Сырым Датұлы бастаған көтеріліс (1783-1797). 18 ғ. 30-ж

Жоспар
Кіріспе

1 Сырым Датұлы өмірбаяны
2 Сырым Датұлы бастаған көтеріліс

Батыс Қазақстан облысының Сырым ауданында дүниеге келген. Тегі - 12 ата Байұлына жататын байбақты руынан. Сырым Датұлының атасы Шолан байбақты руының белгілі батыры болған. Ол батырлығымен, бірбеткейлігімен дараланып, төрелердің қолынан қаза табады. Шоланды төрелер кескілеп өлтіріп кеткенде, төртінші баласы Дат шешесінің құрсағында қалған екен. Шешесі аман-есен босанған соң, төрелермен арадағы зіл ұмыт болмас үшін баланың атын Дат қояды. Ел аузында сақталған әңгіме-аңыздарда Сырым Датұлы тана руының Малайсары, беріш руының Алдар, есентемір руының Есет секілді билерінен бата алған көрінеді. Мұның өзі Сырым Датұлының Кіші жүз қазақтарының арасында өзіндік беделге ие болғанын аңғартады. Асқан ақылдылығы арқасында өз ортасында тым ерте танылып, әділдігімен «Бала би» атанды. Сондықтан да Нұралы хан батырды бауырына тартып, оның беделіне арқа сүйеуге тырысты. Ол әуелі Сырымның әпкесіне үйленіп, оған жезде болады, кейін «ақсүйек тұқымы қара халыққа қыз бермейді» деген ата дәстүрін бұзып, Орын деген әйелінен туған қызы - Айғараны батырға қосып, оны күйеу бала етеді. Бірақ патшалық Ресейдің далалық өлкеде әкімшілік-саяси реформа жүргізіп, хандық билікті күшейту арқылы қалың бұқараның Жайық өзенінен өтуіне тыйым салып, шұрайлы жайылым мен өрісінен айырып табиғи құқыларын шектеуі, жергілікті билік органдары арқылы алынатын салық көлемін көбейтуі Сырым Датұлы мен орыс патшасы тағайындаған Нұралы ханның арасын ашып жіберді. Патша әкімшілігінің озбырлығына, хан-сұлтандардың дәрменсіз халіне ашынған батыр рубасыларының қалауымен қолына қару алып, қалыптасқан саяси жүйеге қарсы шықты.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Сырым Датұлы бастаған
көтеріліс (1783-1797). 18 ғ. 30-ж.
Батыс Қазақстан облысының Сырым ауданында дүниеге келген. Тегі - 12
ата Байұлына жататын байбақты руынан. Сырым Датұлының атасы Шолан байбақты
руының белгілі батыры болған. Ол батырлығымен, бірбеткейлігімен дараланып,
төрелердің қолынан қаза табады. Шоланды төрелер кескілеп өлтіріп кеткенде,
төртінші баласы Дат шешесінің құрсағында қалған екен. Шешесі аман-есен
босанған соң, төрелермен арадағы зіл ұмыт болмас үшін баланың атын Дат
қояды. Ел аузында сақталған әңгіме-аңыздарда Сырым Датұлы тана руының
Малайсары, беріш руының Алдар, есентемір руының Есет секілді билерінен бата
алған көрінеді. Мұның өзі Сырым Датұлының Кіші жүз қазақтарының арасында
өзіндік беделге ие болғанын аңғартады. Асқан ақылдылығы арқасында өз
ортасында тым ерте танылып, әділдігімен Бала би атанды. Сондықтан да
Нұралы хан батырды бауырына тартып, оның беделіне арқа сүйеуге тырысты. Ол
әуелі Сырымның әпкесіне үйленіп, оған жезде болады, кейін ақсүйек тұқымы
қара халыққа қыз бермейді деген ата дәстүрін бұзып, Орын деген әйелінен
туған қызы - Айғараны батырға қосып, оны күйеу бала етеді. Бірақ патшалық
Ресейдің далалық өлкеде әкімшілік-саяси реформа жүргізіп, хандық билікті
күшейту арқылы қалың бұқараның Жайық өзенінен өтуіне тыйым салып, шұрайлы
жайылым мен өрісінен айырып табиғи құқыларын шектеуі, жергілікті билік
органдары арқылы алынатын салық көлемін көбейтуі Сырым Датұлы мен орыс
патшасы тағайындаған Нұралы ханның арасын ашып жіберді. Патша әкімшілігінің
озбырлығына, хан-сұлтандардың дәрменсіз халіне ашынған батыр рубасыларының
қалауымен қолына қару алып, қалыптасқан саяси жүйеге қарсы шықты. Ол өзінің
Орынбордың генерал-губернаторы Игельстромға жазған бір хатында: Сіздердің
түрлі әдістермен алдап, қолға түсірген ноғай, башқұрттар сияқты бізге де
бұғалық салып, езбекші екендігіңіз белгілі деп жазады. Бұдан Сырым
батырдың қолына қару алып, көтеріліске шығып, басын бәйгіге тігудегі
мақсатының айқындығы, халқының мойнына түскелі тұрған сол бұғауды үзуге
ұмтылғаны анық аңғарылады. Кіші Жүз Ресейге қосылғаннан кейін бекіністер
салына бастады. 1744 ж. Орынбор салынды. Ор өзені бойында Орск салынды.
Орал қаласынан Өскеменге дейінгі 3,5 мың шақырым қашықтықтағы Жайық, Ертіс
өзендері жағалауларында ірі әскери бекіністер салынды. Оларға орыс-казактар
қоныстандырылды.
Патша үкіметі қазақтарды ішкі жаққа Жайық сыртына өткізбей оған тиым
салды. Кіші жүз ханы Нұралының да қысымы көп болды.
Көтеріліс басында Кіші жүздің Байбақты руынан шыққан Сырым батыр
(1742-1802) тұрды. 1783 ж. көктемінде қазақтардың Орал бекінісіне шабуылы
басталды. Ағамандар Тасболат пен Ерболат бастапан қазақ жасақтары Гирьяль
бекінісіне шабуыл жасады. Орынбор коменданты Ладыменский далаға орынборлық
казактардан құралған жазалау отрядтары мен жүзбасы С.харитонов басқарған
башқұрттардың 1500 адамдық отрядын жіберді. Қазақ жасақтары харитонов
басқарған башқұрттардың 1500 адамдық отрядын жіберді. Қазақ жасақтары
харитоновтың отрядына қарсылық көрсетті, бірақ олар жеңілді.
1784 ж. мамырда Сырым оралдық казактармен ұрыс жүргізді. Қазақ
жасақтары Нижневральск желісі ауданында, Орск бекінісі маңында әрекет
жасады. Қараша айында Сырым жасағында 1000 адам болды. 1785 ж. көктемде
қаза даласына жазалаушылар келе жатқанын естіген Сырым 2700 адам жасақ
жинады. Оған 3,5 мың адамы бар Барақ пен Тіленші әскері қосылады. Оларды
шкеара бойына қалдырып Сырым бес жүз жІгітімен Сахарный бекінісіне шабуыл
жасады. Бірақ сырым бекіністі ала алмады. 1785 ж. жазында тағы да адамдар
қосылады. Осы тұста Тама руының старшыны Қадыр, Садыр деген батырлардың
бастауымен Нарын құмының жІгіттері Сырымды қолдап, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.