Солтүстік Үстірттің геологиялық даму тарихын, геологиялық құрылымын зерттеу және пермь-триас кешендерінде мұнай және газ шоғырларын табу
КІРІСПЕ
1. Геологиялық бөлім
1.1 Алаңның физикалық, географиялық, экономикалық жағдайлары
1.2 Алаңның геологиялық геофизикалық зерттелу тарихы
1.3 Литологиялық.стратиграфиялық сипаттамасы
1.4 Тектоника
1.4.2 Мұнайгаз перспективасын бағалауда құрылымдық сілтемелер
1.4.3 Солтүстік Үстірт ойпатының геологиялық даму тарихы. (арнайы бөлім)
1.5 Мұнайгаздылығы
1.6 Жер асты суларының сипаттамасы
1.7 Мұнай қорын есептеу
II Жобалық (әдістемелік) бөлімі
2.1 Ұңғы бұрғылаудың геологиялық жағдайлары
2.2 Жобалау, іздестіру жұмыстарының әдістері мен көлемі
2.2.1. Іздестіру жұмыстарының мақсаты мен міндеттері
2.2.2.Іздестіру ұңғыларын орналастыру жүйесі
2.3 Ұңғыманың конструкциясын негіздеу
2.3.1 Ұңғыма конструкциясын жобалау
2.4 Үлгі тас пен шлам алу
2.5 Ұңғымаларда геофизикалық жұмыстарды жүргізу
2.6 Өнімді қабаттарды сынау және бақылау
3. Экономикалық бөлім
3.1 Мұнай мен газға геологиялық барлау жұмыстарын ұйымдастыру
3.2 Еңбек ақы төлеуді ұйымдастырылуы.
3.3 Материалды.техникалық жабдықтау
3.4 Негізгі техника.экономикалық көрсеткіштер есебі
3.5 Жобадағы ұңғының құрылысын қаржыландыру
4 Қоршаған ортаны қорғау
Жер және су объектілерін қорғау
1. Геологиялық бөлім
1.1 Алаңның физикалық, географиялық, экономикалық жағдайлары
1.2 Алаңның геологиялық геофизикалық зерттелу тарихы
1.3 Литологиялық.стратиграфиялық сипаттамасы
1.4 Тектоника
1.4.2 Мұнайгаз перспективасын бағалауда құрылымдық сілтемелер
1.4.3 Солтүстік Үстірт ойпатының геологиялық даму тарихы. (арнайы бөлім)
1.5 Мұнайгаздылығы
1.6 Жер асты суларының сипаттамасы
1.7 Мұнай қорын есептеу
II Жобалық (әдістемелік) бөлімі
2.1 Ұңғы бұрғылаудың геологиялық жағдайлары
2.2 Жобалау, іздестіру жұмыстарының әдістері мен көлемі
2.2.1. Іздестіру жұмыстарының мақсаты мен міндеттері
2.2.2.Іздестіру ұңғыларын орналастыру жүйесі
2.3 Ұңғыманың конструкциясын негіздеу
2.3.1 Ұңғыма конструкциясын жобалау
2.4 Үлгі тас пен шлам алу
2.5 Ұңғымаларда геофизикалық жұмыстарды жүргізу
2.6 Өнімді қабаттарды сынау және бақылау
3. Экономикалық бөлім
3.1 Мұнай мен газға геологиялық барлау жұмыстарын ұйымдастыру
3.2 Еңбек ақы төлеуді ұйымдастырылуы.
3.3 Материалды.техникалық жабдықтау
3.4 Негізгі техника.экономикалық көрсеткіштер есебі
3.5 Жобадағы ұңғының құрылысын қаржыландыру
4 Қоршаған ортаны қорғау
Жер және су объектілерін қорғау
Солтүстік Үстірт ірі мұнайгазды провинция шегінде орналасқан, Тұран плитасының солтүстік бөлігімен байланысқан, шығысынан Бозащы және шығысында Оңтүстік-Торғай кәсіптік мұнайгаздылы аймақтармен шекаралас, олар негізінен геологиялық-геофизикалық жұмыстарымен орындалған.
Дипломдық жобаның мақсаты болып перм-триас түзілімдерінде, мұнай және газ шоғырларын іздеу және іздеу жұмыстарының тиімді жолдарын негіздеу болып табылады.
Орлиная ауданында іздеу бұрғылауды жобалау геология-гефизикалық құжаттар мен сейсмологиялық барлау мәліметтерімен орындалды. Оның негізіне диплом алды тәжірибеде жиналған геологиялық геофизикалық құжаттарынан және қосымша әдебиеттерден алынды.
Диплом жобасының мақсаты Солтүстік Үстірттің геологиялық даму тарихын, геологиялық құрылымын зерттеу және пермь-триас кешендерінде мұнай және газ шоғырларын табу болып табылады.
Жобада төрт 5650м, 5120м, 5120м, 5140м тереңдіктегі іздеу ұңғымалары қарастырылған. Көрсетілген тереңдіктер қиманы ашуда, литологиясын анықтауда, өнімді жиектерді стратиграфиялауда және мұнай газдылы перм- триас түзілімдерін анықтайды.
Дипломдық жоба «Дипломдық жобаның әдістемелік сілтемесі» талаптарына сай орындалған. (Халелов. А.К. Смабаева Р.К. )
Дипломдық жобаның мақсаты болып перм-триас түзілімдерінде, мұнай және газ шоғырларын іздеу және іздеу жұмыстарының тиімді жолдарын негіздеу болып табылады.
Орлиная ауданында іздеу бұрғылауды жобалау геология-гефизикалық құжаттар мен сейсмологиялық барлау мәліметтерімен орындалды. Оның негізіне диплом алды тәжірибеде жиналған геологиялық геофизикалық құжаттарынан және қосымша әдебиеттерден алынды.
Диплом жобасының мақсаты Солтүстік Үстірттің геологиялық даму тарихын, геологиялық құрылымын зерттеу және пермь-триас кешендерінде мұнай және газ шоғырларын табу болып табылады.
Жобада төрт 5650м, 5120м, 5120м, 5140м тереңдіктегі іздеу ұңғымалары қарастырылған. Көрсетілген тереңдіктер қиманы ашуда, литологиясын анықтауда, өнімді жиектерді стратиграфиялауда және мұнай газдылы перм- триас түзілімдерін анықтайды.
Дипломдық жоба «Дипломдық жобаның әдістемелік сілтемесі» талаптарына сай орындалған. (Халелов. А.К. Смабаева Р.К. )
АНДАТПА
Бұл дипломдық жобада геологиялық - техникалық - экономикалық
көрсеткіштер арқылы мұнай қабатын іздеу үшін, геологиялық
-геофизикалық зерттеулер материалдарын
Маңғыстау облысы Бейнеу ауданында орналасқан Орлиная мұнай кенорнын
ашуға негізделген.
Бұл жобада пермь-триас, жоғарғы триас өнімді қабаттарын ашып,
жалпы қалыңдығын, жиналу мөлшерін, коллекторлық сипатын пермь-триас
кешеніне дейін ашып шоғыр контурын жасау.
Жобалық тереңдігі 5650 м болатын төрт іздеу ұңғымаларын бұрғылау
қарастырылған.
С3 категориясы бойынша геологиялық қоры 127,1 млн. т, ал алынатын
қоры 38,16 млн т.
АННОТАЦИЯ
В дипломном проекте обосновывается геолого-технико-экономическая
целесообразность постановки поисковых работ на нефть, на основе
геолого-геофизических материалов, собранных по площади нефтяное
месторождение Орлиная расположено в Мангистауская область в Бейнеуском
районе.
Целью данного проекта является уточнение контуров залежей пермо-
триасовых продуктивных горизонтов, эффективных толщин, фильтрационно-
емкостных характеристик коллекторов, выявление и оконтуривание залежей
нефти в среднем перми и триас.
Проектируется заложение четыре поисковых скважин с проектными
глубинами 5650 м.
Геологические запасы подсчитаны по категории С3 составляет 127,1
млн.т, а извлекаемые запасы – 38,16 млн. т.
КІРІСПЕ
Солтүстік Үстірт ірі мұнайгазды провинция шегінде орналасқан, Тұран
плитасының солтүстік бөлігімен байланысқан, шығысынан Бозащы және
шығысында Оңтүстік-Торғай кәсіптік мұнайгаздылы аймақтармен шекаралас,
олар негізінен геологиялық-геофизикалық жұмыстарымен орындалған.
Дипломдық жобаның мақсаты болып перм-триас түзілімдерінде, мұнай және
газ шоғырларын іздеу және іздеу жұмыстарының тиімді жолдарын негіздеу
болып табылады.
Орлиная ауданында іздеу бұрғылауды жобалау геология-гефизикалық
құжаттар мен сейсмологиялық барлау мәліметтерімен орындалды. Оның негізіне
диплом алды тәжірибеде жиналған геологиялық геофизикалық құжаттарынан және
қосымша әдебиеттерден алынды.
Диплом жобасының мақсаты Солтүстік Үстірттің геологиялық даму
тарихын, геологиялық құрылымын зерттеу және пермь-триас кешендерінде мұнай
және газ шоғырларын табу болып табылады.
Жобада төрт 5650м, 5120м, 5120м, 5140м тереңдіктегі іздеу ұңғымалары
қарастырылған. Көрсетілген тереңдіктер қиманы ашуда, литологиясын
анықтауда, өнімді жиектерді стратиграфиялауда және мұнай газдылы перм-
триас түзілімдерін анықтайды.
Дипломдық жоба Дипломдық жобаның әдістемелік сілтемесі талаптарына
сай орындалған. (Халелов. А.К. Смабаева Р.К. )
1. Геологиялық бөлім
1.1 Алаңның физикалық, географиялық, экономикалық жағдайлары
Әкімшілік жағынан жұмыс аймағы Маңғыстау обл. Бейнеу ауданында
орналасқан. Зерттелетін ауданның географиялық орналасуы Солтүстік Үстірттің
солтүстік-батыс және орталық бөлігін алып жатыр.
Жер бедері жазық әрі тегіс келген. Тек оңтүстік алаңның солтүстік
бөлігінде жер бедері анық өзгерістерге ұшыраған. Солтүстік алаңда өтуге
қиын сорлар кездеседі. Абсолюттік белгілер + 60м ден + 135мге дейін
өзгереді, бедердің салыстырмалы жоғарылау биіктігі 80 мге дейін жетеді.
Орографиялық жағдайда кенорын ауданы әр уақытта гидрогафиялық желінің
(өзендер, бұлақтар) толық жоқтығымен шөлді аймақты сипаттайды. Жер
бедерінің абсолюттік белгілері -15 м-ден -25м диапозонында ауысып тұрады.
Ауданның климаты континентальды ыстық құрғақ жаз (+40°С дейін) бен
тіпті қарсыз суық қыспен (-25°С дейін) сипатталады. Жазда құмды
сипатталатын, негізі солтүстік – шығыс бағыттағы қатты желдер белгіленеді.
Климат. Қарастырылып отырған аудан төрттік климаттық ауданға, ішкі ауданға
VIA, жылы периодтың созылымдығымен, күнді күндердің молдығымен, жауын-шашын
мөлшерінің аздығымен сипатталады. Аудан климаты шұғыл
континентальды,құрғақ, жел режимінің жоғары активтілігімен, жыл бойы ауа-
райының шарттарының үлкен ауытқулары: салқын қыстан ыстық жазға дейін,
жауын-шашын аз мөлшерімен (шамамен жылына 120 мм) және ауа құрғақтығымен
сипатталады.
Қыс (желтоқсан-ақпан) аздап салқын, аз қарды, көбіне бұлтты ауа-райы
тән. Қалыпты аяздар желтоқсан айының ортасында басталады. Ең суық ай ақпан
болып саналады, ауа температурасы күндіз -3-5(С, түнде -3-13(С (минималды
-34(С).Күндіз сирек емес ауа температурасы +11(С дейін жылулық байқалады.
Жауын-шашын көбісі қар болып келеді, қалыпты қар қаптамасы
қалыптаспайды. Қар қаптамасы биіктігі негізіннен 5 см-ден аспайды. Грунт
мұздауының орташа тереңдігі 70-100см.
Көктем (наурыз-сәуір) ашық ауа райымен сипатталады, ауа температурасы
күндіз +5 - +15(С, түнде +2 - +8(С. Cәуірде түнде температура негізінен оң,
апрелдің ортасына қарай түнгі аяз мүмкін.
Жаз (мамыр-қыркүйек) құрғақ және ыстық, ашық ауа райы. Ауа
температурасы күндіз +23(С - +37(С (максималды +43(С), түнде +11(С - +15(С.
Жауын-шашындар сирек, көбіне қысқа мерзімді жауындар ретінде.
Күз (қазан-қараша) қазанда ашық ауа райы, қарашада бұлтты болып келеді.
Кейде шықтап жаңбыр жауады.Ауа температурасы күндіз +5 - +13(С, ал түнгі
аяз қарашаның екінші жартысында басталады.
Аудан жел қысымы бойынша III ауданға (15 мсек) жатады. Қысқы периодта
ауданда желдің орташа жылдамдығы VI ауданға жатады.
Атмосфералық жауын-шашындар таралуы жыл мезгілдері бойынша біркелкі
емес. Максимум қысқы-көктемгі периодқа тән, ал маусымнан қазанға дейін
жауын-шашындар тіпті түспейді. Жауын-шашынның максималды мөлшері желтоиқсан-
сәуірге тән. Ауданда ауаның орташа жылдық салыстырмалы ылғалдығы 56-75%
тең. Көбіне жоғары белгілері қысқы-көктемгі уақытта (75), төменгі жазда
(56) тең.
Ылғалдылықтың үлкен дефициті ауаның жоғары абсолютті температураларда,
сәйкес температуралық градиентте маңызды булануына шарттар түзіледі.Жел.
Ауа райы көбіне желді. Желдер жыл бойы негізіннен солтүстік, шығыс,
солтүстік-батыс, және оңтүстік-шығыс бағытты болып келеді. Желдің орташа
айлық жылдамдық мәні 4,1 ден 7,4 мс-ке дейін ауытқиды. Желдің орташа
жылдық жылдамдығы 4,6 мс құрайды.
Желдің орташа айлық жылдамдығы жыл бойы аз мөлшерде 3,8-ден 5,1 мс-ке
дейін өзгереді. Жоғары орташа айлық жылдамдық қыс уақытында (5,1 мс),
аздығы жазда (3,8 мс) қарастырылады.
Атмосфералық жауын-шашын. Жауын-шашын режимі аз мөлшерде әркелкі ауа
массалар жаралуы мен жергілікті рельеф байланысына тәуелді. Қарастырып
отырған аудан көп мөлшерде құрғақтылық тән, өйткені жауын-шашынның негізгі
қайнары болып саналатын ауаның ылғалды атлантикалық массаларының байланысы
аз болып келеді.
Ауа ылғалдылығы. Ауаның орташа жылдық салыстырмалы ылғалдығы 58%,
максималды салыстырмалы ылғалдығы желтоқсанда 85% жетеді, минималды тамызда
58% құрайды. Ылғалдылықтың үлкен дефициті ауаның жоғары абсолютті
температураларда, сәйкес температуралық градиентте маңызды булануына
шарттар түзіледі. Өсімдік және жануарлар әлемі жартылай шөлді аймақтарға
тән. Зерттелетін ауданның гидрогеографиясы өте кедей, өзен және көлдер жоқ.
Азды көпті кішігірім бұлақтар мен тұзды, ішуге жарамсыз жасанды артезиандар
кездеседі. Техникалық су көздері болып сордың жоғарғы бетіндегі сулар, яғни
шектеулі және күнделіксіз қоймалар болып табылады.
Орлиная алаңы Қазақстан республикасы, Маңғыстау облысының
территориясында, Бейнеу ауданында орналасқан. Маңғыстау облысы 165,6 мың
шаршы километр аумақты территорияны алып жатыр, ол Қазақстан
территориясының жалпы ауданының 6,1 % құрайды. Бейнеу ауданы 1973 жылы
түзілген. Аудан орталығы – Бейнеу ауылы. Ақтаудан Бейнеуге дейінгі
арақашықтық 470км, аудан территориясы 40,5 мың шаршы км. құрайды. 2005
жылғы 1 қазанда ауданда 36,5 мың тұрғындар бар, Бейнеу ауылында 21,3 мың
адам. Құрамында 10 ауыл әкімшіліктері бар.
Жұмыс аумағы өте төмен және біртексіз қоныстандырылған, экономикалық
жағынан да өте әлсіз дамыған. Жергілікті халықтың көпшілігін қазақтар
құрайды. Мұнай және газ кенорындарын өндіру және пайдалы қазба
жанармайларын мұнай-газ құбырларымен тасымалдау незізгі экономика деп
танылады. Тұрғылықты орындар шағын және олардың басым көбі Бейнеу-
Маңғышлақ темір жол маңында орналасқан. Зерттеу ауданында Бейнеу және Сай-
Өтес бекеттері салынған.
1.2 Алаңның геологиялық геофизикалық зерттелу тарихы
Қазіргі зерттеу жұмыстарымыз, жоғарыда көрсетілгендей Солтүстік- Үстірт
иілімінің орталық және солтүстік бөлігінде жүргізілген ОТНӘ жұмыстарының
жалғасы болып табылады.
Ауданның геологиялық зерттеулері 1940 жылдарында А.Л.Яншин басшылығымен
жүргзіле басталды. Қырықыншы жылдардың орта кезеңінен Букілодақтық
әуегеологиялық бірлестігі(БӘГБ) аумақтың ортамасштабты карталауын өткізеді.
Бұл уақытта Батыс-Қазақстан геологиялық басқармасы және өзге қоғамдар
ірімасштабты геологиялық түсірулер мен 200-500м-лік карталау ұңғымаларының
бұрғылау жұмыстарын қолға алды. Осы зерттеулер нәтижесінде елуінші жылдары
өңірдің бірінші геологиялық карталары жарыққа шықты.
Қиманың барлығын зерделенуіне бағытталған, юраға дейінгі кешенді
қосқанда, терең барлау және параметрлік бұрғылау жұмыстары елуінші
жылдардың соңында Солтүстік Үстіртте №1 тірек ұңғымасынан басталды. Осы
мақсатта Оңттүстік- Ембі көтерілімінде 1949жылдан бастап Төресай ауданында
терең бұрғылау ұңғымасы жіберілді. 1965жылдан бастап бүгінгі күнге дейін
Солтүстік Үстірттің іздеу ауданында және іргелес аумақтардағы Камменная,
Арыстановская, Қарақұдық, Адамли, Жайылған, Шаршықұдық, Гагаринская,
Терешковская, Аманжол, Хорлық, Бегеш, Манаши және т.б. құрылымдарда терең
ұңғымалар бұрғыланды. Бұл ұңғымалармен мезозой қимасы мен жарым жарты
палеозой шөгінділерін анықтап зерттеді. Ал Оңтүстік- Ембі көтеріліміндегі
Молодёжная, Оңтүстік Молодёжная, Мынсуалмас және т.б аудандарда параметрлік
бұрғылау жүргізілді. Палеозой қимасында асқан ірі қалыңдық Мынсуалмас,
Молодёжная, Торбай аудандарында анықталды.
Шөгінді тыстың үлкен қалыңдығының ашылуына байланысты аймақтың
геологиялық құрылымын анықтауда негізгі орынды рольді атқарған геофизикалық
зерттеулерді айтамыз.
Гравиметриялық және вариометриялық тусіру зерттелінетін аймақта 30шы
жылдардан басталды. Қазіргі уақытта жұмыс ауданының барлығын дерлік
масштабы 1:200 000 түсірілім және 1:50 000 масштабты жартымиллигальды
түсіріліммен қамтыды. 1983 жылда Оңтүстік- Ембі көтерілімінің карбонатты
шөгінділердің даму аймағында масштабы 1:25000, ауырлық күшінің ауытқуын
анықтау дәлдігі 0.1 мгл жоғарғыдәлдікті гравиметриялық түсіру өткізілді.
Ауданда гравиобарлаудың шешетін негізгі мақсаты, іргетас құрылымын анықтау
және карбонатты шөгінділердің даму аймақтарын зерттеу болып табылады.
Әуемагнитті түсіру 1:200000 және 1:500000 масштабпен барлық жұмыс
ауданын алып жатты. Бұл түсірулер 1960 жылдардан бастап қолға алынды. Бұл
әдістің мәліметтері, гравиметриялық түсірілімдермен және аймақтық КСТӘ
жұмыстарымен үйлесіп іргетас құрылымын анықтауда қолданылды. Соңғы жылдары
аумақтың солтүстік-батыс жартысы масштабы 1:200 000 әуемагнитті
түсірілімдермен жабылды.
Электробарлау жұмыстары ең бірінші болып 1961-1962 жылдары аймақтық
КСТӘ жұмыстары кешенімен бірге Спецгеофизика бірлестігі, нүктелі зондылау
түрінде ЗСТ,МТЗ және ТТ әдістерімен жүргізілді. 1980 жылдан бастап ЗСТ және
МТЭ әдісіндегі жұмыстар Гурьев геофизикалық экспедициясымен жаңартылды. Бұл
жұмыстардың нәтижелері карбонатты шөгінділерді карталауда қолданылады.
Шағылу толқындары әдісі (ШТӘ)40жылдардың ортасынан 70жылдардың басы
аралығында зерттелетін аумақта жүргізілді. Бұл жұмыстардың негізгі мақсаты
болып, мезо-кайназойлық кешеннің жергілікті құрылымының геологиялық
құрылысын анықтау болып табылады. ШТӘ жұмысының қолдауымен керекті мөлшерде
жергілікті құрылымдарды терең асты бұрғылау дайындалды. Әдістің кемшілігі
ескі пермтриас және палеозой түзілімдерінің тыс қалуы болып табылады.
Орта тереңдік нүкте әдісі(ОТНӘ) 1971-72 жылдардан өткізіле басталды.
Қазіргі уақытта ОТНӘ-нің бөлшекті-барлау және өңірлік жұмыстары орындалды.
Бұл әдістің қолданысқа келуі, зерттелу тереңдігін ұлғайтты және терең
деңгейжиегін анықтаудың сапалығын арттырды. ОТНӘ-нің едәуір қажетті нәтиже
бергені аумақтың Оңтүстік- Ембі көтерілімінің оңтүстік ойысындағы
карбонатты түзілімдердің дамуын анықтауы болып табылады.
КСТӘ өңірлік жұмыстары 1960 жылдардан бастап, Срецгеофизика және
Тұрлан геофизикалық экспедиция бірлестіктерінің күшімен жүргізілді.
Жұмыстың негізгі мақсаты өңірдің іргетас құрылысын зерттеу. Солтүстік-
Үстірт пен Каспиймаңы ойпатының біріккен жеріндегі қолайсыздық пен
қималардың(30-35км) сирек жүйелілігі бұл әдістің кемшілігін көрсетеді. КСТӘ
іздеу жұмыстары біріккен аймақта Тұрлан геофизикалық экспедициясымен
сексенінші жылдардың басынан жаңартылды. Қималар салыстырмалы түрде аз
созылыңқы - 30-50 км, аралықтары 10-12 км болып келген. Осы жұмыстардың
нәтижесінде Гурьев геофизикалық экспедициясының ОТНӘ арқылы болжалған,
яғни, Оңтүстік-Ембі көтерілімінің оңтүстік ойысындағы карбонатты
түзілімдердің дамуын растады.
Сейсмикалық жұмыстармен көптеген құрылымдар мен күмбездерде де
жүргізіле бастады.
70-жылдарда ортақ тереңдік нүкте әдісі (МОГТ) атты сейсмикалық жұмыстар
жүргізіле бастады. Бұл әдіс бірден-бір пайдалы әдіс болып шықты.
Келешектегі жылдарда көп жылғы зерттеулер жемісі П.Я Авров, В.П.Авров, Г.Е-
А.Айзенштадт, Ә. К. Азнабаев, М.С.Арабаджи, З.Е. Бүлікбаев, Б.Б Бейсенов,
К.Б Бакиров, А.Б.Вайблат, В.А.Богомолов, Г.А.Байбатыров, Ю.М. Василева,
Ю.М. Гридасов, Р.Г. Гарецкий, И.Б. Дальян, В.С. Днепров, Д.А. Джангриньянц,
Р.И. Грачов, Ш.Е. Есенов, А.Б. Живодеров, В.С. Журавлев, Г.Ж. Жолтаев, А.К.
Заморенова, Ю.А. Иванов, М.П. Казаков, Н.А. Кали нин, Н.Я. Кунин, П.И.
Краев, В.В. Липатова, Д.А. Кухтинова, В.Б. Колпаков, Н.В. Неволин, Г.Г.
Молдакулов, В.С. Мильничук, О.Д. Коцюба, В.М. Пилифосов, М.В. Проничева,
Р.Б. Сопожников, Ж.С. Сыдыков, Л.П. Трайнин, Г.Х. Хакимов, М.М. Чарыгин,
М.А. Чимбулатов, Я.С. Эвентон, В.П. Якуцен және т.б. ғалымдардың
жұмыстарында қорытындыланған. Үстір алаңының стратиграфия, тектоника,
мұнайгаздылығы және гидрогеология бойынша әртүлі сұрақтар қарастырылады.
1.3 Литологиялық-стратиграфиялық сипаттамасы
Ауданның геологиялық қимасы күрделі құрылымды, бірінші орында бұл
юрағадейінгі жыныс кешеніне тиісті болып келеді. Юрағадейінгі түзілімдердің
стратиграфиялық бөлінуін, литологиясын, фациялық құрамын және өзге
қалыңдықтармен қарым-қатынасын анықтауда В.С.Князев, Т.К.Флоренский,
Д.А.Кухтинов және т.б. еңбектері алынды. Солтүстік Үстірттегі юрағадейінгі
кешенді баяндалған соңғы еңбектердің бірі болып, бірнеше авторлар ұжымы
құрастырған монографиясы алынды, оларға: В.В.Липатова, Ю.А.Волож,
Э.С.Воцалевский, В.И.Кривонос және В.П.Николенко.
Солтүстік Үстірт юрағадейінгі қимада бірнеше жыныс кешені
ерекшеленеді:
I) Кембрийалды жасындағы іргетас жыныс кешені;
II) Шөгінді тыстың жыныстары, бұлардың арасынан келесі кешендерді бөліп
алуға болады:
1) жоғарғы девон-таскөмір жасындағы сұр түсті вулканогенді-шөгінді
жыныстар;
2) таскөмір- ескі пермь жасында деп анықталған, теңіздік сұр түсті
терригенді-карбонатты кешен;
3) жоғарғы пермь және триастағы басым континентальды қызыл- сұр түсті
жыныстар, бұлар құрамына байланысты үш литологиялық-стратиграфиялық
қалыңдыққа бөлінеді:
а) жоғарғы пермь- төменгі триаспен анықталған, қызыл түсті
литологостратиграфиялық қалыңдық.
б) шұбар түсті ортаңғы триас литолого-стратиграфиялық қалыңдық;
в) жоғарғы триас сұр түсті литолого-стратиграфиялық қалыңдық.
Жоғарғыпротерозойлық докембрийлік криссталды және метаморфты
тақтатастар Солтүстік Үстірт ауданындағы ашылған ең ескі жыныстар болып
табылады. Олар Қосқала Г-1 ұңғымасынан өткен, 3138-3270 м тереңдік
аралығында. Бұл түзілімдердің құрамында, аймақтық метаморфизм және
интрузиялардың байланысынан болған, тақтатастардың бірнеше түрі құрылды.
Іргетас жыныстары
Солтүстік Үстірт аумағында қыртысты іргетас түзілімдері қалың тыс
астында шоғырланған, тек кейбір , кішігірім аудандарда, Туарқыраның ортаңғы
бөлігінде беткейге шыққан. Ұқсастығы бойынша Тұран плитасының таулы
жиектерімен сәйкес келеді екен, іргетас құрамында келесі литологиялық-
стратиграфиялық кешендер кезсдеседі:
1. Төменгі палеозойлық мәрмарланған карбонатты жыныстар – Pz1
2. Төменгі палеозойлық эффузифті- тақтатасты түзілімдер – Pz1
3. Ортаңғы палеозойлық метаморфталған конгломератты- құмтасты
түзілімдер – Pz2.
Іргетас жыныстары: бірінші кезекті- шөгінділер, пирокласты және
магмалы, бірақ аумақтың даму процессінде метаморфталған. Жыныста біршама
екінші ретті түзілімдер белгіленген, олар тек аумақтық метаморфизм әсерінен
ғана емес, соған қоса байланысты және динамометаморфизм салдарынан болған.
Палеозойлық вулканогенді-шөгінді
Солтүстік Үстірт шекарасы палеозой жыныстармен Оңтүстік- Ембі мега
науасы бойнша өтеді. Ұңғымаларды бұрғылау құжаттарының зерттеу нәтижесі,
қарастырып отырған аймақтың түзілімі бірдей жасты оңтүстік-шығыс Каспий
маңы ойпатының түзілімдерімен сәйкес келеді және девон, таскөмір, пермдік
жүйелерімен көрсетілген.
Девон жүйесі(D)
Девон түзілімдері, бұрғылау жұмыстарымен зерттелгені едәуір ерте
қыртыстарды иемделген метаморфты емес палеозой жыныстарынан тұрады. Олар
мынадай ұңғымаларда ашылған: Г-10, Г-11 (Жаңасу), Г-7 (Төресай) и П-1, П-2,
П-3 и П-4 (Солт. Мыңсуалмас).
Жоғарғы бөлім (D3)
Франс ярусы (D3f)
Франс ярусы тек Жанасу ауданында Г-2 ұңғымасында ерекшеленген,
жыныстардың құлау бұрышын(50C°) алғанда, ақиқат қалыңдығы 224м деп
анықталды. Бұл түзілімдердің төменгі бөлігі, сұр түсті конгломерат-аргиллит
және жоғарғы бөлігі қара-сұр, сынықты және карбонатты аргиллитпен
көрсетіледі. Франс ярусының қалыңдығы 253-694 м(ашылған)
Фамен ярусы(D3fm)
Бұл ярус Франс ярусын ашқан ұңғымаларда көрсетіледі. Яруста екіге
бөлшектелген (Г-11 Жанасу) және төрт бөлшекті құрылымдар бар. Барлық ярус
қимасын сұртүсті және шұбартүсті аргилиттер алып жатыр. Құмтасты-алевролиті
жыныстар енді дамыған, ал карбонаттар сирек кездеседі.
Литологиялық ерекшеліктерін қарастыра отырып, ескі девон дәуірінде бұл
аймақта басымды тайыз су және теңіз жағажайлық жағдай туғанын анықтадық.
Бұл уақытта айтарлықтай тұнбалық ағымдардың(турбитидтер) дамығанын көреміз.
Жоғарғы девон жыныстарында коллекторлық қасиет жоқ болып келеді. Айта
кететін жайт тек юраға дейін шайылған беткей астындағы үгілу аумағында,
екінші кеуектілік және жарықшақты өткізгіштікпен сипатталған кесекті
таужынысты бөлек қабаттар белгіленнген. Олар Солт. Мыңсуалмас 3-ші
ұңғымасындағы конгломерат-аргилиттермен қалыңдығының жабынында мұнаймен
қатысы бар екені бақыланған.
Таскөмір жүйесі (С)
Таскөмір жыныстары- Оңтүстік- Ембіде көптеген ұңғымаларда Солтүстік-
Үстіртте белгілі бір ұңғымаларда ашылған. Зерттелген бұрғылау құжаттарының
көмегімен таскөмір жүйесінің барлық барлық бөлімі ұңғымалар қимасында бөліп
көрсетілген.
Төменгі бөлімі (С1)
Төменгі таскөмір шөгіндісі Оңтүстік-Ембіде күмбезінің
палеокөтерілімінде Жаңасу ауданында Г-10, Г-11 ұңғымаларында не бары 33м
қалыңдық ашылды. Олар юралық түзілімдердің астында шөгіліп, құмтас-
алевритті жыныстармен және турней жасындағы аргиллиттремен көрсетілген.
Тортай ауданында жиырма шақты(қалыңдығы 1700м), ал аздаған ұңғымалармен
Молодежная, Оңтүстік-Мододежная, Төресай аудандарында төменгі таскөмір
жасының өте қалың терригенді қималары анықталды. Аздаған қыртыстар мен
қабатшалармен жоғарғы визейасты және серпухов ярустарындағы карбонатты
жыныстармен Төресай, Молодежная аудандарында белгіленген. Бұл қималарды
Каспиймаңы ойпатының оңтүстік бөлігіндегі қаратон типті төменгі таскөмір
карбонатты қимасына өтпелі деп санауға болады. Төменгі таскөмірлі
шөгінділер тайыз сулы(карбонатты жыныстар), сол сияқты салыстырмалы терең
сулы, турбитид тәріздес түзілген.
Жоғарыда айтылған ұңғымаларда жоғарғы-девонға қарағанда, төменгі
таскөмір жыныстары тығыздалған және катогенезді түзілісі әлсіз.
Құрамдарында арасында кеуекті, каверналы және жарықшақты өзгешелікті,
коллектор қасиетін иеленетін, оған қоса тығыздалмаған саздар білінеді.
Солтүстік Үстірт маңында бөлінбеген таскөмір шөгінділерінің төменгі
және ортаңғы бөлімдері тек шығыс Үстірт бөлігінде Қарақұдық ауданы, Г-1
ұңғ; Оңтүстік-Қошайыр ауд.Г-1, Көкбақты Г-2, оған қоса Солтүстік
Түркіменстан аумақтарымен қабысқан. Барсакелмес ойпатында(Қарақұдық ауд. Г-
1 ұңғ. 3533-3680м аралықтарында) олар негізінде, органогенді және
органогенді сынықты әктастармен көрсетілген; қалыңдығы 112м-ден 1ұңғ. 450м-
ге 5ұңғ. Дейін ауытқып тұрады.
Таскөмір жыныстары Солтүстік Үстірт ұңғыма қималарының барлығында сұр
түсті, маңызды катагенезді түзілмелері және жоғарғы тығыздықтарымен
сипатталады. Бірақ, әктастардағы микрожарықшақтылық пен екінші
кеуектіліктің сілтеден айырылуы, бұл жыныстардың төмен коллекторлы қасиетті
болуына жағдай тудырады. Бұрыштық және стратиграфиялық үйлесімсіздікпен
олар жоғарғы перм мен төменгі триас жасындағы қызыл түсті терригенді
жыныстарды жауып жатыр.
Ортаңғы бөлімі(С2)
Ортаңғы таскөмір шөгінділері жеткілікті жоғарғы қалыңдықтықпен Оңтүстік-
Молдежная ұңғымаларында, Г-1 (2516-3090м), Төресай Г-3 (2253-2736м) Г-1
(2516-3090м), қалыңдықтармен белгіленген. Олар тек москвалық яруста
белгіленіп және басты түрде ашық органогенді әктастармен, әлсіз қыртысты
карбонатты аргиллитермен, мергельдермен, доломиттермен түзілген.
Литологиялық ерекшеліктерін қарастыра отырып, ортаңғы карбон
шөгінділерінің жиналуы, негізінен тайызсулы- теңіздік, қайраңды, сирек
тереңсулы жағдайларына байланысты екенін білеміз. Ортаңғы таскөмірдің
органогенді әктастары жиі кеуекті, каверналы, жарықшақты және коллекторлы
қасиеттерін иеленеді. Ортаңғы таскөмір шөгінділері көбіне жоғарғы
таскөмірмен үйлесімді жабылған.
Солтүстік Үстіртте қалың қима (482м) ортаңғы таскөмір, мүмкін жоғарғы
таскөмір бөлімдерінде Солтүстік Түркіменстанның Кұрганшық ауданында 4 ұңғ-
да ашылды. Бұл қима екі бөлікті құрылымнан тұрады, олар: қалыңдықтың
төменгі бөлігі қышқыл пирокласты жыныстар, әктас және аргилиттер; жоғарғысы-
туфтармен, туфты құмтастармен, туфты гравелиттермен көрсетілген
туфогендер.
Жоғарғы бөлімі(С3)
Жоғарғы таскөмір шөгінділері Оңтүстік-Ембі палеокөтерілімінде едәуір
қалың(104-163м) және каим көлеміндегі, кейбір кезде гжел ярустарында толық
қималармен Оңтүстік-Молодежный,1 (2602-644м); Төресай, Г-3 (2090-2253м);
Сарықұм, Г-1 (2378-2516м) ұңғымаларымен сипатталды. Қиманың біраз бөлігінде
жоғарғы таскөмір әктас, долмит, әлсін-әлсін мергель, әлсіз қыртысталған
аргиллиттерден тұратын, басым карбонатты жыныстардан түзілген. Жоғарғы
таскөмір жыныстарының литологиялық қасиеттері оларды, кері қайту
процессінен пайда болған тайыз сулы жартылай ажыратылған теңіз бассейндері
және сортаңдалған түбек не лагуналардан түзілген деп түйіндейміз. Жоғарғы
таскөмір жыныстары жиі тығыз және коллектор қасиеті жоқ болып келеді. Кей
кезде осы жастағы әктастар жарықшақты, екінші кеуектілік сілтіден айырыған
болып, төмен коллекторлы қасиетпен танылады.
Бөліктенбеген орта-жоғарғы таскөмір және шөгінділері Үстірттің шығыс
бөлігінде Актұмсық және Аламбек-Қуаныш көтерілімдерінде (Бәйтерек Г-1ұ, Г-
2ұ. Сарытекіз Г-1ұ, Қуаныш 2ұ.) және Судочье иілімінде(Приозерная, Г-1ұ.)
ашылды. Бәйтерек Г-1 (2065-2400м); Г-2 (2070-2460м) ұңғымаларында юра асты
жыныстарымен дислоцирленген сұртүсті, қисық қыртысталған туфтармен, туфты
құмтастармен, алевролиттермен және көмірлі карбонатты аргиллиттер қалыңдығы
түзілген. Сарытекіз ауданында, Г-1 (2700-3356м) ұңғымасының жоғарғы бөлігі
дислоцирлі жыныстар жастары ұқсас үшбөлікті құрылым, ал төменгі бөлігі(3243-
3356м) қара көмірлі және карбонатты аргиллиттермен, қыртысты
алевролиттермен түзілген. Қалыңдықтың тысында (2700-3022м) гидротермальды
өзгерген базальтты порфириттер белгіленеді. Барлық қарастырылған жоғарғы
палеозой жыныстары сұр түсті сырлармен, күшті катагенетикалық өзгерген,
метаморфизм іздері бар және өте тығыз деп сипатталады.
Пермь жүйесі (Р)
Төменгі бөлім (Р1)
Төменгі перм шөгінділері ассель және сакмар ярустары көлемінде
айтарлықтай толық қамтып Сарықұм ауданы, Г-1 және Г-2 ұңғымаларында оларға
юра түзілімдерінің терең шайылымды және бұрыштық үйлесімсіздікпен шөгілгені
белгіленген.
Ассель ярусы (Р1а)
Ассель ярусы қара-сұр карбонатты сазды жыныстары қосылған, басым
әктастардан түзілген. Оның қалыңдығы Г-1 461м (аралығы 1887-2348м), Г-
2 544м (аралығы 1916-5460м) болып табылады. Ассель артиналды және аз
қалыңдықты шайылған әркелкі карбонатты және сазды жыныстармен аралас
қыртыстармен сақталып эпизодты берілген. Осындай қималар ассель ярусында
Тортайда, Г-11 ұңғымасында (аралығы 2754-2802м) және Молодежный ауданында,
Г-8 ұңғымасымен (аралығы 2831-2927м) орнатылған және олар артин жасындағы
түзілімдермен жабылған. Ярус қалыңдығы 461м.
Сакмарский ярус (Р1s) Сакмар шөгінділері ассельмен үйлесімді жатыр және
ангидриттің астынғы бөлігінде әркелкі саз жыныстарымен, әктас, доломит,
ангидриттермен араласып қыртыстанған, ал жоғарыда- карбонатты жыныстармен
көрсетіледі. Шайылулардан сақталған қалыңдығы Сарықұм ауданында Г-1-198м
(аралығы 1688-1887м) құрайды. Ал Г-2 ұңғымасында 190м (1725-1916м) болып
табылады. Басқа қарастырылған аудандарда сакмар ярусы табылмаған.
Литологиялық ерекшелігі бойынша, сакмар жыныстары алдыңғы шайылымдардан
сақталған, тұзды лагуналарда түзілген.Ярус қалыңдығы 190 м.
Артин ярусы (Р1ar)
Едәуір қалың (632м) артин ярусының қимасы Тортайда анықталды.
Мододёжная, Оңтүстік-Молодежная, Төресай аудандарында артин ярусымен аз
биіктікті (78м) қалыңдықты және бумалар көрсетілген. Қиманың үлкен қанат
бөлігінде ярус әркелкі артин қыртысталған ірі сынықты құмтас-алевритті
және сазды жыныстармен белгіленген. Оңтүстік-Ембі палеокөтерілімдерінде
ашылған артин жасының жыныстары, жағажай-теңіздік және турбидитті
түзілімдермен түсіндіріледі. Артин шөгінділері терең шайылыммен жоғарғы
карбон(Оңтүстік-Молодежная) горизонттарында және ассель ярусының
түзілімдерінде(Тортай, Молодежная) шоғырланған. Олар юра жыныстарымен
жабылған(Тортай, Төресай, Оңтүстік-Молодежная және Молодежная).
Жоғарғы бөлім(Р2)
Жоғарғы пермь түзілімі Солтүстік Үстіртте Шөмішті күмбезіне қосылған.
Олар Шөміштіде 1, Ашытайпақта 1, ұңғымаларымен ашылған. Іздеу аралығы
Шөмішті 1 ұңғымасында 3852-4960м, күмбездің қалыңдығы бұрғылау мәліметтері
бойынша 1100м. Күмбез басым құмтастармен, қызғылт- сұр полимиктілі, орта
және ұсақ түйірлі алевролит және пеликтілі қыртыстары бар, 70-80% теригенді
0,01мм. бөлікшелерден түзілген.
Триас жүйесі (Т)
Триасты түзілімдер Солтүстік Үстіртте барлық үш бөліммен және көптеген
ұңғымалармен ашылды.
Төменгі триас бөлімі (Т1)
Төменгі триас қызыл түсті түзілімдір солтүстік босашылық және бозашы
күмбезіне бөлінген. Солтүстік бозашы күмбезі ескі шөгінділерді қосып және
Солтүстік Үстірттің солтүстік-шығысындағы Шөмішті ауданында 1 ұңғымасында,
3618-3845 м тереңдік аралығында ашылды. Ол ұсақ және орта түйірлі
полимиктілі қызыл түсті қыртысталу мен қоңыр түсті , алевролиттер, туфті
алевролиттер және аралас құмтасты- алевролитті-сазды жыныстармен берілген.
Бозашы күмбезі олен жасын иеленеді, Арыстан, Жайылған, Тышканды, Шаршыкұдық
және т.б. аудандарда анықталған. Олен түзілімдері бұл жерде аралас қыртысты
аргиллиттермен, кейде құмтастармен берілген. Аргиллиттер кою-қоңыр, қоңыр,
қара-сұр, жасыл-сұр; құмтастар- сұр, жасыл сұр түспен сырланған. Олен
қалыңдығы не ортаңғы триас(Арыстан, Жайылған, Шаршыкұдық), не
юрамен(Тышқанды) жабылған, ал астыңғы шекарасы қандай жыныстармен төселгені
белгісіз. Солтүстік Үстіртте төменгі триас түзілімдерінің ең үлкен
қалыңдығы 250м.
Ортаңғы триас бөлімі(Т2)
Ортаңғы триасты шұбар түсті шөгінділер кешені қызыл түсті шайылған
кешен үстінде трансгрессивті шоғырланған, жоғарғы триас немесе юра
түзілімдерімен жабылады. Шұбар түсті кешеннің литологиялық өзгерісін есепке
ала отырып, Арыстан, Жайылған және Шағырлы күмбезіндегі аудандарда
ізделініп ерекшеленген.
Арыстан күмбезі Солтүстік Үстіртте жақысы таралған, Терешковская 1 және
Арыстанда 7 және 17, Жайылған 1, Шаршықұдық 1 және 3 ұңғымаларында
анықталды. Күмбез екі бөлікшелі құрылысты иеленеді, яғни бізге екі
күмбезшені белгілейді. Төменгі күмбезше (Арыстан 7, тереңдік аралығы 3349-
3745м) шұбар түсті аргиллитті-құмтасты және қызыл- қоңыр, қоңыр түспен
жылтырланған. Жоғарғы күмбезше(тереңдік аралығы 2950-3349м) құба түсті
алевролит- аргиллитті болып келген. Астынғы күмбезшемен салыстырғанда, бұл
жерде айтарлықтай сазды түрлестіктермен ерекшеленеді, және де туфогенді
материалдың ролі жоғарылайды. Шағынконкрециалы карбонаттар, темірлердің
гидроокилдер, илоедтердің жолдары, құрттардың қалдықтары белгіленеді.
Арыстан күмбезінің толық қалыңдығы бұрғылау мәліметтерімен 487м деп
анықталды.
Жайылған күмбезі Солтүстік Үстіртте органикалық таралымдарды иеленеді.
Д.А.Кухтинов арқылы Жайылған ауданында анықталған, бұл жерде ол арыстан
үстінде шөгіліп және соңғы күмбезшемен жасы ұқсас болып келеді. Жайылған
күмбезі басым күшті шұбар түсті аргиллиттер мен аралас алевро-сазды
жыныстармен берілген. Жоғарғы күмбезше ретінде ол құмтасты-сазды қалыңдығы
алынған, яғни жоғарыда келтірілген шөгінділердегідей. Күмбез қалыңдығы 285м-
ге дейін барады.
Шағырлы күмбезі Солтүстік Үстірттің солтүстік-шығыс аумақтарында
Мынсуалмас дөңесіндегі ойыста таралған. Шағырлы, Ащытайпақ және Шөмішті
аудандарында ашылған. Шөміштіде 1-ші ұңғымада тереңдік аралығы 2560-3618м.
Күмбездің шөгінділері қызыл түсті қалыңдық жыныстарында шайылып шөгіледі,
төменгі триасқа шартты тиісті ол- жоғарғы триас(Ащытайпақ) немесе
юралық(Шөмішті) құрылымдармен жабылады. Шағырлы күмбезі үш күмбезшеге
бөлінеді. Төменгі күмбезше(аралығы 3165-3618м) құмтастармен,
алевролиттермен және жергілікті жыныстардың сынықтарынан тұратын, брекчия
қыртысшалары қосылған, аралас сазды-алевроқұмтасты жыныстарымен түзілген.
Ортаңғы күмбезше(аралығы 2837-3165м) басым көптеп алевролиттермен және
ұқсас қасиетті сұр және қызыл сырлы жыныстармен аралас сазды-алевроқұмтасты
жыныстар белгіленген. Бүтіндей алғанда барлық күмбез сұр- қоңыр түсті
гаммага бөленген. Күмбездің қалыңдығы 950 м.
Жоғарғы триас бөлімі (Т3)
Жоғарғы триас сұр түсті шөгінділер кешені Солтүстік Үстіртте шұбар
немесе қызылтүсті кешенде шоғырланып, трансгресивті дамыған. Ол юралық
шөгінділерін жамылады. Құрайтын жыныстары Қолтық, Бегеш, Каменная,
Ащытайпақ және т.б. аудандарда анықталды. Едәуір қалыңырақ және жақсы
зерттелінген болып Ащытайпақ 2 ұңғыма (тереңдік аралығы 3446-4169м) қимасы
саналады. Қарастырып отырған кешеніміз біріңғай теригенді жыныстармен
ащытайпақ сериясында анықталады. Серия қайталанбалы құрылымды иеленеді. Әр
циклдің бастамасында құмтас, кейде гравелиттер; ал цикл пелитолит немесе
алевролиттермен аяқталады. Үстіртте жоғарғы триас сұр түсті терригенді,
континентті генезис жыныстарымен түзілген. Шөгінділердің максималды
қалыңдығы 1000м-ден астам.
Пермь-триас кешенінің физикалық параметрлері.
Перм-триас кешенінің физикалық параметрі Қолтық, Терешковская,
Жайылған, Хорлық, Тышқанды және Каменная аудандарының қалыңдықтары
зерттелді. Қызыл түсті терригенді жыныстардың орта тығыздық белгісі барлық
ауданда айтарлықтай жоғары және 2,62-2,67 гсм³ шегінде түрленеді.
Ультрадыбыстың орташа жылдамдық белгісі тасбаған осі бойымен 2830-4200 мс
аралығында және тасбаған осіне перпендикулярлы 3330-4600 мс шегінде
болады. Ашық кеуектілік 0,2%-дан 4,5%-ға дейін өзгереді.
Перм-триас түзілімдері кейбір физикалық қасиеттерінің өзгешеліктерімен
Хорлық және Каменная аумақтары иеленеді, ол жерде басқа аудандармен
салыстырғанда тығыздық 2,27-2,44 гсм³ төмендеген, ультра дыбыс жылдамдығы
керн осі бойынша 2800-2360мс өзгеріп, ал керн осіне перпендикуляр 3200-
3040 мс өзгереді. Кеуектілік 5,8-14% -ға дейін өзгереді. Хорлық және
Каменная аудандарындағы перм-триас кешенінің физикалық өзгешеліктері
болуының себебі, алынған тау жыныстарының сынамалары перм-триас(жоғарғы
триас сұр түсті) кешенінің жоғарғы жағынан көрсетілген болуы тиіс.
Триас түзілімдерінің жоғарғы бөлігіне қарай, тығыздықтың азаюы 0,07
гсм³(Колтық ауданы) 0,48 гсм³, аралығында, ультра дыбыс жылдамдығы керн
осі бойынша 300 мс(Қолтық а.), 1200 мс(Тышқанды а.), ал керн осіне
перпендикуляр бойынша 520 мс(Хорлық а.)- 1000 мс(Каменная а.) аралығында
өзгеріп тұрады және ашық кеуектілік құлауы +2,4% -дан(Қолтық а.),
+11,5%(Жайылған а.), V1 сейсмикалық шағылу горизонтына келтірілген.
Юра жүйесі(J)
Юралық түзілімдер барлық үш бөліммен көрсетілген.
Төменгі юра бөлімі (J1)
Төменгі юра түзілімдері Солтүстік-Үстіртте тірек ұңғымалармен аралығы
2437-2732м, қабаттың иілу бұрышы 55° шамасында ашылған. Осыларды есепке
алғанда төменгі юра түзілімінің жалпы қалыңдығы 170м-ге тең болып келеді.
Анықталған стратиграфиалық бөлімге сәйкес төменгі юра Жайылған а. 1ұ. 3035-
3089м аралығында, Адамли Г-1 және Г-4ұ. 3024-3229м аралығында, Ащытайпақ а.
П-1 және П-2, аралығы 2870-2945м. және 2952-3013м аралығы тиістілігімен
ашылған. Төменгі юра қалыңдығы құрылымдық жатысы, түрі және литологиялық
жынысы бойынша ащытайпақ сериясының жоғарғы триас түзілімдеріне үйлесімді,
ұқсас болып келген. Максималды қалыңдық 184м-ге тең.
Оңтүстік-Ембі көтерілімінде төменгі юра бөлімі сұр құмтастармен, сұр
және құба жіңішке қыртысты саз қатшалары араласқан, ұсақ түйірлі ашық-сұр
және сулы құмтастармен белгіленген. Қыртыс қалыңдығы 184м-ге тең.
Төменгі юра түзілімдері Қолтық, Тышқанды және Каменная аудандарында
толығымен мына физикалық қасиеттерімен сипатталады: тығыздығы- 2,47-2,62
гсм³, ультра дыбыс жылдамдығы керн осі бойынша 3000мс- 3200мс
аралығында, керн осіне перпендикуляр жағдайда 3800мс - 4090мс
аралығында. Ашық кеуектілігі 1-3% болып келген.
Жайылған және Хорлық аудандарында төменгі юра түзілімдері төмен
тығыздықтарымен ерекшеленеді. Орта есеппен олардың белгісі 2.16 гсм³ және
2,20 гсм³ тең. Ашық кеуектілігі тығыздыққа кері пропорционалды және
тиісінше үлкейіп 14,5-16,1% тең.
Ортаңғы бөлім (J2)
Аудан бойынша барлық терең ұңғымаларымен ашылған. Кезектесіп келген
көмірлі, құмтасты, сазды аален, байос, бат қыртыстарымен ашылған. Олар
астыңғы жатқан түзілімдермен стратиграфиялық үйлесімсіз немесе
трансгресивті жатыр.
Аален-байос ярусы (J2a-b)
Бұл ярустың түзілімдері саздар, алевриттер, аргилиттер және
құмтастардың кезектесіп келуімен берілген. Саздар сұр, қара-сұр, алевритті,
жіңішке алеврит қыртысшаларына(1-10м) тұрады. Ярустың төменгі бөлігі қара
сұр, тығыздылған, көмірленген өсімдікті детритті аргилиттермен ауысады.
Алевриттер сұр, жіңішке қалыңдықты. Құмтастардан тұратын қабатшалар жалпы
қима бойынша азды көпті тараған. Олар негізінен ашық-сұр, ұсақ түйірлі
болып келеді.
Керн құрамында, Osmundites minor Couper бірінші кезекте, басқаларына
қарағанда, бірақ олар да (C.junctus (K.M) Alim., Camnudeites jurassicus
(K.M.) Kus, Auriculina trilateroides Mal.) азды көпті кездеседі.
Сипатталған кешен аален-байос жасына сәйкес болып келеді. (анықтама
Л.А.Кононовой).
Аален-байосс түзілімдерінің Солтүстік-Үстірт ойпаты ауқымындағы
қалыңдығы 700 м-ге жетеді.
Бат ярусы (J2bt)
Бат түзілімдері жайлып жатқан жыныстарға көрінбейтін үйлесімсіздікпен
шоғырланған. Бат ярусы литологиялық жағынан сұр түсті саз қабаттарынан,
аргиллиттерден, алевролиттерден және құмтастардан құралған. Жіңішке түйірлі
жыныстардың арасында екі көмірлі қат шоғырланған.
Құмтастар сұр, ұсақ түйірлі болып келген. Саздар алевритті, көмірленген
органикалық қалдықтар және тік тамыршалардын қосындысынан тұрады. Спорлы-
шаңды кешені: Cyathidites minor, Tripartina.variabilis, Auriculina
trilateroides, Classopollis sp.sp., Cycadopites sp.sp., және т.б. тұрады.
Бат түзілімдерінің қалыңдығы 400 м-ге дейін.
Ортаңғы юра түзілімдері мүмкіндігінше барлық аудандарда зерттелген.
Тығыздықтың орташа мәні Колтық, Хорлық және Бегеш аудандарында 2,44 гсм³-
2,57 гсм³ аралығында түрленеді, ультра дыбыс жылдамдығы керн осі бойынша
2690-2820 мс, керн осіне перпендикуляр бойынша 3360-3750 мс болып келеді.
Терешковская және Каменная аудандарында ортаңғы юра түзілімдерінің
тығыздығы 2,53-2,57 гсм³ жоғарылаған. Оған қоса ультра дыбыс жылдамдық
мәні де өскен. Керн осі бойынша орта мәндері 3250-3330 мс тең, ал керн
осіне перпендикуляр бойынша 4290-4020 мс тең. Жайылған ауданында ортаңғы
юра түзілімдерінің орташа тығыздық жылдамдығы 2,37 гсм³ төмендеп, ашық
кеуектілік 7% жоғарылайды.
Жоғарғы юра бөлімі (J3)
Жоғарғы юра қыртысы барлық ярустарымен көрсетілген. Жоғарғы юра бөлім
жүйесінің түзілімдері төменде кезектесе келген тығыз қара-сұр және қоңыр-
сұр саздармен, құмдармен және жасылша-сұр қатты саз әктасты қабатшалары бар
құмтастармен белгіленген. Қыртыстың жоғарғы бөлігі әктастар мен мергелден
тұрады. Түзілім қалыңдығы Жайылған 2-1 ұңғымасында 215 м, ал Бегеш
ауданында Г-2- 345 м. Жоғарғы юра түзілімдері барлық аудандарда да
зерттелген. Қолтық, Тышқанды және Каменная ауданында орташа тығыздық мәні
2,52 гсм³ асады. Терешковская, Хорлық және Бегеш аудандарында жоғарғы юра
түзілімдерінің орташа тығыздық мәні 2,47 гсм³, ал Жайылған ауданында ол
тығыздық 2,38 гсм³ төмендейді. Бұған сәйкес ультра дыбыс жылдамдығының
азайғаны білінеді. Қолтық және Тышқанды аудандарында жоғарғы юра
түзілімдерінің ашық кеуектілігі 2,7% және 4,1% мәндерімен сипатталады.
Терешковская және Хорлық аудандарында ашық кеуектілік 5,9- 7,7% өскен, ал
Жайылған мен Бегеш аудандарында ол 7,7-8,04% жетеді.
Юра түзілімдерінің физикалық белгілері үлкен шашылуларды иеленеді.
Осыған орай тығыздықтар 2,02 гсм³- 2,76 гсм³ аралығында түрленеді, ультра
дыбыс жылдамдығы 1000 мс – 5000мс дейін жетеді және ашық кеуектілік мәні
– 1 ден 16,1% болып келген. Юра қыртысының бөлімдерінде физикалық
параметрлерінің таралуында анық заңдылық жоқ. Бір аудандарда барлық үш
бөлімнің де, физикалық параметрлерін белгілеуге болатын болса, басқаларында
олардың арасында айырмашылық маңызды емес. Юра түзілімдерінің төменгі және
жоғарғы бөлімдері бірдей дерлік физикалық параметрлермен, ал ортаңғы бөлім
түзілімдері алдыңғыларынан тығыздығы -0,1 гсм³ күрт төмендеуімен, ультра
дыбыс жылдамдығы 1000 мс, ашық кеуектілік коэфициенті 5% ұлғаяды. Жоғарғы
юра түзілімдерінің жабыны төменгі бор шөгінді табанымен түйіскен, осыған
орай тығыздығы -0,19 гсм³ азайып(Бегеш ауданы), ашық кеуектілік
11,3%(Хорлық ауданы) және ультра дыбыс жылдамдығы 1770 мс(Тышқанды ауданы)
дейін өзгерген, III-ші сейсмикалық шағылу жиегімен сәйкес келеді.
Бор жүйесі (К)
Бор түзілімдері кәдімгі платформалы тыс құрай отырып, жергілікті
таралған және шұбар литологиялы-фациалды құрамды болып келеді.
Төменгі бөлім (К1)
Төменгі бор түзілімдері негізінен континенталды және кеә бөліктері
теңіз құрамды альб, апт және баррем түзілімдерінен құралған
Неокомдық ярус беткейлігі (К1nc)
Неоком түзілімдері шайылған триас және юра түзілімдерінің бетінде
шоғырланған. Едәуір толық стратотүрді неоком түзілімдері зерттеліп жатқан
аймақтың батысы иемделген, ол жерде төменгі неокома-берриас-вонжин
бөлшектелмеген ярустары және жоғарғы-готервтік және баррем ярустары
түзілген.
Берриас-волонжинск ярусы (К1b-v)
Бұл түзілімдер негізінен конгломераттармен сипатталған. Қима бойынша
жоғарырақта: карбонатты жыныстар және саздармен араласақан құмтастар бар.
Жыныстың литологиялық түрленуі негізінен сұр, қара-сұр реңмен боялған.
Конгломераттар әр түрлі жастағы, нашар сортталған галькалардан
құралады. Құмтастар ұсақ түйірлі, полимиктілі, қабатталмаған, кей жерлерде
кварцталған болып келеді. Саздар алевритті, микро жіңішке қабатты болып
келеді. Әктастар микрокристалды, оолитті, тығыз, кей жағдайларда
доломиттелген болып келеді. Берриас- валанжинск жасын Л.В.Алексеев
анықтаған, кешен құрамында: Triplasia glozgadorfensis Bart.etBr, Reophax
crespinae Miatl., Lenticulina audromedea Ecp. Et Sigal., L.macra Gorbatch
және т.б. тұрады.
Түзілім қалыңдығы Солтүстік Үстіртте шамамен 0-ден 64 м аралығында.
Готерив ярусы (К1g)
Готерив ярусы саздармен, құмдармен, құмтастармен, алевролиттер және
мергелдермен сипатталған. Құмдар, құмтастар ұсақ түйірлі, полимиктілі болып
келген. Алевролиттер полимиктілі. Мергелдер тығыз болып келген
Сипатталған түзілімдердегі байқалған фауна: Litschkovitrigona
Litschkovi (Mardv.), L.ovata (Litschk.), Reophax cf.torus Crespin,
Psamminopelta sf. Bovaheri Tappan готерив ярусына жатады.
Түзілім қалыңдығы 6 дан 0-16 және 80-96 м аралығында ауысып тұрады.
Баррем ярусы (К1br)
Үстіртте баррем шөгінділері көрінбейтін үйлесімсіздікпен готерив
шөгінділеріне шоғырланады.
Баррем түзілімдері литологиялық ерекшеліктері бойынша екі бумаға
жіктеледі: төменгі және жоғарғы. Төменгі бума жақсы филтрациялық қасиеті
бар құмтасты-алеврит қабатымен, ұсақ түйірлі, авевритті қыртысталған,тығыз
полимиктілі құмдар және құмтастармен сипатталады. Саздар жіңішке
линзашалары және микролинзашалы карбонаты бар, алевритті болып келеді.
Жоғарғы бума ұңғыма қатарында жоғарғы бумамен күрт байланысқан және
өзара саз, құмдар, құмтастар және алевриттермен араласа қабатталған,
төменгі бумаға ұқсас, бірақ жоғары тығыздық және карбонаттылығымен
ерекшеленеді. Остракодалары – Cypredia koskulensis Mandelstam и
C.Vitimensis Mandelstan сияқтылар жалпылай дамыған.
Баррем ярусының қалыңдығы 15-тен 402-526 м аралығында ауытқиды.
Апт ярусы (К1a)
Апт түзілімдері жайлған баррем жыныстарына шайыла шоғырланған және
сақталмаған литологиялық- фациалық құрамды болып келеді.
Апт түзілімдері депрессиялы аймақтарда басым құмтасты жыныстардан
тұрады. Құмдар және құмтастар орта ұсақтүйірлі, өрескел түйірлі
қыртыстардан тұрады. Сазды түрлілктер бағынышты белгілерді иемделеді.
Апт қимасының көтерілім аймақтарында алевритті, жіңішке қабатты,
карбонатсыз саздар, алевролиттер алып жатыр.
Сипатталған түзілімдердің Апт жасы фороминер кешенімен анықталған.
Үстіртте апт түзілімдерінің қалыңдығы 80- 195 м аралығында келеді
Альб ярусы (К1al)
Альб түзілімінің қимасы басым сұр реңді терригенді жыныстармен
берілген. Қима бойынша жоғары қарай құмды- алевролитті жыныстардың құрылымы
үлкейеді.
Альб түзілімінің қалыңдығы 60-700 м-ге жетеді.
Жоғарғы бөлім (К2)
Сеномaн ярусы (К2s)
Сеноман қимасы сұртүсті және шұбар түсті құмтасты- саз жыныстарымен
толтырылған. Жалпы ерекшелігі болып, терригенді қимадағы фосфоритті
галькалардың анықталуы болып табылады.
Саздар алевритті, анық емес қабатты, кей жерлерде микро қабатты,
плиталы болып түрленген. Құмдар және құмтастар ұсақ түйірлі, орта түйірлі
қыртысталған, полимиктілі болып келеді. Алевролиттер ұсақ түйірлі, шомбал
болып келеді.
Сеноман жыныстарының қалыңдығы 1-ден 192 м аралығында өзгереді.
Турoн-сантон ярустары (К2t+sn)
Бұл түзілімдер жайлған түзілімдердің үстіне шайыла шоғырланған және
жергілікті таралған.
Үстіртте карбонатты қима әктастармен, жасыл-сұр саздармен қыртысталған
саздармен сипатталады. Әктастар және мергелдер тығыз, шомбал, пелитоморфты,
органогенді, басым ақшыл-сұр түспен бояулы болып келеді. Бұл ярустағы
карбонатты қалыңдықтың табанын КК белгісінің күрт төмендеуімен анықтайды.
Мінездемеленген түзілімдердің қалыңдығы 36-дан 200 м аралығында ауытқып
отырады.
Кайнозой тобы (Kz)
Палеоген жүйесі (Р)
Дат ярусы (Р1d)
Дат ярусының түзілімдері турон-сантан жыныстарына шайыла шоғырланған
және ашық-сұр, сұр, микротүйірлі, өте қатты әктастармен көрнектелген.
Қалыңдық 2-7 ден 44-65 м аралығында өзгереді.
Палеоцен бөлімі (Р1)
Үстіртте ақ, ақшыл сұр , микротүйірлі, сазды материал бар органогенді,
әктастармен таныстырылады. Қабат қалыңдығы 3-16 м аралығында.
Эоцен бөлімі (Р2)
Бұл бөлім ақ, ұсақ түйірлі , тығыз әктастармен, қоңырлау-сұр, жіңішке
карбонатты саз қыртысты мергелдермен таныстырылады. Бұл ярусы қалыңдығы 13-
24 м құрайды.
Олигоценді бөлім (Р3)
Олигоцен қимасы екі қалыңдықпен берілген: төменгі және жоғарғы.
Төменгі қалыңдық бір құрамды сазды, балық детриті бар қабатпен
таныстырылады.
Жоғарғы қалыңдық сұр, кабонатсыз, жиі сұр-жасыл құмдармен қабаттасқан
саздармен таныстырылады. Құмтасты материал саны қима бойынша жоғары қарай
өседі. Төменгі және жоғарғы қабат қалыңдығы салыстырмалы түрде 135-232 және
50-74 м аралығында болады.
Неоген жүйесі (N)
Бұл жүйе сұрлы-көкшіл, қара-сұр, карбонатты сазды негізінен тұрады.
Қима бойынша жоғарырақ- ақ, ақшыл-сұр, ұсақ түйірлі алевриттер мен
әктастармен қыртысталған, ақшыл-сұр, шомбал мергелдер көрінеді. Неоген
қалыңдығы 0-100 м аралығында.
Төрттік жүйе (Q)
Бұл берілген түзілімдер ауданның жайылған аумағын жауып жатыр және олар
саздармен, құмдармен, криссталды тұздармен, супестер және суглиндермен,
сынықты материалдармен, бүдірлі-галечникалық материалдармен таныстырылады.
1.4 Тектоника
1.4.1Жергілікті құрылымдарды анықтау
Терең бұрағылау және геофизикалық зертеу мәліметтері аумақтың қымасын
үш құрылымдық тектоникалық кешенге бөледі:
1) Төменгі- гетерогенді кембрийге дейінгі жастағы іргетас;
2) Ортаңғы- тақтаға дейінгі палеозой жасындағы құрылымдық-тектоникалық
кешен.
3) Жоғарғы- тақта кешені, ол юрадан төрттік уақытындағы түзілімдерінің
барлық қалыңдығын қамтиды.
Іргетас құрылымы.
Басым көп зерттеулердің көз-қарасымен келісе отырып, Тұран тақтасының
қарастырылған іргетас бөлігінен Солтүстік-Үстірт орталық біріккен ескі
массивві бөлініп шыққанын көреміз. Ол солтүстігінде- палеозой, ал
оңтүстігінде- киммериилік сызықты созылған қыртысты аумақтармен шектеледі.
Жұмыс ауданы Солтүстік-Үстірт орталық массивінің батыс бөлігі жағында
орналасқан. Солтүстік- Үстірт іргетасының жоғарғы бөлігі Уг = 5800-6200 мс
шамасымен сынықты жиектермен толықтай бекітіледі.
Солтүстік-Үстірт массивіндегі іргетас бедерінің беткей бедері, қарама
қайшы бөлімдерден(иілімдер және депрессия) және дұрыс(күмбез, көтерілім)
екінші ретті құрылымдық элементтерден құралған, біресімді құрылымдық аймақ
болып табылады. Зерттеу аудан шегінде және оған қосылып жатқан аумақтарда
Тұғарашан, Бейнеу, Сам және Солтүстік- Адамли иілімдері мен оларды бөліп
тұратын Жайылған күмбезі мен Аманжол көтерілімімен(2-сурет) көрсетілген.
Сейсмобарлау және нақты геофизикалық сызықтарымен біріккен мәліметтері
қарастырылатын ауданның іргетасында, Солтүстік-Үстірттік және Белейлік екі
аймақтық субендік жарылым бар екенін сипаттайды.
Жайылған күмбезі, Солтүстік-Үстірт сілемінің солтүстік бөлігінде, 9000
м – изосызығымен шектелген. Күмбез шығыс-солтүстік-шығыс бағытымен
созылған. Оның қоршалған изосызық бойынша өлшемдері- 80*50 км, амплитудасы
3000-3500 м-ге жетеді. Күмбез солтүстіктен Солтүстік-Үстірт аумақтық
жарылымымен бұзылып айырылған. Оңтүстік ойыс жайпақ келіп, Жайылған
күмбезін Аманжол көтерілімімен қосатын жіңішке белдеуге көшеді. Жайылған
күмбезі замандас жаңа құрылымда Солтүстік- Үстірт иілімі бөлігінде едәуір
дұрыс ойысқандығымен ерекшеленеді. Бірақ, ол палеозой уақытында біраз
көтеріліңкі болған деп көрінеді. Оның іргетас жыныстары шамасында, перм-
триас жасының түзілімдері шоғырланған.
Жайылған күмбезінің оңтүстігіне қарсы ірі иілім аймағы созылған, ол
Аманжол көтерілімімен бөлінген- Бейнеу және Сам иілімінен құралған. Бейнеу
иілімі Солтүстік Үстірттегі басқаларынан айтарлықтай иілген құрылым болып
табылады. Оның остік бөлігінде іргетас 12000м шамасында жатыр. Иілім осі
дөңес бойымен батысқа қарай, доға тәріздес болып майысқан. Оның тұйықталған
изосызық өлшемі- 9500м құрап, ұзындық осі бойынша 160км, қысқа,жіңішке
шығыс бөлігінде- 60 км, кеңінен келген батыс бөлігінде- 100 км болып
берілген. Сам иілімі қарастырылатын аймаққа озінің батыс сүйір бетімен
кіреді. Шығыста(картадан тыс) ол белдеуден өтіп Қосбұлақ иілімімен
қосылған. Иілім солтүстік-шығыс бағытта 110 км қашықтыққа созылған.
Иілімнің ені 50 км, амплитудасы – 2000 м.
Солтүстік-Адамли иілімі Жайылған күмбезі мен Шөміштіні бөле жарған, ол
картадан тыс қалған. Бұл жерде іргетастың шоғырлану тереңдігі шамамен 11000
м тең. Иілімнің өлшемі 90*40 км тең. Солтүстігінде иілім Солтүстік-Үстірт
жарылымымен бөлінген.
Ауданның солтүстік- батыс бөлігін Тұғарақшан иілімі құрайды, ол
оңтүстігінде Солтүстік- Үстірт иілімімен шекараласқан. Карта ауқымында
іргетас оңтүстік-шығыстан солтүстік-батыс бағытында, 10000м-ден 11500м
дейінгі арақашықтықта тереңдей түседі.
Төменгі перм- триас кешенінің құрылысы.
Қарастырып отырған кешеннің ерекшелігі, б және V1 шағылу жиектеріне
байланысты ашылған құрылымдық карталар, сәйксінше кешеннің табаны мен
жабынын сипаттайды. Геология-геофизикалық талдау мәліметтері, бұл кешеннің
құрылымдық жобасын үстінде жатқан мезозой-кайназой түзілімдерімен сәйкес
келетінін көрсетеді. Төменгі перм-триас және юралық-борлы кешендер бір-
бірімен тығыз және палеотектоникалық қатынасымен байланысқан. Жылжу
шамасына қарай шығыстан батыс бағытта, Солтүстік-Үстірт иілу аумағының
остік бөлігіне қанат аумақтарынан, қима жүйелі түрде едәуір көне
қыртыстармен өскен: бастапқыда бор түзілімдерінің астынан юралық түзілімдер
пайда болып, одан соң – орта триастық, жоғарғы перм-төменгі триас және
айтарлықтай иілген аумақтарда төменгі пермь түзілімдері шығады. Оларға қоса
көрсетілген кешеннің аумақтық және локальды құрылымдардың қарама- қатынасы
және оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл дипломдық жобада геологиялық - техникалық - экономикалық
көрсеткіштер арқылы мұнай қабатын іздеу үшін, геологиялық
-геофизикалық зерттеулер материалдарын
Маңғыстау облысы Бейнеу ауданында орналасқан Орлиная мұнай кенорнын
ашуға негізделген.
Бұл жобада пермь-триас, жоғарғы триас өнімді қабаттарын ашып,
жалпы қалыңдығын, жиналу мөлшерін, коллекторлық сипатын пермь-триас
кешеніне дейін ашып шоғыр контурын жасау.
Жобалық тереңдігі 5650 м болатын төрт іздеу ұңғымаларын бұрғылау
қарастырылған.
С3 категориясы бойынша геологиялық қоры 127,1 млн. т, ал алынатын
қоры 38,16 млн т.
АННОТАЦИЯ
В дипломном проекте обосновывается геолого-технико-экономическая
целесообразность постановки поисковых работ на нефть, на основе
геолого-геофизических материалов, собранных по площади нефтяное
месторождение Орлиная расположено в Мангистауская область в Бейнеуском
районе.
Целью данного проекта является уточнение контуров залежей пермо-
триасовых продуктивных горизонтов, эффективных толщин, фильтрационно-
емкостных характеристик коллекторов, выявление и оконтуривание залежей
нефти в среднем перми и триас.
Проектируется заложение четыре поисковых скважин с проектными
глубинами 5650 м.
Геологические запасы подсчитаны по категории С3 составляет 127,1
млн.т, а извлекаемые запасы – 38,16 млн. т.
КІРІСПЕ
Солтүстік Үстірт ірі мұнайгазды провинция шегінде орналасқан, Тұран
плитасының солтүстік бөлігімен байланысқан, шығысынан Бозащы және
шығысында Оңтүстік-Торғай кәсіптік мұнайгаздылы аймақтармен шекаралас,
олар негізінен геологиялық-геофизикалық жұмыстарымен орындалған.
Дипломдық жобаның мақсаты болып перм-триас түзілімдерінде, мұнай және
газ шоғырларын іздеу және іздеу жұмыстарының тиімді жолдарын негіздеу
болып табылады.
Орлиная ауданында іздеу бұрғылауды жобалау геология-гефизикалық
құжаттар мен сейсмологиялық барлау мәліметтерімен орындалды. Оның негізіне
диплом алды тәжірибеде жиналған геологиялық геофизикалық құжаттарынан және
қосымша әдебиеттерден алынды.
Диплом жобасының мақсаты Солтүстік Үстірттің геологиялық даму
тарихын, геологиялық құрылымын зерттеу және пермь-триас кешендерінде мұнай
және газ шоғырларын табу болып табылады.
Жобада төрт 5650м, 5120м, 5120м, 5140м тереңдіктегі іздеу ұңғымалары
қарастырылған. Көрсетілген тереңдіктер қиманы ашуда, литологиясын
анықтауда, өнімді жиектерді стратиграфиялауда және мұнай газдылы перм-
триас түзілімдерін анықтайды.
Дипломдық жоба Дипломдық жобаның әдістемелік сілтемесі талаптарына
сай орындалған. (Халелов. А.К. Смабаева Р.К. )
1. Геологиялық бөлім
1.1 Алаңның физикалық, географиялық, экономикалық жағдайлары
Әкімшілік жағынан жұмыс аймағы Маңғыстау обл. Бейнеу ауданында
орналасқан. Зерттелетін ауданның географиялық орналасуы Солтүстік Үстірттің
солтүстік-батыс және орталық бөлігін алып жатыр.
Жер бедері жазық әрі тегіс келген. Тек оңтүстік алаңның солтүстік
бөлігінде жер бедері анық өзгерістерге ұшыраған. Солтүстік алаңда өтуге
қиын сорлар кездеседі. Абсолюттік белгілер + 60м ден + 135мге дейін
өзгереді, бедердің салыстырмалы жоғарылау биіктігі 80 мге дейін жетеді.
Орографиялық жағдайда кенорын ауданы әр уақытта гидрогафиялық желінің
(өзендер, бұлақтар) толық жоқтығымен шөлді аймақты сипаттайды. Жер
бедерінің абсолюттік белгілері -15 м-ден -25м диапозонында ауысып тұрады.
Ауданның климаты континентальды ыстық құрғақ жаз (+40°С дейін) бен
тіпті қарсыз суық қыспен (-25°С дейін) сипатталады. Жазда құмды
сипатталатын, негізі солтүстік – шығыс бағыттағы қатты желдер белгіленеді.
Климат. Қарастырылып отырған аудан төрттік климаттық ауданға, ішкі ауданға
VIA, жылы периодтың созылымдығымен, күнді күндердің молдығымен, жауын-шашын
мөлшерінің аздығымен сипатталады. Аудан климаты шұғыл
континентальды,құрғақ, жел режимінің жоғары активтілігімен, жыл бойы ауа-
райының шарттарының үлкен ауытқулары: салқын қыстан ыстық жазға дейін,
жауын-шашын аз мөлшерімен (шамамен жылына 120 мм) және ауа құрғақтығымен
сипатталады.
Қыс (желтоқсан-ақпан) аздап салқын, аз қарды, көбіне бұлтты ауа-райы
тән. Қалыпты аяздар желтоқсан айының ортасында басталады. Ең суық ай ақпан
болып саналады, ауа температурасы күндіз -3-5(С, түнде -3-13(С (минималды
-34(С).Күндіз сирек емес ауа температурасы +11(С дейін жылулық байқалады.
Жауын-шашын көбісі қар болып келеді, қалыпты қар қаптамасы
қалыптаспайды. Қар қаптамасы биіктігі негізіннен 5 см-ден аспайды. Грунт
мұздауының орташа тереңдігі 70-100см.
Көктем (наурыз-сәуір) ашық ауа райымен сипатталады, ауа температурасы
күндіз +5 - +15(С, түнде +2 - +8(С. Cәуірде түнде температура негізінен оң,
апрелдің ортасына қарай түнгі аяз мүмкін.
Жаз (мамыр-қыркүйек) құрғақ және ыстық, ашық ауа райы. Ауа
температурасы күндіз +23(С - +37(С (максималды +43(С), түнде +11(С - +15(С.
Жауын-шашындар сирек, көбіне қысқа мерзімді жауындар ретінде.
Күз (қазан-қараша) қазанда ашық ауа райы, қарашада бұлтты болып келеді.
Кейде шықтап жаңбыр жауады.Ауа температурасы күндіз +5 - +13(С, ал түнгі
аяз қарашаның екінші жартысында басталады.
Аудан жел қысымы бойынша III ауданға (15 мсек) жатады. Қысқы периодта
ауданда желдің орташа жылдамдығы VI ауданға жатады.
Атмосфералық жауын-шашындар таралуы жыл мезгілдері бойынша біркелкі
емес. Максимум қысқы-көктемгі периодқа тән, ал маусымнан қазанға дейін
жауын-шашындар тіпті түспейді. Жауын-шашынның максималды мөлшері желтоиқсан-
сәуірге тән. Ауданда ауаның орташа жылдық салыстырмалы ылғалдығы 56-75%
тең. Көбіне жоғары белгілері қысқы-көктемгі уақытта (75), төменгі жазда
(56) тең.
Ылғалдылықтың үлкен дефициті ауаның жоғары абсолютті температураларда,
сәйкес температуралық градиентте маңызды булануына шарттар түзіледі.Жел.
Ауа райы көбіне желді. Желдер жыл бойы негізіннен солтүстік, шығыс,
солтүстік-батыс, және оңтүстік-шығыс бағытты болып келеді. Желдің орташа
айлық жылдамдық мәні 4,1 ден 7,4 мс-ке дейін ауытқиды. Желдің орташа
жылдық жылдамдығы 4,6 мс құрайды.
Желдің орташа айлық жылдамдығы жыл бойы аз мөлшерде 3,8-ден 5,1 мс-ке
дейін өзгереді. Жоғары орташа айлық жылдамдық қыс уақытында (5,1 мс),
аздығы жазда (3,8 мс) қарастырылады.
Атмосфералық жауын-шашын. Жауын-шашын режимі аз мөлшерде әркелкі ауа
массалар жаралуы мен жергілікті рельеф байланысына тәуелді. Қарастырып
отырған аудан көп мөлшерде құрғақтылық тән, өйткені жауын-шашынның негізгі
қайнары болып саналатын ауаның ылғалды атлантикалық массаларының байланысы
аз болып келеді.
Ауа ылғалдылығы. Ауаның орташа жылдық салыстырмалы ылғалдығы 58%,
максималды салыстырмалы ылғалдығы желтоқсанда 85% жетеді, минималды тамызда
58% құрайды. Ылғалдылықтың үлкен дефициті ауаның жоғары абсолютті
температураларда, сәйкес температуралық градиентте маңызды булануына
шарттар түзіледі. Өсімдік және жануарлар әлемі жартылай шөлді аймақтарға
тән. Зерттелетін ауданның гидрогеографиясы өте кедей, өзен және көлдер жоқ.
Азды көпті кішігірім бұлақтар мен тұзды, ішуге жарамсыз жасанды артезиандар
кездеседі. Техникалық су көздері болып сордың жоғарғы бетіндегі сулар, яғни
шектеулі және күнделіксіз қоймалар болып табылады.
Орлиная алаңы Қазақстан республикасы, Маңғыстау облысының
территориясында, Бейнеу ауданында орналасқан. Маңғыстау облысы 165,6 мың
шаршы километр аумақты территорияны алып жатыр, ол Қазақстан
территориясының жалпы ауданының 6,1 % құрайды. Бейнеу ауданы 1973 жылы
түзілген. Аудан орталығы – Бейнеу ауылы. Ақтаудан Бейнеуге дейінгі
арақашықтық 470км, аудан территориясы 40,5 мың шаршы км. құрайды. 2005
жылғы 1 қазанда ауданда 36,5 мың тұрғындар бар, Бейнеу ауылында 21,3 мың
адам. Құрамында 10 ауыл әкімшіліктері бар.
Жұмыс аумағы өте төмен және біртексіз қоныстандырылған, экономикалық
жағынан да өте әлсіз дамыған. Жергілікті халықтың көпшілігін қазақтар
құрайды. Мұнай және газ кенорындарын өндіру және пайдалы қазба
жанармайларын мұнай-газ құбырларымен тасымалдау незізгі экономика деп
танылады. Тұрғылықты орындар шағын және олардың басым көбі Бейнеу-
Маңғышлақ темір жол маңында орналасқан. Зерттеу ауданында Бейнеу және Сай-
Өтес бекеттері салынған.
1.2 Алаңның геологиялық геофизикалық зерттелу тарихы
Қазіргі зерттеу жұмыстарымыз, жоғарыда көрсетілгендей Солтүстік- Үстірт
иілімінің орталық және солтүстік бөлігінде жүргізілген ОТНӘ жұмыстарының
жалғасы болып табылады.
Ауданның геологиялық зерттеулері 1940 жылдарында А.Л.Яншин басшылығымен
жүргзіле басталды. Қырықыншы жылдардың орта кезеңінен Букілодақтық
әуегеологиялық бірлестігі(БӘГБ) аумақтың ортамасштабты карталауын өткізеді.
Бұл уақытта Батыс-Қазақстан геологиялық басқармасы және өзге қоғамдар
ірімасштабты геологиялық түсірулер мен 200-500м-лік карталау ұңғымаларының
бұрғылау жұмыстарын қолға алды. Осы зерттеулер нәтижесінде елуінші жылдары
өңірдің бірінші геологиялық карталары жарыққа шықты.
Қиманың барлығын зерделенуіне бағытталған, юраға дейінгі кешенді
қосқанда, терең барлау және параметрлік бұрғылау жұмыстары елуінші
жылдардың соңында Солтүстік Үстіртте №1 тірек ұңғымасынан басталды. Осы
мақсатта Оңттүстік- Ембі көтерілімінде 1949жылдан бастап Төресай ауданында
терең бұрғылау ұңғымасы жіберілді. 1965жылдан бастап бүгінгі күнге дейін
Солтүстік Үстірттің іздеу ауданында және іргелес аумақтардағы Камменная,
Арыстановская, Қарақұдық, Адамли, Жайылған, Шаршықұдық, Гагаринская,
Терешковская, Аманжол, Хорлық, Бегеш, Манаши және т.б. құрылымдарда терең
ұңғымалар бұрғыланды. Бұл ұңғымалармен мезозой қимасы мен жарым жарты
палеозой шөгінділерін анықтап зерттеді. Ал Оңтүстік- Ембі көтеріліміндегі
Молодёжная, Оңтүстік Молодёжная, Мынсуалмас және т.б аудандарда параметрлік
бұрғылау жүргізілді. Палеозой қимасында асқан ірі қалыңдық Мынсуалмас,
Молодёжная, Торбай аудандарында анықталды.
Шөгінді тыстың үлкен қалыңдығының ашылуына байланысты аймақтың
геологиялық құрылымын анықтауда негізгі орынды рольді атқарған геофизикалық
зерттеулерді айтамыз.
Гравиметриялық және вариометриялық тусіру зерттелінетін аймақта 30шы
жылдардан басталды. Қазіргі уақытта жұмыс ауданының барлығын дерлік
масштабы 1:200 000 түсірілім және 1:50 000 масштабты жартымиллигальды
түсіріліммен қамтыды. 1983 жылда Оңтүстік- Ембі көтерілімінің карбонатты
шөгінділердің даму аймағында масштабы 1:25000, ауырлық күшінің ауытқуын
анықтау дәлдігі 0.1 мгл жоғарғыдәлдікті гравиметриялық түсіру өткізілді.
Ауданда гравиобарлаудың шешетін негізгі мақсаты, іргетас құрылымын анықтау
және карбонатты шөгінділердің даму аймақтарын зерттеу болып табылады.
Әуемагнитті түсіру 1:200000 және 1:500000 масштабпен барлық жұмыс
ауданын алып жатты. Бұл түсірулер 1960 жылдардан бастап қолға алынды. Бұл
әдістің мәліметтері, гравиметриялық түсірілімдермен және аймақтық КСТӘ
жұмыстарымен үйлесіп іргетас құрылымын анықтауда қолданылды. Соңғы жылдары
аумақтың солтүстік-батыс жартысы масштабы 1:200 000 әуемагнитті
түсірілімдермен жабылды.
Электробарлау жұмыстары ең бірінші болып 1961-1962 жылдары аймақтық
КСТӘ жұмыстары кешенімен бірге Спецгеофизика бірлестігі, нүктелі зондылау
түрінде ЗСТ,МТЗ және ТТ әдістерімен жүргізілді. 1980 жылдан бастап ЗСТ және
МТЭ әдісіндегі жұмыстар Гурьев геофизикалық экспедициясымен жаңартылды. Бұл
жұмыстардың нәтижелері карбонатты шөгінділерді карталауда қолданылады.
Шағылу толқындары әдісі (ШТӘ)40жылдардың ортасынан 70жылдардың басы
аралығында зерттелетін аумақта жүргізілді. Бұл жұмыстардың негізгі мақсаты
болып, мезо-кайназойлық кешеннің жергілікті құрылымының геологиялық
құрылысын анықтау болып табылады. ШТӘ жұмысының қолдауымен керекті мөлшерде
жергілікті құрылымдарды терең асты бұрғылау дайындалды. Әдістің кемшілігі
ескі пермтриас және палеозой түзілімдерінің тыс қалуы болып табылады.
Орта тереңдік нүкте әдісі(ОТНӘ) 1971-72 жылдардан өткізіле басталды.
Қазіргі уақытта ОТНӘ-нің бөлшекті-барлау және өңірлік жұмыстары орындалды.
Бұл әдістің қолданысқа келуі, зерттелу тереңдігін ұлғайтты және терең
деңгейжиегін анықтаудың сапалығын арттырды. ОТНӘ-нің едәуір қажетті нәтиже
бергені аумақтың Оңтүстік- Ембі көтерілімінің оңтүстік ойысындағы
карбонатты түзілімдердің дамуын анықтауы болып табылады.
КСТӘ өңірлік жұмыстары 1960 жылдардан бастап, Срецгеофизика және
Тұрлан геофизикалық экспедиция бірлестіктерінің күшімен жүргізілді.
Жұмыстың негізгі мақсаты өңірдің іргетас құрылысын зерттеу. Солтүстік-
Үстірт пен Каспиймаңы ойпатының біріккен жеріндегі қолайсыздық пен
қималардың(30-35км) сирек жүйелілігі бұл әдістің кемшілігін көрсетеді. КСТӘ
іздеу жұмыстары біріккен аймақта Тұрлан геофизикалық экспедициясымен
сексенінші жылдардың басынан жаңартылды. Қималар салыстырмалы түрде аз
созылыңқы - 30-50 км, аралықтары 10-12 км болып келген. Осы жұмыстардың
нәтижесінде Гурьев геофизикалық экспедициясының ОТНӘ арқылы болжалған,
яғни, Оңтүстік-Ембі көтерілімінің оңтүстік ойысындағы карбонатты
түзілімдердің дамуын растады.
Сейсмикалық жұмыстармен көптеген құрылымдар мен күмбездерде де
жүргізіле бастады.
70-жылдарда ортақ тереңдік нүкте әдісі (МОГТ) атты сейсмикалық жұмыстар
жүргізіле бастады. Бұл әдіс бірден-бір пайдалы әдіс болып шықты.
Келешектегі жылдарда көп жылғы зерттеулер жемісі П.Я Авров, В.П.Авров, Г.Е-
А.Айзенштадт, Ә. К. Азнабаев, М.С.Арабаджи, З.Е. Бүлікбаев, Б.Б Бейсенов,
К.Б Бакиров, А.Б.Вайблат, В.А.Богомолов, Г.А.Байбатыров, Ю.М. Василева,
Ю.М. Гридасов, Р.Г. Гарецкий, И.Б. Дальян, В.С. Днепров, Д.А. Джангриньянц,
Р.И. Грачов, Ш.Е. Есенов, А.Б. Живодеров, В.С. Журавлев, Г.Ж. Жолтаев, А.К.
Заморенова, Ю.А. Иванов, М.П. Казаков, Н.А. Кали нин, Н.Я. Кунин, П.И.
Краев, В.В. Липатова, Д.А. Кухтинова, В.Б. Колпаков, Н.В. Неволин, Г.Г.
Молдакулов, В.С. Мильничук, О.Д. Коцюба, В.М. Пилифосов, М.В. Проничева,
Р.Б. Сопожников, Ж.С. Сыдыков, Л.П. Трайнин, Г.Х. Хакимов, М.М. Чарыгин,
М.А. Чимбулатов, Я.С. Эвентон, В.П. Якуцен және т.б. ғалымдардың
жұмыстарында қорытындыланған. Үстір алаңының стратиграфия, тектоника,
мұнайгаздылығы және гидрогеология бойынша әртүлі сұрақтар қарастырылады.
1.3 Литологиялық-стратиграфиялық сипаттамасы
Ауданның геологиялық қимасы күрделі құрылымды, бірінші орында бұл
юрағадейінгі жыныс кешеніне тиісті болып келеді. Юрағадейінгі түзілімдердің
стратиграфиялық бөлінуін, литологиясын, фациялық құрамын және өзге
қалыңдықтармен қарым-қатынасын анықтауда В.С.Князев, Т.К.Флоренский,
Д.А.Кухтинов және т.б. еңбектері алынды. Солтүстік Үстірттегі юрағадейінгі
кешенді баяндалған соңғы еңбектердің бірі болып, бірнеше авторлар ұжымы
құрастырған монографиясы алынды, оларға: В.В.Липатова, Ю.А.Волож,
Э.С.Воцалевский, В.И.Кривонос және В.П.Николенко.
Солтүстік Үстірт юрағадейінгі қимада бірнеше жыныс кешені
ерекшеленеді:
I) Кембрийалды жасындағы іргетас жыныс кешені;
II) Шөгінді тыстың жыныстары, бұлардың арасынан келесі кешендерді бөліп
алуға болады:
1) жоғарғы девон-таскөмір жасындағы сұр түсті вулканогенді-шөгінді
жыныстар;
2) таскөмір- ескі пермь жасында деп анықталған, теңіздік сұр түсті
терригенді-карбонатты кешен;
3) жоғарғы пермь және триастағы басым континентальды қызыл- сұр түсті
жыныстар, бұлар құрамына байланысты үш литологиялық-стратиграфиялық
қалыңдыққа бөлінеді:
а) жоғарғы пермь- төменгі триаспен анықталған, қызыл түсті
литологостратиграфиялық қалыңдық.
б) шұбар түсті ортаңғы триас литолого-стратиграфиялық қалыңдық;
в) жоғарғы триас сұр түсті литолого-стратиграфиялық қалыңдық.
Жоғарғыпротерозойлық докембрийлік криссталды және метаморфты
тақтатастар Солтүстік Үстірт ауданындағы ашылған ең ескі жыныстар болып
табылады. Олар Қосқала Г-1 ұңғымасынан өткен, 3138-3270 м тереңдік
аралығында. Бұл түзілімдердің құрамында, аймақтық метаморфизм және
интрузиялардың байланысынан болған, тақтатастардың бірнеше түрі құрылды.
Іргетас жыныстары
Солтүстік Үстірт аумағында қыртысты іргетас түзілімдері қалың тыс
астында шоғырланған, тек кейбір , кішігірім аудандарда, Туарқыраның ортаңғы
бөлігінде беткейге шыққан. Ұқсастығы бойынша Тұран плитасының таулы
жиектерімен сәйкес келеді екен, іргетас құрамында келесі литологиялық-
стратиграфиялық кешендер кезсдеседі:
1. Төменгі палеозойлық мәрмарланған карбонатты жыныстар – Pz1
2. Төменгі палеозойлық эффузифті- тақтатасты түзілімдер – Pz1
3. Ортаңғы палеозойлық метаморфталған конгломератты- құмтасты
түзілімдер – Pz2.
Іргетас жыныстары: бірінші кезекті- шөгінділер, пирокласты және
магмалы, бірақ аумақтың даму процессінде метаморфталған. Жыныста біршама
екінші ретті түзілімдер белгіленген, олар тек аумақтық метаморфизм әсерінен
ғана емес, соған қоса байланысты және динамометаморфизм салдарынан болған.
Палеозойлық вулканогенді-шөгінді
Солтүстік Үстірт шекарасы палеозой жыныстармен Оңтүстік- Ембі мега
науасы бойнша өтеді. Ұңғымаларды бұрғылау құжаттарының зерттеу нәтижесі,
қарастырып отырған аймақтың түзілімі бірдей жасты оңтүстік-шығыс Каспий
маңы ойпатының түзілімдерімен сәйкес келеді және девон, таскөмір, пермдік
жүйелерімен көрсетілген.
Девон жүйесі(D)
Девон түзілімдері, бұрғылау жұмыстарымен зерттелгені едәуір ерте
қыртыстарды иемделген метаморфты емес палеозой жыныстарынан тұрады. Олар
мынадай ұңғымаларда ашылған: Г-10, Г-11 (Жаңасу), Г-7 (Төресай) и П-1, П-2,
П-3 и П-4 (Солт. Мыңсуалмас).
Жоғарғы бөлім (D3)
Франс ярусы (D3f)
Франс ярусы тек Жанасу ауданында Г-2 ұңғымасында ерекшеленген,
жыныстардың құлау бұрышын(50C°) алғанда, ақиқат қалыңдығы 224м деп
анықталды. Бұл түзілімдердің төменгі бөлігі, сұр түсті конгломерат-аргиллит
және жоғарғы бөлігі қара-сұр, сынықты және карбонатты аргиллитпен
көрсетіледі. Франс ярусының қалыңдығы 253-694 м(ашылған)
Фамен ярусы(D3fm)
Бұл ярус Франс ярусын ашқан ұңғымаларда көрсетіледі. Яруста екіге
бөлшектелген (Г-11 Жанасу) және төрт бөлшекті құрылымдар бар. Барлық ярус
қимасын сұртүсті және шұбартүсті аргилиттер алып жатыр. Құмтасты-алевролиті
жыныстар енді дамыған, ал карбонаттар сирек кездеседі.
Литологиялық ерекшеліктерін қарастыра отырып, ескі девон дәуірінде бұл
аймақта басымды тайыз су және теңіз жағажайлық жағдай туғанын анықтадық.
Бұл уақытта айтарлықтай тұнбалық ағымдардың(турбитидтер) дамығанын көреміз.
Жоғарғы девон жыныстарында коллекторлық қасиет жоқ болып келеді. Айта
кететін жайт тек юраға дейін шайылған беткей астындағы үгілу аумағында,
екінші кеуектілік және жарықшақты өткізгіштікпен сипатталған кесекті
таужынысты бөлек қабаттар белгіленнген. Олар Солт. Мыңсуалмас 3-ші
ұңғымасындағы конгломерат-аргилиттермен қалыңдығының жабынында мұнаймен
қатысы бар екені бақыланған.
Таскөмір жүйесі (С)
Таскөмір жыныстары- Оңтүстік- Ембіде көптеген ұңғымаларда Солтүстік-
Үстіртте белгілі бір ұңғымаларда ашылған. Зерттелген бұрғылау құжаттарының
көмегімен таскөмір жүйесінің барлық барлық бөлімі ұңғымалар қимасында бөліп
көрсетілген.
Төменгі бөлімі (С1)
Төменгі таскөмір шөгіндісі Оңтүстік-Ембіде күмбезінің
палеокөтерілімінде Жаңасу ауданында Г-10, Г-11 ұңғымаларында не бары 33м
қалыңдық ашылды. Олар юралық түзілімдердің астында шөгіліп, құмтас-
алевритті жыныстармен және турней жасындағы аргиллиттремен көрсетілген.
Тортай ауданында жиырма шақты(қалыңдығы 1700м), ал аздаған ұңғымалармен
Молодежная, Оңтүстік-Мододежная, Төресай аудандарында төменгі таскөмір
жасының өте қалың терригенді қималары анықталды. Аздаған қыртыстар мен
қабатшалармен жоғарғы визейасты және серпухов ярустарындағы карбонатты
жыныстармен Төресай, Молодежная аудандарында белгіленген. Бұл қималарды
Каспиймаңы ойпатының оңтүстік бөлігіндегі қаратон типті төменгі таскөмір
карбонатты қимасына өтпелі деп санауға болады. Төменгі таскөмірлі
шөгінділер тайыз сулы(карбонатты жыныстар), сол сияқты салыстырмалы терең
сулы, турбитид тәріздес түзілген.
Жоғарыда айтылған ұңғымаларда жоғарғы-девонға қарағанда, төменгі
таскөмір жыныстары тығыздалған және катогенезді түзілісі әлсіз.
Құрамдарында арасында кеуекті, каверналы және жарықшақты өзгешелікті,
коллектор қасиетін иеленетін, оған қоса тығыздалмаған саздар білінеді.
Солтүстік Үстірт маңында бөлінбеген таскөмір шөгінділерінің төменгі
және ортаңғы бөлімдері тек шығыс Үстірт бөлігінде Қарақұдық ауданы, Г-1
ұңғ; Оңтүстік-Қошайыр ауд.Г-1, Көкбақты Г-2, оған қоса Солтүстік
Түркіменстан аумақтарымен қабысқан. Барсакелмес ойпатында(Қарақұдық ауд. Г-
1 ұңғ. 3533-3680м аралықтарында) олар негізінде, органогенді және
органогенді сынықты әктастармен көрсетілген; қалыңдығы 112м-ден 1ұңғ. 450м-
ге 5ұңғ. Дейін ауытқып тұрады.
Таскөмір жыныстары Солтүстік Үстірт ұңғыма қималарының барлығында сұр
түсті, маңызды катагенезді түзілмелері және жоғарғы тығыздықтарымен
сипатталады. Бірақ, әктастардағы микрожарықшақтылық пен екінші
кеуектіліктің сілтеден айырылуы, бұл жыныстардың төмен коллекторлы қасиетті
болуына жағдай тудырады. Бұрыштық және стратиграфиялық үйлесімсіздікпен
олар жоғарғы перм мен төменгі триас жасындағы қызыл түсті терригенді
жыныстарды жауып жатыр.
Ортаңғы бөлімі(С2)
Ортаңғы таскөмір шөгінділері жеткілікті жоғарғы қалыңдықтықпен Оңтүстік-
Молдежная ұңғымаларында, Г-1 (2516-3090м), Төресай Г-3 (2253-2736м) Г-1
(2516-3090м), қалыңдықтармен белгіленген. Олар тек москвалық яруста
белгіленіп және басты түрде ашық органогенді әктастармен, әлсіз қыртысты
карбонатты аргиллитермен, мергельдермен, доломиттермен түзілген.
Литологиялық ерекшеліктерін қарастыра отырып, ортаңғы карбон
шөгінділерінің жиналуы, негізінен тайызсулы- теңіздік, қайраңды, сирек
тереңсулы жағдайларына байланысты екенін білеміз. Ортаңғы таскөмірдің
органогенді әктастары жиі кеуекті, каверналы, жарықшақты және коллекторлы
қасиеттерін иеленеді. Ортаңғы таскөмір шөгінділері көбіне жоғарғы
таскөмірмен үйлесімді жабылған.
Солтүстік Үстіртте қалың қима (482м) ортаңғы таскөмір, мүмкін жоғарғы
таскөмір бөлімдерінде Солтүстік Түркіменстанның Кұрганшық ауданында 4 ұңғ-
да ашылды. Бұл қима екі бөлікті құрылымнан тұрады, олар: қалыңдықтың
төменгі бөлігі қышқыл пирокласты жыныстар, әктас және аргилиттер; жоғарғысы-
туфтармен, туфты құмтастармен, туфты гравелиттермен көрсетілген
туфогендер.
Жоғарғы бөлімі(С3)
Жоғарғы таскөмір шөгінділері Оңтүстік-Ембі палеокөтерілімінде едәуір
қалың(104-163м) және каим көлеміндегі, кейбір кезде гжел ярустарында толық
қималармен Оңтүстік-Молодежный,1 (2602-644м); Төресай, Г-3 (2090-2253м);
Сарықұм, Г-1 (2378-2516м) ұңғымаларымен сипатталды. Қиманың біраз бөлігінде
жоғарғы таскөмір әктас, долмит, әлсін-әлсін мергель, әлсіз қыртысталған
аргиллиттерден тұратын, басым карбонатты жыныстардан түзілген. Жоғарғы
таскөмір жыныстарының литологиялық қасиеттері оларды, кері қайту
процессінен пайда болған тайыз сулы жартылай ажыратылған теңіз бассейндері
және сортаңдалған түбек не лагуналардан түзілген деп түйіндейміз. Жоғарғы
таскөмір жыныстары жиі тығыз және коллектор қасиеті жоқ болып келеді. Кей
кезде осы жастағы әктастар жарықшақты, екінші кеуектілік сілтіден айырыған
болып, төмен коллекторлы қасиетпен танылады.
Бөліктенбеген орта-жоғарғы таскөмір және шөгінділері Үстірттің шығыс
бөлігінде Актұмсық және Аламбек-Қуаныш көтерілімдерінде (Бәйтерек Г-1ұ, Г-
2ұ. Сарытекіз Г-1ұ, Қуаныш 2ұ.) және Судочье иілімінде(Приозерная, Г-1ұ.)
ашылды. Бәйтерек Г-1 (2065-2400м); Г-2 (2070-2460м) ұңғымаларында юра асты
жыныстарымен дислоцирленген сұртүсті, қисық қыртысталған туфтармен, туфты
құмтастармен, алевролиттермен және көмірлі карбонатты аргиллиттер қалыңдығы
түзілген. Сарытекіз ауданында, Г-1 (2700-3356м) ұңғымасының жоғарғы бөлігі
дислоцирлі жыныстар жастары ұқсас үшбөлікті құрылым, ал төменгі бөлігі(3243-
3356м) қара көмірлі және карбонатты аргиллиттермен, қыртысты
алевролиттермен түзілген. Қалыңдықтың тысында (2700-3022м) гидротермальды
өзгерген базальтты порфириттер белгіленеді. Барлық қарастырылған жоғарғы
палеозой жыныстары сұр түсті сырлармен, күшті катагенетикалық өзгерген,
метаморфизм іздері бар және өте тығыз деп сипатталады.
Пермь жүйесі (Р)
Төменгі бөлім (Р1)
Төменгі перм шөгінділері ассель және сакмар ярустары көлемінде
айтарлықтай толық қамтып Сарықұм ауданы, Г-1 және Г-2 ұңғымаларында оларға
юра түзілімдерінің терең шайылымды және бұрыштық үйлесімсіздікпен шөгілгені
белгіленген.
Ассель ярусы (Р1а)
Ассель ярусы қара-сұр карбонатты сазды жыныстары қосылған, басым
әктастардан түзілген. Оның қалыңдығы Г-1 461м (аралығы 1887-2348м), Г-
2 544м (аралығы 1916-5460м) болып табылады. Ассель артиналды және аз
қалыңдықты шайылған әркелкі карбонатты және сазды жыныстармен аралас
қыртыстармен сақталып эпизодты берілген. Осындай қималар ассель ярусында
Тортайда, Г-11 ұңғымасында (аралығы 2754-2802м) және Молодежный ауданында,
Г-8 ұңғымасымен (аралығы 2831-2927м) орнатылған және олар артин жасындағы
түзілімдермен жабылған. Ярус қалыңдығы 461м.
Сакмарский ярус (Р1s) Сакмар шөгінділері ассельмен үйлесімді жатыр және
ангидриттің астынғы бөлігінде әркелкі саз жыныстарымен, әктас, доломит,
ангидриттермен араласып қыртыстанған, ал жоғарыда- карбонатты жыныстармен
көрсетіледі. Шайылулардан сақталған қалыңдығы Сарықұм ауданында Г-1-198м
(аралығы 1688-1887м) құрайды. Ал Г-2 ұңғымасында 190м (1725-1916м) болып
табылады. Басқа қарастырылған аудандарда сакмар ярусы табылмаған.
Литологиялық ерекшелігі бойынша, сакмар жыныстары алдыңғы шайылымдардан
сақталған, тұзды лагуналарда түзілген.Ярус қалыңдығы 190 м.
Артин ярусы (Р1ar)
Едәуір қалың (632м) артин ярусының қимасы Тортайда анықталды.
Мододёжная, Оңтүстік-Молодежная, Төресай аудандарында артин ярусымен аз
биіктікті (78м) қалыңдықты және бумалар көрсетілген. Қиманың үлкен қанат
бөлігінде ярус әркелкі артин қыртысталған ірі сынықты құмтас-алевритті
және сазды жыныстармен белгіленген. Оңтүстік-Ембі палеокөтерілімдерінде
ашылған артин жасының жыныстары, жағажай-теңіздік және турбидитті
түзілімдермен түсіндіріледі. Артин шөгінділері терең шайылыммен жоғарғы
карбон(Оңтүстік-Молодежная) горизонттарында және ассель ярусының
түзілімдерінде(Тортай, Молодежная) шоғырланған. Олар юра жыныстарымен
жабылған(Тортай, Төресай, Оңтүстік-Молодежная және Молодежная).
Жоғарғы бөлім(Р2)
Жоғарғы пермь түзілімі Солтүстік Үстіртте Шөмішті күмбезіне қосылған.
Олар Шөміштіде 1, Ашытайпақта 1, ұңғымаларымен ашылған. Іздеу аралығы
Шөмішті 1 ұңғымасында 3852-4960м, күмбездің қалыңдығы бұрғылау мәліметтері
бойынша 1100м. Күмбез басым құмтастармен, қызғылт- сұр полимиктілі, орта
және ұсақ түйірлі алевролит және пеликтілі қыртыстары бар, 70-80% теригенді
0,01мм. бөлікшелерден түзілген.
Триас жүйесі (Т)
Триасты түзілімдер Солтүстік Үстіртте барлық үш бөліммен және көптеген
ұңғымалармен ашылды.
Төменгі триас бөлімі (Т1)
Төменгі триас қызыл түсті түзілімдір солтүстік босашылық және бозашы
күмбезіне бөлінген. Солтүстік бозашы күмбезі ескі шөгінділерді қосып және
Солтүстік Үстірттің солтүстік-шығысындағы Шөмішті ауданында 1 ұңғымасында,
3618-3845 м тереңдік аралығында ашылды. Ол ұсақ және орта түйірлі
полимиктілі қызыл түсті қыртысталу мен қоңыр түсті , алевролиттер, туфті
алевролиттер және аралас құмтасты- алевролитті-сазды жыныстармен берілген.
Бозашы күмбезі олен жасын иеленеді, Арыстан, Жайылған, Тышканды, Шаршыкұдық
және т.б. аудандарда анықталған. Олен түзілімдері бұл жерде аралас қыртысты
аргиллиттермен, кейде құмтастармен берілген. Аргиллиттер кою-қоңыр, қоңыр,
қара-сұр, жасыл-сұр; құмтастар- сұр, жасыл сұр түспен сырланған. Олен
қалыңдығы не ортаңғы триас(Арыстан, Жайылған, Шаршыкұдық), не
юрамен(Тышқанды) жабылған, ал астыңғы шекарасы қандай жыныстармен төселгені
белгісіз. Солтүстік Үстіртте төменгі триас түзілімдерінің ең үлкен
қалыңдығы 250м.
Ортаңғы триас бөлімі(Т2)
Ортаңғы триасты шұбар түсті шөгінділер кешені қызыл түсті шайылған
кешен үстінде трансгрессивті шоғырланған, жоғарғы триас немесе юра
түзілімдерімен жабылады. Шұбар түсті кешеннің литологиялық өзгерісін есепке
ала отырып, Арыстан, Жайылған және Шағырлы күмбезіндегі аудандарда
ізделініп ерекшеленген.
Арыстан күмбезі Солтүстік Үстіртте жақысы таралған, Терешковская 1 және
Арыстанда 7 және 17, Жайылған 1, Шаршықұдық 1 және 3 ұңғымаларында
анықталды. Күмбез екі бөлікшелі құрылысты иеленеді, яғни бізге екі
күмбезшені белгілейді. Төменгі күмбезше (Арыстан 7, тереңдік аралығы 3349-
3745м) шұбар түсті аргиллитті-құмтасты және қызыл- қоңыр, қоңыр түспен
жылтырланған. Жоғарғы күмбезше(тереңдік аралығы 2950-3349м) құба түсті
алевролит- аргиллитті болып келген. Астынғы күмбезшемен салыстырғанда, бұл
жерде айтарлықтай сазды түрлестіктермен ерекшеленеді, және де туфогенді
материалдың ролі жоғарылайды. Шағынконкрециалы карбонаттар, темірлердің
гидроокилдер, илоедтердің жолдары, құрттардың қалдықтары белгіленеді.
Арыстан күмбезінің толық қалыңдығы бұрғылау мәліметтерімен 487м деп
анықталды.
Жайылған күмбезі Солтүстік Үстіртте органикалық таралымдарды иеленеді.
Д.А.Кухтинов арқылы Жайылған ауданында анықталған, бұл жерде ол арыстан
үстінде шөгіліп және соңғы күмбезшемен жасы ұқсас болып келеді. Жайылған
күмбезі басым күшті шұбар түсті аргиллиттер мен аралас алевро-сазды
жыныстармен берілген. Жоғарғы күмбезше ретінде ол құмтасты-сазды қалыңдығы
алынған, яғни жоғарыда келтірілген шөгінділердегідей. Күмбез қалыңдығы 285м-
ге дейін барады.
Шағырлы күмбезі Солтүстік Үстірттің солтүстік-шығыс аумақтарында
Мынсуалмас дөңесіндегі ойыста таралған. Шағырлы, Ащытайпақ және Шөмішті
аудандарында ашылған. Шөміштіде 1-ші ұңғымада тереңдік аралығы 2560-3618м.
Күмбездің шөгінділері қызыл түсті қалыңдық жыныстарында шайылып шөгіледі,
төменгі триасқа шартты тиісті ол- жоғарғы триас(Ащытайпақ) немесе
юралық(Шөмішті) құрылымдармен жабылады. Шағырлы күмбезі үш күмбезшеге
бөлінеді. Төменгі күмбезше(аралығы 3165-3618м) құмтастармен,
алевролиттермен және жергілікті жыныстардың сынықтарынан тұратын, брекчия
қыртысшалары қосылған, аралас сазды-алевроқұмтасты жыныстарымен түзілген.
Ортаңғы күмбезше(аралығы 2837-3165м) басым көптеп алевролиттермен және
ұқсас қасиетті сұр және қызыл сырлы жыныстармен аралас сазды-алевроқұмтасты
жыныстар белгіленген. Бүтіндей алғанда барлық күмбез сұр- қоңыр түсті
гаммага бөленген. Күмбездің қалыңдығы 950 м.
Жоғарғы триас бөлімі (Т3)
Жоғарғы триас сұр түсті шөгінділер кешені Солтүстік Үстіртте шұбар
немесе қызылтүсті кешенде шоғырланып, трансгресивті дамыған. Ол юралық
шөгінділерін жамылады. Құрайтын жыныстары Қолтық, Бегеш, Каменная,
Ащытайпақ және т.б. аудандарда анықталды. Едәуір қалыңырақ және жақсы
зерттелінген болып Ащытайпақ 2 ұңғыма (тереңдік аралығы 3446-4169м) қимасы
саналады. Қарастырып отырған кешеніміз біріңғай теригенді жыныстармен
ащытайпақ сериясында анықталады. Серия қайталанбалы құрылымды иеленеді. Әр
циклдің бастамасында құмтас, кейде гравелиттер; ал цикл пелитолит немесе
алевролиттермен аяқталады. Үстіртте жоғарғы триас сұр түсті терригенді,
континентті генезис жыныстарымен түзілген. Шөгінділердің максималды
қалыңдығы 1000м-ден астам.
Пермь-триас кешенінің физикалық параметрлері.
Перм-триас кешенінің физикалық параметрі Қолтық, Терешковская,
Жайылған, Хорлық, Тышқанды және Каменная аудандарының қалыңдықтары
зерттелді. Қызыл түсті терригенді жыныстардың орта тығыздық белгісі барлық
ауданда айтарлықтай жоғары және 2,62-2,67 гсм³ шегінде түрленеді.
Ультрадыбыстың орташа жылдамдық белгісі тасбаған осі бойымен 2830-4200 мс
аралығында және тасбаған осіне перпендикулярлы 3330-4600 мс шегінде
болады. Ашық кеуектілік 0,2%-дан 4,5%-ға дейін өзгереді.
Перм-триас түзілімдері кейбір физикалық қасиеттерінің өзгешеліктерімен
Хорлық және Каменная аумақтары иеленеді, ол жерде басқа аудандармен
салыстырғанда тығыздық 2,27-2,44 гсм³ төмендеген, ультра дыбыс жылдамдығы
керн осі бойынша 2800-2360мс өзгеріп, ал керн осіне перпендикуляр 3200-
3040 мс өзгереді. Кеуектілік 5,8-14% -ға дейін өзгереді. Хорлық және
Каменная аудандарындағы перм-триас кешенінің физикалық өзгешеліктері
болуының себебі, алынған тау жыныстарының сынамалары перм-триас(жоғарғы
триас сұр түсті) кешенінің жоғарғы жағынан көрсетілген болуы тиіс.
Триас түзілімдерінің жоғарғы бөлігіне қарай, тығыздықтың азаюы 0,07
гсм³(Колтық ауданы) 0,48 гсм³, аралығында, ультра дыбыс жылдамдығы керн
осі бойынша 300 мс(Қолтық а.), 1200 мс(Тышқанды а.), ал керн осіне
перпендикуляр бойынша 520 мс(Хорлық а.)- 1000 мс(Каменная а.) аралығында
өзгеріп тұрады және ашық кеуектілік құлауы +2,4% -дан(Қолтық а.),
+11,5%(Жайылған а.), V1 сейсмикалық шағылу горизонтына келтірілген.
Юра жүйесі(J)
Юралық түзілімдер барлық үш бөліммен көрсетілген.
Төменгі юра бөлімі (J1)
Төменгі юра түзілімдері Солтүстік-Үстіртте тірек ұңғымалармен аралығы
2437-2732м, қабаттың иілу бұрышы 55° шамасында ашылған. Осыларды есепке
алғанда төменгі юра түзілімінің жалпы қалыңдығы 170м-ге тең болып келеді.
Анықталған стратиграфиалық бөлімге сәйкес төменгі юра Жайылған а. 1ұ. 3035-
3089м аралығында, Адамли Г-1 және Г-4ұ. 3024-3229м аралығында, Ащытайпақ а.
П-1 және П-2, аралығы 2870-2945м. және 2952-3013м аралығы тиістілігімен
ашылған. Төменгі юра қалыңдығы құрылымдық жатысы, түрі және литологиялық
жынысы бойынша ащытайпақ сериясының жоғарғы триас түзілімдеріне үйлесімді,
ұқсас болып келген. Максималды қалыңдық 184м-ге тең.
Оңтүстік-Ембі көтерілімінде төменгі юра бөлімі сұр құмтастармен, сұр
және құба жіңішке қыртысты саз қатшалары араласқан, ұсақ түйірлі ашық-сұр
және сулы құмтастармен белгіленген. Қыртыс қалыңдығы 184м-ге тең.
Төменгі юра түзілімдері Қолтық, Тышқанды және Каменная аудандарында
толығымен мына физикалық қасиеттерімен сипатталады: тығыздығы- 2,47-2,62
гсм³, ультра дыбыс жылдамдығы керн осі бойынша 3000мс- 3200мс
аралығында, керн осіне перпендикуляр жағдайда 3800мс - 4090мс
аралығында. Ашық кеуектілігі 1-3% болып келген.
Жайылған және Хорлық аудандарында төменгі юра түзілімдері төмен
тығыздықтарымен ерекшеленеді. Орта есеппен олардың белгісі 2.16 гсм³ және
2,20 гсм³ тең. Ашық кеуектілігі тығыздыққа кері пропорционалды және
тиісінше үлкейіп 14,5-16,1% тең.
Ортаңғы бөлім (J2)
Аудан бойынша барлық терең ұңғымаларымен ашылған. Кезектесіп келген
көмірлі, құмтасты, сазды аален, байос, бат қыртыстарымен ашылған. Олар
астыңғы жатқан түзілімдермен стратиграфиялық үйлесімсіз немесе
трансгресивті жатыр.
Аален-байос ярусы (J2a-b)
Бұл ярустың түзілімдері саздар, алевриттер, аргилиттер және
құмтастардың кезектесіп келуімен берілген. Саздар сұр, қара-сұр, алевритті,
жіңішке алеврит қыртысшаларына(1-10м) тұрады. Ярустың төменгі бөлігі қара
сұр, тығыздылған, көмірленген өсімдікті детритті аргилиттермен ауысады.
Алевриттер сұр, жіңішке қалыңдықты. Құмтастардан тұратын қабатшалар жалпы
қима бойынша азды көпті тараған. Олар негізінен ашық-сұр, ұсақ түйірлі
болып келеді.
Керн құрамында, Osmundites minor Couper бірінші кезекте, басқаларына
қарағанда, бірақ олар да (C.junctus (K.M) Alim., Camnudeites jurassicus
(K.M.) Kus, Auriculina trilateroides Mal.) азды көпті кездеседі.
Сипатталған кешен аален-байос жасына сәйкес болып келеді. (анықтама
Л.А.Кононовой).
Аален-байосс түзілімдерінің Солтүстік-Үстірт ойпаты ауқымындағы
қалыңдығы 700 м-ге жетеді.
Бат ярусы (J2bt)
Бат түзілімдері жайлып жатқан жыныстарға көрінбейтін үйлесімсіздікпен
шоғырланған. Бат ярусы литологиялық жағынан сұр түсті саз қабаттарынан,
аргиллиттерден, алевролиттерден және құмтастардан құралған. Жіңішке түйірлі
жыныстардың арасында екі көмірлі қат шоғырланған.
Құмтастар сұр, ұсақ түйірлі болып келген. Саздар алевритті, көмірленген
органикалық қалдықтар және тік тамыршалардын қосындысынан тұрады. Спорлы-
шаңды кешені: Cyathidites minor, Tripartina.variabilis, Auriculina
trilateroides, Classopollis sp.sp., Cycadopites sp.sp., және т.б. тұрады.
Бат түзілімдерінің қалыңдығы 400 м-ге дейін.
Ортаңғы юра түзілімдері мүмкіндігінше барлық аудандарда зерттелген.
Тығыздықтың орташа мәні Колтық, Хорлық және Бегеш аудандарында 2,44 гсм³-
2,57 гсм³ аралығында түрленеді, ультра дыбыс жылдамдығы керн осі бойынша
2690-2820 мс, керн осіне перпендикуляр бойынша 3360-3750 мс болып келеді.
Терешковская және Каменная аудандарында ортаңғы юра түзілімдерінің
тығыздығы 2,53-2,57 гсм³ жоғарылаған. Оған қоса ультра дыбыс жылдамдық
мәні де өскен. Керн осі бойынша орта мәндері 3250-3330 мс тең, ал керн
осіне перпендикуляр бойынша 4290-4020 мс тең. Жайылған ауданында ортаңғы
юра түзілімдерінің орташа тығыздық жылдамдығы 2,37 гсм³ төмендеп, ашық
кеуектілік 7% жоғарылайды.
Жоғарғы юра бөлімі (J3)
Жоғарғы юра қыртысы барлық ярустарымен көрсетілген. Жоғарғы юра бөлім
жүйесінің түзілімдері төменде кезектесе келген тығыз қара-сұр және қоңыр-
сұр саздармен, құмдармен және жасылша-сұр қатты саз әктасты қабатшалары бар
құмтастармен белгіленген. Қыртыстың жоғарғы бөлігі әктастар мен мергелден
тұрады. Түзілім қалыңдығы Жайылған 2-1 ұңғымасында 215 м, ал Бегеш
ауданында Г-2- 345 м. Жоғарғы юра түзілімдері барлық аудандарда да
зерттелген. Қолтық, Тышқанды және Каменная ауданында орташа тығыздық мәні
2,52 гсм³ асады. Терешковская, Хорлық және Бегеш аудандарында жоғарғы юра
түзілімдерінің орташа тығыздық мәні 2,47 гсм³, ал Жайылған ауданында ол
тығыздық 2,38 гсм³ төмендейді. Бұған сәйкес ультра дыбыс жылдамдығының
азайғаны білінеді. Қолтық және Тышқанды аудандарында жоғарғы юра
түзілімдерінің ашық кеуектілігі 2,7% және 4,1% мәндерімен сипатталады.
Терешковская және Хорлық аудандарында ашық кеуектілік 5,9- 7,7% өскен, ал
Жайылған мен Бегеш аудандарында ол 7,7-8,04% жетеді.
Юра түзілімдерінің физикалық белгілері үлкен шашылуларды иеленеді.
Осыған орай тығыздықтар 2,02 гсм³- 2,76 гсм³ аралығында түрленеді, ультра
дыбыс жылдамдығы 1000 мс – 5000мс дейін жетеді және ашық кеуектілік мәні
– 1 ден 16,1% болып келген. Юра қыртысының бөлімдерінде физикалық
параметрлерінің таралуында анық заңдылық жоқ. Бір аудандарда барлық үш
бөлімнің де, физикалық параметрлерін белгілеуге болатын болса, басқаларында
олардың арасында айырмашылық маңызды емес. Юра түзілімдерінің төменгі және
жоғарғы бөлімдері бірдей дерлік физикалық параметрлермен, ал ортаңғы бөлім
түзілімдері алдыңғыларынан тығыздығы -0,1 гсм³ күрт төмендеуімен, ультра
дыбыс жылдамдығы 1000 мс, ашық кеуектілік коэфициенті 5% ұлғаяды. Жоғарғы
юра түзілімдерінің жабыны төменгі бор шөгінді табанымен түйіскен, осыған
орай тығыздығы -0,19 гсм³ азайып(Бегеш ауданы), ашық кеуектілік
11,3%(Хорлық ауданы) және ультра дыбыс жылдамдығы 1770 мс(Тышқанды ауданы)
дейін өзгерген, III-ші сейсмикалық шағылу жиегімен сәйкес келеді.
Бор жүйесі (К)
Бор түзілімдері кәдімгі платформалы тыс құрай отырып, жергілікті
таралған және шұбар литологиялы-фациалды құрамды болып келеді.
Төменгі бөлім (К1)
Төменгі бор түзілімдері негізінен континенталды және кеә бөліктері
теңіз құрамды альб, апт және баррем түзілімдерінен құралған
Неокомдық ярус беткейлігі (К1nc)
Неоком түзілімдері шайылған триас және юра түзілімдерінің бетінде
шоғырланған. Едәуір толық стратотүрді неоком түзілімдері зерттеліп жатқан
аймақтың батысы иемделген, ол жерде төменгі неокома-берриас-вонжин
бөлшектелмеген ярустары және жоғарғы-готервтік және баррем ярустары
түзілген.
Берриас-волонжинск ярусы (К1b-v)
Бұл түзілімдер негізінен конгломераттармен сипатталған. Қима бойынша
жоғарырақта: карбонатты жыныстар және саздармен араласақан құмтастар бар.
Жыныстың литологиялық түрленуі негізінен сұр, қара-сұр реңмен боялған.
Конгломераттар әр түрлі жастағы, нашар сортталған галькалардан
құралады. Құмтастар ұсақ түйірлі, полимиктілі, қабатталмаған, кей жерлерде
кварцталған болып келеді. Саздар алевритті, микро жіңішке қабатты болып
келеді. Әктастар микрокристалды, оолитті, тығыз, кей жағдайларда
доломиттелген болып келеді. Берриас- валанжинск жасын Л.В.Алексеев
анықтаған, кешен құрамында: Triplasia glozgadorfensis Bart.etBr, Reophax
crespinae Miatl., Lenticulina audromedea Ecp. Et Sigal., L.macra Gorbatch
және т.б. тұрады.
Түзілім қалыңдығы Солтүстік Үстіртте шамамен 0-ден 64 м аралығында.
Готерив ярусы (К1g)
Готерив ярусы саздармен, құмдармен, құмтастармен, алевролиттер және
мергелдермен сипатталған. Құмдар, құмтастар ұсақ түйірлі, полимиктілі болып
келген. Алевролиттер полимиктілі. Мергелдер тығыз болып келген
Сипатталған түзілімдердегі байқалған фауна: Litschkovitrigona
Litschkovi (Mardv.), L.ovata (Litschk.), Reophax cf.torus Crespin,
Psamminopelta sf. Bovaheri Tappan готерив ярусына жатады.
Түзілім қалыңдығы 6 дан 0-16 және 80-96 м аралығында ауысып тұрады.
Баррем ярусы (К1br)
Үстіртте баррем шөгінділері көрінбейтін үйлесімсіздікпен готерив
шөгінділеріне шоғырланады.
Баррем түзілімдері литологиялық ерекшеліктері бойынша екі бумаға
жіктеледі: төменгі және жоғарғы. Төменгі бума жақсы филтрациялық қасиеті
бар құмтасты-алеврит қабатымен, ұсақ түйірлі, авевритті қыртысталған,тығыз
полимиктілі құмдар және құмтастармен сипатталады. Саздар жіңішке
линзашалары және микролинзашалы карбонаты бар, алевритті болып келеді.
Жоғарғы бума ұңғыма қатарында жоғарғы бумамен күрт байланысқан және
өзара саз, құмдар, құмтастар және алевриттермен араласа қабатталған,
төменгі бумаға ұқсас, бірақ жоғары тығыздық және карбонаттылығымен
ерекшеленеді. Остракодалары – Cypredia koskulensis Mandelstam и
C.Vitimensis Mandelstan сияқтылар жалпылай дамыған.
Баррем ярусының қалыңдығы 15-тен 402-526 м аралығында ауытқиды.
Апт ярусы (К1a)
Апт түзілімдері жайлған баррем жыныстарына шайыла шоғырланған және
сақталмаған литологиялық- фациалық құрамды болып келеді.
Апт түзілімдері депрессиялы аймақтарда басым құмтасты жыныстардан
тұрады. Құмдар және құмтастар орта ұсақтүйірлі, өрескел түйірлі
қыртыстардан тұрады. Сазды түрлілктер бағынышты белгілерді иемделеді.
Апт қимасының көтерілім аймақтарында алевритті, жіңішке қабатты,
карбонатсыз саздар, алевролиттер алып жатыр.
Сипатталған түзілімдердің Апт жасы фороминер кешенімен анықталған.
Үстіртте апт түзілімдерінің қалыңдығы 80- 195 м аралығында келеді
Альб ярусы (К1al)
Альб түзілімінің қимасы басым сұр реңді терригенді жыныстармен
берілген. Қима бойынша жоғары қарай құмды- алевролитті жыныстардың құрылымы
үлкейеді.
Альб түзілімінің қалыңдығы 60-700 м-ге жетеді.
Жоғарғы бөлім (К2)
Сеномaн ярусы (К2s)
Сеноман қимасы сұртүсті және шұбар түсті құмтасты- саз жыныстарымен
толтырылған. Жалпы ерекшелігі болып, терригенді қимадағы фосфоритті
галькалардың анықталуы болып табылады.
Саздар алевритті, анық емес қабатты, кей жерлерде микро қабатты,
плиталы болып түрленген. Құмдар және құмтастар ұсақ түйірлі, орта түйірлі
қыртысталған, полимиктілі болып келеді. Алевролиттер ұсақ түйірлі, шомбал
болып келеді.
Сеноман жыныстарының қалыңдығы 1-ден 192 м аралығында өзгереді.
Турoн-сантон ярустары (К2t+sn)
Бұл түзілімдер жайлған түзілімдердің үстіне шайыла шоғырланған және
жергілікті таралған.
Үстіртте карбонатты қима әктастармен, жасыл-сұр саздармен қыртысталған
саздармен сипатталады. Әктастар және мергелдер тығыз, шомбал, пелитоморфты,
органогенді, басым ақшыл-сұр түспен бояулы болып келеді. Бұл ярустағы
карбонатты қалыңдықтың табанын КК белгісінің күрт төмендеуімен анықтайды.
Мінездемеленген түзілімдердің қалыңдығы 36-дан 200 м аралығында ауытқып
отырады.
Кайнозой тобы (Kz)
Палеоген жүйесі (Р)
Дат ярусы (Р1d)
Дат ярусының түзілімдері турон-сантан жыныстарына шайыла шоғырланған
және ашық-сұр, сұр, микротүйірлі, өте қатты әктастармен көрнектелген.
Қалыңдық 2-7 ден 44-65 м аралығында өзгереді.
Палеоцен бөлімі (Р1)
Үстіртте ақ, ақшыл сұр , микротүйірлі, сазды материал бар органогенді,
әктастармен таныстырылады. Қабат қалыңдығы 3-16 м аралығында.
Эоцен бөлімі (Р2)
Бұл бөлім ақ, ұсақ түйірлі , тығыз әктастармен, қоңырлау-сұр, жіңішке
карбонатты саз қыртысты мергелдермен таныстырылады. Бұл ярусы қалыңдығы 13-
24 м құрайды.
Олигоценді бөлім (Р3)
Олигоцен қимасы екі қалыңдықпен берілген: төменгі және жоғарғы.
Төменгі қалыңдық бір құрамды сазды, балық детриті бар қабатпен
таныстырылады.
Жоғарғы қалыңдық сұр, кабонатсыз, жиі сұр-жасыл құмдармен қабаттасқан
саздармен таныстырылады. Құмтасты материал саны қима бойынша жоғары қарай
өседі. Төменгі және жоғарғы қабат қалыңдығы салыстырмалы түрде 135-232 және
50-74 м аралығында болады.
Неоген жүйесі (N)
Бұл жүйе сұрлы-көкшіл, қара-сұр, карбонатты сазды негізінен тұрады.
Қима бойынша жоғарырақ- ақ, ақшыл-сұр, ұсақ түйірлі алевриттер мен
әктастармен қыртысталған, ақшыл-сұр, шомбал мергелдер көрінеді. Неоген
қалыңдығы 0-100 м аралығында.
Төрттік жүйе (Q)
Бұл берілген түзілімдер ауданның жайылған аумағын жауып жатыр және олар
саздармен, құмдармен, криссталды тұздармен, супестер және суглиндермен,
сынықты материалдармен, бүдірлі-галечникалық материалдармен таныстырылады.
1.4 Тектоника
1.4.1Жергілікті құрылымдарды анықтау
Терең бұрағылау және геофизикалық зертеу мәліметтері аумақтың қымасын
үш құрылымдық тектоникалық кешенге бөледі:
1) Төменгі- гетерогенді кембрийге дейінгі жастағы іргетас;
2) Ортаңғы- тақтаға дейінгі палеозой жасындағы құрылымдық-тектоникалық
кешен.
3) Жоғарғы- тақта кешені, ол юрадан төрттік уақытындағы түзілімдерінің
барлық қалыңдығын қамтиды.
Іргетас құрылымы.
Басым көп зерттеулердің көз-қарасымен келісе отырып, Тұран тақтасының
қарастырылған іргетас бөлігінен Солтүстік-Үстірт орталық біріккен ескі
массивві бөлініп шыққанын көреміз. Ол солтүстігінде- палеозой, ал
оңтүстігінде- киммериилік сызықты созылған қыртысты аумақтармен шектеледі.
Жұмыс ауданы Солтүстік-Үстірт орталық массивінің батыс бөлігі жағында
орналасқан. Солтүстік- Үстірт іргетасының жоғарғы бөлігі Уг = 5800-6200 мс
шамасымен сынықты жиектермен толықтай бекітіледі.
Солтүстік-Үстірт массивіндегі іргетас бедерінің беткей бедері, қарама
қайшы бөлімдерден(иілімдер және депрессия) және дұрыс(күмбез, көтерілім)
екінші ретті құрылымдық элементтерден құралған, біресімді құрылымдық аймақ
болып табылады. Зерттеу аудан шегінде және оған қосылып жатқан аумақтарда
Тұғарашан, Бейнеу, Сам және Солтүстік- Адамли иілімдері мен оларды бөліп
тұратын Жайылған күмбезі мен Аманжол көтерілімімен(2-сурет) көрсетілген.
Сейсмобарлау және нақты геофизикалық сызықтарымен біріккен мәліметтері
қарастырылатын ауданның іргетасында, Солтүстік-Үстірттік және Белейлік екі
аймақтық субендік жарылым бар екенін сипаттайды.
Жайылған күмбезі, Солтүстік-Үстірт сілемінің солтүстік бөлігінде, 9000
м – изосызығымен шектелген. Күмбез шығыс-солтүстік-шығыс бағытымен
созылған. Оның қоршалған изосызық бойынша өлшемдері- 80*50 км, амплитудасы
3000-3500 м-ге жетеді. Күмбез солтүстіктен Солтүстік-Үстірт аумақтық
жарылымымен бұзылып айырылған. Оңтүстік ойыс жайпақ келіп, Жайылған
күмбезін Аманжол көтерілімімен қосатын жіңішке белдеуге көшеді. Жайылған
күмбезі замандас жаңа құрылымда Солтүстік- Үстірт иілімі бөлігінде едәуір
дұрыс ойысқандығымен ерекшеленеді. Бірақ, ол палеозой уақытында біраз
көтеріліңкі болған деп көрінеді. Оның іргетас жыныстары шамасында, перм-
триас жасының түзілімдері шоғырланған.
Жайылған күмбезінің оңтүстігіне қарсы ірі иілім аймағы созылған, ол
Аманжол көтерілімімен бөлінген- Бейнеу және Сам иілімінен құралған. Бейнеу
иілімі Солтүстік Үстірттегі басқаларынан айтарлықтай иілген құрылым болып
табылады. Оның остік бөлігінде іргетас 12000м шамасында жатыр. Иілім осі
дөңес бойымен батысқа қарай, доға тәріздес болып майысқан. Оның тұйықталған
изосызық өлшемі- 9500м құрап, ұзындық осі бойынша 160км, қысқа,жіңішке
шығыс бөлігінде- 60 км, кеңінен келген батыс бөлігінде- 100 км болып
берілген. Сам иілімі қарастырылатын аймаққа озінің батыс сүйір бетімен
кіреді. Шығыста(картадан тыс) ол белдеуден өтіп Қосбұлақ иілімімен
қосылған. Иілім солтүстік-шығыс бағытта 110 км қашықтыққа созылған.
Иілімнің ені 50 км, амплитудасы – 2000 м.
Солтүстік-Адамли иілімі Жайылған күмбезі мен Шөміштіні бөле жарған, ол
картадан тыс қалған. Бұл жерде іргетастың шоғырлану тереңдігі шамамен 11000
м тең. Иілімнің өлшемі 90*40 км тең. Солтүстігінде иілім Солтүстік-Үстірт
жарылымымен бөлінген.
Ауданның солтүстік- батыс бөлігін Тұғарақшан иілімі құрайды, ол
оңтүстігінде Солтүстік- Үстірт иілімімен шекараласқан. Карта ауқымында
іргетас оңтүстік-шығыстан солтүстік-батыс бағытында, 10000м-ден 11500м
дейінгі арақашықтықта тереңдей түседі.
Төменгі перм- триас кешенінің құрылысы.
Қарастырып отырған кешеннің ерекшелігі, б және V1 шағылу жиектеріне
байланысты ашылған құрылымдық карталар, сәйксінше кешеннің табаны мен
жабынын сипаттайды. Геология-геофизикалық талдау мәліметтері, бұл кешеннің
құрылымдық жобасын үстінде жатқан мезозой-кайназой түзілімдерімен сәйкес
келетінін көрсетеді. Төменгі перм-триас және юралық-борлы кешендер бір-
бірімен тығыз және палеотектоникалық қатынасымен байланысқан. Жылжу
шамасына қарай шығыстан батыс бағытта, Солтүстік-Үстірт иілу аумағының
остік бөлігіне қанат аумақтарынан, қима жүйелі түрде едәуір көне
қыртыстармен өскен: бастапқыда бор түзілімдерінің астынан юралық түзілімдер
пайда болып, одан соң – орта триастық, жоғарғы перм-төменгі триас және
айтарлықтай иілген аумақтарда төменгі пермь түзілімдері шығады. Оларға қоса
көрсетілген кешеннің аумақтық және локальды құрылымдардың қарама- қатынасы
және оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz