991 жылы бір томдық,
1997 жылы екі томдық, 2002-2004 жылдары М.О.Әуезов атындағы әдебиет және
өнер институты ұжымы бес томдық шығармалар жинағын жарыққа шығарды.
Міржақып Дулатов — әдебиеттің әр түрлі жанрына қалам тартқан қаламгер.
Алғашқы кітабы — "Оян, қазақ!" деген атпен Петербург қаласындағы жарық
көрген өлең жинағы. Одан кейін 1913 жылы Орьнборда "Азамат", ал 1915 жылы
"Терме" атты өлеңдер кітаптары басылып шығады. Ақын өлеңдерінің басты
такырыбы—ел тағдыры болды. Алғашқы кітабы "Оян, қазақ!" жұртшылық арасында
ауыздан-ауызға, қолдан-қолға тез тарап кетеді. Қайта басылады. Кітаптың
нeriзгi мазмұнын халықты оятуға, әділетсіздікпен күресуге шақырған өлеңдер
құрады. Сол себепті де кітап тұтқындалып, авторы қуғынға ұшырайды.
Өзінің шығармашылық жолын ә дегеннен өлеңнен бастаған Міржақып проза
жанрына да қалам сілтейді. 1910 жылы оның осы жанрдағы туындысы "Бақытсыз
Жамал" романы Қазан қаласында басылыш шықты. Бұл - қазақ әдебиетіндегі таза
көркем проза үлгісінде туған тұңгыш роман еді. Кітап 1914 жылы екінші peт
басылды.
Бұл жылдары Міржақып бірқатар мақалалар мен фельетондар жазады. 1922
жылы Ташкентте екі бөлімнен тұратын "Есеп кұралы" оқулығын бастырады.
"Балқия" пьесасын жазады.
М. Дулатовтың шығармалары қазақ елінің тәуелсіздік алған кезінен
бастап кеңінен жариялана бастады. 1991 жылы шығармаларының бip томдық, ал
1996-1997 жылдары екі томдық жинақтары жарык көрді. М. Дулатов
шығармашылығы жөнінде ғылыми зерттеулер жүргізіліп, бірқатар кітаптар мен
мақалалар жарияланды.
М.Дулатұлының жарық көрген кітаптары: Оян, қазақ!, Бақытсыз
Жамал, Азамат (өлеңдер жинағы), Терме,Есеп құралы оқулығы, сонымен
қатар, бастауыш мектепте екі жыл оқылатын Қирағат кітабы.
М.Дулатұлының қазақ ұлтын оятқан Оян, қазақ! өлеңдер жинағы сол
кезеңде халқымыздың ұлттық рухын жоғары көтерген құнды шығарма болғаны
белгілі.
Сол уақыттағы белгілі ғалым Қошке Кемеңгеров: Оян, қазақты кезінде
ел қазақтары құрандай жаттаған. Міржақыптың атын алты алашқа таратқан Оян,
қазақ! болатын,-деп жазды.
Кең даласында алаңсыз өмір сүріп, мал бағып жатқан бейқам халқын:
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты, Өткізбей қараңғыда бекер жасты деп
жырымен жұлқылап оятып, оларды білімге, ел үшін пайдалы іс әрекетке
шақырады. Бүкіл халықтың еркіндікке жетуінің басты шарты түнек болып
торлаған қараңғылық ұйқысынан ояну, дүр сілкініп, надандықтан арылу деп
білген ол: Оян, қазақ! деп ұрандаудан танған жоқ. Өзінің алғашқы
өлеңдерінен бастап туған халқының тағдырындағы қиындықтар мен
ауыртпалықтардың сырына үңіліп, оның әлеуметтік тамырын әшкерелеуді мақсат
еткен ақын Міржақьш "Оян, қазақ!" атты тұңғыш өлеңдер жинағьн мынадай өлең
жолдарымен бастайды:
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кeттi, дін нашарлап, хал һарам боп,
Қазағым, енді жату жарамас- ты.
Ресей патшасының отарлау саясаты, қазақ жұртының хал-жағдайы, өнер-
білімнің аздығы, басқа да түрлі қacipeттep осы төрт жолға сыйып тұрған
секілді. Онын үстіне бұл жолдарды Міржақып шығармашылығының өне бойына
тартылған темірқазық, идеяның басты бағдардың көрінісі деуге де болады.
Ақын үшін халқының өмірін жырлаудан асқан мәртебелі тақырып жоқ. Көп
өлеңдерінде ол қазақ елінің ауыртпалықтағы, отарлық езгідегі жағдайын
баяндай келіп, елдің мүддесіне қызмет ету—әpбip азаматтың парызы деген
тұжырым жасайды. Атап айтқанда, "Қазақ халқының бұрынғы һәм бүгінгі халі",
"Таршылық халіміз хақында аз мінәжат", "Сайлаулар хақында", "Жастарға",
“Қазақтың ру басшыларына", "Атқамінер сұмдарға", тәрізді өлеңдерінде қазақ
қоғамының сипаты, ондағы адамдар психологиясы, соларды көрген ақынның
өкінішті күйі анық бейнеленген. Ақынның сол тақырыптағы шығармаларының бipi
— "Шағым" өлеңі.
...Бір қарағанда "Шағым" өлеңі ақынның аз ғана сәттік көңіл күйінен
туған тәрізді. Әйтсе де мұнда жеке бастың мұңынан гөpi әлеуметтік ой басым
жатыр. Ел ішіндегі білімсіздік, бойкүйездік, жалқаулық, енжарлық, алауыздық
тәрізді толып жатқан кеселдерді көре тұрып, ақын мұңаяды. Тығырыққа
тірелгендей болады.
Жүректен қашан шығар қадалған оқ,
Жандырған жанды нахақ сөнер ме шоқ?
Қажыған қам көңілді бip көтерер,
Жанымда жан ашитын адам да жоқ, —
деп Міржақыптың өзі айтқандай, халқының тұрмысындағы әлгіндей кертартпа
кемшіліктер оның жүрегіне оқ болып қадалады. Сондай сәттерде айналасынан
өзіне серік болатын, тірек болатын адам іздейді. Таппай көңілі құлазиды.
Дегенмен ақынның мұңы терең қайғыға ұласьш кетпейді. Өлеңінің соңында:
"Әділдік аста қалған еш күні жоқ", — деп, түптің түбінде әділдіктің
жеңетініне сенеді. Сол жолда өзінің бар күшін, өмірін аямайтынын былайша
жеткізеді:
Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,
Емеспін жемісі көп тамаша ағаш.
Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі,
Пайдалан, шаруаңа жараса, алаш!
Аталған өлең жолдарынан азамат ақынның алдына қойған мақсатын
қаншалықты айқын түсінетінін байқатады. Ақынның мақсаты—халқының тағдырына
ара түсу, елі үшін еңбек етуге, бел бууға шақыру. Сол себепті де ақынның
өлеңдері ел ішіндегі надандықты, әділетсіздікті әшкерелейді, олардан
арылудың жолын іздейді. Мәселен, "Таршылық халіміз хақында аз мінәжат"
өлеңінде қазақ ауылының көpiнісі суреттелш, ондағы ішкен-жегенге мәз,
жайбарақат тіршіліктің беті ашылады. Ел ішіндегі бірліктің, ынтымақ пен
бірауыздылықтың жоқтығын айта отырып, ақын ел билеу жүйесіндегі жүгенсіздік
пен әділетсіздікті сынға алады.
Міржақыптың осы тәрізді азаматтық, әлеуметтік сарындағы өлеңдерінің
тақырыбы да, айтар ойы да, кұрылысы да, айтылу ерекшеліктері де әр алуан.
Ақын бірде халықтың тағдырын, бүгінгісі мен келешегін толғаса, бірде
жастарды оқу-білімге шақырған насихат айтады немесе күнделікті өмірдегі
құбылыстарға қатысты адамгершілік мәселесін қозғайды, ал енді бірде патша
өкіметінің озбыр саясатын, ел билеушілердің әділетсіздігін сынайды.
Міржақьш қаламынан туған көркем де күрделі туынды — "Алашқа" өлеңі.
Ақын айтайын деген ойын халқына қарата сөйлеп, оның өткендегі өмірін есіне
түсіріп, жақсы мен жаманды, кешегі мен бүгінгіні салыстыра отырып, бірқатар
әлеуметтік шындықтың бетін ашады. Ақын алдымен күні кеше төскейі төрт түлік
малға толған бетегелі қырлардың, онда көшіп-қонған берекелі ауылдардың
сәнін әсем суреттейді, ел баскарған ақылды хандар мен билерді еске алады.
Салтанат Сарыарқада кұрған қазақ,
Толықсып жүрген кеше күнің қайда? -
дей келіп, кеше қандай едің, бүгін қандайсың деген оймен ел ішінен
халқының сөзін сөйлейтін шешендер мен елін, жерін қорғайтын ерлер, ақылдың
кені іспетті дана қарияларын іздейді. Солар бар жерде елдің берекесі де
артык болмақ деген ойын жеткізбекші болады.
Бірақ өмір Міржақып ойлағандай емес. Биі - парашыл, қарттары - қарау.
Бірлік жоқ, алауыздық үстем. Ақын осыған өкінеді.
Алашым, айтқанды алсаң, без бұлардан,
Еш нәрсе тәуіп бермес, білгенге ермес.
Қой бағьш қасқыр қашан опа қылған,
Көре бер өз бетіңмен күніңді өлмес, — деп, туған халқын ойлануға
шақырады. Қойды қасқырға бақтырғандай әділетсіз заманның жайын түсіндіреді.
Ел басқарушы залымдарға сенбей, өз күшімен күн көру қажеттігін айтады.
Мiржақып ел ішіндегі кемшіліктерді әшкерелей отырып, халқына одан
арылудың жолын көрсетеді. Өзінің "Шәкірт", “Насихат ғумумия" тәрізді
бірқатар өлеңдерінде өнер мен білім жинаудың пайдасын бipiншi кезекке
қояды. Tіпті адамгершіліктің өзі білім мен, оқудан басталады деген ой
айтады.
Сондықтан да, оның үні қалың ұйқыдағы қазағын құлағының түбінен маса
болып, маза бермей ызыңдап оятуды мұрат тұтқан өзінен он екі жас үлкен
рухани ағасы Ахмет Байтұрсыновтың үнімен қатар естіліп, қазақ даласын қатар
шарлады. Сол егіз үн тарих мінбесінен қатар көрінген екі алыптың қашан
соңғы демдері таусылғанша, тағдыр талқысымен екеуі екі жақта жүрсе де,
қуғынға түсіп, қамауға алынса да үзілмей, қатар естіліп тұрды. Ол екеуі екі
атадан туса да, бір туған бауыр еді, екі баспен ойласа да, қорытар ойы бір
еді, екі ауызбен сөйлесе де, шығар сөзі бір еді. Өйткені оларды туыстырған
халқының мүддесі, ойландырған халқының қамы, сөйлеткен халқының мұң зары
болатын. Сондықтан да халқы оларды жанашыр жақыным деп білді, олардың жұбын
жазбай, Ахаң Жахаң деп бірге атады. Пенделік бар қазақтан бас тартып,
халқының бақыты үшін күрескен есіл ерлерді өз халқының жауы атандырып,
кешегі күні Қызылдың қызылкөз жендеттерінің қолы екеуін еріксіз екіге
айырып, екі жерде атып өлтіріп, атын өшіреміз дегенде де халқы олардың асыл
есімдерін есінен шығарған жоқ, аялап жүрегінде сақтады, ардақ тұтты.
Ал Терме өлең жинағының алғысөзінде ақынның өзі былай деп жазды:
Бұл өлеңдер мұнан алты-жеті жыл бұрын, қазақша газет-журнал жоқ кезде
жазылған еді. Сондықтан, көбінесе оқып жүрген жастарға арналып, оларды
ояту, білім-ғылымға шақыру, халықты надандықтан құтқаруға үндеп сол рухта
жазылған. Бұрынғы күйінен өзгертпедім [4,364].
Қазақ әдебиетінің проза саласындағы тұңғыш қара сөзбен жазылған
еңбек М.Дулатұлының Бақытсыз Жамал романы болатын. Бұл жөнінде ғалым
Б.Майтанов: Қазақ әдебиетіндегі М.Дулатовтың романынан соң жазылған
туындыларға алғашқы үлгіден үйрену әрі белгілі өрнекті қайталамауға
талпыныс мол. Егер олар жеткен деңгей биік болса, әдеби жеңістің биік
тұғыры Бақытсыз Жамал екені даусыз деп пікір білдіреді [5,23].
Белгілі шығыстанушы-ғалым, түрколог, академик В.А.Гордлевский:
Дулатов Мир-Якуп - один из основателей казахской литературы,- деп жоғары
баға берсе, профессор А.Крымский тұңғыш қазақ романын қуана құптап, кітап
тақырыбының тұсына Қайғылы әйел тағдыры деп белгі қойған [ 6,367].
Міржақып Дулатұлы – талғамы күшті ақын, жазушы, драматург, қаламы
жүйрік журналист, әрі тәжірибелі баспагер, институтта сабақ берген ғалым-
педагог. Оқу құралы деп аталатын қазақ тілі мен әдебиетін баяндап
оқытатын қирағат-хрестоматия кітабының, Есеп құралы деп аталатын бастауыш
мектепке арналған математика оқулықтарының авторы, шебер аудармашы, қазақ
тарихын бастап жазған тарихшы. Осындай гуманитарлық білім-ғылымның, ағарту
саласының адамы бола тұрып, солтүстікте, айдауда жүргенде фельдшерлік
мамандықты игеріп, сол бойынша 1934-1935 жылдарда Сосновец поселкесіндегі
лазаретте жұмыс істеген.
Сонымен, М.Дулатұлын қазақ журналистикасының да негізін салушы,
ұлттық баспасөз мәдениетін, тілін қалыптастырған, сол кезеңдердегі қоғамдық-
әлеуметтік мәселелерді жан-жақты көтерген, қарымды қаламгер ретінде де
тануға болады. Ол жөнінде ғалым Ж.Ысмағұлов былай дейді: Міржақып Дулатұлы
қаламынан туған татымды мақалалар ішінде ұлт тәуелсіздігі, жалпы әлеуметтік
өмір, экономика, мәдениет, әдебиет, тарих, дін мәселелерінен бастап, тіпті
сол кездегі халықаралық жағдайға дейін қамтыған. Солар жайынан оқырманға
өте бағалы танымдық деректер берген материалдар ерекше назар аудартады.
Дулатұлы қаламынан қорытылып шыққан жанрлық материалдар тіл шеберлігі,
стиль мінсіздігі жағынан қазақ журналистерінің жас буынына өзіндік бір
мектеп болды десек артық айтқандық емес [6,13].
Осыншама сан-салалы білім-танымның ішінде тіл-жазу проблемасы, ана
тілінің тағдыры, оны оқытудың жолдары, сауат ашу, әдістемелік оқулықтар мен
оқу құралдарын жазу - М.Дулатұлы назарынан тыс қалмаған. Қазақ тілі туралы,
оның ішінде сөз нормасы, сөз қолдану мәдениетімен егжей-тегжейлі айналысып,
ана тіліне деген жанашарлығын былай байқатады: Қазақ тілін іске асыратын
болсақ, қазақ әдебиетін күшейтеміз десек, ең алдымен істің санын
салмақтамай, сапасын ескеруіміз керек. Ол үшін қазақша деп жазылған
сөздердің әлгі кемшілігін құрту керек деп, сол кемшіліктерді атап өтеді:
Ол кемшіліктердің бірі - дыбыс жүйесі жағынан болатын кемшілік. Екінші
кемшілік - сөз жүйесі жағынан болатын кемшілік, яғни қазақша жалғау,
жұрнақтарды елемегеннен болатын кемшілік. Үшінші кемшілік- сөйлем жүйесі
жағынан болатын кемшілік[7,208].
Тіл мәдениеті мәселесіне ол Газет тілі оңды болсын, Тіл мәселесі,
Қазақ тілінің мұңы, Ажалдан құтқарған қызыл тіл т.б. мақалаларында
тоқталып өтеді.
Әр халықтың ана тілі ұлттық дербестіктің басты белгісі екендігін жақсы
білетін қазақ зиялыларынаң қай-қайсысыда қазақ тілінің өз тұстарындағы хал-
жағдайын көріп- біліп, оның әрі қарай оқу-ағарту ісінде, халқымыздың мәдени-
рухани өмірінде белсенді түрде қызмет етуіне күш салды: ұлттық жазу
(графика) мәселесін көтерді, қазақ тілінде оқулықтар жазды, қазақ көркем
әдебиетінің жаңа жанрларын бастады.Екіншіден, А.Байтұрсыноа сияқты рухани
ағасының қазақтың жазуымен, тілімен, тіл білімімен шұғылдануы Міржақып
Дулатовқа қатты әсер етті. Олар Қазақ газетінде тізе қосып, қызмет еткен
кезден бастап газеттің бет бейнесін, идеологиялық платформасын айқындағанда
пікірлес, идеялас мақсаттас болды. Бұған дейін де М.Дулатов қазақтың жазуы
туралы баспасөз бетінде көтерілген проблемаларға дер кезінде үн қосып
отырды. Ол Айқап журналының 1912 жылғы 8-санында Жазылу тәртібі деген
мақала жариялап, онда А. Байтұрсыновтың араб таңбалары негізінде, түзіп
ұсынған қазақ жазуына қарсы айтылған пікірді сынайды. Бұл пікір Айқаптың
1912 жылғы 4-санында жарияланған ш.Зияшев дегеннің мақаласында айтылған
болатын. Тіл білімінен, оның фонетика саласынан мүлде бейхабар автор
қазақтар қолданып отырған Ноғай әліппе жазышыларының жазуын өзгертудың еш
қажеті жоқ дегені –татар кітаптарында пайдаланылған, татар молдалары
балаларға үйрететін араб алфавиті. Бұл жазу түркі тілдеріне
аударылмағандықтықтан онда басы артық таңбалардың бар екендігін, сондықтан
А.Байтұрсыновтың бұдан 13 таңбаны, яғни тек араб сөздерін жазуға қажет т,
с, ғ сияқты жуан дыбыс әріптерін шығарып тастаған дұрыс екендігін
дәлелдейді, оны сынаған автордың қазақ тілінің дыбыстары дауысты, дауыссыз
болып бөлінбейді, бәрі де (37дыбыс) жарты дауысты деген мүлде сауатсыз
тұжырымына қайран қаалғанын айтады. Ұлттық әліпбиді түзу жөнінде пікір
айтылсын, жазу жөнінде тәртіп көрсетушілердің сынына түссін дегенге әркім
басына келгенін жазуға болмайтындығын қынжыла айтады: һәркімнің ізіне
түсіп қуған, үйренген бір ісі болады. Сол ісін ол басқалардан артығырақ
біледі. Егер оқу оқытуды машықтап, ол оқытудың һәм оқытқан нәрселерінің
асыл тәртібін, түп негізін анық білетін кісілер жазу хақында өз пікірлерін
түсінікті етіп жазса, сынаушы деп соларды айтуға болады - дейді.
Демек, М. Дулатов қазақтың ұлттық жазуын жасауда бірден А.Байтұрсы-
новтың жобасын қостайды (осы мақаласында ф,х деген екі дыбыстың таңбасын
енгізуді ғана өз ұсынысы ретінде білдіреді), оның дұрыстығын өте сауатты
түрде дәлелдейді. Бұл пікірін ол ақырына дейін табанды түрде ұстайды: қазақ-
қырғыз білімпаздарының 1924 жылы Орынборда өткен тұңғыш съезінде сөйлеген
сөзінде де, 1926 жылы Бакуде болған І түркологиялық съезде сөйлеген сөзінде
де қазақтың ұлттық графикасы етіп кезінде Байтұрсынов жазуы деп аталған,
қазақ тілінің дыбыс жүйесіне шебер икемдестірілген, сауат ашу ісі үшін
мейлінше жеңілдетілген, халқымыздың өткендегі жазба дүниесін қол
үздірмейтін алфавитті қалдыру керектігін дәлелдеумен өтті.
М. Дулатовтың жалпы тіл мәселесіне ден қойғанын және бір тұста
байқаймыз. Ол 1913 жылы Айқап журналында (9-санында) эсперанто тілі
деген шағын ғана мақала жариялайды. Мұнда автор қазақ жұртшылығына дүние
жүзі халықтарына ортақ болатын жасанды тіл- эсперантодан хабар береді.
Эсперантоның мәнін, пайда болған себебін, оны жасаушыны таныстырады.
Оқыған һәм оқып жүрген, білімге дарынды қазақ жастарының эсперанто тілі
хақында үйренуіне мәслихат беремін дегенді айтады.Тіпті эсперантоны
үйрететін кітаптарды сатып алығысы келетіндерге Варшавадағы доктор
Л.Заменгофтың адресін көрсетеді.
Сөйтіп мұның барлығынан жалпы тіл мәселелері М.Дулатовты бейғам
қалдырмағанын байқаймыз. Тілге деген осындай ықылас-пейілі де себеп болса
керек, ол тұтқында айдауда жүріп, екі тілдік сөздік жасауды қолға алады.
М.Дулатовтың өмірі мен еңбегін зерттеуші жас ғалым М.Әбсәметов:
М.Дулатов Соловецк лагеріндегі орыс тілін жақсы білмейтін тркі халықтары
өкілдеріне олрдың халін жеңілдету мақсатымен түркі-орыс сөздігін жасаған
деп түйеді. Бұл сөздікті 1932 жылдың жазында жасап, дайын етеді. Еңбек төрт
дәптерді қамтиды деген мәлімет бере отырып, ол бұл сөздікте көне түркі
ескерткіштерінің сөздігі, Игорь полкі туралы жырдағы түркі сөздері және
қылмысты ңстер жөніндегі түркі-орыс терминологиясы жинақталған деп
топшылайды. Бұл қолжазба құралды лагерьдегі түркі халықтары өкілдері
көшіріп алып пайдаланған деген мәліметті де хабарлайды.
Дәптер М.Дулатотың қызы Гүлнар апайдың қолында сақталған. Ол Дулатов
дүние салғаннан кейін лагерь әкімшілігі отбасына қайтарған заттардың ішінде
келген.
Дәптер 43 парақтан тұрады. Оның 80 беті жазылған. Дәптердің парағы (екі
бет) Түрік тілі деген қолжазбаның аты бар мұқаба, ең соңғы екі бет
және ара-арасында үш бет жазылмай ашық қалған.
Жалпы адамға қатысы бар сөздерді түгел қамту М.Дулатовтың міндеті емес,
оған мүмкіндігі де жоқ. Сондықтан ол мұнда өз ортасы – лагерь болмысна
қатысты лексикалық ұғым атауларды түгел қамтуға тырысқан.
М. Дулатов мұрасын жан-жақты зерттеп, құнды мәліметтер жариялап,
көптеген тың деректер жинап келе жатқан жас ғалым М.Әбсәметов айтуы бойынша
бұл қол жазбаны жалғасы (үш дәптер) бұл күнде Лондонда сақталған. Жас
ұрпақтың болашақтағы міндеті – олардың көшірмесін қолға түсіріп,
М.Дулотовтың Орыс-түрік сөздігін жасаудағы еңбегін тұтасымен алып қарау,
елге таныту.
Туған халқына, ана тіліне деген зор махаббаты Міржақыптай дарын иесін
жалпы тіл әлеміне ден қойғызды. Айдауда жүріп осы салада өз үлесін сөздік
жасау арқылы қосты. Осы тұрғыда, өзіне-өзі жүктеген бұл борышында өтеп,
тарихта қолтаңбасын қалдырды.
Алаш ағартушыларының ортақ идеясы халықтың санасын оятып, оқу-білімге
үндеу болатын. Сонымен бірге, қазақ халқы бойындағы ұлттық сананы, ұлттық
сезімді, ұлттық тарихты, тілді, мәдениетті басқаларға таныту мақсатында
еңбек етті.
Бұл жөнінде оның тілтанымдық мұрасын зерттеген тілші О.Жұбаева былай
дейді: ХХ ғасырдың басы қазақ тарихында рухани ояну дәуірі болғаны
белгілі. Ұлттың өзіндік белгісін сақтап қалатын негізгі қасиеттерінің бірі
– тіл екенін терең түсінген қазақ зиялылары өз беттерінше білімін жетілдіре
отырып, қазақ тілі бойынша оқулықтар жазған, баспасөз бетінде түрлі
пікірталастар ұйымдастырып отырған. Қазақ тіл білімінің сол кезге дейінгі
зерттелу жайы мен жалпы тіл біліміндегі түрлі бағыт-көзқарастармен таныса
отырып, қазақ тілінің өзіндік болмысын танытуға тырысқан[8,3].
М.Дулатұлының артына қалдырған зор рухани мұрасын жинақтап, зерделеп,
қазақтың әдеби тілінің асыл қазынасына айналдыру, кейінгі ұрпақ біздің
міндетіміз болып саналады.
Қазақтың бүгінгі ұрпағы мен келешек буындары ірі қоғам қайраткері, сұлу
сазды ақын, жазушы, публицист, педагог, баспагер, ағартушы Міржақып
Дулатовқа қанша қарыздар болса, тілге, оның ішінде түркі тілдеріне, ана
тіліне сіңірген еңбегі, қалдырған мұрасы үшін соншама қарыздар, соншама
разы. Сол үшін ардақты ағаның әруағына тағы бір тағзым етеміз!
1.2 М. Дулатұлының тілдік тұлғасының лингвомәдени деңгейі
Халқымыздың біртуар, дарынды ұлы Міржақып Дулатұлының шығармаларын
оқып, зерделей келе, оның артына қалдырған зор мұраларының жас ұрпағымыз
үшін пайдасы ұшан-теңіз. Сондықтан да жан-жақты дарын иесінің қайғылы
өмірінде қалдырған мұралалары соңғы кезеңде пайда болған ғылым негіздерімен
сабақтас екендігі белгілі. Лингвомәдениеттану сияқты жаңа ғасыр тоғысында
пайда болған ғылым салаларының кез-келген мәселелері бүгінде қазақ тіл
білімінде кең тұрғыда зерттеушілердің қызығушылығын туғызуда.
Лингвомәдениеттанудың алғы шарттары дәстүрлі кеңес дәуіріндегі тіл білімі
аясынан тыс терең тілдік ұғымдар жүйесін қарастырудан басталған болатын.
Бұл мәселелер орыс тіл білімінде Ю.Д.Апресян, Е.М.Кубрякова,
Ю.Н.Караулов, А.Вежбицкая, Н.Д.Арутюнова, Д.С.Лихачев, В.А.Маслова, т.б.
зерттеушілер еңбектерінде кеңінен қарастырылады.
Танымдық тіл білімі тілдегі ұлттық мәдениет нышандары мәселесімен
түйіседі де, бір-бірінің жүйелік деңгейлері аралас күйде ғылымға айналады.
Лингвомәдениеттану ғылымы мен когнитивтік лингвистиканың бірлесе
қарастыратын мәселелері осы байланыстан туындайды.
Лингвокультурология ХХ ғасырдың 90-жылдары жаңа, жеке ғылым саласы
ретінде тұрақталды, себебі, бұл ғылым саласы осы уақытта шешілмей жүрген
көптеген мәселелердің бетін ашты.
Лингвомәдениеттанудың басты мәселелерінің бірі – мәдени ұғым, ондағы
тектілік, ұлттық мінездің мәдени көрінісі. Бұл тұрғыдан келгенде, жеке
тұлға шығармаларындағы ұлттық көрініс концептілерін зерттеу қызықты
мәселелердің бірі болып саналады.
Ұғым сөзінің бір түрлі түсінік, варианттары болғанымен, кірме сөз
концепт лингвомәдениеттанудың термині ретінде өз мәнінде орынды үйлесе
қолданылады.
Концепт логикалық термин болғанымен, бүгінде тілдің барлық
саласында қолданылады. Лексикологияда, әсіресе, мағына түрлерін, олардың
мәнін ашуда бұл термин тұрақталып, кең түрде қолданысқа ие болады. Концепт
– латынша conceptus – ұғым, түсінік дегенді білдіреді.
Тіл білімінде ұғым сөзі дәстүрлі түрде қолданылса, концепт термині
салыстырмалы түрде лингвистикалық терминология саласына жуықта ғана еніп,
жалпы және идиоэтникалық қарым-қатынасқа қызмет ететін тілдегі сөз –
ұғымдарды білдіреді [9,40-49].
Қазақ тіл білімінде Ә.Қайдар[10], Ж.А.Манкеева[11], Г.Н.Смағұлова[12],
Н.Уәлиев[13] бастаған лингвомәдениеттану мектебі қалыптасты. Бұнда
когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану мәселелері кейде аралас, кейде
өз алдына жеке зерттелу үстінде. Мәселен, ғалымдар Ислам Айбарша Ұлттық
мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті, Қ.Жаманбаева Тіл
қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана,
Біздің мақсатымыз - М.Дулатұлы шығармаларындағы қазақ ұлтына тән тіл
ерекшелігіндегі мәдени концептілердің жүйелік өзгешелігін ашу. Себебі адам
- өз ұлттық мәдениетін бойына жинақтаушы субьект болғандықтан, Мәдениет
дегеніміз – адамзат баласының ақыл-ойы мен маңдай терімен туындаған
жетістіктердің бәрін қамтитын құбылыс [14,14].
Бұл тұрғыда мәдени концептілерді ұлттық мәдени категориялар тұрғысына
жатқызуға болады. Мысалы, қазақтар үшін қонақжайлылық, шеберлік,
еңбекқорлық, ерік, ерлік, ұлтшылдық т.б. ұғымдар мәдени концептінің ұлттық
мәдени категорияларына жатады [15,12].
Мәдени категорияларды өз ішінен мәтіннің, қазақтың салт-дәстүрлері мен
әдет-ғұрыптарының, сөз қолданыстың түрлі ерекшелігіне қарай әрі қарай
жіктей беруге болады.
Мысалы: қонақжайлық категориясына мынадай лингвомәдени бірліктер тән:
Бата – келген қонақтан бата сұрау
Тілек – келген қонақтың үй иесінің қонақжайлылығына ризалығы.
Рұқсат сұрау - үй иесінің келген қонақтан сойылатын малға рұқсат
сұрауы.
Қой сою – дұға қылып, малдың бетін құбылаға қаратып, бауыздау.
Бас ұсыну – келген қонаққа малдың бабына келіп, піскен басын ұсыну.
Бас қою – қазақта сыйлы қонаққа міндетті түрде бас қойылады.
Құлақ беру –басты ұсынбай тұрып, бір құлағын кесіп, балаларға берген.
Жамбастан ауыз тию-бас табаққа салынған жамбасты үлкендер ауыз тиіп,
қызмет жасап жүрген, көңіліне ұнаған адамға ұсынған, ол оған құлдық-ай
деп жауап беріп, тазалап мүжіп қоюға тырысқан. Ол - берген адамға құрметі
ретінде көрінген.
Жақ салу - қазақ салтында құдаға бас қойылса, құдағайға жақ салынған.
Ас қайыру – барлық ықылас-пейілімен сойылып, асылып, пісіріліп берілген
дәмді тағамға келген қонақтың ризалықпен қолын жайып әуелі аллаға, одан үй
иесіне, дәмге бата-тілек білдіруі.
Ұлттық менталитетімізге ғана жарасатын осындай лингвомәдени бірліктер -
ұлттық тұлғалардың өмір-тіршілігіндегі мәнді де, сәнді ғұрыптық ұғымды
қалыптастырып, тұрақты ететін мәдени концепт болып табылады.
Бұлардың бәрінің басын құраушы мәдени концептке ұлттық мәдениетке тән
мынадай ерекшеліктер тән:
1) ұлттық ойлау;
2) ұлттық қабылдау;
3) ұлттық этикет;
4) ұлттық сөйлеу;
5) ұлттық ой қорыту;
6) ұлттық діл;
7) ұлт ұстанатын дін ерекшеліктері.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті, тілі бүгінгідей емес бөлек жүйеде,
құрылымда болғандықтан онда мәдени концептілер бұзылмаған таза көріністі
бейнелейді.
М.Дулатұлының жан-жақты шығармашылығын көрсететін драмалық шығармалары,
аудармалары, хаттарының молдығы оның кейбір когнитация мәселелерін
зерттеуге қиындық тигізетіні байқалды. Дегенмен, ХХ ғасыр басындағы қазақ
зиялыларына тән ой-сана, қазақы ұлттық мәдениет көрінісі, М.Дулатұлы
шығармашылығын негізгі мазмұнда тұтастырады.
Сонымен, тілдік тұлға дегеніміз не? Бұл бірліктің ерекшелігін қандай
қасиеттер құрайды деген сұрақтар қойсақ, бір ауыз сөзбен жауап беру қиынға
соғады, себебі тұлға адам болған соң, ол қатпарлы, қыртысты кен тәріздес,
қазған сайын әр түрлі кен түрлері шыға беретін тың, қоғамдық, әлеуметтік
құбылыс. Осымен байланысты Ислам Айбарша былай дейді: Тілдік тұлғаның
мазмұнына келсек, оны құндылықтар жүйесінен тұратын дүниетанымдық, мәдени
және жеке тұлғалық компоненттер құрайды... Тілдік тұлғаның табиғаты
тұлғаның ұлттық мәдени сипатымен тікелей байланысты. Біздің пайымдауымызша,
ұлттық тілдік тұлға лексика-семантикалық деңгейде ғана сипатталып қоймай,
сонымен қатар, ол ұлттық мәдени құндылықтарды, ұлттық менталитетті (ділді),
ұлттық психологияны меңгерген және оны келер ұрпаққа бере алар тұлға
екендігін баса айтқымыз келеді . В.А.Маслова да тілдегі мәдени
дүниетанымның басты категория екенін ескертіп, лингвомәдени тұлға терминін
ұсынады және оған мынадай анықтама береді: Лингвокультурная личность –
закрепленный в языке (преимущественно в лексике и синтаксисе) базовый
национально-культурный прототип носителя определенного языка, составляющий
вневременную и инвариантную часть структуры личности.
Лингвомәдени тұлға ұғымы, тілдік тұлға ұғымынан жоғары тұратын
категория, өйткені бұл тілдік тұлға ұлттық мәдени құндылықтарды
насихаттаушы, жақтаушы, дамытушы қоғам қайраткері (мысалы, М.Дулатұлы), ең
алдымен, қоғамдағы жақсы өзгерістерді, ғылым жаңалықтарын қазақ мәдениетіне
ұсынушы тұлға, сол себепті оның мәдени тұлғалық қасиеті осы бір қырынан
байқалатынын айта кеткен жөн. Тұрмағамбет Ізтілеуовтің тілдік тұлғасын
анықтау барысында зерттеуші Ф.Б.Қожахметова тілдік тұлғаға мынадай анықтама
береді:
Тілдік тұлға дегеніміз- ұлт тілі мен ұлт мәдениетінің ақпаратын сатылы
деңгейде толық меңгерген тілдік мәдени құзырет иесі.
Тілдік тұлға – прототип, сондықтан оның когнитивтік моделі
концептілік құрылымы деңгейінен айқын көрінеді. Прототип – типтік бейне,
сондықтан ол тілдік мазмұнмен ұштасады, екеуі бірігіп келіп семантика
өзегін құрайды деген зерттеуші Н.Аитованың анықтамасы когнитивті сипатқа
негізделген.
Қоғам қайраткері өз тілінің ерекшелігі арқылы тілдік тұлғаға
айналғанымен ұлт тілі мен ұлт мәдениетінен жұрдай болса, мәдени тұлға
емес. Жай ірі адресант дәрежесіндегі тілдік тұлғаға айналуы мүмкін.
Дегенмен, қай тілде шығармаларын жазса сол тілдің мәдени құндылықтарының
насихаттаушысы ретінде халық санасында бекуі ықтимал екендігін жоққа
шығаруға болмайды, қандай дәрежеде болғанымен тілдік тұлға тілдің дамуына
күшті әсер етуші фактор ретінде қала береді.
Мысалы: А.Б.Жуминованың О.Сүлейменовтің тілдік тұлғасы туралы
зерттеуін осы сипаттағы еңбекке жатқызамыз. [қараңыз: А.Б.Жуминова.
Тезаурус языковой личности О.Сулейменова. Канд. дисс. автореф., 2004].
Сонымен, тілдік тұлғаның қалыптасуына (ғалымдар зерттеулеріне сүйене
отырып) мына алғышарттар пайда болуы тиіс деп ойлаймыз:
1. Ұлттық тәрбие (отбасылық тәрбие);
2. Ұлттық тілдегі өлшемдер (қабылданған, қабылданбаған құндылықтар);
3. Мәдени ақпарат (салт-дәстүр, әдет-ғұрып);
4. Рухани сана (дін қағидалары);
5. Үлгі тұтатын тұлғалар (Абай, Шоқан т.б.);
6. Озық білім жүйесі;
7. Тектілік интеллектісі.
Міне, осы қасиеттерді бойына жинаған индивид, саналы адам дәрежесінен
тұлға одан әрі тілдік тұлға дәрежесіне көтеріле алады. Сонымен, тілдік
тұлға дегеніміз - ұлттық ойлау ділі бар, ұлттық тілдің дамуына өз әсерін
тигізуші, қоғамдық интеллект.
ХХ ғасырдың басында жастар санасында бір бұлқыныс, ренессанс дәуірі
басталғандай болды. Бұған әсер етуші ұлттық сана дамуындағы жаңаша үдеріс
пен жалпы азаматтық өркениетке сәйкес орыс мәдениетінен, батыстан келіп,
еніп жатқан ғылым, өнердің соңғы жетістіктері болатын.
Осы жағдай ұлттық сананың түрленуіне, ұлттық ойдың, болмыс-
бітімнің өзгеруіне алып келді. Бұл өзгерістерді алғаш таныған Зар заман
ақындары Шортанбай, Дулат жыраулар екенін айта кеткен ләзім. Материалдық
өмірдегі күнде болып жатқан өзгерістердің жастар санасына әсер етуі
нәтижесінде, олардың алғаш байқағандары өз ұлтының кемдеу қалып бара жатқан
жағдайы еді.
М. Дулатұлы сынды зиялы азаматтардың көзі ашық, санасының ояу болуына,
ұлттың, ұлтжандылық рухтың оянуына әсер еткен де осы жаңалықтар екені
сөзсіз.
Халқыма пайда тигізсем деген қажеттілік өз білімін жетілдіруге әсер
етті. Яғни бұл кезде оқу орындары: мектеп, медресе, гимназияларға қазақ
жастары шоғырланып түсе бастады.
Осы уақытқа сай бұрын перзенттерін тек діни, ескі, қадим оқуына ғана
берген қазақтар енді орыс оқуына жаппай бере бастады.
Қазақ даласындағы осы өзгерістер көптеген дара тұлғалардың қазақ ойының
көгіне көтерілуіне мүмкіндік жасады.
Ол туралы заман ағымын дер кезінде түсініп, соған уақтылы үн қоса білетін
Міржақып Дулатов:
Семейден шықты Ыбырай Құнанбаев,
Cөзінде хата бар ма, сынап көрсең,
Ақын аз Байтұрсынов Ахметтей,
Сөзі алтын, мағынасы меруеттей,
Оралдан Әбубәкір молла шықты,
Омбыдан Қыпшақбайдай жорға шықты.
Торғайда Ақмолла мен Нұржан жатыр,
Шөже, Орынбай, Мәшһүр Жүсіп, о да шықты-, деген [Іт,98].
Сол сияқты, ақын С.Торайғыров та:
Қараңғы қазақ көгіне,
Өрмелеп шығып күн болам,
Қараңғылықтың кегіне,
Күн болмағанда, кім болам! - деп оқыған қазақтың халқы алдындағы
міндетін нақты көрсетеді.
Қажеттілік, медресе білімі, материалдық өзгерістер қазақ жастарын
орысша оқуға жетеледі. Алдыңғы қатарлы орыс әдебиетін, өнерін меңгергенде
ғана қазақ жастары өз ұлтының намысын жырта алатынын жақсы түсінді.
Міне, осындай алғышарттар кез келген тілдік тұлғаның қалыптасуына
жол ашатын факторлар. Сол себепті, Міржақып Дулатұлының қалыптасу жолы
Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты тұлғалармен ұқсас келеді.
Қазақ сөз майталмандарының тіліне әсер ететін бірінші қайнар көз –
фольклор, я.ғни ауыз әдебиеті үлгілері. Міржақып шығармашылығына халық ауыз
әдебиеті әсер еткен бірінші бастау екенін өз еңбектерінде фольклор жанрының
үлгілері мен деректерін үзбей пайдаланылуы айғақтаса керек.
Әсіресе, балаларға арналған педагогикалық еңбектерінде, оқу
құралдарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz