Каспий теңізінің құрлықтық шельфінің минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Құрлықтық шельфтің минералды ресурстарын игеру сұрақтарын реттейтін халықаралық шарттардың жалпы талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Халықаралық құқықта Әлем мұхитының минералды ресурстарын игеру ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Құрлықтық шельфтің ресурстарын делимитациялау мен игеру сұрақтары бойынша мемлекеттердің халықаралық тәжірибесі ... ... ...14
2. Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий маңы мемлекеттерінің халықаралық құқықтық ұстанымы ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Теңіздің минералды ресурстарын игерудің алғышарты ретінде Каспий құқықтық мәртебесін реттеу мәселесі. ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Каспий минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий маңы мемлекеттерінің ұстанымы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3. Каспий минералды ресурстарын әлемдік сауда рыноктарына тасымалдаудың саяси.құқықтық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.4. Каспий аймағының минералды ресурстарының Каспий теңізінің қауіпсіздігіне әсері ... ... ... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ...69
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
1. Құрлықтық шельфтің минералды ресурстарын игеру сұрақтарын реттейтін халықаралық шарттардың жалпы талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Халықаралық құқықта Әлем мұхитының минералды ресурстарын игеру ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Құрлықтық шельфтің ресурстарын делимитациялау мен игеру сұрақтары бойынша мемлекеттердің халықаралық тәжірибесі ... ... ...14
2. Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий маңы мемлекеттерінің халықаралық құқықтық ұстанымы ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Теңіздің минералды ресурстарын игерудің алғышарты ретінде Каспий құқықтық мәртебесін реттеу мәселесі. ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Каспий минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий маңы мемлекеттерінің ұстанымы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3. Каспий минералды ресурстарын әлемдік сауда рыноктарына тасымалдаудың саяси.құқықтық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.4. Каспий аймағының минералды ресурстарының Каспий теңізінің қауіпсіздігіне әсері ... ... ... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ...69
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа мемлекеттердің қалыптасуымен және Каспий бассейні төңірегінде жағдайдың өзгеруімен Каспий мәселесінің құқықтық сұрақтары қазіргі заң ғылымында маңызды орындардың бірін алып отыр. Бұл Каспий мәртебесінің анықталмағандығымен, мұнаймен байланысты жаңа мүмкіндіктердің ашылуымен, мүдделердің өсуімен, сондай-ақ, осы аймақтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігімен түсіндіріледі.
Каспий теңізінің минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері астарында оның мәртебесін анықтау мәселесі жатыр. Дәлірек айтсақ, мәртебесін көл немесе теңіз ретінде анықтау емес, жағалау мемлекеттің теңіздің бай көмірсутегі ресурстарына юрисдикциясының сипатын анықтауға саяды, яғни теңізді ұлттық секторларға бөлу немесе кондоминиум режимін бекіту. Қазақстан Республикасының ұстанымы 19 шілде 1994 жылы алғаш рет жарияланды. Қазақстан тарабы Каспийге теңіз мәртебесін беруді жөн деп тапты. Бұл Каспий теңізіне қатысты 1982 жылғы теңіз құқы туралы БҰҰ Конвенциясының қолданылуын білдіріп, автоматты түрде теңіз бен оның пайдалы қазбаларын пайдалану бойынша көптеген мәселелерді шешер еді. Ал көл мәртебесін беру көлдерді делимитациялау мен жағалау мемлекеттердің қызметін реттеу тәжірибесінің жеткіліксіздігі себебінен пайда болуы мүмкін мәселелерді шешуде қосымша ережелер қабылдауды қажет етеді, бұл жағалау мемлекеттерге үлкен жүк артады.
Минералды ресурстарды игерудің бірден-бір мәселесі - шикізатты әлем рыноктарына тасымалдау. Ашық теңізге қол жетпей және мұнайды әлем рыноктарында сатпай, бұл аймақтың болашақта дамуы мүмкін емес. Қазақстанда әлем рыноктарына жолы мүлдем жоқ деп айтуға болмайды. Магистралды жолдар бар, бірақ олардың барлығы Ресей территориясымен өтеді. Бұл Қазақстанды Ресейге тәуелді етеді. Қазақстанға мұнай тасымалдаудың әртүрлі бағыттағы баламалы жолдар қажет. Сондай-ақ, ол жолдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдау қажет.
Каспий теңізінің минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері астарында оның мәртебесін анықтау мәселесі жатыр. Дәлірек айтсақ, мәртебесін көл немесе теңіз ретінде анықтау емес, жағалау мемлекеттің теңіздің бай көмірсутегі ресурстарына юрисдикциясының сипатын анықтауға саяды, яғни теңізді ұлттық секторларға бөлу немесе кондоминиум режимін бекіту. Қазақстан Республикасының ұстанымы 19 шілде 1994 жылы алғаш рет жарияланды. Қазақстан тарабы Каспийге теңіз мәртебесін беруді жөн деп тапты. Бұл Каспий теңізіне қатысты 1982 жылғы теңіз құқы туралы БҰҰ Конвенциясының қолданылуын білдіріп, автоматты түрде теңіз бен оның пайдалы қазбаларын пайдалану бойынша көптеген мәселелерді шешер еді. Ал көл мәртебесін беру көлдерді делимитациялау мен жағалау мемлекеттердің қызметін реттеу тәжірибесінің жеткіліксіздігі себебінен пайда болуы мүмкін мәселелерді шешуде қосымша ережелер қабылдауды қажет етеді, бұл жағалау мемлекеттерге үлкен жүк артады.
Минералды ресурстарды игерудің бірден-бір мәселесі - шикізатты әлем рыноктарына тасымалдау. Ашық теңізге қол жетпей және мұнайды әлем рыноктарында сатпай, бұл аймақтың болашақта дамуы мүмкін емес. Қазақстанда әлем рыноктарына жолы мүлдем жоқ деп айтуға болмайды. Магистралды жолдар бар, бірақ олардың барлығы Ресей территориясымен өтеді. Бұл Қазақстанды Ресейге тәуелді етеді. Қазақстанға мұнай тасымалдаудың әртүрлі бағыттағы баламалы жолдар қажет. Сондай-ақ, ол жолдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдау қажет.
1. Халықаралық-құқықтық актілер:
1.1.Конвенция ООН по международному морскому праву 1982 года.
1.2.Договор между РСФСР и Персией от 26 февраля 1921года.
1.3.Договор о торговле и мореплавании между СССР и Ираном от 25 марта 1940 года.
1.4.Договор о сотрудничестве и взаимной помощи между Республикой Казахстан и Российской Федерации от 25 мая 1992 года.
1.5.Соглашение между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о разграничении дна северной части Каспийского моря в целях осуществления суверенных прав на недропользование от 6 июля 1998 года.
1.6.Декларация о вечной дружбе и союзничестве от 6 июля 1998 года.
1.7.Декларация между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о сотрудничестве на Каспийском море от 9 октября 2000г.
1.8.Совместное заявление президентов Республики Казахстан и Российской Федерации о сотрудничестве по использованию Каспийского моря от 27 апреля 1996 года.
1.9.Проект Соглашения между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о точке стыка линий разграничения сопредельных участков дна Каспийского моря
2. Ғылыми әдебиет:
2.1.Барсегов Ю.Г. Мировой океан: право, политика, дипломатия. Москва: Транспорт, 1983г.
2.2.Butler W.E. The law of the soviet territorial waters. A case stude of maritime legislation and practice. N.Y..W..L. 168.
2.3.Блищенко И.П. Прецеденты в международном праве. – Москва: Международные отношения, 1997г.
2.4.Борзиков О. Првавовые вопросы делимитации территориального моря. Москва: Светоч, 1973г.
2.5.Броунли Я.Международное право. Москва: Прогресс. 1977г. кн. 1.
2.6.Бунич П.Г. Экономика мирового океана: ресурсы, их освоение, эклогия, право. Москва: Наука, 1977г.
2.7.Военно-морской международно-правовой справочник / Сост. Белли В.А. Москва: Военмориздат. 1940г. кн.2. 1957г.
2.8.Военный словарь международного морского права. Под. ред. Горшкова Г.С. Москва: Воениздат, 1985г.
2.9.Волосов М., Розина Т. Правовой режим континентального шельфа.Москва: Знание, 1974г.
2.10.Высоцкий А.Ф. Морской регионализм. Киев:Наукова думка, 1986г. Dinch N.Q., Dailer P., Pellet A. Droit international public P., 1980. p 45, 57, 604.
2.11.Глазунов Г.А., Марков Ю.Б. к вопросу о режиме замкнутых и полузамкнутых морей в современном международном праве. Международно-правовые проблемы Мирового океана на современном этапе. Москва: Транспорт, 1976г.
2.12.Захарова Р.Ф. Правовой режим подводных трубопроводов. Вопросы международного морского и воздушного права – Москва: Транспорт, 1979г.
2.13.Калинкин Г.Ф., Островский Я.А. Морское дно: кому оно принадлежит? Москва: Прогресс, 1970г.
2.14.Касенов У. Каспийское море: правовой статус, нефть и международная безопасность. Алматы: Кайнар. 1998г.
2.15.Клименко Б.М. Государственная территория. Москва: Международные отношения, 1974г.
2.16.Коломбос Д. Международное морское право. Москва: Юридическая литература, 1975г.
2.17.Колодкин А.Л. мировой океан. Международно-правовой режим. Москва: Прогресс, 1973г.
2.18.Комаровский Л.А., Ульяницкий В.А. Международное право. Москва: Прогресс, 1908г.
2.19.Корзун В.А. Биоресурсы мирового океана: международные аспекты. Москва: Светоч, 1991г.
2.20.Мамедов Р.Ф. международно-правовой режим Каспийского моря: Автореф. Дис. канд. – Москва, 1989г.
2.21.Мартенс Ф. Современное международное право цивилизованных народов. Санкт-Петербург 1904г. т.1.
2.22.Международное право. Под. ред. Ю.Н.Колосова, Кузнецова. Москва: Международные отношения, 1998г.
2.23.Международное право. под. ред. Г.И.Тункина. Москва: Юридическая литература. 1974г.
2.24.Мешер В.Ф. Советское морское право. Москва: Транспорт. 1980г.
2.25.Мировой океан и международное право. Правовой режим морских прибрежных пространств. Под. ред. Мовчан А.П., Янков А. Москва: Наука, 1987г.
2.26.Мовчан А.П. международное морское право. Москва: Наука, 1997г.
2.27.Молодцов С.В. Международное право. Москва: Международные отношения, 1957г.
2.28.Молодцов С.В. Международно-правовой режим открытого моря и континентального шельфа. – Москва: Международные отношения, 1960г.
2.29.Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. Алматы: Сак, 2003ж.
2.30.Николаев А.Н. Проблема территориальных вод в международном праве. – Москва: Юридическая литература, 1954г.
2.31.Опенгейм Л. Международное право. Т.2. Москва: Наука, 1949г.
2.32.Родионова В.А. Территория в международном праве. Москва: Наука, 1974г.
2.33.Салимгерей А.А. Дис. Канд. Правовые аспекты участия Казахстана в определении статуса Каспийского моря. Алматы, 2000г.
2.34.Салимгерей А.А., Ерджанов Т.К., Сарсембаев М.А. Морское право и внутриконтинентальные государства. Алматы: Данекер, 2000г.
2.35.Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций, заключенных СССР с иностранными государствами. Москва: Госполитиздат. 1956г. Выпуск Х.
2.36.Свиридов Э.П. Границы континентального шельфа. Москва: Прогресс, 1981г.
2.37.Словарь международного морского права. Москва: Воениздат. 1985г.
2.38.Спивакова Т.И. Право и природные ресурсы прибрежных зон. Некоторые тенденции в международном морском праве. Москва: Транспорт, 1978г.
2.39.Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации – Алматы: Сак, 2000г.
2.40.Уусталь А.Т. Международно-правовой режим территориальных и внутренних морских вод. – Тарту, 1958г.
2.41.Шестопалов В.Я. Проблема делимитации континентального шельфа Персидского залива. Москва: Наука, 1982г.
3.Мерзімдік басылым:
3.1. Аскеров Э.И., Лазарев М.И. Нефтяные камни Азербайджана: правовой
аспект// Советское государство и право. 1975г. №12
3.2. Барсегов Ю.Г. Статус Каспия: Внутриконтинентальное или межнациональное озеро // Мысль, 1998г. №5
3.3. Гасанов Г. Позиция Азербайджана // Нефть России – Нефтегазовая вертикаль.№2 1998г.
3.4. Гасанов Г. Позиция Азербайджана // Нефть России -Нефтегазовая вертикаль.№2. 1998г.
3.5. Гиззатов В.Х. Правовой статус Каспийского моря: кондоминиум или делимитация // Казахстан и мировое сообщество – 1996г.№1
3.6. Дабири М.Р. Правовой режим Каспийского моря: экономическое развитие региона на основах добрососедства в новых условиях // Казахстан и мировое сообщество. – 1995г. №1.
3.7. Дьяченко С.Б. Проблема правового статуса Каспийского моря // Московский журнал международного права. – 1995г. №3
3.8. Егизбаева Ж. Каспийский вопрос // Саясат 1999г. №2.
3.9. Касенов У.Т. Перемена Российской позиции в каспийском вопросе может быть вызвана информацией о наличии больших запасов углеводорода на российском участке шельфа // Панорама, №15. 17 апреля 1998г.
3.10.Клокова П., Бурый А., Куда потечет казахстанская нефть // Компания 1998г. №6
3.11.Ковалев Ф.Н. Нефть, Каспий и Россия. // Международная жизнь – Москва, 1997. №4.
3.12.Мамедов Р.Ф. Новые предложения России по поводу определения международно-правого статуса Каспийского моря // Московский международно-правовой журнал 3/2001/12.
3.13.Мерзляков Ю. Правовой статус Каспийского моря // Международная жизнь. 1998,
3.14.Mohammed-Reza Dabırı. A new approach to the legal regıme of the Caspıan sea as a basıs for peace and development // The Iranıah Journal of International Affairs №28 1994.
3.15.Нургожин М. Пять стран, одно море и много, много нефти // Деловая неделя. №15, 17 апреля 1998г.
3.16.Пастухов Д. Море раздора? // Континент 2001г. 29август-11 сентябрь.
3.17.Смирнов С. Нефть и газ Казахстана: 10 лет самостоятельного развития. // Континент 2001г. 26 сентября - 9 октября.
3.18.Тимурина О.П. Мировой экономический кризис и падение цены на нефть повышают шансы на достижение компромисса между прикаспийскими странами. // Панорама. №30. 7 августа1998г.
1.1.Конвенция ООН по международному морскому праву 1982 года.
1.2.Договор между РСФСР и Персией от 26 февраля 1921года.
1.3.Договор о торговле и мореплавании между СССР и Ираном от 25 марта 1940 года.
1.4.Договор о сотрудничестве и взаимной помощи между Республикой Казахстан и Российской Федерации от 25 мая 1992 года.
1.5.Соглашение между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о разграничении дна северной части Каспийского моря в целях осуществления суверенных прав на недропользование от 6 июля 1998 года.
1.6.Декларация о вечной дружбе и союзничестве от 6 июля 1998 года.
1.7.Декларация между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о сотрудничестве на Каспийском море от 9 октября 2000г.
1.8.Совместное заявление президентов Республики Казахстан и Российской Федерации о сотрудничестве по использованию Каспийского моря от 27 апреля 1996 года.
1.9.Проект Соглашения между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о точке стыка линий разграничения сопредельных участков дна Каспийского моря
2. Ғылыми әдебиет:
2.1.Барсегов Ю.Г. Мировой океан: право, политика, дипломатия. Москва: Транспорт, 1983г.
2.2.Butler W.E. The law of the soviet territorial waters. A case stude of maritime legislation and practice. N.Y..W..L. 168.
2.3.Блищенко И.П. Прецеденты в международном праве. – Москва: Международные отношения, 1997г.
2.4.Борзиков О. Првавовые вопросы делимитации территориального моря. Москва: Светоч, 1973г.
2.5.Броунли Я.Международное право. Москва: Прогресс. 1977г. кн. 1.
2.6.Бунич П.Г. Экономика мирового океана: ресурсы, их освоение, эклогия, право. Москва: Наука, 1977г.
2.7.Военно-морской международно-правовой справочник / Сост. Белли В.А. Москва: Военмориздат. 1940г. кн.2. 1957г.
2.8.Военный словарь международного морского права. Под. ред. Горшкова Г.С. Москва: Воениздат, 1985г.
2.9.Волосов М., Розина Т. Правовой режим континентального шельфа.Москва: Знание, 1974г.
2.10.Высоцкий А.Ф. Морской регионализм. Киев:Наукова думка, 1986г. Dinch N.Q., Dailer P., Pellet A. Droit international public P., 1980. p 45, 57, 604.
2.11.Глазунов Г.А., Марков Ю.Б. к вопросу о режиме замкнутых и полузамкнутых морей в современном международном праве. Международно-правовые проблемы Мирового океана на современном этапе. Москва: Транспорт, 1976г.
2.12.Захарова Р.Ф. Правовой режим подводных трубопроводов. Вопросы международного морского и воздушного права – Москва: Транспорт, 1979г.
2.13.Калинкин Г.Ф., Островский Я.А. Морское дно: кому оно принадлежит? Москва: Прогресс, 1970г.
2.14.Касенов У. Каспийское море: правовой статус, нефть и международная безопасность. Алматы: Кайнар. 1998г.
2.15.Клименко Б.М. Государственная территория. Москва: Международные отношения, 1974г.
2.16.Коломбос Д. Международное морское право. Москва: Юридическая литература, 1975г.
2.17.Колодкин А.Л. мировой океан. Международно-правовой режим. Москва: Прогресс, 1973г.
2.18.Комаровский Л.А., Ульяницкий В.А. Международное право. Москва: Прогресс, 1908г.
2.19.Корзун В.А. Биоресурсы мирового океана: международные аспекты. Москва: Светоч, 1991г.
2.20.Мамедов Р.Ф. международно-правовой режим Каспийского моря: Автореф. Дис. канд. – Москва, 1989г.
2.21.Мартенс Ф. Современное международное право цивилизованных народов. Санкт-Петербург 1904г. т.1.
2.22.Международное право. Под. ред. Ю.Н.Колосова, Кузнецова. Москва: Международные отношения, 1998г.
2.23.Международное право. под. ред. Г.И.Тункина. Москва: Юридическая литература. 1974г.
2.24.Мешер В.Ф. Советское морское право. Москва: Транспорт. 1980г.
2.25.Мировой океан и международное право. Правовой режим морских прибрежных пространств. Под. ред. Мовчан А.П., Янков А. Москва: Наука, 1987г.
2.26.Мовчан А.П. международное морское право. Москва: Наука, 1997г.
2.27.Молодцов С.В. Международное право. Москва: Международные отношения, 1957г.
2.28.Молодцов С.В. Международно-правовой режим открытого моря и континентального шельфа. – Москва: Международные отношения, 1960г.
2.29.Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. Алматы: Сак, 2003ж.
2.30.Николаев А.Н. Проблема территориальных вод в международном праве. – Москва: Юридическая литература, 1954г.
2.31.Опенгейм Л. Международное право. Т.2. Москва: Наука, 1949г.
2.32.Родионова В.А. Территория в международном праве. Москва: Наука, 1974г.
2.33.Салимгерей А.А. Дис. Канд. Правовые аспекты участия Казахстана в определении статуса Каспийского моря. Алматы, 2000г.
2.34.Салимгерей А.А., Ерджанов Т.К., Сарсембаев М.А. Морское право и внутриконтинентальные государства. Алматы: Данекер, 2000г.
2.35.Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций, заключенных СССР с иностранными государствами. Москва: Госполитиздат. 1956г. Выпуск Х.
2.36.Свиридов Э.П. Границы континентального шельфа. Москва: Прогресс, 1981г.
2.37.Словарь международного морского права. Москва: Воениздат. 1985г.
2.38.Спивакова Т.И. Право и природные ресурсы прибрежных зон. Некоторые тенденции в международном морском праве. Москва: Транспорт, 1978г.
2.39.Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации – Алматы: Сак, 2000г.
2.40.Уусталь А.Т. Международно-правовой режим территориальных и внутренних морских вод. – Тарту, 1958г.
2.41.Шестопалов В.Я. Проблема делимитации континентального шельфа Персидского залива. Москва: Наука, 1982г.
3.Мерзімдік басылым:
3.1. Аскеров Э.И., Лазарев М.И. Нефтяные камни Азербайджана: правовой
аспект// Советское государство и право. 1975г. №12
3.2. Барсегов Ю.Г. Статус Каспия: Внутриконтинентальное или межнациональное озеро // Мысль, 1998г. №5
3.3. Гасанов Г. Позиция Азербайджана // Нефть России – Нефтегазовая вертикаль.№2 1998г.
3.4. Гасанов Г. Позиция Азербайджана // Нефть России -Нефтегазовая вертикаль.№2. 1998г.
3.5. Гиззатов В.Х. Правовой статус Каспийского моря: кондоминиум или делимитация // Казахстан и мировое сообщество – 1996г.№1
3.6. Дабири М.Р. Правовой режим Каспийского моря: экономическое развитие региона на основах добрососедства в новых условиях // Казахстан и мировое сообщество. – 1995г. №1.
3.7. Дьяченко С.Б. Проблема правового статуса Каспийского моря // Московский журнал международного права. – 1995г. №3
3.8. Егизбаева Ж. Каспийский вопрос // Саясат 1999г. №2.
3.9. Касенов У.Т. Перемена Российской позиции в каспийском вопросе может быть вызвана информацией о наличии больших запасов углеводорода на российском участке шельфа // Панорама, №15. 17 апреля 1998г.
3.10.Клокова П., Бурый А., Куда потечет казахстанская нефть // Компания 1998г. №6
3.11.Ковалев Ф.Н. Нефть, Каспий и Россия. // Международная жизнь – Москва, 1997. №4.
3.12.Мамедов Р.Ф. Новые предложения России по поводу определения международно-правого статуса Каспийского моря // Московский международно-правовой журнал 3/2001/12.
3.13.Мерзляков Ю. Правовой статус Каспийского моря // Международная жизнь. 1998,
3.14.Mohammed-Reza Dabırı. A new approach to the legal regıme of the Caspıan sea as a basıs for peace and development // The Iranıah Journal of International Affairs №28 1994.
3.15.Нургожин М. Пять стран, одно море и много, много нефти // Деловая неделя. №15, 17 апреля 1998г.
3.16.Пастухов Д. Море раздора? // Континент 2001г. 29август-11 сентябрь.
3.17.Смирнов С. Нефть и газ Казахстана: 10 лет самостоятельного развития. // Континент 2001г. 26 сентября - 9 октября.
3.18.Тимурина О.П. Мировой экономический кризис и падение цены на нефть повышают шансы на достижение компромисса между прикаспийскими странами. // Панорама. №30. 7 августа1998г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:
Диплом жұмысы
Каспий теңізінің құрлықтық шельфінің минералды ресурстарын игерудің
құқықтық мәселелері
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Құрлықтық шельфтің минералды ресурстарын игеру сұрақтарын реттейтін
халықаралық шарттардың жалпы талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Халықаралық құқықта Әлем мұхитының минералды ресурстарын
игеру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Құрлықтық шельфтің ресурстарын делимитациялау мен игеру сұрақтары
бойынша мемлекеттердің халықаралық тәжірибесі ... ... ...14
2. Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий
маңы мемлекеттерінің халықаралық құқықтық
ұстанымы ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Теңіздің минералды ресурстарын игерудің алғышарты ретінде Каспий
құқықтық мәртебесін реттеу мәселесі.
... ... ... ... ... ... ... ...23
1. Каспий минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий маңы
мемлекеттерінің ұстанымы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2. Каспий минералды ресурстарын әлемдік сауда рыноктарына тасымалдаудың
саяси-құқықтық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .51
2.4. Каспий аймағының минералды ресурстарының Каспий теңізінің
қауіпсіздігіне әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . .69
Библиография
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа мемлекеттердің қалыптасуымен және
Каспий бассейні төңірегінде жағдайдың өзгеруімен Каспий мәселесінің
құқықтық сұрақтары қазіргі заң ғылымында маңызды орындардың бірін алып
отыр. Бұл Каспий мәртебесінің анықталмағандығымен, мұнаймен байланысты жаңа
мүмкіндіктердің ашылуымен, мүдделердің өсуімен, сондай-ақ, осы аймақтың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігімен түсіндіріледі.
Каспий теңізінің минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері
астарында оның мәртебесін анықтау мәселесі жатыр. Дәлірек айтсақ,
мәртебесін көл немесе теңіз ретінде анықтау емес, жағалау мемлекеттің
теңіздің бай көмірсутегі ресурстарына юрисдикциясының сипатын анықтауға
саяды, яғни теңізді ұлттық секторларға бөлу немесе кондоминиум режимін
бекіту. Қазақстан Республикасының ұстанымы 19 шілде 1994 жылы алғаш рет
жарияланды. Қазақстан тарабы Каспийге теңіз мәртебесін беруді жөн деп
тапты. Бұл Каспий теңізіне қатысты 1982 жылғы теңіз құқы туралы БҰҰ
Конвенциясының қолданылуын білдіріп, автоматты түрде теңіз бен оның пайдалы
қазбаларын пайдалану бойынша көптеген мәселелерді шешер еді. Ал көл
мәртебесін беру көлдерді делимитациялау мен жағалау мемлекеттердің қызметін
реттеу тәжірибесінің жеткіліксіздігі себебінен пайда болуы мүмкін
мәселелерді шешуде қосымша ережелер қабылдауды қажет етеді, бұл жағалау
мемлекеттерге үлкен жүк артады.
Минералды ресурстарды игерудің бірден-бір мәселесі - шикізатты әлем
рыноктарына тасымалдау. Ашық теңізге қол жетпей және мұнайды әлем
рыноктарында сатпай, бұл аймақтың болашақта дамуы мүмкін емес. Қазақстанда
әлем рыноктарына жолы мүлдем жоқ деп айтуға болмайды. Магистралды жолдар
бар, бірақ олардың барлығы Ресей территориясымен өтеді. Бұл Қазақстанды
Ресейге тәуелді етеді. Қазақстанға мұнай тасымалдаудың әртүрлі бағыттағы
баламалы жолдар қажет. Сондай-ақ, ол жолдардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету бойынша шаралар қабылдау қажет.
Каспийді тек жағалау мемлекеттердің ғана емес, АҚШ, Қытай, Ресей, Иран
сияқты ірі мемлекеттердің стратегиялық мүдделері түйіскен жер деп жариялап
қойды.[1] Табылған және болжанатын мұнайдың ірі қоры бұл аймақты екінші
Парсы шығанағына айналдыруы мүмкін. Каспий теңізінің тәжірибесінде мұнай
кен орындарына қатысты өз мүдделерін қорғап қалу мақсатында мемлекеттер
“кез келген әдістерді” қолданатынын да жариялаған еді.[2] Бұл әрине алдын
алмаса, жаңа қақтығыстардың болу мүмкіндігін жоймайды. Сондай-ақ, АҚШ-ның
Каспий теңізін өз мүдделерімен байланыстыруынан жақын болашақта “зұлымдық
белдеуі” тізімінің Ирак және Солтүстік Кореямен алғы орындарын алып отырған
көршілес Иранға әскери күштерін жөнелту қаупін жоққа шығаруға болмайды. Бұл
Каспий теңізі жағалауы арқылы көршілес жатқан мемлекеттерге өз әсерін
тигізері анық.
КСРО ыдырағаннан кейін әлем картасында пайда болған жаңа мемлекеттердің
экономикалары құлдыраған еді. Ал Каспий бассейнімен байланысты ашылған жаңа
мүмкіндіктер экономиканы дағдарыстан шығарудың негізгі тірегі еді.
Қазақстан үшін де Каспийдің маңыздылығы – экономикасын демеуде, басқа
саладағы инфрақұрылымды қолдауда. Сейсмикалық зерттеулердің нәтижесінде
Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінде қор 10 млрд.тонна мұнай мен 2
трлн.метр3 газдан тұратыны белгілі болды.[3] салыстыратын болсақ, егер тек
Тенгиз кен орнында 1 млрд.тонна мұнай табылса, осы көлемдегі он кен орны
барын айтуға болады. Мұнай қоры бойынша Каспий теңізі Парсы шығанағынан
кейін тұр, бірақ Солтүстік теңіздің қорынан екі есе асып түседі.
Зерттеу мақсаты. Дипломдық жұмыстың көзделген мақсаты - теоретикалық,
нормативтік және эмпирикалық материалдарды талдау мен зерттеу және осының
негізінде мемлекеттердің Каспий ресурстарын игерудегі қызметінің құқықтық
жақтарын жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізу. Мақсатына жету үшін автор
келесі талаптарды алға қояды:
- 1982 жылғы теңіз құқы туралы БҰҰ Конвенциясына және мемлекеттердің
көл мәртебесін бекітудегі тәжірибесін талдау. Соған сәйкес, Каспий
су айдынынының ерекшеліктерін көрсете отырып, оған теңіз мәртебесін
берудің артықшылықтарын келтіру;
- Каспий мәртебесі және 1991 жылға дейін минералды ресурстарды игеруді
реттеуге қатысты ИРИ мен КСРО арасындағы шарттық тәжірибеге талдау
жасау, сондай-ақ оның Каспий аймағында қалыптасқан жаңа геосаяси
жағдайға қолдану мүмкіндігін зерделеу;
- Қазақстанның Каспий мұнайын әлемдік рыноктарға тасымалдаудың
құқықтық мәселелеріне талдау жасау;
- теңіз құрлықтық шельфінің ресурстарын игерудің алғышарты ретінде
Каспий аймағының қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңыздылығын
зерделеу.
Әдістемелік негізі мен қайнар көздері. Дипломдық жұмыста заң ғылымында
қолданылатын құқықтық түсініктерді талдаудың жалпы юридикалық әдістері
қолданылады: реми-құқықтық, салыстырмалы-құқықтық және тарихи-құқықтық.
Дипломдық жұмыс нормативтік негізі ретінде: Совет-Иран келісімдері,
1982 жылғы теңіз құқы туралы БҰҰ Конвенциясы, 1958 жылғы құрлықтық шельф
туралы Конвенция, Қазақстан мен Ресейдің Каспий теңізінің құқықтық
мәртебесі туралы Конвенция жобалары, халықаралық өзен мен көлдер мәртебесі
туралы мемлекетаралық келісімдер, құрлықтық шельфте мемлекеттердің
қызметіне қатысты құжаттар мен өзге де су айдындарын пайдалану туралы,
теңіз кеңістіктерін делимитациялау, қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша
халықаралық құжаттарға, сондай-ақ Қазақстан Республикасы ұлттық заңдылығына
сүйенеді.
Дипломдық жұмыста автор Ресей мен қазақстандық халықаралық құқық
ғылымының теоретикалық ережелері мен қорытындыларын да пайдаланады.
Мысалға, Ю.Н.Колосов, С.В.Молодцов, Л.А.Иванащенко, И.П.Блищенко,
В.Я.Шестопалов, Б.М.Клименко, Р.Ф.Захарова, қазақстандық ғалымдардан
Н.Ә.Назарбаев, Қ.Т.Тоқаев, М.А.Сәрсембаев, Ж.М.Аманжолов, А.А.Сәлімгерей,
У.Т.Қасенов, В.Х.Ғиззатов, К.С.Мауленов жұмыстарын атауға болады. Батыс
халықаралық-құқықтық әдебиетінен Л.Опенгейм, В.Е.Батлер, Х.Лаутерпахт,
Я.Броунли, Д.Коломбос, Ф.Пондавен жұмыстары қолданылды.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Қазақстандық халықаралық-құқытық ғылымда
“Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін анықтауда Қазақстанның қатысуының
құқықтық жақтары” атты А.А.Сәлімгерейдің диссертациялық жұмысын ерекше атап
кеткен жөн. Жұмысында автор Каспий мәртебесін анықтау мәселесін барлық
қырларынан қарастырады. Жұмысында автор Каспий бассейнін теңіз ретінде
қараудың барлық негіздемелерін келтіреді. Сондай-ақ совет халықаралық
құқық ғылымында әзірбайжандық заңгер Р.Ф.Мамедовтың “Каспий теңізінің
халықаралық-құқықтық режимі” атты жұмысын келтіруге болады. Бірақ мұнда
Каспийді көл деп есептеудің негізі келтіріледі. Осы екі жұмыс та дипломдық
жұмысты жазуда үлкен септігін тигізді.
Ғылыми жаңалығы. Барлық Каспий маңы мемлекеттерінің ұстанымы жағынан
Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру мәселесі халықаралық және
мемлекеттік теория мен тәжірибені ескере отырып комплексті түрде
зерттеледі. Солайша автор келесі қорытындыларды қорғауды көздейді:
- жұмыста әрбір мемлекеттің бұл мәселеге қатысты ұстанымы
дәйектелгендігі, негізделгендігі ескеріледі;
- халықаралық құқықтық теорияны зерделеу барысында 1982 жылғы теңіз
құқы туралы БҰҰ Конвенциясын қолданған ең тиімді, ол мемлекеттердің
теңізде қызметін реттеуде көптеген мәселелерді автоматты түрде
шешеді деген қорытындыға келуге болады. Бірақ мұнда міндетті түрде
Каспий теңізінің ерекше тарихы мен геосаяси және географиялық
жағдайын ескеру керектігін айта кеткен жөн;
- 1921-1940 жылғы шарттарды зерттей келе, бұл шарттар Каспийдің
қазіргі жағдайын реттеуге сәйкес келмейді деген қорытынды жасалады.
Олар мемлекеттердің минералды ресурстарды игеру бойынша қызметін
толық көлемде реттемейді және пайда болған халықаралық құқықтың жаңа
субъектілеріне қатысты юридикалық күші жоқ.
- Мемлекетердің тәжірибесін зерттеу негізінде Каспий бастан-ақ de
facto теңіз болып есептелген деген қорытынды жасалады. Бірақ
мәртебесі нақты бекітілмегендіктен, Каспийді теңіз немесе көл
ретінде санауға қатысты дау туындайды. Жұмыста Каспийге қатысты көл
мәртебесін бекіту тиімсіз екендігінің негіздері келтіріледі. Ол
мемлекеттерге жаңа ережелерді қалыптастырумен байланысты қосымша
міндет артып, теңіз ресурстарын игеруде, мұнай құбырларын өткізуде,
кеме қатынасы мен балық аулауда, өзге де қызметте қиыншылықтар мен
даулар тудыруы мүмкін. Ал 1982 жылғы теңіз құқы туралы БҰҰ
Конвенциясы бірнеше жылдар бойы көпшілік мемлекеттердің тәжірибесін
жиып келген жалпы қолдау тапқан халықаралық теңіз құқының негізгі
құжаты;
- Талдаудың нәтижесінде теңіздің су мен ауа қабатын ортақ пайдалануда
қалдыра отырып, түбін модификациялы медиана сызығымен сабақтастыра
отырып, түзу сызықтармен бөлу ең тиімді деп танылып отыр. Бұл
біріншіден Каспий экологиясын қорғауға, екіншіден жағалау
мемлекеттердің ынтымақтастығы мен кеме қатынасының еркіндігін
қамтамасыз етуге бағытталған шешім екені дәйектеледі;
- Зерттеуде барлық мүмкін және іске қосылған мұнай тасымалы
бағыттарына талдау жасалады. Осы бағыттардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде жағалау мемлекеттердің ынтымақтастығына ерекше рөл
бөлінеді;
- Каспий мұнайы төңірегіндегі жағдайды зерделей отырып, аймақтың
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің және болуы мүмкін қақтығыстардың
алдын алудың құқықтық механизмдерінің қажеттілігі туралы ұсыныс
негізделеді.
Зерттеу пәнін Каспий маңы мемлекеттерінің теңіз құрлықтық шельфінің
минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері құрайды.
Тәжірибелік маңызы. Каспий теңізінің құрлықтық шельф минералды
ресурстарын игеруге қатысты сұрақтардың ғылыми зерттелуіне үлес қосу.
1. Құрлықтық шельфтің минералды ресурстарын игеру сұрақтарын реттейтін
халықаралық шарттардың жалпы талдауы
1.1. Халықаралық құқықта Әлемдік мұхит минералды ресурстарын игеру
Құрлықтық шельфті құрайтын теңіз түбінің құқықтық режимі мемлекеттердің
құрлықтық шельфте қызметін реттеуде негізін құрайтын әртүрлі құжаттарда
анықталған. Теңіз түбінің құқықтық режимі ғылыми техниканың дамуымен соңғы
кезде өзекті сұрақ ретінде БҰҰ қарауына алынды. 1966 жылдан бастап БҰҰ
теңіз түбі мен оның ресурстарын жан-жақты зерделеп келеді. 1966 жылдың
наурызында БҰҰ Экономикалық және Әлеуметтік Кеңесінің сессиясында БҰҰ Бас
Хатшысына теңіз ресурстары және оларды өндіру әдістері туралы жалпы
мәліметке шолу жасау тапсырылды. БҰҰ Бас Ассамблеясының жиырма бірінші
сессиясында бұл сұрақ талқыланып, теңіз ресурстары әлем халықтарының
экономикалық дамуына септігін тигізетіні ерекше белгіленіп ғана қоймай,
табиғи ресурстар туралы білімді кеңейту қажеттігі айтылды. 1967 жылы БҰҰ
жанындағы Мальта тұрақты өкілдігі 17 тамыз 1967 жылы Бас Хатшы атына
меморандум жіберді.[4] Онда бұл сұрақты БҰҰ Бас Ассамблеясының жиырма
екінші сессиясының күн тәртібіне енгізуді сұрады. Мальта теңіз түбін
адамзаттың ортақ мұрасы ретінде жариялап, негізіне келесі қағидалар
алынатын халықаралық шарт дайындауға алғышарт қабылдау ұсынды: ұлттық
юрисдикциядан тыс теңіз түбі қандай нысанда болмасын ешбір мемлекетпен
меншіктелмейді; теңіз түбі БҰҰ Жарғысының қағидалары және мақсаттарына
сәйкес нысанда қолданылу керек; теңіз түбін экономикалық пайдалану адамзат
мүдделеріне сәйкес жүргізілу керек және одан түскен қаржылық пайда ең
алдымен кедей мемлекеттердің дамуын қолдауға жұмсалу керек; бұл аймақта
мемлекеттердің қызметтерін реттеп, бақылайтын және бұл қызметтің шарт
қағидалары және ережелеріне сәйкестігін қамтамасыз етуге шаралар
қабылдайтын, барлық мемлекеттердің атынын теңіз түбіне қамқоршы функциясын
атқаратын халықаралық орган құрылу қажет. Сессия барысында Мальтаның
ұсыныстары талқыланып, халықаралық құқықтың жалпы танылған нормалары және
қағидаларына және ашық теңіз негізгі тұжырымдамасына қайшы келетіндігі
айтылды. Дегенмен, кейінгі қабылданған №2340-Резолюцияда Мальтамен
көтерілген мәселелерге шешім қабылданған жоқ. Оның орнына 35 мемлекеттің
өкілінен тұратын, бұл мәселені зерттейтін арнайы комитет құрылды. Комитет
кейін юридикалық және экономикалық-техникалық сұрақтарды жеке зерттейтін
екі жұмыс тобын құрды.
Теңіз түбінің ресурстарын игеруде мемлекетердің қызметіне қатысты
идеяларды талдайтын болсақ, әрине мемлекеттер барлығының мүдделерін
қанағаттандыратын режимді бекітуге тырысатыны белгілі. Бірақ әр мемлекет
алдымен өз пайдасын ойлайды.
Тұжырымдаманың бірі бойынша, теңіз түбі жағалау мемлекеттердің арасында
бөліну керек.[5] Американдық юрист С.Бернфельдің ойы бойынша: құрлықтық
шельф туралы Конвенцияның мақсаты теңіз түбін жағалау мемлекеттердің
арасында бөлу. Оның негізгі қажеттілігі болашақ қақтығыстың алдын алу
сұрақтары. Заңгердің ойынша Конвенция негізгі мақсатына жете алмағандықтан,
оған қажеттілік те жоқ, оның орнына, бүкіл теңіз түбі мемлекеттер арасында
бөліну керек. Бұл концепция теңіздерді "ұлттық көлге" бөліп икемсіз келді.
Оған қарсы идея бойынша бұл сұрақтарды Женева Конвенциясына сүйене отырып
шешілу керек делінді.[6]
Конвенцияға сәйкес құрлықтық шельфтің сыртқы шекарасы екі белгінің
негізінде анықталады - 200 м. тереңдікте өтетін не бұл шектен аса табиғи
байлықтарды өңдеу мүмкіндігі жеткенге дейін делінген. Демек, ғылыми техника
дамуымен бұл шек ашық теңізге қарай ығыса береді. Ал мемлекет құрлықтық
шельфте табиғи байлықтарды зерттеу және өңдеуде ерекше құқықтарға ие
болғандықтан, бұл құқықтар ашық теңізге де мүмкіндіктің кеңеюімен бірге
тарайды. Бұл тұжырымдама АҚШ, Ұлыбритания, Франция сияқты дамыған
мемлекеттерге үлкен мүмкіндіктер берер еді. Теңіз түбіне мемлекеттер
юрисдикциясын шектеусіз тарату түбін бөлу ғана емес, оған бақылау орнатуға
да әкелер еді. Халықаралық тәжірибемен дәлелденгендей, алдында шектеліп
берілген юрисдикция, яғни біздің жағдайымызда теңіз түбіне тарайтын
юрисдикцияны бекіту кейін егемендікке, яғни бұл аумаққа территориялық сулар
режимін бекітуге әкелуі мүмкін.
Теңіз түбін бөлуде негізделген концепция керек екені белгілі. Женева
Конвенциясы құрлықтық шельфтің шегін нақты анықтамағандықтан оны өз
пайдасына қарай түсіндіру талпыныстары көп. Конференцияда көптеген
делегациялар 550 метр деп ұсынды. Бірақ бұл шек теңізге қарай ұзақ
созылатындықтан қолдау таппады. Сондықтан негізгі белгі ретінде су түбін
қаптайтын 200 метр тереңдік негізге алынды. Су түбіндегі ерекшеліктерді
ескере отырып, Комиссия ауытқуларды да көздеді.[7] Бірақ бірінші бапта
көрсетілгендей, құрлықтық шельф деп жағалауға жанасатын теңіз түбі
аумағының беткі қабаты мен жер қойнауы жатады. Яғни жалпы теңіз түбі емес,
жағалауға жанасатын бөлігі ғана, сондықтан теңіз түбіне мемлекет шексіз
юрисдикциясын тарата алмайды. Американдық заңгер У.Гриффинің айтуы бойынша
құрлықтық шельф “жақындық” біткен жерде бітеді. Құрлықтық шельфке жағалау
мемлекеттің ерекше құқықтары шельфтің жағалау мемлекет территориясының
жалғасы деп есептелуіне негізделеді.
Құрлықтық шельфтің түсінігі ғылыми техниканың дамуымен, теңіз түбі
ресурстарын тиімді пайдалану мүмкіндіктерінің ашылуымен пайда болды.
Құрлықтық шельф ресурстарын игеруде мемлекеттердің әрекеттері территориялық
сулардан тыс теңіз түбі мен оның қойнауына ерекше құқықтарын бекітумен
ұштасты. Алғаш рет талпыныстар АҚШ, кейін Аргентина, Сауд Арабиясы,
Үндістан, Иран, Гондурас әрекеттерінде байқалды.[8] Сол себепті бұл аймақта
мемлекеттер қызметін реттеудің халықаралық құқықтық шараларын қабылдау
қажеттігі туындады. Бұл сұрақпен халықаралық құқықтық комиссия айналысып,
екінші (1950ж.), үшінші (1951ж.), бесінші (1953ж.), сегізінші (1956ж.)
сессияларын арнады. Комиссия құрлықтық шельф туралы Конвенция жобасын
дайындап, 1958 жылы халықаралық құқық бойынша БҰҰ конференциясында
ұсынды.[9] Конференция Конвенция жобасын қабылдап, қол қоюға ашық деп
жариялады. Комиссия бұл мәселені қабылдауға алғанда, алдымен жағалау
мемлекеттердің территориялық сулардан тыс теңіз түбі аймақтарына
юрисдикциясын таратуы құқыққа сәйкестігі сұрағын шешу керек болды. Комиссия
жағалау мемлекет территориялық сулардан тыс жатқан теңіз түбі аймағында жер
қойнауы мен бетіне ондағы табиғи ресурстарды игеру мақсатында юрисдикция
мен бақылауды жүзеге асыра алатын ұстанымда болды.
Нәтижесінде мұндай аймақтарды анықтау қажеттігі туды. Мұндай
аймақтарды кейбір мемлекеттердің ұлттық заңдарында, халықаралық құжаттарда,
ғылыми жұмыстарда қолданылғандай “су асты аймақтары” деп атау ұсынылды.
Бірақ бұл термин қарастырылып жатқан аймақтардың сипатын нақты
анықтамайтындықтан қолдау таппады. Нәтижесінде Комиссия геологиялық
ғылымдағы "құрлықтық шельф" ұғымын таңдауды ұйғарды.[10] Комиссия
мемлекеттердің теңіз түбі пайдалы қазбаларын игеруде құқықтары "құрлықтық
шельфтің" геологиялық сипатына тәуелді етпеу мақсатында "құрлықтық
шельфтің" геологиялық түсінігінен ауытқыды, оған қоса, геолог ғалымдар да
құрлықтық шельфтің шекараларына қатысты әртүрлі ұстанымда болды. Сұрақты
қандай да бір аймақтың құрлықтық шельфке жататындығы және оған сәйкесінше
құқықтың тарайтындығы туралы дауларды болдырмайтындай шешу керек болды.
Комиссия егер құрлықтық шельфтегідей қалыпты жолмен тіпті геологиялық
сипатында құрлықтық шельфке жатпайтын теңіз түбі аймақтарында пайдалы
қазбаларды игеретін болса, қысымшылдық көрсетпеуді әділ деп білді.
Геологиялық сипатта құрлықтық шельфке жатпайтын теңіз түбі аймағында игеру
жұмыстарын жүргізуге мүдделі мемлекетке қандай да бір кері салдар туындамау
керек.[11]
Құрлықтық шельфтің юридикалық түсінігін анықтау оның территориялық
таралу шегі сұрағымен тығыз байланысты. Құрлықтық шельфтің юридикалық
түсінігіне жағалау мемлекетпен жанасатын, бірақ территориялық теңіз
зонасынан тыс жатқан аймақ кіреді, яғни ішкі шегі территориялық теңіз
шекарасынан басталады. Құрлықтық шельфтің сыртқы шегіне қатысты ережелерді
қалыптастыру бірқатар қиыншылықтар тудырды. Алдымен бұл сұрақты халықаралық
құқық комиссиясы қарастырды. Үшінші сессияда дайындаған Конвенцияның
бірінші жобасында Комиссия құрлықтық шельф ұғымын оның игерілу мүмкіндігіне
сүйене отырып анықтады. Және бұл термин қаптайтын су тереңдігі теңіз түбі
мен оның пайдалы қазбаларын игеруге мүмкіндік беретін су түбі
аймақтарындағы пайдалы қазбаларға қатысты. Талқылауда Комиссия 200 метр
тереңдіктегі шекті қолданбауын ғылыми техниканың дамуымен 200 метрден
асатындай жетістіктерге жеткенде болашақта тұрақсыздық тудыратындығымен
түсіндірді. Дегенмен Комиссия кейін бұл шекті мақұлдайды. Оны Комиссия
айқындалмаған бұрынғы мәтіндегі бап кейін түсінбеушілік пен дауға әкелуі
мүмкін деп себептеді. Барлық қажеттіліктерді өтейтін 200 метрдегі шек дәл
осы тереңдікте құрлықтық шельф геологиялық ұғымында тамамдалып, материктік
ойыс басталатындығы белгіленген. Сонымен, сегізінші сессияда Комиссия
айтылған екі белгіні қосып, құрлықтық шельф ретінде жағалауға жанасатын,
бірақ территориялық сулар зонасына енбейтін 200 метрге дейінгі, не одан
асып, пайдалы қазбаларды су қалыңдығы игеруге мүмкіндік беретін тереңдікке
дейінгі теңіз түбінің беті мен қойнауы белгіленеді. Мұндай шешім ұзақ
талқылаудың нәтижесінде қабылданады, өйткені Комиссия мүшесінің көбі "игеру
мүмкіндігі" белгісі алдында қабылдаған 200 метр тереңдік белгісіне
тұрақсыздық енгізетіндіктен қарсы болды.[12] Теңіз түбінің
режимі талқылауға алынғанда жағдай күрделене түсті. 1958 жылы Конвенцияның
құрлықтық шельфке қатысты нақты шекара белгілемеуі және бұл сұрақтағы
әртүрлі тәжірбиелер мемлекеттердің теңіз түбінде қызмет етуін реттеу
мақсатында негізгі құқықтық қағидаларды қалыптастыруда қиындық тудырады.
Құрлықтық шельф режимі шельфтен тыс теңіз түбінің құқықтық статусынан
ерекшелену керек, сондықтан оларды бөлу сызығын нақты анықтай білу қажет.
Сондай-ақ кейбір мемлекеттер конвенцияның ақаулығын пайдаланып, техникасы
кез келген тереңдікте игеруге жарамды деп танып өз құқықтарын теңіз түбінің
шектелмеген аймақтарына таратуға талпынады.
Өзінің соңғы жобасында 1956 жылы Комиссия бақылау мен юрисдикция
терминін "егеменді құқық" терминімен алмастырды, және бұл соңғысы құрлықтық
шельфтің табиғи байлықтарын бақылау мен игеруге қатысты барлық құқықтарын
қамтыды. Түсіндірмесінде Комиссия жағалау мемлекет теңіз түбінің сол
аймағына толық егемендікке иеленетінін белгілеп көрсетті. Комиссия теңіз
түбі аймағына мемлекет егемендігінен гөрі ашық теңіз қағидасын шешуші деп
таныды.[13]
"Табиғи байлық" ұғымына анықтама бермей, оны барлау мен игеруге
құқықтың көлемііі туралы айту қиын. Конвенцияның екінші бабында табиғи
байлыққа теңіз түбі мен беткі қабатындағы минералды өзге де тірі емес
ресурстар, сондай-ақ "отырықшы" түр тірі ағзалары, яғни белгілі бір даму
деңгейінде теңіз түбіне табанына жабысқан не тек теңіз қойнауында
қозғалатын тірі ағзалар жататындығы айтылған.
Құрлықтық шельф туралы Конвенция көптеген сұрақтарды қамтығанмен оларға
толық жауап бермейді. Мысалы, мемлекеттің құрлықтық шельфке қатысты
құқықтың юридикалық табиғатына қатысты нақты ережелері жоқ. Конвенцияда
кейбір мемлекеттің пайымдауынша, жағалау мемлекеттің құрлықтық шельфтегі
пайдалы қазбаларға құқықтар сол аумақты басып, бақылау орнатқанда ғана
танылады.[14] Дегенмен, бұл әрекеттерді жағалау мемлекет қабылдамаған
жағдайда кез келген өзге мемлекет оны басып, бақылау орнатса, тонау ретінде
бағаланып, күрделі салдарға соқтырар еді. Сол себепті кубалық делегацияның
ұсынысымен жағалау мемлекеттің құрлықтық шельфке құқықтары сол аймақты
басып бақылаудан тәуелсіз қамтамасыз ететін ереже бекітілді (2 бап,3
пункт).
ГФР, Жапония сияқты өзге де мемлекеттер құрлықтық шельфке жағалау
мемлекеттің ерекше құқықтарын мойындамай, шельф байлықтарын барлық
мемлекеттің теңдік пен толық еркіндік қағидасына негізделіп игеру тұжырымын
ұстанады.[15] Бұдан ГФР-ң өзге елдердің құрлықтық шельфіне ену талпынысымен
байланысты мүдделерін байқауға болады. Әрине мемлекеттің егемендігі
территориялық суларымен шектеледі де, ашық теңіз қағидасы күшіне енеді.
Бірақ бұл территориялық сулардан тыс аймақта жағалау мемлекеттің
артықшылықтың құқықтары тарамайтынын білдірмейді. Бұл аймақ территориялық
суларға жанасқандықтан құрлық жалғасы ретінде жағалау мемлекеттің айрықша
мүдделері ескеріліп, халықаралық кеме жүзу мүдделерімен сабақтастырылады,
осы жолмен ашық теңіз қағидасы өз күшін сақтайды.
Мысалы, 1733 жылы 3 мильдік територриялық сулары бар Англия 24 мильге
созылған кеден аймағын белгіледі. Осындай аймақтарды кейін АҚШ, Франция,
Түркия, Польша, Югославия белгіледі. Кеденнен өзге мемлекеттің
тәжірбиесінде балық аулау, санитарлық, фискалды, қауіпсіздік аймақтары да
бекітілгені белгілі.[16] Солайша, територриялық сулардан тыс арнайы
мақсаттарда аймақтарды белгілеу тәжірбиесі 1958 жылғы Конвенцияда
халықаралық құқық нормасы ретінде орынын тапты. Сондай-ақ Конвенция бұл
аймақта мемлекеттерге берілетін құқықтарды нақты анықтап берумен шектеледі.
Конвенцияның 24-бабына сәйкес територриялық суларға жанасатын ашық теңіз
аумақта мемлекет: а) өзінің територриясы не територриялық сулары шегінде
кедендік, фискалды, иммиграциялық, санитарлық ережелерді бұзуды болдырмау;
б) өз територриясы не територриялық сулары шегінде осы айтылған ережелерді
бұзғаны үшін жазалауға қажет бақылау жүргізіледі.
Дәл осылайша құрлықтық шельф туралы Конвенция шельф табиғи байлықтарын
барлау мен өңдеу мақсатында територриялық суларынан тыс аймаққа жағалау
мемлекеттің юрисдикциясы таралу мүмкіндігін мақұлдады.
Територриялық сулардан тыс аумақта жағалау мемлекетке артықшылықты
құқықтарды беруді көздейтін кез келген, соның ішінде құрлықтық шельф
концепциясының да бұлжытпас шартының бірі - мұндай құқықтар жүретін
аумақты шектеу. Құрлықтық шельф туралы конвенцияны дайындауда да өзге су
аумақтарынікі сияқты мемлекеттер өз артықшылықты құқықтарын жүзеге асыратын
теңіз түбі аумағының шекараларын бекітуді дұрыс деп тапты.
Дегенмен, конференцияда бұл талпынысты жүзеге асыратындай нақты ережені
бекітуге қол жетпеді.
Әрине бұл құрлықтық шельф мәртебесінің құқықтық сипатын өзгертпейді.
Осы мақсатпен құрлықтық шельф туралы конвенцияға осы ережені бекітетін
бірқатар баптар енгізілді. Солайша, мысалға үшінші бапта құрлықтық шельфке
жағалау мемлекеттердің құқықтары ашық теңіз бетін қаптайтын сулардың және
үстіндегі ауа қабатының құқықтық мәртебесін қамтымайтыны бекітілген. Бұл
алғышартты Конвенцияның су асты кабельдері мен құбыр жолдарын салуға
қатысты төртінші бап та бекітеді. Халықаралық құқық комиссиясының жобасы
жағалау мемлекеттің құрлықтық шельфте кабель мен құбыр жолдарын салуға
салуға кедергі етуге тыйым салады.
Конференцияда Венесуэла жағалау мемлекеттерге кабельдердің өту жолдарын
анықтаудың жалпы ережелерін белгілеу құқын беруді ұсынды.[17] Бірақ ұсыныс
кейін тәжірибеде су асты кабельдерін салуда қиындық тудыруы мүмкін
болғандықтан және ашық теңіз еркіндігі қағидасына қайшы болғандықтан
мардымсыз болды. Бесінші бапта да құрлықтық шельфте табиғи байлықтарды
барлау мен өңдеу ашық теңіз еркіндігі қағидасына қайшы келмеуінің алғышарт
ережелері бекітілді. Осы бапқа сәйкес жағалау мемлекетке табиғи ресурстарды
барлау мен өңдеуге қажет бекініс пен құрылыс салуға, сондай-ақ шеткі
нүктесінен бастап 500 метрден аспайтын айналасында қауіпсіздік аймағын
белгілеуге құқық берілді. Бапта табиғи байлықтарды барлау мен өңдеу кеме
жүзуіне, балық аулау мен теңіз тірі ресурстарын қорғауға себепсіз кедергі
етпеуді талап етеді. Құрлықтық шельфте табиғи ресурстарды барлау және
өңдеумен байланысы жоқ кедергі ашық теңіз қағидасын бұза алмайды. Бұл кең
қолдау тауып конвенцияда бірқатар ережелермен бекітілген.
Конвенцияда жағалау мемлекеттер барлау мен өңдеу мақсатында бекітілген
құрылыстардан ашық теңіз еркіндігі қағидасына қайшы келетін қосымша қандай
да пайда табуға тыйым салатын ережелер де бар. Солайша бұл құрылыстар арал
мәртебесін, өз территориялық теңізін иеленбейді және жағалау мемлекеттердің
территориялық суларының шекарасын анықтауға әсер етпейді. Конвенцияға сай
қолданылмайтын, босатылған құрылыстар алыну керек.
Ашық теңіз еркіндігі қағидасын бұзуға жол бермеу ғылыми зерттеулер
жүргізу мәселесімен байланысты. Халықаралық құқық комиссиясының жобасында
ол туралы ештеме айтылмайды.
Құрлықтық шельф байлықтарын барлау мен игеру жариялау мақсатымен
орындалатын ғылыми зерттеуге кедергі келтірмеуі тиіс делінген. Дания
делегациясының ұсынысы кең қолдау тауып, 5-баптың бірінші пунктісімен
бекітілді. Кейін өзге делегациялардың ұсынысымен осы бапқа қосымша пункт
қосылып, құрлықтық шельф аймағында зерттеу жүргізу үшін жағалау мемлекеттің
рұқсатын қажет ететін ереже бекітілді: егер ұсыныс беруші сәйкесінше
маманданған мекеме болып, құрлықтық шельфтің биологиялық және физикалық
қасиеттерін ғылыми зерттеумен айналысқан жағдайда, жағалау мемлекет жалпы
тәртіп пен тәжірибе бойынша бас тартпауы тиіс, және де бір шарт - жағалау
мемлекет қалаған жағдайда нәтижелері жариялануға жататын зерттеулерге
қатысуға құқылы. Бұл шарт жағалау мемлекеттен рұқсат алу тәртібін
жеңілдетуге бағытталған ереже.[18]
Осы айтылғанды қорытындылайтын болсақ, мемлекеттің құрлықтық шельфке
құқықтарының юридикалық табиғаты ашық теңіз еркіндігі қағидасына қайшы
емес, керсінше оны ұстана отырып, ашық теңіздің кейбір аймақтарда жағалау
мемлекетке артықшылықты құқықтар беруді көздейді.
Халықаралық құқық комиссиясы конвенцияны дайындауда теңіз және оның
үстіндегі ауа қабатының еркіндігі қағидасын сақтай отырып, континенталлды
шельф режимін анықтауы тиіс болды. Бұл қағиданы өзгету немесе одан
ауытқуларға жол берілмейді.
1.2. Құрлықтық шельфтің ресурстарын делимитациялау мен игеру сұрақтары
бойынша мемлекеттердің халықаралық тәжірибесі
Құрлықтық шельфті бөлу туралы алғашқы шарт 26 ақпан 1942 жылы
Ұлыбритания мн Венесуэла арасында жасалды. Шарт Парий бұғазының су түбі
аймағын бөлуге қатысты жағалау мемлекет Венесуэла мен бұрынғы Ұлыбритания
боданы Тринидад және Тобаго арасында бекітілді. Шартта бекітілген бөлу
сызығының арғы жағында жатқан Парий бұғазының су түбі аймағына егемендік
пен бақылауға қатысты тараптар бір-біріне шағым келтірмейтіні көзделді.
[19]
Бұл уақыт аралығында мемлекеттер тәжірибесі халықаралық келісім
жасасудан бұрын құрлықтық шельфті бөлуге қажетті ережелерді қамтитын заңи
актілер жариялаумен толды. Мысалы, 28 қыркүйек 1945 жылы АҚШ
декларациясында құрлықтық шельф екі мемлекетке ортақ болған жағдайда
шекарасы АҚШ пен мүдделі мемлекетпен арада анықталу керек делінген. Ұқсас
ережелер Сауд Арабиясы, Кувейт, Иран, Никарагуа, заңдарында да шекара өзара
келісім негізінде анықтау қажеттігі айтылды.[20]
1958 жылғы Конвенцияда қарама-қарсы және сабақтасып жатқан мемлекеттер
территорияларына жанасатын құрлықтық шельфті бөлудің қағидалары көрсетілді.
Конвенцияның алтыншы бабына сәйкес Комиссия белгілеген қағидаларды
сақтай отырып, құрлықтық шельф жағдайы мүдделі мемлекеттер арасында
анықталады. Территориялық сулардың шекарасын анықтау сұрағы 1953 жылы
Комиссия қарауына алынып, сараптамашылар өз ұсыныстарын енгізді. Әсіресе,
араласып жатқан мемлекеттердің территориялық суларын анықтау қиынға соқты.
Жағалау сызығынан бірдей қашықтықта ортаңғы сызық жүргізу ең тиімді деп
танылды. Жағалау түзу болған жағдайда, құрлықтағы шекара жағалаумен
қиылысқан нүктеге қатысты бөлу сызығы тік бұрышта өтеді. Ал жағалау
бірқалыпты болмаса, сызық жағалаудың жалпы пішініне сай өткізіледі.
Комиссия ұсынысты мақұлдап, Конвенцияға келесідей мазмұнда енгізді:
террриториялық сулары аралас мемлекеттер арасындағы шекара өзара келісіліп
анықталады. Келісім болмаған жағдайда және өзге де негіз болмаса, шекара
осы мемлекеттердің территориялық сулары есептелетін бастау сызығын өлшеудің
біршама жақын нүктелерінен бірдей қашықтықта өткізілетін сызық қағидасына
сүйене отырып анықталады.
Жағалаулары бір-біріне қарама-қарсы жатқан мемелекеттердің арасында
ортаңғы сызыққа қатысты Комиссия алғашында екі бап дайындап, бірін
бұғаздағы территориялық сулар шекарасын анықтауға арнаған еді. Бірақ 1956
жылғы жобасында бұғаздың жағалауындағы мемлекеттің жағдайы қарама-қарсы
жатқан мемлекеттің жағдайынан айтарлықтай өзгешеліктер болмағандықтан бір
бап етіп біріктірді.[21] Мұнда да ортаңғы сызықпен анықтаудан бұрын мүдделі
мемлекеттердің өзара келісіміне басым рөл бөлінді. Бұл ережелер
Конвенцияның 12-бабына енгізіліп, негізге ортаңғы сызық қағидасы алынды.
Территориялық сулар туралы Конвенцияның 12-бабы мен құрлықтық шельф
туралы Конвенцияның 6-бабының арасындағы ұқсастық - ортаңғы сызықтың болуы.
Дегенмен, арада айырмашылықтар да бар. 12-бапқа сәйкес жағалау мемлекеттер
өзгеше келіспесе, ортаңғы сызықтан асатын аймаққа өз юрисдикциясын таратуға
құқы жоқ. 6-бапта бұған ұқсаснақты ережелер жоқ. Оған себеп: мемлекеттерге
ортаңғы сызықты қатаң ұстанбай, құрлықтық шельфті өздеріне қолайлы етіп
бөліп келісуге мүмкіндік берілгендігінде. Дегенмен, бұл ереже кейбір
заңгерлермен айқынсыздық деп бағаланады. Ескеретін жайт, екі бапта да
ортаңғы сызықты өткізуге жүгінбестен бұрын ерекше мән-жайларға орын
беріледі, бірақ қандай мән-жайларды ерекше ретінде бағалау туралы ештеме
айтылмайды.
Ортаңғы сызық арқылы территориялық суларды бөлу құрлықтық шельфті
бөлумен салыстырғанда айтарлықтай мәселе тудырмайды. Өйткені құрлықтық
шельфтегідей пайдалы қазбаларға қатысты мемлекеттердің мүдделері
қақтығыспайды.
Жағалаудан бірдей қашықтыққа негізделіп, ортаңғы сызықпен құрлықтық
шельфті бөлуді таңдамастан бұрын 1951 жылы Комиссия тараптар арасында
келісім немесе арбитражды көздеген еді. Бірақ 1953 жылы сараптамашылардың
ұсынысымен Комиссия ортаңғы сызық қағидасын бекітті.[22]
1958 жылы Женева конференциясында кейбір мемлекеттер ортаңғы сызық
қағидасын күшейту мақсатында ерекше мән-жайларды ескермеуді ұсынғанмен,
Комиссия көпшілік дауыспен бас тартты. Сол сияқты Венесуэла да
конференцияда жағалаудан бірдей қашықтық қағидасын қабылдамауды ұсынды. Бұл
ұсыныс та икемсіз болғандықтан қолдауын таппады. [23]
Солайша мемлекеттердің тәжірибесін ескере отырып құрылған бұл бап
айтарлықтай өзгертусіз Конвенцияға енгізілді. Басым мемлекетке тиімді
болып, құрлықтық шельфті әділетті бөлуге құқықтық алғышарт қалыптастырғанда
ғана ереже дұрыс бекітілді деп айтуға болады.
Қалыпты жағдайда ортаңғы сызықты пайдалану тиімді, әділетті, дұрыс та.
Әйткенмен, көп жағдайда мемлекеттердің тәжірибесіне жүгінсек, ортаңғы сызық
қағидасымен қоса әділеттілік қағидасы сабақтасуы абзал. Сол себепті, өзге
де мән-жайлар ескеріліп, біршама икемді және жан-жақты ереже бекітілді.
Әділеттілік қағидасы бұдан бұрын да мемлекеттердің заң актілерінде көрініс
тапқан. Лаутерпахттің айтуы бойынша құрлықтық шельф әр жағдайға қарай
объективті көзқараспен бөліну керек, ал ортаңғы сызық әділ шешім шығарудың
сүйену нүктесі болу керек. Шаловиц та теңіз түбі аймағы екі тарапқа да
әділеттілікті қамтамасыз ететіндей негізде бөлінуін қостайды. Мак Дугал мен
Берке да мұндағы саясат мақсаты деп болашақта дау тудырмайтындай және
тараптардың мүдделерін қанағаттандыратындай етіп құрлықтық шельфті бөлуді
дұрыс деп есептейді.[24]
Ескеретін жайт, құрлықтық шельфті бөлуде әділ шешімге келу Конвенцияның
6-бабындағы "ерекше мән-жайларды" түсіндірумен байланысты. Конвенцияны
дайындау кезінде ерекше мән-жайларға Комиссия аралдардың, кеме өту
жолдарының болуы, жағалаудың ерекше иірімін жатқызса, сараптамашылар
комитеті сондай-ақ балық аулау мен навигация құқықтарын да жатқызды.
Әдебиетте кабельдердің жолдары, қауіпсіздік пен қорғаныс қажеттіліктері,
балық банкісін қорғау, мұнай мен газдың бөлінбейтін қорларын да ерекше мән-
жайларға жатқызады. Оған қоса ортаңғы сызық территориялық сулар сияқты
құрлықтық шельфке де қолданылғандықтан, құрлықтық шельфке қатысты тарихи
қалыптасқан жағдайды ерекше мән-жай ретінде бағалау ұсынылды. Халықаралық
құқықта теңдік қағидасы жүргенмен, кейбір жағдайларда мемлекеттің халқы мен
территориясының көлемі де ерекше мән-жайға жатқызылуы мүмкін. Ал мысалға,
Кеңестер Одағының көзқарасы бойынша, ерекше мән-жай ретінде бағалауда су
асты аймағының геологиялық құрылымы және әрбір жағалау аймақтың
экономикалық жағдайы ескерілуі керек делінген.[25] Солайша, ерекше мән-
жайлардың нақты тізімі жоқ және ол әрбір жағдайға қатысты арнайы
анықталады. Сондай-ақ ортаңғы сызықтан ауытқуға мүмкіндік беретін мән-
жайларды ерекше деп бағалаудың нақты белгілері де айқындалмаған.
Аралдардың болуы құрлықтық шельфті әділ бөлуде бірқатар қиындықтар
туындатады.1958 Женева конференциясында аралдардың болуы ортаңғы сызықтан
ауытқуға мүмкіндік беретін ерекше мән-жай ретінде бағаланған еді, кейін
аралдардың болуы құрлықтық шельфті бөлу сызығын өткізуге әртүрлі әсер
ететіні қосталды. Көп жағдайларда аралдардың жағалаумен ара-қашықтығы
олардың құрлықтық шельфті бөлуде ескерілуіне әсер етеді. Мысалға жағалауға
жақын орналасса, есепке алынып, ал территориялық суларда немесе одан тыс
аумақта орналасса, дау тудыруы мүмкін. Тәжірибеде сондай-ақ белгілі бір
мемлекеттің құрлықтық шельф суларында орналасқанмен, өзге мемлекеттің
егемендігіндегі аралдар да бар. Осыған қатысты конференцияда Аргентина
делегациясының келтірген мысалында айтылғандай, Африка суларында Әулие
Елена аралы орналасуы теңіз суын екі арада бөліп, үлкен аумаққа құқықтарды
аралға беруді білдірмеуі тиіс. Мұндағы ойы осыған ұқсас жағдайда аралдар
құрлықтық шельфті бөлуге әсер етпеуі тиіс.
Басқа бір жағдайда - арал құрлыққа терең кіретін теңіз немесе бұғаздың
ортасында орналасып, қарама-қарсы немесе араласып жатқан мемлекеттердің
жағалауларымен қоршалған болса, аралдың көлемі ескерілуі тиіс. Кейбір
жағдайларда бастау сызығының шеткі нүктелерінен аралдың өз құрлықтық шельфі
болады. Бірақ көпшілік жағдайда арал материктің тегіс құрлықтық шельфіне
енеді. Солайша арал ортаңғы сызық қағидасынан ауытқуының шарты болу
мүмкіндігінің өзі әрдайым жүзеге аса бермейді.
Тәжірибеде құрлықтық шельфті бөлу біршама күрделі процесс. Әсіресе
Солтүстік теңізді бөлу қиынға соққан еді. Түбі пайдалы қазбаларға толы бұл
аймақ теңіз суымен жуылатын жағалау мемлекеттердің мүдделерінің қақтығысына
әкелді. Алғашында ешбір заң актілерімен реттелмеген Солтүстік теңізге
қатысты 1963 жылы бірнеше айдың ішінде Норвегия, Дания, Батыс Германия,
Ұлыбритания нормативтік акт қабылдау арқылы теңіздегі өз құрлықтық шельфін
белгілеудің құқықтық негізін бекітуге тырысты. [26]
Мысалы Ұлыбританияның актісіне сәйкес, территориялық сулардан тыс теңіз
түбі мен қойнауына қатысты Ұлыбританияның жүзеге асыратын құқықтары
жарияланды. Яғни кез-келген уақытта атқару актісін (Order in Council)
шығару арқылы қандай да бір аймақ осы құқықтардың жүзеге асырылу зонасы деп
табылуы мүмкін.
Ал Дания 7 ақпан 1963 жылғы Жарлығымен конвенцияға сәйкес құрлықтық
шельф аумағын айқындады.
ГФР өз Декларациясында оның жағалауына жанасатын 200 мильге жетіп, су
қалыңдығы мүмкіндік бергенше бұл шектен асатын аумақта су түбі пайдалы
қазбаларын барлау мен игеруді өзінің егеменді құқы деп жариялады. Ал
құрлықтық шельфті өзге мемлекеттермен бөлісу халықаралық құқықтың негізінде
жүзеге асады делінген.
Нидерланды да құрлықтық шельфте қызметке өзінің егеменді құқытарын
жариялады.
Бұл айтылған заң актілері Конвенцияға негізделгенмен, оның ережелерін
қатаң сақтамайды. Мысалға, Ұлыбритания мен Нидерланды құрлықтық шельф
шекараларын белгілеуде қандай да бір ерекше мән-жайларды ескермейді. Ал ГФР
мүдделі мемлекеттермен келісімді көздеп, Конвенциядағы өзге мән-жайларды
есепке алмайды. Осы айтылған мемлекеттердің ішінен Ұлыбритания, Дания,
Франция, Нидерланды Конвенцияға қосылған, ГФР қол қойғанмен,
ратификациялаған жоқ. Сол себепті құрлықтық шельфті бөлуде екі жақты
шарттарға баса назар аударылды. Нәтижесінде, Ұлыбритания Норвегиямен (10
наурыз 1965 жылы), Нидерландымен (6 қазан 1965 жылы), Даниямен (3 наурыз
1966 жылы) шарт жасасып, ортаңғы сызық қағидасын негізге алды.
Құрлықтық шельфті Дания мен Нидерланды арасында және екінші жағынан
Германиямен арада бөлу ұзаққа созылды.[27] Бұл аймаққа қызығушылық әсіресе
1959 жылы Нидерланды территориясындағы Гронинген провинциясы аумағында
табиғи газдың әлемдегі ірі кен орындарының бірі Слохтеренское ашылғаннан
бастап өрбіді. Мамандар болжауымен жақын аумақта осыған ұқсас ірі кен
орындар болуы мүмкін еді. Дания мен ГФР, ГФР мен Нидерланды арасында
құрлықтық шельфтің аз ғана аймағын бөлу туралы келісімдер жасалғанмен,
толық бөлу сызығын анықтауға бағытталған келісімдер нәтижесіз болды. 2
ақпан 1967 жылы Боннда ГФР Дания және Нидерландымен екі жақты келісім
негізінде дауды халықаралық сотқа беруге келісті. Тараптар алдында жасалған
келісімнің негізінде бекітілген шекарадан басқа аймақтарда шекараны
анықтауда негізге алынатын қағидалар мен нормаларды анықтап беруді өтінді.
Сот бұл істі екі жыл бойы қарады. Даулы аймақтың жалпы көлемі 146 900
квадрат километр, мамандар аймақты игеруге жеңіл, мұнай мен газ қоры
жағынан болашағы зор деп бағалады. ГФР тұжырымы құрлықтық шельфты былайша
бөлуді ұсынды: Данияға 53 900 квадрат километр, Нидерландыға 56 300 квадрат
километр, ГФР-на 36 000 кваадрат километр. Дания мен Нидерландының
ұсынысына сәйкес ГФР-на 23 600 квадрат километр, Данияға 61 500 квадрат
километр, Нидерландыға 61 800 квадрат километр өту керек болды.
20 ақпан 1969 жылы қабылдаған өз шешімінде алты дауысқа қарсы он бір
судьяның қолдауымен Халықаралық сот бірқатар құрлықтық шельфті бөлуге
қатысты ескертулер жасады. Сот бастау сызығынан бірдей қашықтық қағидасын
бұл іске қатысты халықаралық құқық нормасы ретінде танылатындай жеткіліксіз
деп білді. Сот Конвенцияда алдымен мүдделі тараптар арасында шартқа тек
екінші кезекте ғана бірдей қашықтық қағидасына, оның өзінде ерекше мән-
жайлар болмағанда жол берілітіндігіне назар аудартады. Сондықтан кез-келген
жағдайда құрлықтық шельфты бөлудің міндетті бір әдісі жоқ. Құрлықтық
шельфті бөлудің бөлек немесе қосымша өзге де әдістері бар. Осының
негізінде сот бұл қағиданы халықаралық құқықтың жалпы нормасы және
құрлықтық шельфтің құқықтық режимі тұжырымдамасының құрамдас бөлшегі
ретінде бағалауға болмайды деген қорытындыға келді. Әрине Конвенцияға үлкен
көлемде мемлекеттердің мүше болуы Конвенция ережелерін халықаралық құқықтың
жалпы нормаларына айналдыруы мүмкін. Бірақ соның өзінде мемлекеттер, аса
мүдделі мемлекеттердің тәжірибесінде кең, бірқалыпты қолданылып, құқықтың
бұл нормасының жалпы танылғандығын дәлелдеуі керек.
Сот бірдей қашықтық қағидасы халықаралық әдет-ғұрып құқығы нормасы
ретінде бағалаумен де келіспеді. Өйткені 6-баптың өзінде басымдыққа ие
келісім негізінде құрлықтық шельфті бөлу міндетінен кейін ғана бірдей
қашықтық әдісі қолданылады. Оның өзінде тізіміне анықтау белгілері жоқ
ерекше мән-жайлардың кедергі ету мүмкіндігі мен 6-бапқа ескертпе жасау
құқығы, бұл баптың нормативті сипатына күмән тудырады.
Дауды қарау барысында Дания мен Нидерланды сотқа бірдей қашықтықты
қолданып, құрлықтық шельфті бөлген 15 оқиғаны келтірді. Сот мемлекеттер бұл
қағиданы халықаралық әдет- ғұрып құқық нормасы ретінде қолданғанын
себептеп, ескруден бас тартты.
Шешімінде құрлықтық шельфті бөлу қағидасына келесідей ескертулер
жасалды: мүдделі тараптар арасында келісімнің пәні бөлу болу керек; мұндай
келісім әділеттілік негізінде жасалу керек; тараптар келіссөз өткізуде
келісімге келуді мақсаттауы керек, келісім болмаған жағдайда автоматты
түрде құрлықтық шельфті бөлудің басқа жолын қолдану үшін ресми саты болмауы
керек.
Халықаралық соттың Дания, Нидерланды мен ГФР ісі бойынша шешімі
құрлықтық шельфтің ені туралы талқылауға әсер етіп, “құрлықтың табиғи
жалғасы”, “құрлықтың теңізден басымдығы” межесін қалытастырды.
Сот ойынша құрлықтық шельф геологиялық және географиялық көзқарас
бойынша құрлықтың табиғи жалғасы болғандықтан мемлекеттердің оның пайдалы
қазбаларын игеруге айрылмас құқы ipso faсto және ab initio мелекеттердің
өз территориясына егемен құқықтарынан туындайды. Құрлықтық шельф пен
құрлықтағы территория бір бүтін екендігі “физикалық факт болғандықтан”,
құрлықтық шельфтің түсінігі осы физикалық фактіні танудан пайда болды және
осы факт пен құқықтың арасындағы байланыс құрлықтық шельфтің юридикалық
режимін анықтаудың маңызды элементі. Табиғи жалғастық тезисін қолдай
отырып, Сот қандай да бір теңіз түбі аймағын құрлықтық шельфке жатқызуда
жақындық межесін дұрыс емес деп бағалады, өйткені бұл мемлекеттердің ол
аймаққа құқықтарын таратуға негіз болмады. Сот сондай-ақ “жағалауға
жанасуды” қандай да бір ілгерінді немесе ажырағысыз норма ретінде
қарастыруға да қарсы болды.
Сот заң актілерінде, өзге құжаттардағы кейбір түсініктерге де
(“жағалауға жақын”, “шектес”, “жанасатын”) талқылама жасады. Олардың жалпы
идеясы бір болғанмен әртүрлі түсіндірілуі мүмкін. “Жағалауға жанасу”,
мысалға, 100 миль қашықтықтағы аймақты жағалауға жанасады деп оның қалыпты
мағынасында айту қиын. Бұған салыстырмалы “құрлықтың табиғи жалғасы”
қағидасы арқылы, мысалға, Солтүстік теңіздегі жағалаудан 190 мильдегі
аймақты жағалау мемлекеттің территориясының жалғасы деп түсіндіру және
дәлелдеу ақылға қонымды. Солайша Сот жаңа доктринаның қалыптасуы барысында
өзінше дамыған жаңа тұжырымдама енгізіліп, мемлекеттердің тәжірибесінде өз
жалғасын тапты.
Осы теория алғаш рет АҚШ президентінің прокломациясында көрініс
тапты.[28] Құрлықтық шельфті АҚШ құрлығындағы жер массивінің жалғасы деп
тауып, ондағы ресурстарды мемлекет территориясы шегінде кеніштердің жалғасы
ретінде есептеді.[29] АҚШ пайымдауын Латын Америка елдері жақтап, кейбірі
тіпті егемен құқықтарын ашық теңіз айдынына да таратты.
Балтық теңізінің құрлықтық шельфін бөлудің халықаралық тәжірибесі де
кең қолданысын тапты. 20 мамыр 1965 жылы КСРО мен Финляндия арасында Фин
заливінде теңіз сулары мен құрлықтық шельф шекаралары туралы келісімге қол
қойылды. Келісім 1940 жылы бекітілген шекаралар мен 1947 жылы Финляндиямен
арадағы бейбіт шартта бекітілген шекаралардан өзге аймақты бірдей қашықтық
қағидасына негізделіп белгіледі. 5 маусым 1967 жылы Балтық теңізінің
солтүстік-шығыс бөлігіне қатысты құрлықтық шельф шекарасын анықтау туралы
совет-фин келісіміне қол қойылды, негізге ортаңғы сызық қағидасы
алынды.[30]
28 тамыз 1969 жылы КСРО мен Польша арасында Гданьск шығанағы мен
Балтық теңізінің оңтүстік-шығыс бөлігінде континентады шельф шекарасын
өткізу туралы келісімде де ортаңғы сызық қағидасы басым қолданылды. Ерекше
назар аударатыны 23 қазан 1968 жылы КСРО, ПХР, ГДР арасында құрлықтық шельф
туралы декларация қабылданды.[31]
Декларацияда алдымен Балтық теңізі түбінің беткі қабаты мен қойнауы
таяз сулы, яғни тегістей континентады шельфке жататындықтан жағалау
мемлекеттердің арасында бөлінуге жатады делінген. Балтық теңізін бөлуде
Женева Конвенциясының әсіресе 6-бабында сүйенетіндігіне баса назар
аударылған. Мемлекеттер құрлықтық шельфті бөлуде Женева Конвенциясының
территориялық теңіз және жанасатын аймақ туралы баптарға сәйкес бекітілген
территориялық теңіз енін өлшеуге арналған бастау сызықтарын өзара танып,
мақұлдайды. Сондай-ақ Декларация Балтық теңізіндегі континеталды шельф
шекараларының нақты координаттары мүдделі тараптардың арасында екі және көп
жақты келісімдер арқылы бекітілу қажеттігін белгілейді.
Декларациядағы қағидалар бұл аймақ мемлекеттерінің ынтымақтастығына
берік негіз қалыптастыра білді. Әсіресе континеталды шельфті пайдалануда
мүдделердің қиылысуы сұрағы бойынша тараптардың кеңесуін қарастырған
ережелердің маңызы зор. Және құрлықтық шельф аймақтарын Балтық теңізі
жағалауына жатпайтын басқа мемлекеттерге, олардың заңды және жеке
тұлғаларына барлау, игеру, өзге де қолданысқа беруге тыйым салынады. КСРО-
ғын тиісінше құлақтандырған кез-келген Балтық теңізі жағалау мемлекеті бұл
Декларацияға мүше бола алады. Декларация, сондай-ақ, жағалау мемлекеттердің
құрлықтық шельф аймағына қатысты егемен құқықтарын растайды.
Жер қойнауы бай, таяз болғандықтан игеруге жеңіл келетін Парсы
шығанағын бөлу де ұзақ уақыт бойы жағалау мемлекеттердің назарында болды.
Жағалау мемлекеттердің экономикасы төмен болғандықтан өздері құрлықтық
шельфті игере алмады, игілікті табыс көзі деп бағаланған бұл аймақта
көптеген шетел компаниялары жұмыс істеді. Осы және аралдардың болуы мен
жағалаулардың күрделі пішіні сияқты себептер құрлықтық шельфті бөлуді
қиынға соқтырды. Бұған қоса, қол қойғанмен, ратификацияламаған Ираннан
басқа жағалау мемлекеттер 1958 жылғы Конвенцияға мүше емес. Әсіресе, Парсы
шығанағының солтүстік ауданын бөлу ұзаққа созылды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Каспий теңізінің құрлықтық шельфінің минералды ресурстарын игерудің
құқықтық мәселелері
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Құрлықтық шельфтің минералды ресурстарын игеру сұрақтарын реттейтін
халықаралық шарттардың жалпы талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Халықаралық құқықта Әлем мұхитының минералды ресурстарын
игеру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Құрлықтық шельфтің ресурстарын делимитациялау мен игеру сұрақтары
бойынша мемлекеттердің халықаралық тәжірибесі ... ... ...14
2. Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий
маңы мемлекеттерінің халықаралық құқықтық
ұстанымы ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Теңіздің минералды ресурстарын игерудің алғышарты ретінде Каспий
құқықтық мәртебесін реттеу мәселесі.
... ... ... ... ... ... ... ...23
1. Каспий минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий маңы
мемлекеттерінің ұстанымы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2. Каспий минералды ресурстарын әлемдік сауда рыноктарына тасымалдаудың
саяси-құқықтық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .51
2.4. Каспий аймағының минералды ресурстарының Каспий теңізінің
қауіпсіздігіне әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . .69
Библиография
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа мемлекеттердің қалыптасуымен және
Каспий бассейні төңірегінде жағдайдың өзгеруімен Каспий мәселесінің
құқықтық сұрақтары қазіргі заң ғылымында маңызды орындардың бірін алып
отыр. Бұл Каспий мәртебесінің анықталмағандығымен, мұнаймен байланысты жаңа
мүмкіндіктердің ашылуымен, мүдделердің өсуімен, сондай-ақ, осы аймақтың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігімен түсіндіріледі.
Каспий теңізінің минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері
астарында оның мәртебесін анықтау мәселесі жатыр. Дәлірек айтсақ,
мәртебесін көл немесе теңіз ретінде анықтау емес, жағалау мемлекеттің
теңіздің бай көмірсутегі ресурстарына юрисдикциясының сипатын анықтауға
саяды, яғни теңізді ұлттық секторларға бөлу немесе кондоминиум режимін
бекіту. Қазақстан Республикасының ұстанымы 19 шілде 1994 жылы алғаш рет
жарияланды. Қазақстан тарабы Каспийге теңіз мәртебесін беруді жөн деп
тапты. Бұл Каспий теңізіне қатысты 1982 жылғы теңіз құқы туралы БҰҰ
Конвенциясының қолданылуын білдіріп, автоматты түрде теңіз бен оның пайдалы
қазбаларын пайдалану бойынша көптеген мәселелерді шешер еді. Ал көл
мәртебесін беру көлдерді делимитациялау мен жағалау мемлекеттердің қызметін
реттеу тәжірибесінің жеткіліксіздігі себебінен пайда болуы мүмкін
мәселелерді шешуде қосымша ережелер қабылдауды қажет етеді, бұл жағалау
мемлекеттерге үлкен жүк артады.
Минералды ресурстарды игерудің бірден-бір мәселесі - шикізатты әлем
рыноктарына тасымалдау. Ашық теңізге қол жетпей және мұнайды әлем
рыноктарында сатпай, бұл аймақтың болашақта дамуы мүмкін емес. Қазақстанда
әлем рыноктарына жолы мүлдем жоқ деп айтуға болмайды. Магистралды жолдар
бар, бірақ олардың барлығы Ресей территориясымен өтеді. Бұл Қазақстанды
Ресейге тәуелді етеді. Қазақстанға мұнай тасымалдаудың әртүрлі бағыттағы
баламалы жолдар қажет. Сондай-ақ, ол жолдардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету бойынша шаралар қабылдау қажет.
Каспийді тек жағалау мемлекеттердің ғана емес, АҚШ, Қытай, Ресей, Иран
сияқты ірі мемлекеттердің стратегиялық мүдделері түйіскен жер деп жариялап
қойды.[1] Табылған және болжанатын мұнайдың ірі қоры бұл аймақты екінші
Парсы шығанағына айналдыруы мүмкін. Каспий теңізінің тәжірибесінде мұнай
кен орындарына қатысты өз мүдделерін қорғап қалу мақсатында мемлекеттер
“кез келген әдістерді” қолданатынын да жариялаған еді.[2] Бұл әрине алдын
алмаса, жаңа қақтығыстардың болу мүмкіндігін жоймайды. Сондай-ақ, АҚШ-ның
Каспий теңізін өз мүдделерімен байланыстыруынан жақын болашақта “зұлымдық
белдеуі” тізімінің Ирак және Солтүстік Кореямен алғы орындарын алып отырған
көршілес Иранға әскери күштерін жөнелту қаупін жоққа шығаруға болмайды. Бұл
Каспий теңізі жағалауы арқылы көршілес жатқан мемлекеттерге өз әсерін
тигізері анық.
КСРО ыдырағаннан кейін әлем картасында пайда болған жаңа мемлекеттердің
экономикалары құлдыраған еді. Ал Каспий бассейнімен байланысты ашылған жаңа
мүмкіндіктер экономиканы дағдарыстан шығарудың негізгі тірегі еді.
Қазақстан үшін де Каспийдің маңыздылығы – экономикасын демеуде, басқа
саладағы инфрақұрылымды қолдауда. Сейсмикалық зерттеулердің нәтижесінде
Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінде қор 10 млрд.тонна мұнай мен 2
трлн.метр3 газдан тұратыны белгілі болды.[3] салыстыратын болсақ, егер тек
Тенгиз кен орнында 1 млрд.тонна мұнай табылса, осы көлемдегі он кен орны
барын айтуға болады. Мұнай қоры бойынша Каспий теңізі Парсы шығанағынан
кейін тұр, бірақ Солтүстік теңіздің қорынан екі есе асып түседі.
Зерттеу мақсаты. Дипломдық жұмыстың көзделген мақсаты - теоретикалық,
нормативтік және эмпирикалық материалдарды талдау мен зерттеу және осының
негізінде мемлекеттердің Каспий ресурстарын игерудегі қызметінің құқықтық
жақтарын жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізу. Мақсатына жету үшін автор
келесі талаптарды алға қояды:
- 1982 жылғы теңіз құқы туралы БҰҰ Конвенциясына және мемлекеттердің
көл мәртебесін бекітудегі тәжірибесін талдау. Соған сәйкес, Каспий
су айдынынының ерекшеліктерін көрсете отырып, оған теңіз мәртебесін
берудің артықшылықтарын келтіру;
- Каспий мәртебесі және 1991 жылға дейін минералды ресурстарды игеруді
реттеуге қатысты ИРИ мен КСРО арасындағы шарттық тәжірибеге талдау
жасау, сондай-ақ оның Каспий аймағында қалыптасқан жаңа геосаяси
жағдайға қолдану мүмкіндігін зерделеу;
- Қазақстанның Каспий мұнайын әлемдік рыноктарға тасымалдаудың
құқықтық мәселелеріне талдау жасау;
- теңіз құрлықтық шельфінің ресурстарын игерудің алғышарты ретінде
Каспий аймағының қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңыздылығын
зерделеу.
Әдістемелік негізі мен қайнар көздері. Дипломдық жұмыста заң ғылымында
қолданылатын құқықтық түсініктерді талдаудың жалпы юридикалық әдістері
қолданылады: реми-құқықтық, салыстырмалы-құқықтық және тарихи-құқықтық.
Дипломдық жұмыс нормативтік негізі ретінде: Совет-Иран келісімдері,
1982 жылғы теңіз құқы туралы БҰҰ Конвенциясы, 1958 жылғы құрлықтық шельф
туралы Конвенция, Қазақстан мен Ресейдің Каспий теңізінің құқықтық
мәртебесі туралы Конвенция жобалары, халықаралық өзен мен көлдер мәртебесі
туралы мемлекетаралық келісімдер, құрлықтық шельфте мемлекеттердің
қызметіне қатысты құжаттар мен өзге де су айдындарын пайдалану туралы,
теңіз кеңістіктерін делимитациялау, қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша
халықаралық құжаттарға, сондай-ақ Қазақстан Республикасы ұлттық заңдылығына
сүйенеді.
Дипломдық жұмыста автор Ресей мен қазақстандық халықаралық құқық
ғылымының теоретикалық ережелері мен қорытындыларын да пайдаланады.
Мысалға, Ю.Н.Колосов, С.В.Молодцов, Л.А.Иванащенко, И.П.Блищенко,
В.Я.Шестопалов, Б.М.Клименко, Р.Ф.Захарова, қазақстандық ғалымдардан
Н.Ә.Назарбаев, Қ.Т.Тоқаев, М.А.Сәрсембаев, Ж.М.Аманжолов, А.А.Сәлімгерей,
У.Т.Қасенов, В.Х.Ғиззатов, К.С.Мауленов жұмыстарын атауға болады. Батыс
халықаралық-құқықтық әдебиетінен Л.Опенгейм, В.Е.Батлер, Х.Лаутерпахт,
Я.Броунли, Д.Коломбос, Ф.Пондавен жұмыстары қолданылды.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Қазақстандық халықаралық-құқытық ғылымда
“Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін анықтауда Қазақстанның қатысуының
құқықтық жақтары” атты А.А.Сәлімгерейдің диссертациялық жұмысын ерекше атап
кеткен жөн. Жұмысында автор Каспий мәртебесін анықтау мәселесін барлық
қырларынан қарастырады. Жұмысында автор Каспий бассейнін теңіз ретінде
қараудың барлық негіздемелерін келтіреді. Сондай-ақ совет халықаралық
құқық ғылымында әзірбайжандық заңгер Р.Ф.Мамедовтың “Каспий теңізінің
халықаралық-құқықтық режимі” атты жұмысын келтіруге болады. Бірақ мұнда
Каспийді көл деп есептеудің негізі келтіріледі. Осы екі жұмыс та дипломдық
жұмысты жазуда үлкен септігін тигізді.
Ғылыми жаңалығы. Барлық Каспий маңы мемлекеттерінің ұстанымы жағынан
Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру мәселесі халықаралық және
мемлекеттік теория мен тәжірибені ескере отырып комплексті түрде
зерттеледі. Солайша автор келесі қорытындыларды қорғауды көздейді:
- жұмыста әрбір мемлекеттің бұл мәселеге қатысты ұстанымы
дәйектелгендігі, негізделгендігі ескеріледі;
- халықаралық құқықтық теорияны зерделеу барысында 1982 жылғы теңіз
құқы туралы БҰҰ Конвенциясын қолданған ең тиімді, ол мемлекеттердің
теңізде қызметін реттеуде көптеген мәселелерді автоматты түрде
шешеді деген қорытындыға келуге болады. Бірақ мұнда міндетті түрде
Каспий теңізінің ерекше тарихы мен геосаяси және географиялық
жағдайын ескеру керектігін айта кеткен жөн;
- 1921-1940 жылғы шарттарды зерттей келе, бұл шарттар Каспийдің
қазіргі жағдайын реттеуге сәйкес келмейді деген қорытынды жасалады.
Олар мемлекеттердің минералды ресурстарды игеру бойынша қызметін
толық көлемде реттемейді және пайда болған халықаралық құқықтың жаңа
субъектілеріне қатысты юридикалық күші жоқ.
- Мемлекетердің тәжірибесін зерттеу негізінде Каспий бастан-ақ de
facto теңіз болып есептелген деген қорытынды жасалады. Бірақ
мәртебесі нақты бекітілмегендіктен, Каспийді теңіз немесе көл
ретінде санауға қатысты дау туындайды. Жұмыста Каспийге қатысты көл
мәртебесін бекіту тиімсіз екендігінің негіздері келтіріледі. Ол
мемлекеттерге жаңа ережелерді қалыптастырумен байланысты қосымша
міндет артып, теңіз ресурстарын игеруде, мұнай құбырларын өткізуде,
кеме қатынасы мен балық аулауда, өзге де қызметте қиыншылықтар мен
даулар тудыруы мүмкін. Ал 1982 жылғы теңіз құқы туралы БҰҰ
Конвенциясы бірнеше жылдар бойы көпшілік мемлекеттердің тәжірибесін
жиып келген жалпы қолдау тапқан халықаралық теңіз құқының негізгі
құжаты;
- Талдаудың нәтижесінде теңіздің су мен ауа қабатын ортақ пайдалануда
қалдыра отырып, түбін модификациялы медиана сызығымен сабақтастыра
отырып, түзу сызықтармен бөлу ең тиімді деп танылып отыр. Бұл
біріншіден Каспий экологиясын қорғауға, екіншіден жағалау
мемлекеттердің ынтымақтастығы мен кеме қатынасының еркіндігін
қамтамасыз етуге бағытталған шешім екені дәйектеледі;
- Зерттеуде барлық мүмкін және іске қосылған мұнай тасымалы
бағыттарына талдау жасалады. Осы бағыттардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде жағалау мемлекеттердің ынтымақтастығына ерекше рөл
бөлінеді;
- Каспий мұнайы төңірегіндегі жағдайды зерделей отырып, аймақтың
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің және болуы мүмкін қақтығыстардың
алдын алудың құқықтық механизмдерінің қажеттілігі туралы ұсыныс
негізделеді.
Зерттеу пәнін Каспий маңы мемлекеттерінің теңіз құрлықтық шельфінің
минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері құрайды.
Тәжірибелік маңызы. Каспий теңізінің құрлықтық шельф минералды
ресурстарын игеруге қатысты сұрақтардың ғылыми зерттелуіне үлес қосу.
1. Құрлықтық шельфтің минералды ресурстарын игеру сұрақтарын реттейтін
халықаралық шарттардың жалпы талдауы
1.1. Халықаралық құқықта Әлемдік мұхит минералды ресурстарын игеру
Құрлықтық шельфті құрайтын теңіз түбінің құқықтық режимі мемлекеттердің
құрлықтық шельфте қызметін реттеуде негізін құрайтын әртүрлі құжаттарда
анықталған. Теңіз түбінің құқықтық режимі ғылыми техниканың дамуымен соңғы
кезде өзекті сұрақ ретінде БҰҰ қарауына алынды. 1966 жылдан бастап БҰҰ
теңіз түбі мен оның ресурстарын жан-жақты зерделеп келеді. 1966 жылдың
наурызында БҰҰ Экономикалық және Әлеуметтік Кеңесінің сессиясында БҰҰ Бас
Хатшысына теңіз ресурстары және оларды өндіру әдістері туралы жалпы
мәліметке шолу жасау тапсырылды. БҰҰ Бас Ассамблеясының жиырма бірінші
сессиясында бұл сұрақ талқыланып, теңіз ресурстары әлем халықтарының
экономикалық дамуына септігін тигізетіні ерекше белгіленіп ғана қоймай,
табиғи ресурстар туралы білімді кеңейту қажеттігі айтылды. 1967 жылы БҰҰ
жанындағы Мальта тұрақты өкілдігі 17 тамыз 1967 жылы Бас Хатшы атына
меморандум жіберді.[4] Онда бұл сұрақты БҰҰ Бас Ассамблеясының жиырма
екінші сессиясының күн тәртібіне енгізуді сұрады. Мальта теңіз түбін
адамзаттың ортақ мұрасы ретінде жариялап, негізіне келесі қағидалар
алынатын халықаралық шарт дайындауға алғышарт қабылдау ұсынды: ұлттық
юрисдикциядан тыс теңіз түбі қандай нысанда болмасын ешбір мемлекетпен
меншіктелмейді; теңіз түбі БҰҰ Жарғысының қағидалары және мақсаттарына
сәйкес нысанда қолданылу керек; теңіз түбін экономикалық пайдалану адамзат
мүдделеріне сәйкес жүргізілу керек және одан түскен қаржылық пайда ең
алдымен кедей мемлекеттердің дамуын қолдауға жұмсалу керек; бұл аймақта
мемлекеттердің қызметтерін реттеп, бақылайтын және бұл қызметтің шарт
қағидалары және ережелеріне сәйкестігін қамтамасыз етуге шаралар
қабылдайтын, барлық мемлекеттердің атынын теңіз түбіне қамқоршы функциясын
атқаратын халықаралық орган құрылу қажет. Сессия барысында Мальтаның
ұсыныстары талқыланып, халықаралық құқықтың жалпы танылған нормалары және
қағидаларына және ашық теңіз негізгі тұжырымдамасына қайшы келетіндігі
айтылды. Дегенмен, кейінгі қабылданған №2340-Резолюцияда Мальтамен
көтерілген мәселелерге шешім қабылданған жоқ. Оның орнына 35 мемлекеттің
өкілінен тұратын, бұл мәселені зерттейтін арнайы комитет құрылды. Комитет
кейін юридикалық және экономикалық-техникалық сұрақтарды жеке зерттейтін
екі жұмыс тобын құрды.
Теңіз түбінің ресурстарын игеруде мемлекетердің қызметіне қатысты
идеяларды талдайтын болсақ, әрине мемлекеттер барлығының мүдделерін
қанағаттандыратын режимді бекітуге тырысатыны белгілі. Бірақ әр мемлекет
алдымен өз пайдасын ойлайды.
Тұжырымдаманың бірі бойынша, теңіз түбі жағалау мемлекеттердің арасында
бөліну керек.[5] Американдық юрист С.Бернфельдің ойы бойынша: құрлықтық
шельф туралы Конвенцияның мақсаты теңіз түбін жағалау мемлекеттердің
арасында бөлу. Оның негізгі қажеттілігі болашақ қақтығыстың алдын алу
сұрақтары. Заңгердің ойынша Конвенция негізгі мақсатына жете алмағандықтан,
оған қажеттілік те жоқ, оның орнына, бүкіл теңіз түбі мемлекеттер арасында
бөліну керек. Бұл концепция теңіздерді "ұлттық көлге" бөліп икемсіз келді.
Оған қарсы идея бойынша бұл сұрақтарды Женева Конвенциясына сүйене отырып
шешілу керек делінді.[6]
Конвенцияға сәйкес құрлықтық шельфтің сыртқы шекарасы екі белгінің
негізінде анықталады - 200 м. тереңдікте өтетін не бұл шектен аса табиғи
байлықтарды өңдеу мүмкіндігі жеткенге дейін делінген. Демек, ғылыми техника
дамуымен бұл шек ашық теңізге қарай ығыса береді. Ал мемлекет құрлықтық
шельфте табиғи байлықтарды зерттеу және өңдеуде ерекше құқықтарға ие
болғандықтан, бұл құқықтар ашық теңізге де мүмкіндіктің кеңеюімен бірге
тарайды. Бұл тұжырымдама АҚШ, Ұлыбритания, Франция сияқты дамыған
мемлекеттерге үлкен мүмкіндіктер берер еді. Теңіз түбіне мемлекеттер
юрисдикциясын шектеусіз тарату түбін бөлу ғана емес, оған бақылау орнатуға
да әкелер еді. Халықаралық тәжірибемен дәлелденгендей, алдында шектеліп
берілген юрисдикция, яғни біздің жағдайымызда теңіз түбіне тарайтын
юрисдикцияны бекіту кейін егемендікке, яғни бұл аумаққа территориялық сулар
режимін бекітуге әкелуі мүмкін.
Теңіз түбін бөлуде негізделген концепция керек екені белгілі. Женева
Конвенциясы құрлықтық шельфтің шегін нақты анықтамағандықтан оны өз
пайдасына қарай түсіндіру талпыныстары көп. Конференцияда көптеген
делегациялар 550 метр деп ұсынды. Бірақ бұл шек теңізге қарай ұзақ
созылатындықтан қолдау таппады. Сондықтан негізгі белгі ретінде су түбін
қаптайтын 200 метр тереңдік негізге алынды. Су түбіндегі ерекшеліктерді
ескере отырып, Комиссия ауытқуларды да көздеді.[7] Бірақ бірінші бапта
көрсетілгендей, құрлықтық шельф деп жағалауға жанасатын теңіз түбі
аумағының беткі қабаты мен жер қойнауы жатады. Яғни жалпы теңіз түбі емес,
жағалауға жанасатын бөлігі ғана, сондықтан теңіз түбіне мемлекет шексіз
юрисдикциясын тарата алмайды. Американдық заңгер У.Гриффинің айтуы бойынша
құрлықтық шельф “жақындық” біткен жерде бітеді. Құрлықтық шельфке жағалау
мемлекеттің ерекше құқықтары шельфтің жағалау мемлекет территориясының
жалғасы деп есептелуіне негізделеді.
Құрлықтық шельфтің түсінігі ғылыми техниканың дамуымен, теңіз түбі
ресурстарын тиімді пайдалану мүмкіндіктерінің ашылуымен пайда болды.
Құрлықтық шельф ресурстарын игеруде мемлекеттердің әрекеттері территориялық
сулардан тыс теңіз түбі мен оның қойнауына ерекше құқықтарын бекітумен
ұштасты. Алғаш рет талпыныстар АҚШ, кейін Аргентина, Сауд Арабиясы,
Үндістан, Иран, Гондурас әрекеттерінде байқалды.[8] Сол себепті бұл аймақта
мемлекеттер қызметін реттеудің халықаралық құқықтық шараларын қабылдау
қажеттігі туындады. Бұл сұрақпен халықаралық құқықтық комиссия айналысып,
екінші (1950ж.), үшінші (1951ж.), бесінші (1953ж.), сегізінші (1956ж.)
сессияларын арнады. Комиссия құрлықтық шельф туралы Конвенция жобасын
дайындап, 1958 жылы халықаралық құқық бойынша БҰҰ конференциясында
ұсынды.[9] Конференция Конвенция жобасын қабылдап, қол қоюға ашық деп
жариялады. Комиссия бұл мәселені қабылдауға алғанда, алдымен жағалау
мемлекеттердің территориялық сулардан тыс теңіз түбі аймақтарына
юрисдикциясын таратуы құқыққа сәйкестігі сұрағын шешу керек болды. Комиссия
жағалау мемлекет территориялық сулардан тыс жатқан теңіз түбі аймағында жер
қойнауы мен бетіне ондағы табиғи ресурстарды игеру мақсатында юрисдикция
мен бақылауды жүзеге асыра алатын ұстанымда болды.
Нәтижесінде мұндай аймақтарды анықтау қажеттігі туды. Мұндай
аймақтарды кейбір мемлекеттердің ұлттық заңдарында, халықаралық құжаттарда,
ғылыми жұмыстарда қолданылғандай “су асты аймақтары” деп атау ұсынылды.
Бірақ бұл термин қарастырылып жатқан аймақтардың сипатын нақты
анықтамайтындықтан қолдау таппады. Нәтижесінде Комиссия геологиялық
ғылымдағы "құрлықтық шельф" ұғымын таңдауды ұйғарды.[10] Комиссия
мемлекеттердің теңіз түбі пайдалы қазбаларын игеруде құқықтары "құрлықтық
шельфтің" геологиялық сипатына тәуелді етпеу мақсатында "құрлықтық
шельфтің" геологиялық түсінігінен ауытқыды, оған қоса, геолог ғалымдар да
құрлықтық шельфтің шекараларына қатысты әртүрлі ұстанымда болды. Сұрақты
қандай да бір аймақтың құрлықтық шельфке жататындығы және оған сәйкесінше
құқықтың тарайтындығы туралы дауларды болдырмайтындай шешу керек болды.
Комиссия егер құрлықтық шельфтегідей қалыпты жолмен тіпті геологиялық
сипатында құрлықтық шельфке жатпайтын теңіз түбі аймақтарында пайдалы
қазбаларды игеретін болса, қысымшылдық көрсетпеуді әділ деп білді.
Геологиялық сипатта құрлықтық шельфке жатпайтын теңіз түбі аймағында игеру
жұмыстарын жүргізуге мүдделі мемлекетке қандай да бір кері салдар туындамау
керек.[11]
Құрлықтық шельфтің юридикалық түсінігін анықтау оның территориялық
таралу шегі сұрағымен тығыз байланысты. Құрлықтық шельфтің юридикалық
түсінігіне жағалау мемлекетпен жанасатын, бірақ территориялық теңіз
зонасынан тыс жатқан аймақ кіреді, яғни ішкі шегі территориялық теңіз
шекарасынан басталады. Құрлықтық шельфтің сыртқы шегіне қатысты ережелерді
қалыптастыру бірқатар қиыншылықтар тудырды. Алдымен бұл сұрақты халықаралық
құқық комиссиясы қарастырды. Үшінші сессияда дайындаған Конвенцияның
бірінші жобасында Комиссия құрлықтық шельф ұғымын оның игерілу мүмкіндігіне
сүйене отырып анықтады. Және бұл термин қаптайтын су тереңдігі теңіз түбі
мен оның пайдалы қазбаларын игеруге мүмкіндік беретін су түбі
аймақтарындағы пайдалы қазбаларға қатысты. Талқылауда Комиссия 200 метр
тереңдіктегі шекті қолданбауын ғылыми техниканың дамуымен 200 метрден
асатындай жетістіктерге жеткенде болашақта тұрақсыздық тудыратындығымен
түсіндірді. Дегенмен Комиссия кейін бұл шекті мақұлдайды. Оны Комиссия
айқындалмаған бұрынғы мәтіндегі бап кейін түсінбеушілік пен дауға әкелуі
мүмкін деп себептеді. Барлық қажеттіліктерді өтейтін 200 метрдегі шек дәл
осы тереңдікте құрлықтық шельф геологиялық ұғымында тамамдалып, материктік
ойыс басталатындығы белгіленген. Сонымен, сегізінші сессияда Комиссия
айтылған екі белгіні қосып, құрлықтық шельф ретінде жағалауға жанасатын,
бірақ территориялық сулар зонасына енбейтін 200 метрге дейінгі, не одан
асып, пайдалы қазбаларды су қалыңдығы игеруге мүмкіндік беретін тереңдікке
дейінгі теңіз түбінің беті мен қойнауы белгіленеді. Мұндай шешім ұзақ
талқылаудың нәтижесінде қабылданады, өйткені Комиссия мүшесінің көбі "игеру
мүмкіндігі" белгісі алдында қабылдаған 200 метр тереңдік белгісіне
тұрақсыздық енгізетіндіктен қарсы болды.[12] Теңіз түбінің
режимі талқылауға алынғанда жағдай күрделене түсті. 1958 жылы Конвенцияның
құрлықтық шельфке қатысты нақты шекара белгілемеуі және бұл сұрақтағы
әртүрлі тәжірбиелер мемлекеттердің теңіз түбінде қызмет етуін реттеу
мақсатында негізгі құқықтық қағидаларды қалыптастыруда қиындық тудырады.
Құрлықтық шельф режимі шельфтен тыс теңіз түбінің құқықтық статусынан
ерекшелену керек, сондықтан оларды бөлу сызығын нақты анықтай білу қажет.
Сондай-ақ кейбір мемлекеттер конвенцияның ақаулығын пайдаланып, техникасы
кез келген тереңдікте игеруге жарамды деп танып өз құқықтарын теңіз түбінің
шектелмеген аймақтарына таратуға талпынады.
Өзінің соңғы жобасында 1956 жылы Комиссия бақылау мен юрисдикция
терминін "егеменді құқық" терминімен алмастырды, және бұл соңғысы құрлықтық
шельфтің табиғи байлықтарын бақылау мен игеруге қатысты барлық құқықтарын
қамтыды. Түсіндірмесінде Комиссия жағалау мемлекет теңіз түбінің сол
аймағына толық егемендікке иеленетінін белгілеп көрсетті. Комиссия теңіз
түбі аймағына мемлекет егемендігінен гөрі ашық теңіз қағидасын шешуші деп
таныды.[13]
"Табиғи байлық" ұғымына анықтама бермей, оны барлау мен игеруге
құқықтың көлемііі туралы айту қиын. Конвенцияның екінші бабында табиғи
байлыққа теңіз түбі мен беткі қабатындағы минералды өзге де тірі емес
ресурстар, сондай-ақ "отырықшы" түр тірі ағзалары, яғни белгілі бір даму
деңгейінде теңіз түбіне табанына жабысқан не тек теңіз қойнауында
қозғалатын тірі ағзалар жататындығы айтылған.
Құрлықтық шельф туралы Конвенция көптеген сұрақтарды қамтығанмен оларға
толық жауап бермейді. Мысалы, мемлекеттің құрлықтық шельфке қатысты
құқықтың юридикалық табиғатына қатысты нақты ережелері жоқ. Конвенцияда
кейбір мемлекеттің пайымдауынша, жағалау мемлекеттің құрлықтық шельфтегі
пайдалы қазбаларға құқықтар сол аумақты басып, бақылау орнатқанда ғана
танылады.[14] Дегенмен, бұл әрекеттерді жағалау мемлекет қабылдамаған
жағдайда кез келген өзге мемлекет оны басып, бақылау орнатса, тонау ретінде
бағаланып, күрделі салдарға соқтырар еді. Сол себепті кубалық делегацияның
ұсынысымен жағалау мемлекеттің құрлықтық шельфке құқықтары сол аймақты
басып бақылаудан тәуелсіз қамтамасыз ететін ереже бекітілді (2 бап,3
пункт).
ГФР, Жапония сияқты өзге де мемлекеттер құрлықтық шельфке жағалау
мемлекеттің ерекше құқықтарын мойындамай, шельф байлықтарын барлық
мемлекеттің теңдік пен толық еркіндік қағидасына негізделіп игеру тұжырымын
ұстанады.[15] Бұдан ГФР-ң өзге елдердің құрлықтық шельфіне ену талпынысымен
байланысты мүдделерін байқауға болады. Әрине мемлекеттің егемендігі
территориялық суларымен шектеледі де, ашық теңіз қағидасы күшіне енеді.
Бірақ бұл территориялық сулардан тыс аймақта жағалау мемлекеттің
артықшылықтың құқықтары тарамайтынын білдірмейді. Бұл аймақ территориялық
суларға жанасқандықтан құрлық жалғасы ретінде жағалау мемлекеттің айрықша
мүдделері ескеріліп, халықаралық кеме жүзу мүдделерімен сабақтастырылады,
осы жолмен ашық теңіз қағидасы өз күшін сақтайды.
Мысалы, 1733 жылы 3 мильдік територриялық сулары бар Англия 24 мильге
созылған кеден аймағын белгіледі. Осындай аймақтарды кейін АҚШ, Франция,
Түркия, Польша, Югославия белгіледі. Кеденнен өзге мемлекеттің
тәжірбиесінде балық аулау, санитарлық, фискалды, қауіпсіздік аймақтары да
бекітілгені белгілі.[16] Солайша, територриялық сулардан тыс арнайы
мақсаттарда аймақтарды белгілеу тәжірбиесі 1958 жылғы Конвенцияда
халықаралық құқық нормасы ретінде орынын тапты. Сондай-ақ Конвенция бұл
аймақта мемлекеттерге берілетін құқықтарды нақты анықтап берумен шектеледі.
Конвенцияның 24-бабына сәйкес територриялық суларға жанасатын ашық теңіз
аумақта мемлекет: а) өзінің територриясы не територриялық сулары шегінде
кедендік, фискалды, иммиграциялық, санитарлық ережелерді бұзуды болдырмау;
б) өз територриясы не територриялық сулары шегінде осы айтылған ережелерді
бұзғаны үшін жазалауға қажет бақылау жүргізіледі.
Дәл осылайша құрлықтық шельф туралы Конвенция шельф табиғи байлықтарын
барлау мен өңдеу мақсатында територриялық суларынан тыс аймаққа жағалау
мемлекеттің юрисдикциясы таралу мүмкіндігін мақұлдады.
Територриялық сулардан тыс аумақта жағалау мемлекетке артықшылықты
құқықтарды беруді көздейтін кез келген, соның ішінде құрлықтық шельф
концепциясының да бұлжытпас шартының бірі - мұндай құқықтар жүретін
аумақты шектеу. Құрлықтық шельф туралы конвенцияны дайындауда да өзге су
аумақтарынікі сияқты мемлекеттер өз артықшылықты құқықтарын жүзеге асыратын
теңіз түбі аумағының шекараларын бекітуді дұрыс деп тапты.
Дегенмен, конференцияда бұл талпынысты жүзеге асыратындай нақты ережені
бекітуге қол жетпеді.
Әрине бұл құрлықтық шельф мәртебесінің құқықтық сипатын өзгертпейді.
Осы мақсатпен құрлықтық шельф туралы конвенцияға осы ережені бекітетін
бірқатар баптар енгізілді. Солайша, мысалға үшінші бапта құрлықтық шельфке
жағалау мемлекеттердің құқықтары ашық теңіз бетін қаптайтын сулардың және
үстіндегі ауа қабатының құқықтық мәртебесін қамтымайтыны бекітілген. Бұл
алғышартты Конвенцияның су асты кабельдері мен құбыр жолдарын салуға
қатысты төртінші бап та бекітеді. Халықаралық құқық комиссиясының жобасы
жағалау мемлекеттің құрлықтық шельфте кабель мен құбыр жолдарын салуға
салуға кедергі етуге тыйым салады.
Конференцияда Венесуэла жағалау мемлекеттерге кабельдердің өту жолдарын
анықтаудың жалпы ережелерін белгілеу құқын беруді ұсынды.[17] Бірақ ұсыныс
кейін тәжірибеде су асты кабельдерін салуда қиындық тудыруы мүмкін
болғандықтан және ашық теңіз еркіндігі қағидасына қайшы болғандықтан
мардымсыз болды. Бесінші бапта да құрлықтық шельфте табиғи байлықтарды
барлау мен өңдеу ашық теңіз еркіндігі қағидасына қайшы келмеуінің алғышарт
ережелері бекітілді. Осы бапқа сәйкес жағалау мемлекетке табиғи ресурстарды
барлау мен өңдеуге қажет бекініс пен құрылыс салуға, сондай-ақ шеткі
нүктесінен бастап 500 метрден аспайтын айналасында қауіпсіздік аймағын
белгілеуге құқық берілді. Бапта табиғи байлықтарды барлау мен өңдеу кеме
жүзуіне, балық аулау мен теңіз тірі ресурстарын қорғауға себепсіз кедергі
етпеуді талап етеді. Құрлықтық шельфте табиғи ресурстарды барлау және
өңдеумен байланысы жоқ кедергі ашық теңіз қағидасын бұза алмайды. Бұл кең
қолдау тауып конвенцияда бірқатар ережелермен бекітілген.
Конвенцияда жағалау мемлекеттер барлау мен өңдеу мақсатында бекітілген
құрылыстардан ашық теңіз еркіндігі қағидасына қайшы келетін қосымша қандай
да пайда табуға тыйым салатын ережелер де бар. Солайша бұл құрылыстар арал
мәртебесін, өз территориялық теңізін иеленбейді және жағалау мемлекеттердің
территориялық суларының шекарасын анықтауға әсер етпейді. Конвенцияға сай
қолданылмайтын, босатылған құрылыстар алыну керек.
Ашық теңіз еркіндігі қағидасын бұзуға жол бермеу ғылыми зерттеулер
жүргізу мәселесімен байланысты. Халықаралық құқық комиссиясының жобасында
ол туралы ештеме айтылмайды.
Құрлықтық шельф байлықтарын барлау мен игеру жариялау мақсатымен
орындалатын ғылыми зерттеуге кедергі келтірмеуі тиіс делінген. Дания
делегациясының ұсынысы кең қолдау тауып, 5-баптың бірінші пунктісімен
бекітілді. Кейін өзге делегациялардың ұсынысымен осы бапқа қосымша пункт
қосылып, құрлықтық шельф аймағында зерттеу жүргізу үшін жағалау мемлекеттің
рұқсатын қажет ететін ереже бекітілді: егер ұсыныс беруші сәйкесінше
маманданған мекеме болып, құрлықтық шельфтің биологиялық және физикалық
қасиеттерін ғылыми зерттеумен айналысқан жағдайда, жағалау мемлекет жалпы
тәртіп пен тәжірибе бойынша бас тартпауы тиіс, және де бір шарт - жағалау
мемлекет қалаған жағдайда нәтижелері жариялануға жататын зерттеулерге
қатысуға құқылы. Бұл шарт жағалау мемлекеттен рұқсат алу тәртібін
жеңілдетуге бағытталған ереже.[18]
Осы айтылғанды қорытындылайтын болсақ, мемлекеттің құрлықтық шельфке
құқықтарының юридикалық табиғаты ашық теңіз еркіндігі қағидасына қайшы
емес, керсінше оны ұстана отырып, ашық теңіздің кейбір аймақтарда жағалау
мемлекетке артықшылықты құқықтар беруді көздейді.
Халықаралық құқық комиссиясы конвенцияны дайындауда теңіз және оның
үстіндегі ауа қабатының еркіндігі қағидасын сақтай отырып, континенталлды
шельф режимін анықтауы тиіс болды. Бұл қағиданы өзгету немесе одан
ауытқуларға жол берілмейді.
1.2. Құрлықтық шельфтің ресурстарын делимитациялау мен игеру сұрақтары
бойынша мемлекеттердің халықаралық тәжірибесі
Құрлықтық шельфті бөлу туралы алғашқы шарт 26 ақпан 1942 жылы
Ұлыбритания мн Венесуэла арасында жасалды. Шарт Парий бұғазының су түбі
аймағын бөлуге қатысты жағалау мемлекет Венесуэла мен бұрынғы Ұлыбритания
боданы Тринидад және Тобаго арасында бекітілді. Шартта бекітілген бөлу
сызығының арғы жағында жатқан Парий бұғазының су түбі аймағына егемендік
пен бақылауға қатысты тараптар бір-біріне шағым келтірмейтіні көзделді.
[19]
Бұл уақыт аралығында мемлекеттер тәжірибесі халықаралық келісім
жасасудан бұрын құрлықтық шельфті бөлуге қажетті ережелерді қамтитын заңи
актілер жариялаумен толды. Мысалы, 28 қыркүйек 1945 жылы АҚШ
декларациясында құрлықтық шельф екі мемлекетке ортақ болған жағдайда
шекарасы АҚШ пен мүдделі мемлекетпен арада анықталу керек делінген. Ұқсас
ережелер Сауд Арабиясы, Кувейт, Иран, Никарагуа, заңдарында да шекара өзара
келісім негізінде анықтау қажеттігі айтылды.[20]
1958 жылғы Конвенцияда қарама-қарсы және сабақтасып жатқан мемлекеттер
территорияларына жанасатын құрлықтық шельфті бөлудің қағидалары көрсетілді.
Конвенцияның алтыншы бабына сәйкес Комиссия белгілеген қағидаларды
сақтай отырып, құрлықтық шельф жағдайы мүдделі мемлекеттер арасында
анықталады. Территориялық сулардың шекарасын анықтау сұрағы 1953 жылы
Комиссия қарауына алынып, сараптамашылар өз ұсыныстарын енгізді. Әсіресе,
араласып жатқан мемлекеттердің территориялық суларын анықтау қиынға соқты.
Жағалау сызығынан бірдей қашықтықта ортаңғы сызық жүргізу ең тиімді деп
танылды. Жағалау түзу болған жағдайда, құрлықтағы шекара жағалаумен
қиылысқан нүктеге қатысты бөлу сызығы тік бұрышта өтеді. Ал жағалау
бірқалыпты болмаса, сызық жағалаудың жалпы пішініне сай өткізіледі.
Комиссия ұсынысты мақұлдап, Конвенцияға келесідей мазмұнда енгізді:
террриториялық сулары аралас мемлекеттер арасындағы шекара өзара келісіліп
анықталады. Келісім болмаған жағдайда және өзге де негіз болмаса, шекара
осы мемлекеттердің территориялық сулары есептелетін бастау сызығын өлшеудің
біршама жақын нүктелерінен бірдей қашықтықта өткізілетін сызық қағидасына
сүйене отырып анықталады.
Жағалаулары бір-біріне қарама-қарсы жатқан мемелекеттердің арасында
ортаңғы сызыққа қатысты Комиссия алғашында екі бап дайындап, бірін
бұғаздағы территориялық сулар шекарасын анықтауға арнаған еді. Бірақ 1956
жылғы жобасында бұғаздың жағалауындағы мемлекеттің жағдайы қарама-қарсы
жатқан мемлекеттің жағдайынан айтарлықтай өзгешеліктер болмағандықтан бір
бап етіп біріктірді.[21] Мұнда да ортаңғы сызықпен анықтаудан бұрын мүдделі
мемлекеттердің өзара келісіміне басым рөл бөлінді. Бұл ережелер
Конвенцияның 12-бабына енгізіліп, негізге ортаңғы сызық қағидасы алынды.
Территориялық сулар туралы Конвенцияның 12-бабы мен құрлықтық шельф
туралы Конвенцияның 6-бабының арасындағы ұқсастық - ортаңғы сызықтың болуы.
Дегенмен, арада айырмашылықтар да бар. 12-бапқа сәйкес жағалау мемлекеттер
өзгеше келіспесе, ортаңғы сызықтан асатын аймаққа өз юрисдикциясын таратуға
құқы жоқ. 6-бапта бұған ұқсаснақты ережелер жоқ. Оған себеп: мемлекеттерге
ортаңғы сызықты қатаң ұстанбай, құрлықтық шельфті өздеріне қолайлы етіп
бөліп келісуге мүмкіндік берілгендігінде. Дегенмен, бұл ереже кейбір
заңгерлермен айқынсыздық деп бағаланады. Ескеретін жайт, екі бапта да
ортаңғы сызықты өткізуге жүгінбестен бұрын ерекше мән-жайларға орын
беріледі, бірақ қандай мән-жайларды ерекше ретінде бағалау туралы ештеме
айтылмайды.
Ортаңғы сызық арқылы территориялық суларды бөлу құрлықтық шельфті
бөлумен салыстырғанда айтарлықтай мәселе тудырмайды. Өйткені құрлықтық
шельфтегідей пайдалы қазбаларға қатысты мемлекеттердің мүдделері
қақтығыспайды.
Жағалаудан бірдей қашықтыққа негізделіп, ортаңғы сызықпен құрлықтық
шельфті бөлуді таңдамастан бұрын 1951 жылы Комиссия тараптар арасында
келісім немесе арбитражды көздеген еді. Бірақ 1953 жылы сараптамашылардың
ұсынысымен Комиссия ортаңғы сызық қағидасын бекітті.[22]
1958 жылы Женева конференциясында кейбір мемлекеттер ортаңғы сызық
қағидасын күшейту мақсатында ерекше мән-жайларды ескермеуді ұсынғанмен,
Комиссия көпшілік дауыспен бас тартты. Сол сияқты Венесуэла да
конференцияда жағалаудан бірдей қашықтық қағидасын қабылдамауды ұсынды. Бұл
ұсыныс та икемсіз болғандықтан қолдауын таппады. [23]
Солайша мемлекеттердің тәжірибесін ескере отырып құрылған бұл бап
айтарлықтай өзгертусіз Конвенцияға енгізілді. Басым мемлекетке тиімді
болып, құрлықтық шельфті әділетті бөлуге құқықтық алғышарт қалыптастырғанда
ғана ереже дұрыс бекітілді деп айтуға болады.
Қалыпты жағдайда ортаңғы сызықты пайдалану тиімді, әділетті, дұрыс та.
Әйткенмен, көп жағдайда мемлекеттердің тәжірибесіне жүгінсек, ортаңғы сызық
қағидасымен қоса әділеттілік қағидасы сабақтасуы абзал. Сол себепті, өзге
де мән-жайлар ескеріліп, біршама икемді және жан-жақты ереже бекітілді.
Әділеттілік қағидасы бұдан бұрын да мемлекеттердің заң актілерінде көрініс
тапқан. Лаутерпахттің айтуы бойынша құрлықтық шельф әр жағдайға қарай
объективті көзқараспен бөліну керек, ал ортаңғы сызық әділ шешім шығарудың
сүйену нүктесі болу керек. Шаловиц та теңіз түбі аймағы екі тарапқа да
әділеттілікті қамтамасыз ететіндей негізде бөлінуін қостайды. Мак Дугал мен
Берке да мұндағы саясат мақсаты деп болашақта дау тудырмайтындай және
тараптардың мүдделерін қанағаттандыратындай етіп құрлықтық шельфті бөлуді
дұрыс деп есептейді.[24]
Ескеретін жайт, құрлықтық шельфті бөлуде әділ шешімге келу Конвенцияның
6-бабындағы "ерекше мән-жайларды" түсіндірумен байланысты. Конвенцияны
дайындау кезінде ерекше мән-жайларға Комиссия аралдардың, кеме өту
жолдарының болуы, жағалаудың ерекше иірімін жатқызса, сараптамашылар
комитеті сондай-ақ балық аулау мен навигация құқықтарын да жатқызды.
Әдебиетте кабельдердің жолдары, қауіпсіздік пен қорғаныс қажеттіліктері,
балық банкісін қорғау, мұнай мен газдың бөлінбейтін қорларын да ерекше мән-
жайларға жатқызады. Оған қоса ортаңғы сызық территориялық сулар сияқты
құрлықтық шельфке де қолданылғандықтан, құрлықтық шельфке қатысты тарихи
қалыптасқан жағдайды ерекше мән-жай ретінде бағалау ұсынылды. Халықаралық
құқықта теңдік қағидасы жүргенмен, кейбір жағдайларда мемлекеттің халқы мен
территориясының көлемі де ерекше мән-жайға жатқызылуы мүмкін. Ал мысалға,
Кеңестер Одағының көзқарасы бойынша, ерекше мән-жай ретінде бағалауда су
асты аймағының геологиялық құрылымы және әрбір жағалау аймақтың
экономикалық жағдайы ескерілуі керек делінген.[25] Солайша, ерекше мән-
жайлардың нақты тізімі жоқ және ол әрбір жағдайға қатысты арнайы
анықталады. Сондай-ақ ортаңғы сызықтан ауытқуға мүмкіндік беретін мән-
жайларды ерекше деп бағалаудың нақты белгілері де айқындалмаған.
Аралдардың болуы құрлықтық шельфті әділ бөлуде бірқатар қиындықтар
туындатады.1958 Женева конференциясында аралдардың болуы ортаңғы сызықтан
ауытқуға мүмкіндік беретін ерекше мән-жай ретінде бағаланған еді, кейін
аралдардың болуы құрлықтық шельфті бөлу сызығын өткізуге әртүрлі әсер
ететіні қосталды. Көп жағдайларда аралдардың жағалаумен ара-қашықтығы
олардың құрлықтық шельфті бөлуде ескерілуіне әсер етеді. Мысалға жағалауға
жақын орналасса, есепке алынып, ал территориялық суларда немесе одан тыс
аумақта орналасса, дау тудыруы мүмкін. Тәжірибеде сондай-ақ белгілі бір
мемлекеттің құрлықтық шельф суларында орналасқанмен, өзге мемлекеттің
егемендігіндегі аралдар да бар. Осыған қатысты конференцияда Аргентина
делегациясының келтірген мысалында айтылғандай, Африка суларында Әулие
Елена аралы орналасуы теңіз суын екі арада бөліп, үлкен аумаққа құқықтарды
аралға беруді білдірмеуі тиіс. Мұндағы ойы осыған ұқсас жағдайда аралдар
құрлықтық шельфті бөлуге әсер етпеуі тиіс.
Басқа бір жағдайда - арал құрлыққа терең кіретін теңіз немесе бұғаздың
ортасында орналасып, қарама-қарсы немесе араласып жатқан мемлекеттердің
жағалауларымен қоршалған болса, аралдың көлемі ескерілуі тиіс. Кейбір
жағдайларда бастау сызығының шеткі нүктелерінен аралдың өз құрлықтық шельфі
болады. Бірақ көпшілік жағдайда арал материктің тегіс құрлықтық шельфіне
енеді. Солайша арал ортаңғы сызық қағидасынан ауытқуының шарты болу
мүмкіндігінің өзі әрдайым жүзеге аса бермейді.
Тәжірибеде құрлықтық шельфті бөлу біршама күрделі процесс. Әсіресе
Солтүстік теңізді бөлу қиынға соққан еді. Түбі пайдалы қазбаларға толы бұл
аймақ теңіз суымен жуылатын жағалау мемлекеттердің мүдделерінің қақтығысына
әкелді. Алғашында ешбір заң актілерімен реттелмеген Солтүстік теңізге
қатысты 1963 жылы бірнеше айдың ішінде Норвегия, Дания, Батыс Германия,
Ұлыбритания нормативтік акт қабылдау арқылы теңіздегі өз құрлықтық шельфін
белгілеудің құқықтық негізін бекітуге тырысты. [26]
Мысалы Ұлыбританияның актісіне сәйкес, территориялық сулардан тыс теңіз
түбі мен қойнауына қатысты Ұлыбританияның жүзеге асыратын құқықтары
жарияланды. Яғни кез-келген уақытта атқару актісін (Order in Council)
шығару арқылы қандай да бір аймақ осы құқықтардың жүзеге асырылу зонасы деп
табылуы мүмкін.
Ал Дания 7 ақпан 1963 жылғы Жарлығымен конвенцияға сәйкес құрлықтық
шельф аумағын айқындады.
ГФР өз Декларациясында оның жағалауына жанасатын 200 мильге жетіп, су
қалыңдығы мүмкіндік бергенше бұл шектен асатын аумақта су түбі пайдалы
қазбаларын барлау мен игеруді өзінің егеменді құқы деп жариялады. Ал
құрлықтық шельфті өзге мемлекеттермен бөлісу халықаралық құқықтың негізінде
жүзеге асады делінген.
Нидерланды да құрлықтық шельфте қызметке өзінің егеменді құқытарын
жариялады.
Бұл айтылған заң актілері Конвенцияға негізделгенмен, оның ережелерін
қатаң сақтамайды. Мысалға, Ұлыбритания мен Нидерланды құрлықтық шельф
шекараларын белгілеуде қандай да бір ерекше мән-жайларды ескермейді. Ал ГФР
мүдделі мемлекеттермен келісімді көздеп, Конвенциядағы өзге мән-жайларды
есепке алмайды. Осы айтылған мемлекеттердің ішінен Ұлыбритания, Дания,
Франция, Нидерланды Конвенцияға қосылған, ГФР қол қойғанмен,
ратификациялаған жоқ. Сол себепті құрлықтық шельфті бөлуде екі жақты
шарттарға баса назар аударылды. Нәтижесінде, Ұлыбритания Норвегиямен (10
наурыз 1965 жылы), Нидерландымен (6 қазан 1965 жылы), Даниямен (3 наурыз
1966 жылы) шарт жасасып, ортаңғы сызық қағидасын негізге алды.
Құрлықтық шельфті Дания мен Нидерланды арасында және екінші жағынан
Германиямен арада бөлу ұзаққа созылды.[27] Бұл аймаққа қызығушылық әсіресе
1959 жылы Нидерланды территориясындағы Гронинген провинциясы аумағында
табиғи газдың әлемдегі ірі кен орындарының бірі Слохтеренское ашылғаннан
бастап өрбіді. Мамандар болжауымен жақын аумақта осыған ұқсас ірі кен
орындар болуы мүмкін еді. Дания мен ГФР, ГФР мен Нидерланды арасында
құрлықтық шельфтің аз ғана аймағын бөлу туралы келісімдер жасалғанмен,
толық бөлу сызығын анықтауға бағытталған келісімдер нәтижесіз болды. 2
ақпан 1967 жылы Боннда ГФР Дания және Нидерландымен екі жақты келісім
негізінде дауды халықаралық сотқа беруге келісті. Тараптар алдында жасалған
келісімнің негізінде бекітілген шекарадан басқа аймақтарда шекараны
анықтауда негізге алынатын қағидалар мен нормаларды анықтап беруді өтінді.
Сот бұл істі екі жыл бойы қарады. Даулы аймақтың жалпы көлемі 146 900
квадрат километр, мамандар аймақты игеруге жеңіл, мұнай мен газ қоры
жағынан болашағы зор деп бағалады. ГФР тұжырымы құрлықтық шельфты былайша
бөлуді ұсынды: Данияға 53 900 квадрат километр, Нидерландыға 56 300 квадрат
километр, ГФР-на 36 000 кваадрат километр. Дания мен Нидерландының
ұсынысына сәйкес ГФР-на 23 600 квадрат километр, Данияға 61 500 квадрат
километр, Нидерландыға 61 800 квадрат километр өту керек болды.
20 ақпан 1969 жылы қабылдаған өз шешімінде алты дауысқа қарсы он бір
судьяның қолдауымен Халықаралық сот бірқатар құрлықтық шельфті бөлуге
қатысты ескертулер жасады. Сот бастау сызығынан бірдей қашықтық қағидасын
бұл іске қатысты халықаралық құқық нормасы ретінде танылатындай жеткіліксіз
деп білді. Сот Конвенцияда алдымен мүдделі тараптар арасында шартқа тек
екінші кезекте ғана бірдей қашықтық қағидасына, оның өзінде ерекше мән-
жайлар болмағанда жол берілітіндігіне назар аудартады. Сондықтан кез-келген
жағдайда құрлықтық шельфты бөлудің міндетті бір әдісі жоқ. Құрлықтық
шельфті бөлудің бөлек немесе қосымша өзге де әдістері бар. Осының
негізінде сот бұл қағиданы халықаралық құқықтың жалпы нормасы және
құрлықтық шельфтің құқықтық режимі тұжырымдамасының құрамдас бөлшегі
ретінде бағалауға болмайды деген қорытындыға келді. Әрине Конвенцияға үлкен
көлемде мемлекеттердің мүше болуы Конвенция ережелерін халықаралық құқықтың
жалпы нормаларына айналдыруы мүмкін. Бірақ соның өзінде мемлекеттер, аса
мүдделі мемлекеттердің тәжірибесінде кең, бірқалыпты қолданылып, құқықтың
бұл нормасының жалпы танылғандығын дәлелдеуі керек.
Сот бірдей қашықтық қағидасы халықаралық әдет-ғұрып құқығы нормасы
ретінде бағалаумен де келіспеді. Өйткені 6-баптың өзінде басымдыққа ие
келісім негізінде құрлықтық шельфті бөлу міндетінен кейін ғана бірдей
қашықтық әдісі қолданылады. Оның өзінде тізіміне анықтау белгілері жоқ
ерекше мән-жайлардың кедергі ету мүмкіндігі мен 6-бапқа ескертпе жасау
құқығы, бұл баптың нормативті сипатына күмән тудырады.
Дауды қарау барысында Дания мен Нидерланды сотқа бірдей қашықтықты
қолданып, құрлықтық шельфті бөлген 15 оқиғаны келтірді. Сот мемлекеттер бұл
қағиданы халықаралық әдет- ғұрып құқық нормасы ретінде қолданғанын
себептеп, ескруден бас тартты.
Шешімінде құрлықтық шельфті бөлу қағидасына келесідей ескертулер
жасалды: мүдделі тараптар арасында келісімнің пәні бөлу болу керек; мұндай
келісім әділеттілік негізінде жасалу керек; тараптар келіссөз өткізуде
келісімге келуді мақсаттауы керек, келісім болмаған жағдайда автоматты
түрде құрлықтық шельфті бөлудің басқа жолын қолдану үшін ресми саты болмауы
керек.
Халықаралық соттың Дания, Нидерланды мен ГФР ісі бойынша шешімі
құрлықтық шельфтің ені туралы талқылауға әсер етіп, “құрлықтың табиғи
жалғасы”, “құрлықтың теңізден басымдығы” межесін қалытастырды.
Сот ойынша құрлықтық шельф геологиялық және географиялық көзқарас
бойынша құрлықтың табиғи жалғасы болғандықтан мемлекеттердің оның пайдалы
қазбаларын игеруге айрылмас құқы ipso faсto және ab initio мелекеттердің
өз территориясына егемен құқықтарынан туындайды. Құрлықтық шельф пен
құрлықтағы территория бір бүтін екендігі “физикалық факт болғандықтан”,
құрлықтық шельфтің түсінігі осы физикалық фактіні танудан пайда болды және
осы факт пен құқықтың арасындағы байланыс құрлықтық шельфтің юридикалық
режимін анықтаудың маңызды элементі. Табиғи жалғастық тезисін қолдай
отырып, Сот қандай да бір теңіз түбі аймағын құрлықтық шельфке жатқызуда
жақындық межесін дұрыс емес деп бағалады, өйткені бұл мемлекеттердің ол
аймаққа құқықтарын таратуға негіз болмады. Сот сондай-ақ “жағалауға
жанасуды” қандай да бір ілгерінді немесе ажырағысыз норма ретінде
қарастыруға да қарсы болды.
Сот заң актілерінде, өзге құжаттардағы кейбір түсініктерге де
(“жағалауға жақын”, “шектес”, “жанасатын”) талқылама жасады. Олардың жалпы
идеясы бір болғанмен әртүрлі түсіндірілуі мүмкін. “Жағалауға жанасу”,
мысалға, 100 миль қашықтықтағы аймақты жағалауға жанасады деп оның қалыпты
мағынасында айту қиын. Бұған салыстырмалы “құрлықтың табиғи жалғасы”
қағидасы арқылы, мысалға, Солтүстік теңіздегі жағалаудан 190 мильдегі
аймақты жағалау мемлекеттің территориясының жалғасы деп түсіндіру және
дәлелдеу ақылға қонымды. Солайша Сот жаңа доктринаның қалыптасуы барысында
өзінше дамыған жаңа тұжырымдама енгізіліп, мемлекеттердің тәжірибесінде өз
жалғасын тапты.
Осы теория алғаш рет АҚШ президентінің прокломациясында көрініс
тапты.[28] Құрлықтық шельфті АҚШ құрлығындағы жер массивінің жалғасы деп
тауып, ондағы ресурстарды мемлекет территориясы шегінде кеніштердің жалғасы
ретінде есептеді.[29] АҚШ пайымдауын Латын Америка елдері жақтап, кейбірі
тіпті егемен құқықтарын ашық теңіз айдынына да таратты.
Балтық теңізінің құрлықтық шельфін бөлудің халықаралық тәжірибесі де
кең қолданысын тапты. 20 мамыр 1965 жылы КСРО мен Финляндия арасында Фин
заливінде теңіз сулары мен құрлықтық шельф шекаралары туралы келісімге қол
қойылды. Келісім 1940 жылы бекітілген шекаралар мен 1947 жылы Финляндиямен
арадағы бейбіт шартта бекітілген шекаралардан өзге аймақты бірдей қашықтық
қағидасына негізделіп белгіледі. 5 маусым 1967 жылы Балтық теңізінің
солтүстік-шығыс бөлігіне қатысты құрлықтық шельф шекарасын анықтау туралы
совет-фин келісіміне қол қойылды, негізге ортаңғы сызық қағидасы
алынды.[30]
28 тамыз 1969 жылы КСРО мен Польша арасында Гданьск шығанағы мен
Балтық теңізінің оңтүстік-шығыс бөлігінде континентады шельф шекарасын
өткізу туралы келісімде де ортаңғы сызық қағидасы басым қолданылды. Ерекше
назар аударатыны 23 қазан 1968 жылы КСРО, ПХР, ГДР арасында құрлықтық шельф
туралы декларация қабылданды.[31]
Декларацияда алдымен Балтық теңізі түбінің беткі қабаты мен қойнауы
таяз сулы, яғни тегістей континентады шельфке жататындықтан жағалау
мемлекеттердің арасында бөлінуге жатады делінген. Балтық теңізін бөлуде
Женева Конвенциясының әсіресе 6-бабында сүйенетіндігіне баса назар
аударылған. Мемлекеттер құрлықтық шельфті бөлуде Женева Конвенциясының
территориялық теңіз және жанасатын аймақ туралы баптарға сәйкес бекітілген
территориялық теңіз енін өлшеуге арналған бастау сызықтарын өзара танып,
мақұлдайды. Сондай-ақ Декларация Балтық теңізіндегі континеталды шельф
шекараларының нақты координаттары мүдделі тараптардың арасында екі және көп
жақты келісімдер арқылы бекітілу қажеттігін белгілейді.
Декларациядағы қағидалар бұл аймақ мемлекеттерінің ынтымақтастығына
берік негіз қалыптастыра білді. Әсіресе континеталды шельфті пайдалануда
мүдделердің қиылысуы сұрағы бойынша тараптардың кеңесуін қарастырған
ережелердің маңызы зор. Және құрлықтық шельф аймақтарын Балтық теңізі
жағалауына жатпайтын басқа мемлекеттерге, олардың заңды және жеке
тұлғаларына барлау, игеру, өзге де қолданысқа беруге тыйым салынады. КСРО-
ғын тиісінше құлақтандырған кез-келген Балтық теңізі жағалау мемлекеті бұл
Декларацияға мүше бола алады. Декларация, сондай-ақ, жағалау мемлекеттердің
құрлықтық шельф аймағына қатысты егемен құқықтарын растайды.
Жер қойнауы бай, таяз болғандықтан игеруге жеңіл келетін Парсы
шығанағын бөлу де ұзақ уақыт бойы жағалау мемлекеттердің назарында болды.
Жағалау мемлекеттердің экономикасы төмен болғандықтан өздері құрлықтық
шельфті игере алмады, игілікті табыс көзі деп бағаланған бұл аймақта
көптеген шетел компаниялары жұмыс істеді. Осы және аралдардың болуы мен
жағалаулардың күрделі пішіні сияқты себептер құрлықтық шельфті бөлуді
қиынға соқтырды. Бұған қоса, қол қойғанмен, ратификацияламаған Ираннан
басқа жағалау мемлекеттер 1958 жылғы Конвенцияға мүше емес. Әсіресе, Парсы
шығанағының солтүстік ауданын бөлу ұзаққа созылды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz