Қазіргі геокешендердің эволюциялық дамуына әсер ететін табиғи-антропогендік факторларды анықтап, негізгі ландшафттардың жіктелуін анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .. 3
I. ҚАЗІРГІ ГЕОКЕШЕНДЕРДІҢ ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНА
ӘСЕР ЕТЕТІН ТАБИҒИ.АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРЛАР
1.1. Геокешендердің табиғи даму тенденциясы ... . 5
1.2. Антропогендік факторлардың әсер ету кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3. Антропогендік ландшафтардың пайда болу ерекшеліктері ... ... ... 14
II. ТЕХНОГЕНДІК ЛАНДШАФТАР
2.1. Техногендік ландшафтар түсінігінің қалыпасуы ... ... ... ... ... ... ... . 21
2.2. Геокешендердің дамуына техногенез факторларының тигізер әсері ... ... ... ... ... . 22
2.3. Өндірістік аймақтардың техногендік ландшафтары ... ... ... ... ... ... 24
2.4. Бұзылған ландшафтарды қайтадан орнына келтіру ... ... ... ... ... ... . 32
ІІІ. АГРОЛАНДШАФТТАР
3.1. Агроландшафт түсінігінін қалыптасуы ... ... .. 34
3.2. Суармалы егістіктің агроландшафтары ... ... 42
3.3. Қала ландшафтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... . 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
I. ҚАЗІРГІ ГЕОКЕШЕНДЕРДІҢ ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНА
ӘСЕР ЕТЕТІН ТАБИҒИ.АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРЛАР
1.1. Геокешендердің табиғи даму тенденциясы ... . 5
1.2. Антропогендік факторлардың әсер ету кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3. Антропогендік ландшафтардың пайда болу ерекшеліктері ... ... ... 14
II. ТЕХНОГЕНДІК ЛАНДШАФТАР
2.1. Техногендік ландшафтар түсінігінің қалыпасуы ... ... ... ... ... ... ... . 21
2.2. Геокешендердің дамуына техногенез факторларының тигізер әсері ... ... ... ... ... . 22
2.3. Өндірістік аймақтардың техногендік ландшафтары ... ... ... ... ... ... 24
2.4. Бұзылған ландшафтарды қайтадан орнына келтіру ... ... ... ... ... ... . 32
ІІІ. АГРОЛАНДШАФТТАР
3.1. Агроландшафт түсінігінін қалыптасуы ... ... .. 34
3.2. Суармалы егістіктің агроландшафтары ... ... 42
3.3. Қала ландшафтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... . 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
Қоғам мен табиғи орта арасындағы қарым-қатынастың нәтижссі ертеден-ақ әр түрлі саладағы ғалымдардың назарын аударып келгенімен, осы уақытқа дейін толығымен шешімін таппаған мәселенің бірі болып отыр. Бұл мәселені дұрыс шешу бүкіл әлем халқының алдында тұрған міндет, өйткені бүгінгі таңда табиғи процестердің дамуында орын алып отырған жағымсыз құбылыстарды жою немесе мүлдем болдырмау шараларымен адамзаттың болашақтағы өмір сүруі тікелей байланысты екендігі мәлім.
Қоғам мен табиғи орта арасындағы байланыстардың қарым-қатынасы мен ерекшеліктері марксизм-лененцизмнің негізін қалаған ғалымдардың еңбектерінде орын алған. Сондықтан, қоғам мен табиғи орта арасындағы байланыс проблемалары қазіргі күннің жаңалығы емес. Бұл проблеманың экологиялық,әлеуметтік негізі құл, иеленуші, феодалдық немесе капиталистік кезеңдерде бір-біріне ұқсас болғанымен тарихи уақытта масштабы мен формасы әртүрлі болды. Ол табиғи ресурстарды тұтынудағы айырмашылықтардан көрінді. Қоғамның дамуының алғашқы сатысында-ақ бұл процесс географиялық ортаның табиғи ресурстарын пайдалану арқылы іске асты: құстар мен жануарлардың етін, жемістердің тұқымы мал тамырын азық ету. Кейіннен отты игеріп тамақ пісіру, жануарларды қолға ұйрету мал шаруашылығынан отырықшы егін шаруашылығына ауысу, орман ағаштарын өртеп, оның күлін жыртылған жерді өндеуге пайдалану. Маркс айтқандай: "адам табиғи заттарды өзінің мұқтажын қанағаттаңдыру үшін әр түрлі формада өзгертті. Өнеркәсіп салаларының дамуына байланысты біртіндеп техника жетістіктері жақсы дамыған сайын өзгерту деңгейі арта түсті".
Энгельс те "Диалектика природы" еңбегінде қоғам мен табиғи орта арасындагы себеп-салдар байланысына назар аударды. Ол "жануарлардан адамның айырмашылығы адам баласы өзгеріс енгізе отырып табиғи ортаны өзіне қызмет етуге бағындырды, адам әсері үстем болды" - деп жазған еді. Осы өзгерістсрдің жағымсыз жақтарына да тоқтадды: "біздің әрбір жіберген қатеміз, жағымсіз өзгерісіміз үшін табиғи орта бізден кек қайтарады " - дегсн. Осы айтылған ойларын нақтылы мысалдар арқылы толықтырады: "Месопотамияда, Герцияда, Кіші Азияда жыртылған жердің көбейту үшін ну орман ағаштарын кескенде адамдар уақыт өте келсе оның орнында қу дала қалыптасатын, климатгың ылғалдылық дедгейнің өзгеретінін білген жоқ. Таулы өлкелердін солтүстік беткейінде сақталған, бірақ оңтүстік беткейінде шырша ормандарын кесіп, алып шалғын зонасын нашарлатып, егістіктің көлсмін ұлғайтқанда италияндықтар осы арқылы алып шалғынында жайылатын малдың азық қорының, жыл мезгілдердің таудан бастау алатын бұлақтардың құрғайтынын, эрозиялик; процсетердің үдейтінін ескермеген еді. Бірак, ең негізгісі - біз табиғи ортада өмір сүретіндіктен оның заңдылықтарың түсініп, дұрыс пайдалана білуіміз керек ".
Қоғам мен табиғи орта арасындағы байланыстардың қарым-қатынасы мен ерекшеліктері марксизм-лененцизмнің негізін қалаған ғалымдардың еңбектерінде орын алған. Сондықтан, қоғам мен табиғи орта арасындағы байланыс проблемалары қазіргі күннің жаңалығы емес. Бұл проблеманың экологиялық,әлеуметтік негізі құл, иеленуші, феодалдық немесе капиталистік кезеңдерде бір-біріне ұқсас болғанымен тарихи уақытта масштабы мен формасы әртүрлі болды. Ол табиғи ресурстарды тұтынудағы айырмашылықтардан көрінді. Қоғамның дамуының алғашқы сатысында-ақ бұл процесс географиялық ортаның табиғи ресурстарын пайдалану арқылы іске асты: құстар мен жануарлардың етін, жемістердің тұқымы мал тамырын азық ету. Кейіннен отты игеріп тамақ пісіру, жануарларды қолға ұйрету мал шаруашылығынан отырықшы егін шаруашылығына ауысу, орман ағаштарын өртеп, оның күлін жыртылған жерді өндеуге пайдалану. Маркс айтқандай: "адам табиғи заттарды өзінің мұқтажын қанағаттаңдыру үшін әр түрлі формада өзгертті. Өнеркәсіп салаларының дамуына байланысты біртіндеп техника жетістіктері жақсы дамыған сайын өзгерту деңгейі арта түсті".
Энгельс те "Диалектика природы" еңбегінде қоғам мен табиғи орта арасындагы себеп-салдар байланысына назар аударды. Ол "жануарлардан адамның айырмашылығы адам баласы өзгеріс енгізе отырып табиғи ортаны өзіне қызмет етуге бағындырды, адам әсері үстем болды" - деп жазған еді. Осы өзгерістсрдің жағымсыз жақтарына да тоқтадды: "біздің әрбір жіберген қатеміз, жағымсіз өзгерісіміз үшін табиғи орта бізден кек қайтарады " - дегсн. Осы айтылған ойларын нақтылы мысалдар арқылы толықтырады: "Месопотамияда, Герцияда, Кіші Азияда жыртылған жердің көбейту үшін ну орман ағаштарын кескенде адамдар уақыт өте келсе оның орнында қу дала қалыптасатын, климатгың ылғалдылық дедгейнің өзгеретінін білген жоқ. Таулы өлкелердін солтүстік беткейінде сақталған, бірақ оңтүстік беткейінде шырша ормандарын кесіп, алып шалғын зонасын нашарлатып, егістіктің көлсмін ұлғайтқанда италияндықтар осы арқылы алып шалғынында жайылатын малдың азық қорының, жыл мезгілдердің таудан бастау алатын бұлақтардың құрғайтынын, эрозиялик; процсетердің үдейтінін ескермеген еді. Бірак, ең негізгісі - біз табиғи ортада өмір сүретіндіктен оның заңдылықтарың түсініп, дұрыс пайдалана білуіміз керек ".
1. Абдулкасимов А.А. Антрогюгенные парагенетические комплексы Средней Азии // Вопросы географии. № 106. - М., 2007
2. Арманд Д.Л. Нам и внукам. – М., 2004
3. Арманд Д.Л. Антропогенные эрозионные процессы. Сельско-хозяйственная эрозия и борьба с ней. – М., 2006
4. Байдал М.Х. Колебания климата Кустанайской области в XX столетии. - Л., 2001
5. Баузр Л., Вайничке X. Забота о ландшафте и охрана природы / Пер. с нем. – М., 2001
6. Будыко М.И. Эволюция биосферы. – Л., 2004
7. Владимиров В.В., Микулин Е.М. и др. Город и ландшафт. – М.: Мысль, 2007
8. Влияние человека на ландшафты // Вопросы географии. № 106. – М., 2007
9. Джаналеева К.М. Антропогенное ландшафтоведение. – Алматы, 2001
10. Дьяконов К.Н. Аитропогенные ландшафты и геотехнические системы // Материалы 2-ой регионалыюй конфереиции «Антропогенные ландшафты Центральных черноземных областей и прилегающих территорий». – Воронеж, 2005
11. Глазовская М.А. Методологические основы оценки эколого-геохимической устойчивости почв к техногенным воздействиям. – М.: Изд. МГУ, 1997
12. Глазовский П.Ф. Техногенные потоки вещества в биосфере. Добыча полезных ископаемых и геохимия природных экосистем. М.: Наука, 2008
1З. Дьяконов К.Н. Антропогенные ландшафты и геотехнические системы // Материалы 2-ой региональной конференции «Антропогенные ландшафты центральных черноземных областей и прилегающих территорий». – Воронеж, 2005
14. Касимов Н.С., Перельман А.И. Геохимические принципы эколого-географической систематики городов // Вестник МГУ. Серия географическая. 1993, №3
15. Котлов Ф.В. Изменение геологической среды под влиянием деятельности человека. – М.: Наука, 2007
16. Куракова Л.И., Миланова Е.В. Опыт составления мелкомасштабных карт антропогенных ландшафтов // Вестник МГУ. Серия географическая. 2002, №3
17. Куракова Л.И. Антропогенные ландшафты. – М., 2006
18. Куракова Л.И. Современные ландшафты деятельности. – М., 2003
19. Мидьков Ф.Н. Человек и ландшафты. – М., 2003
20. Мильков Ф.Н. Антропогенное ландшафтоведение, предмет изучения и современное состояние // Вопросы географии № 106 – М., 2007
21. Мильков Ф.Н. Рукотворные ландшафты. – М., 2008
22. Николаев В.А. Ландшафты азиатских степей. – М.. 1999
23. Николаев В.А. Основы учения об агроландшафтах // Агроландшафтные исследования. Методология, методика, региональные проблемы. – М., 1992
24. Пиковский Ю.И. Природные и техногенные потоки углеводов в окружающей среде. – М.: Изд-во Московского ун-та, 1993
25. Рябчиков А.М. Структура и динамика геосферы, ее естественное развитие и изменение человеком. – М., 2002
26. Ретеюм А.Ю., Дьяконов К.Н. и др. Взаимодействие техники с природой и геотехнические системы // Изд. АНРК. Серия географическая. 2002, №4
27. Теоретические и прикладные проблемы ландшафтоведения. Тез. докл. VIII Всесоюз. совещ. по ландшафтоведению. - Л., 2008
28. Шнитников А.В. Изменчивость солнечной активности за исторнческую эпоху на основе ее некоторых земных проявлений: Бюлл. Комиссия по исслед. Солнца. №7. 2001
29. Шнитников А.В. Внутривековые колебания уровня степных озер Западной Сибири и Севеного Казахстана и их зависимость от колебаний климата // Труды лабор. озеровед. АНРК, А., 2000
30. Янин Е.П. Экологическая геохимия горнопромышленных территорий. – М.: Геоинформатика, 2003
2. Арманд Д.Л. Нам и внукам. – М., 2004
3. Арманд Д.Л. Антропогенные эрозионные процессы. Сельско-хозяйственная эрозия и борьба с ней. – М., 2006
4. Байдал М.Х. Колебания климата Кустанайской области в XX столетии. - Л., 2001
5. Баузр Л., Вайничке X. Забота о ландшафте и охрана природы / Пер. с нем. – М., 2001
6. Будыко М.И. Эволюция биосферы. – Л., 2004
7. Владимиров В.В., Микулин Е.М. и др. Город и ландшафт. – М.: Мысль, 2007
8. Влияние человека на ландшафты // Вопросы географии. № 106. – М., 2007
9. Джаналеева К.М. Антропогенное ландшафтоведение. – Алматы, 2001
10. Дьяконов К.Н. Аитропогенные ландшафты и геотехнические системы // Материалы 2-ой регионалыюй конфереиции «Антропогенные ландшафты Центральных черноземных областей и прилегающих территорий». – Воронеж, 2005
11. Глазовская М.А. Методологические основы оценки эколого-геохимической устойчивости почв к техногенным воздействиям. – М.: Изд. МГУ, 1997
12. Глазовский П.Ф. Техногенные потоки вещества в биосфере. Добыча полезных ископаемых и геохимия природных экосистем. М.: Наука, 2008
1З. Дьяконов К.Н. Антропогенные ландшафты и геотехнические системы // Материалы 2-ой региональной конференции «Антропогенные ландшафты центральных черноземных областей и прилегающих территорий». – Воронеж, 2005
14. Касимов Н.С., Перельман А.И. Геохимические принципы эколого-географической систематики городов // Вестник МГУ. Серия географическая. 1993, №3
15. Котлов Ф.В. Изменение геологической среды под влиянием деятельности человека. – М.: Наука, 2007
16. Куракова Л.И., Миланова Е.В. Опыт составления мелкомасштабных карт антропогенных ландшафтов // Вестник МГУ. Серия географическая. 2002, №3
17. Куракова Л.И. Антропогенные ландшафты. – М., 2006
18. Куракова Л.И. Современные ландшафты деятельности. – М., 2003
19. Мидьков Ф.Н. Человек и ландшафты. – М., 2003
20. Мильков Ф.Н. Антропогенное ландшафтоведение, предмет изучения и современное состояние // Вопросы географии № 106 – М., 2007
21. Мильков Ф.Н. Рукотворные ландшафты. – М., 2008
22. Николаев В.А. Ландшафты азиатских степей. – М.. 1999
23. Николаев В.А. Основы учения об агроландшафтах // Агроландшафтные исследования. Методология, методика, региональные проблемы. – М., 1992
24. Пиковский Ю.И. Природные и техногенные потоки углеводов в окружающей среде. – М.: Изд-во Московского ун-та, 1993
25. Рябчиков А.М. Структура и динамика геосферы, ее естественное развитие и изменение человеком. – М., 2002
26. Ретеюм А.Ю., Дьяконов К.Н. и др. Взаимодействие техники с природой и геотехнические системы // Изд. АНРК. Серия географическая. 2002, №4
27. Теоретические и прикладные проблемы ландшафтоведения. Тез. докл. VIII Всесоюз. совещ. по ландшафтоведению. - Л., 2008
28. Шнитников А.В. Изменчивость солнечной активности за исторнческую эпоху на основе ее некоторых земных проявлений: Бюлл. Комиссия по исслед. Солнца. №7. 2001
29. Шнитников А.В. Внутривековые колебания уровня степных озер Западной Сибири и Севеного Казахстана и их зависимость от колебаний климата // Труды лабор. озеровед. АНРК, А., 2000
30. Янин Е.П. Экологическая геохимия горнопромышленных территорий. – М.: Геоинформатика, 2003
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I. ҚАЗІРГІ ГЕОКЕШЕНДЕРДІҢ ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНА
ӘСЕР ЕТЕТІН ТАБИҒИ-АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРЛАР
1.1. Геокешендердің табиғи даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Антропогендік факторлардың әсер ету
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... 9
1.3. Антропогендік ландшафтардың пайда болу ерекшеліктері ... ... ...
14
II. ТЕХНОГЕНДІК ЛАНДШАФТАР
2.1. Техногендік ландшафтар түсінігінің
қалыпасуы ... ... ... ... ... ... .. ... 21
2.2. Геокешендердің дамуына техногенез факторларының тигізер
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3. Өндірістік аймақтардың техногендік
ландшафтары ... ... ... ... ... ... 24
2.4. Бұзылған ландшафтарды қайтадан орнына
келтіру ... ... ... ... ... ... . 32
ІІІ. АГРОЛАНДШАФТТАР
3.1. Агроландшафт түсінігінін
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
3.2. Суармалы егістіктің
агроландшафтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
3.3. Қала ландшафтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
. 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қоғам мен табиғи орта арасындағы қарым-
қатынастың нәтижссі ертеден-ақ әр түрлі саладағы ғалымдардың назарын
аударып келгенімен, осы уақытқа дейін толығымен шешімін таппаған мәселенің
бірі болып отыр. Бұл мәселені дұрыс шешу бүкіл әлем халқының алдында тұрған
міндет, өйткені бүгінгі таңда табиғи процестердің дамуында орын алып
отырған жағымсыз құбылыстарды жою немесе мүлдем болдырмау шараларымен
адамзаттың болашақтағы өмір сүруі тікелей байланысты екендігі мәлім.
Қоғам мен табиғи орта арасындағы байланыстардың қарым-қатынасы мен
ерекшеліктері марксизм-лененцизмнің негізін қалаған ғалымдардың
еңбектерінде орын алған. Сондықтан, қоғам мен табиғи орта арасындағы
байланыс проблемалары қазіргі күннің жаңалығы емес. Бұл проблеманың
экологиялық,әлеуметтік негізі құл, иеленуші, феодалдық немесе капиталистік
кезеңдерде бір-біріне ұқсас болғанымен тарихи уақытта масштабы мен формасы
әртүрлі болды. Ол табиғи ресурстарды тұтынудағы айырмашылықтардан көрінді.
Қоғамның дамуының алғашқы сатысында-ақ бұл процесс географиялық ортаның
табиғи ресурстарын пайдалану арқылы іске асты: құстар мен жануарлардың
етін, жемістердің тұқымы мал тамырын азық ету. Кейіннен отты игеріп тамақ
пісіру, жануарларды қолға ұйрету мал шаруашылығынан отырықшы егін
шаруашылығына ауысу, орман ағаштарын өртеп, оның күлін жыртылған жерді
өндеуге пайдалану. Маркс айтқандай: "адам табиғи заттарды өзінің мұқтажын
қанағаттаңдыру үшін әр түрлі формада өзгертті. Өнеркәсіп салаларының
дамуына байланысты біртіндеп техника жетістіктері жақсы дамыған сайын
өзгерту деңгейі арта түсті".
Энгельс те "Диалектика природы" еңбегінде қоғам мен табиғи орта
арасындагы себеп-салдар байланысына назар аударды. Ол "жануарлардан адамның
айырмашылығы адам баласы өзгеріс енгізе отырып табиғи ортаны өзіне қызмет
етуге бағындырды, адам әсері үстем болды" - деп жазған еді. Осы
өзгерістсрдің жағымсыз жақтарына да тоқтадды: "біздің әрбір жіберген
қатеміз, жағымсіз өзгерісіміз үшін табиғи орта бізден кек қайтарады " -
дегсн. Осы айтылған ойларын нақтылы мысалдар арқылы толықтырады:
"Месопотамияда, Герцияда, Кіші Азияда жыртылған жердің көбейту үшін ну
орман ағаштарын кескенде адамдар уақыт өте келсе оның орнында қу дала
қалыптасатын, климатгың ылғалдылық дедгейнің өзгеретінін білген жоқ. Таулы
өлкелердін солтүстік беткейінде сақталған, бірақ оңтүстік беткейінде шырша
ормандарын кесіп, алып шалғын зонасын нашарлатып, егістіктің көлсмін
ұлғайтқанда италияндықтар осы арқылы алып шалғынында жайылатын малдың азық
қорының, жыл мезгілдердің таудан бастау алатын бұлақтардың құрғайтынын,
эрозиялик; процсетердің үдейтінін ескермеген еді. Бірак, ең негізгісі - біз
табиғи ортада өмір сүретіндіктен оның заңдылықтарың түсініп, дұрыс
пайдалана білуіміз керек ".
Қоғамның тарихи даму барысында табиғи ресурстарды дұрыс пайдаланбаудың
жағымсыз жақтары табиғи орта емес адамзат үшін де қолайсыз болып отырғаны
анық. Өйткені, кейбір ресурстарды ысырап етіп пайдаланудан оларды жасанды
түрлермен ауыстыруға мәжбүр болып отыр. Мысалы, XX ғасырдың екінші
жартысында тек ірі капиталдық елдер ғана табиғи ресурстарды осыдан жүз
жылдың бұрынғымен салыстырғанда 30-40 есе артық пайдаланған. Егін
шаруашылығы үшін көп территорияны жырту, орман ағаштарын кесу, өртеу,
эрозия, дефляция, атмосфераның ауаның ластануы құрлық пен дүниежүзілік
мұхит суының ластануы, урбанизация деңгейінің артуы және қазба байлықтарды
мол өндіру барлығы табиғи орта тепе теңдігін бұзып, табиғи ландшафтардың
сапасын, табиғи әлеуметтік нашарлататыны анық.
Табиғи жағдайда әрбір ландшафт өздігінен кайталанып орнына келетін
жүйе болып табылады. Сондықтан, табиғи ландшафтың бір ғана компоненті
өзгеріссіз, оның экологиялық тепе-теңдігі бұзылады: нәтижесінде ландшафтың
ішкі морфологиялық құрылымы толығымен өзгереді немесе осы өзгерістерді
жоюға тырысады. Осылай, адам әсерінен өзгерген немесе жасанды пайда болған
антропогендік ландшафтар модификациясы қалыптасады.
Құрылымын антропогендік факторлардың әсерінен, өзгерткен антропогендік
ландшафтар модификациясын теориялық және қолданбалы мақсатта зерттеу В.А.
Николас, Г.П. Герасимов, Ф.Н. Мильков, Л.И. Куракова, А.М. Рябчиков, А.И.
Перельман т.б. ғалымдардың еңбектерінен көрініс тапты. Қазақстан
Республикасының табиғи ландшафтарының антропогендік өзгеру ерекшелігін
зерттеп, осы бағытта география ғылымына үлес қосып келе жатқан ғалымдар:
А.В. Чигаркин, К.М. Джаналеева, Г.В. Гельдыева, Т.И. Будникова т.б.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: қазіргі геокешендердің эволюциялық
дамуына әсер ететін табиғи-антропогендік факторларды анықтап, негізгі
ландшафттардың жіктелуін анықтау.
Зерттеу әдістемесі: Негізгі статистикалық материалдарды өңдеу
барысында, оларды сұрыптау, жүйелеу және талдау әдістері, тарихи,
салыстырмалы, картографиялық әдістер пайдаланылды. Дерек көздерін жинау
кезінде, оларды салыстыру, өңдеу, толықтыру мәселесі.
Зерттеудің құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ҚАЗІРГІ ГЕОКЕШЕНДЕРДІҢ ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНА
ӘСЕР ЕТЕТІН ТАБИҒИ-АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРЛАР
1.1. Геокешендердің табиғи даму тенденциясы
Географиялық ғылымдар жүйесінде қоғамның табиғи ортаға әсері мен
олардың арасындағы қарым-қатынасты зертеу, әрине, соңғы жаңалықтардың бірі
емес. Бұл жағдайда В.Б. Докучаев пен Л.И. Воейковтың классикалық
еңбектеріне, ал шет елдік географиясы саласында Джорж Марштың ғылымы
зерттеулердің жүгінсек жеткілікті.
Бірақ антронотен түсінігі осы ғылыми еңбектерден біршама кейін пайда
болады.. Бұл ілімді өтксн ғасырдың 30- жылдардың ленинградтық профессорлар
А.Д. Гожев пен Б.Н. Городков ұсынды. Ғалымдардың сол кездегі және кейінгі
еңбектерінде антропогендік ландшафт деп адамның іс-әрекеті салдарынан пайда
болғал комплекетерді түсінді. Антропогендік ландшафт түсінігін кең және тар
мағынада түсіну кеңінен өріс алған. Дегенмен, қазіргі география ғылымында
Воронсж университетінің география мамандары ұсынған ғылыми тұжырым жиі
қолданылады. Олардың тұжырымы бойынша, антропогендік ландшафтар деп
ландшафттың бүкіл аумағында болмаса да басым ауданында адамның шаруашылығы
әсерінен бір немесе бірнеші компоненттерінің түбегейлі өзгеріске ұшырауын
түсінеміз.
Табиғи кешендердің тарихи даму ерекшелігінне шолу жасау олардың
болашақтағы өзгерісіне баға беру үшін қажет. Л.С. Бергтің "табиғи
ландшафтарды танып – білу үшін оның қашан қалай пайда болғаның, уақыт өте
келе неге айналатынын анықтау керек" - деген тұжырымы осы ойдың бірден-бір
дәлслі болып табылады. Алуан түрлі табиғи факторлар мен продестер
комплекстсрдщ дамуына бірдей әсер етсе де әрқайсысының қарқыны мен бағыты
әрқалай.
А.А. Григорьев, М.И. Будыко сияқты ғалымдар, әсіресе климатқа негізгі
фактор ретінде көп көңіл бөлген 6. Климаттың жылу мен ылғалдың қарым-
қатынасы, ылғалдану коэффициенті сияқты көрсеткіштсрінін рөлі ерекше.
Сонымен қатар, климаттың. көп жылдық көрсеткіштерінщ ауытқуы, кеңістік пен
уақыт арасында өзгеруіне көп көңіл бөлу қажет.
Жалйы ылғалдану теорцясы бойынша солтүстік жарты шарға әр түрлі
ұақтықтағы ритмикалық ауытқулар тән. Ең ұзақ ритмнің мезгілі – 2000 жыл. Ол
ірі екі фазаға бөлінеді 28: а) салқын-ылғалды – 300-500 жыл; б) жылы және
құрғақ – 600-800 жыл; в) бірінші мен екінші фаза аралығындағы өтпелі фаза –
700-800жыл.
Дегенмен, қазіргі климаттың өзгеруі ылғадданудьң бірде артып, бірде
төмендеп ауысып отыруына сәйкес. Шнитников бойынша, мұндай кезендердің
ұзақтығы - 45 жыл. Ылғалданудың соңғы өсу фазасы Қазақстан территориясында
өткен ғасырдың 40 ж. болған 29.
Сонымен, өткен геологиялық даму кезеңінде де климаттық көрсеткіштер
өзгеріп отырған. Мерзімі бойынша климаттық көрсеткіштердің өзгеруі соңғы
геологиялық кезеңде пайда болтан: 70 млн. жыл бұрын жылы климат оның қайта
суылыл, мұздықтарды пайда өтуімен ауысып отырған. Мұздықты кезендер
плейстоценде (ұзақтығы 100000 ж.) мұзаралық жылынумен (ұзақтығы 20000 ж.),
соңғысы осы күнгс дейін созылуда. Плейстоцен мен голоцен аралығындағы
климаттың өзгеруі қазіргі табиғи зоналардың шекараларының қалыптасуына
ықлал етті.
Алғаш рет МХ. Байдал 4 Қазақстан герриториясы үшін апатты
қуаңшылықтың калыптасуын күнің активтігімен байланысты екенін дәлелдеді:
күн активгілігінің (белеенділігінің) II жылдық цикл максимумыңда қуаңшылық
сирек, ал керісінше болған жағдайда қол, яғни жиі қайталанып отыруды. Ал
ауа температурасыныд көп жылдық өзгеру дикды – 30 жыл. Сонымен, жоғарыда
айтылған авторлардың еңбектерінен ылғалдану режимінің, темлература мен
жауын-шашын мөлшсрінің өзгеруі күннің актинтілігімен байланысты екенін
түсінеміз. Циклдық өзгерістер жылы және суық кезеңдердің бір-бірімен ауысып
отыратынынан байқалады. Бұл кезеңдердің ұзақтығы әрқалай: 2-ден 11-22 және
30 жылға дейін.
Сонымен, Қазақстан территориясьшың қазірігі климаттық жағдайының
өзгеруі, мысалы, теңіздердің деңгейлсрінің тартылуы мен өзен суларының
азаюы жағымсыз табиғи процсстердіц қалыптасуына әсер етті. Егер де өткен
ғасырдың 60-жылдарына дейін батпақтану, су эрозиясы, тұздану, дефляция
сияқты продестер басым болса, қазір теңіз деңгейінің төмендеуіне байланысты
жер асты суларының деңгейі төмендеуі көп кездеседі. Аридті климат үдеді,
батпактардың, қамысты комплекстер мен тогайлардың ауданы азайділ. Кейбір
жерлерде өзең көлдер құрғап, сортап және сор шұңқырлар пайда болды. Осы
процестердің нәтижесінде табиғи комплекстердің ауысуы, түз шоғырлаау,
өсімдік пен топырақтың нашарлауы, жалпы алғанда, эолдық процестср ұлғайды.
Мұндай процестер бүкіл Қазақстан территориясына тән.
Осы процестердің тарихи кезеңде дамуы мен кеңістік бойынша алмасып
отыруы бірнеше факторға байламысты. Әсіресе территроияның морфострукралық
және морфоркулыптуралық құрлымын, неотоникалық қөзғалыстардың режимін,
климат және антропогендік факторларды ерекше атап кетуге болады. Осы
процестерге байланысты аккумуляция мен денудация, экзогеддік процестердің
қарым-қатынасы кедістік бойынша әр түрлі. Бағыты мен қарқыны әр түрлі
эолдық процестер бүкіл Қазақстан территориясында дамыған.
Дефляция процестері климаттың континентальдығы мен жиі-жиі соғатын
қатты желдермен байланысты да, көтерінкі рельеф формаларына жақын
орналасқан депрессиялардың дамуында маңызды рөл атқарады. Тұйық
депрессиялар қатты қызатындықтан, құмдар мен шаң-тозаңдар олардан тымық ауа
райы кезінде де ұшатыны белгілі.
Қарқындылығы жоғары дефлядиялық процестер теңіз түбінен босаған
жерлерде де басым. Осының нәтижесінде теңіз, көл түбінен босаған шаң-тозаң,
химиялық құрамы әр түрлі тұздар басқа территорияға ұшырылады. Теңіз, көл
түбінен босаған тау жыныстарының құрамына, механикалық құрылымына
байланысты олар әр түрлі қашықтыкқа жетеді, сөйтіп пайда болған орталығынан
алыс аймақтарға шоғырланады.
Тәулік пен жыл мезгілдері бойынша температураның күрт өзгеруі химиялық
және физикалық үгілуге негіз болады. Мұндай үгілу процестері бүкіл
территорияда кеңінен тараған. Олар белгілі бір рельеф формасын құрмайды,
дегенмен басқа аридті продестсргс материал жинақтайды. Шөлдену, құрғақтану
процестсрінің нәтижесінде топырақ пен өсімдік жамылғысының сандық және
сапалық қасиеттері нашарлайды. Әсіресе топырақ жамылғысының тұздануы, бірақ
тұздану қарқындылығы территория бойынша әрқалай. Өйткені, өзен аңғарлары
мен теңіз деңгейінен және жер асты суларынан қаншалықты алыс, жақын
орналасқанына байланысты өзгермелі сипатқа ие болады. Сондықтан, бір тибиғи
комплекстерде тұздану қарқынды болса, екіншісінде керісінше. Оның салдары:
тұздану мөлшсрі алуан түрлі тақырлар мен шалғынды, батпақты, сортаң топырақ
түрлерінің дамуы.
Топырақ жамылғысының, ауа қабатынын тұздалуының негізгі көзі палеоген
және неоген дәуірлерінің құмды-саздақты тау жыныстары. Территорияға, жалпы,
хлоридті-сульфатты тұздану тән. Қарқынды тұз шоғырлану Қазақстанның жазық
аймактары мен қазан-шұнқырлы территорияларында кездеседі.
Мысалы, Сырдария сияқты ірі өзен суының азаюм оның жағалауында
орналасқан өзен, қолдердің, батпақтардың су және гидрохимиялық режиміне де
ықпал етеді. Ол судың минералдануының көбеюінен, өзен, қолдердің
тартылуынан, батпақтардың құрғауынан айқын көрінеді.
Шайылу процестері рельеф формасының көтеріңкі аймақтарыңда дамыған.
Олардың төменгі етегінде орналасқан ойпаттарда делювий, пролювий процестері
басымырақ.
Беткей денудациясының құрамдас бөлігі гравитациялық процестер болып
табылады. Тау жыныстарының литологиялык құрамы, климаттық, топырақ пен
өсімдік жамылғысынын ерекшеліктері ірі беткейлерде ысырынды, шайылу. эрозия
сияқты процестердің жақсы дамуына әсер етеді. Олардың ұзындығы 0,5 км-ден 2
км дейін, ені - 0,1-1 км. Гравитациялық процестердің нәтижесінде борпылдақ
тау жыныстары қалыптасады да, эолдық процеске дайын материал пайда болады.
Құрғақтану процесінің үдеуіне байланысты топырақтың беткі қабатында
жарықтарпайда болады. Әсіресе, осындай жарықтар айқын байқалатын тақырлы
жерлер құрғаған қазаншұңқырларда кеңінен өріс алған.
Батпақтану процесі 60-жылдармен салыстырғанда нашар дамыған, көптеген
батпақты ойыстар құрап тақырға сор қазан-шұнқырларға айналып отыр. Бірақ,
толығымен жойылып кетеді деп айтуға болмайды кішігірім батпақтар өзен
аңғарларында кездеседі.
Сонымен, табиғи ортаның қазіргі жағдайында территорияның барлық
компоненттері тұрақсыз. Әсіресе, биота тұрақсыздығын ерекше атап өткен жөн.
Ол топырақ жамылғысының механикалық құрамына, ылғалдану денгейіне
ирригациялық жүйелерге және мал жайылымына тікелей байланысты. Топыраққа
қарағанда өсімдік жамылғысы аз уақытта шөлді типтерге ауысады. Сондықтан,
өсімдік жамылғысы табиғи компоненттердің даму сатысын көрсететін негізгі
индикатор. Өсімдіктің динамикалық өзгерісі негізгі жайылымына жерлердің
өнімділігінің өзгеруінен, яғни күрт төмен айкын көрінеді. Өсімдік
трансформациясы олардың бір топтарыпын екіншісімен ауысуынан, ылғал сүйгіш
өсімдіктердің орнына қуаншылыққа төзімді, тұз сүйгіш өсімдіктердің
қалыптасуынан байқалады. Дегенмен, табиғи жағдайлардың нашарлауы (шөлдену
бағытында) жалпы өсімдік топтарының зоналық ауысуына әсерін тигізбейді.
Өйткені зноалық өсімдік жамылғысы да аридті теорриторияларға тән галофитті
ксерофитті формациялардан тұрады.
Сонымен, қазіргі ландшафт құрушы процестср зоналық және азональдық
геологиялық, геоморфологиялық ерекшеліктермен айқындалады. Өз кезегімен
табиғи зона шеңберіндегі ландшафт құрушы процестердің таралуы литогендік
негізге релъефтің морфометриялық және морфологиялық ерекшелігіне де тікелей
бағынышты.
Казіргі табиғи кешендердің дамуына, эвалюциялық ерекшелігінс
антрологендік факторлардың тигізер әсеріне ерте кездеақ назар аударғаң. Ал
соңғы уақытта ғылыми-техникалық революция жетістіктерне байланысты оның
әсері кейде табиғи процестер әсерінен де артық болып отыр. Қазіргі
ландшафтардың шығу тегі мен болашақтағы даму бағытын анықтауда тек табиғи
факторларды есепкс алу жеткіліксіз. Табиғи комплекетердің қуаншылыққа
ұшырауының әр түрлі деңгейде болу себебі, табиғи факторлармен қатар,
антропогендік факторлардың әсерінен қажет.
Шөлдену, тұздану т.б. процестердің нақты көрсеткіші – ең алдымен
топырақ және өсімдік жамылғыларының азғындауы, егіс өнімділігінің кемуі.
Тіпті, ну тоғайлардың мүлдем жойылып кету мүмкіншілігі байқалады. Нәтижеде
– ауыл шаруашылық айналымынан шығын қалған жерлердің көлемі артады және
айналымдағы жерлердің биолоғиялық өнімділігі төмендейді.
Қазақстанның суармалы егістік жерлерінің басып бөлігі ағынсыз
шұңқырларда орналасқаңдықтан, қайта тұздануға қолайлы. Екіншіден, егістік
аймақтарда суару нормасы дұрыс жүргізілмесе топырақ құрамы, құнардығы да
өзгеріске ұшырайды, сөйтіп құларлы жерлердін ауданы кемиді, Егістік
жерлердің мелиоративтік жағдайында нашарлауы қайта тұздануға, тұзды жер
асты суларының жоғары көтсрілуіне себеп болады. Кейде қайта тұздану
суармалы егістікке су каналдары арқылы жіберілген тұзды су қосылуы арқылы
да пайда болады.
Өзен суларының әр түрлі пестицидер мен минералдары тыңайтқыштармен
ластануы да қосымша фактоор болып табылады. Бұл процесс тіпті “химиялық
ластану” деген атқа ие болған. Олар өзен аңғарында орналасқан өнеркәсіп
қалдықтары мен мал фермаларынан жиналатын органикалық ағын сулар.
1.2. Антропогендік факторлардың әсері ету кезеңдері
Табиғи ортаға антропогендік факторлардың тигізер әсері үнемі даму
үстінде және саяси-қоғамдық формация типіне байланысты өзгермелі болады.
Сондықтан, табиғи лапдшафтардың антрокогендік факторды әсерінен өзгеруі:
қоғамның алғашқы даму сатысында компоненттердің аздаған өзгерісінен казіргі
кездеп ғаламшарлық (глобальды) масштабтағы техдогендік ауытқуға дейін артып
отырады. Жекелеген компоненттердің өздігінен қайтып орына келу қасиетіне
байланысты бір өзгерістер қайтымды болса, кейбірі қайтымсыз, яғни табиғи
ландшафт құрылымынан мүлдем жоғалып кетуіне әкеліп соқты.
Қазақстан территориясындағы ландшафтардың пайда болуы мен даму
тарихына арналған ғылыми еңбектерден табиғи ландшафтардың даму эволюциясы
ұзақ уақыт бойы эндогендік және экзогендің факторлардың әсерінде болғаның
байқаймыз. Халық шаруашылығының әр түрлі салаларының антропогендік тигізер
әсері плейстоцен, ал ең негізгісі голоцсн кезеңінде байқала бастады.
Палеолит дәуірінде аңшылық пен балық аулаумсн айналысу салдарынан
жергілікті жердің фаунасы ғана өзгеріске ұшырады. Айтарлықтай өзгерістер
неолит пен тас дәуірінде байқалды. Кейінен Қазақстан тсрриториясыыда және
феодалдық мемлекеттердің пайда болуыан қалалар мен ирригациялық каналдар
салынып, тұрғылықты халық егін шаруашылығымен байналысты. Бұл жұмыстар
жергілікті жердің литогендік және биогендік компоненттерінің өзгеруінен
көрініс тапты. Көне феодальдық мемлекеттер туралы тарихи мәліметтер
жеткілікті сондықтан осы кезеңдегі табиғи орта өзгсрістері туралы толық
мағлұмат ала аламыз. Орта ғасырда Қазақстан торриториясында адам
шаруашылығының әсер формасы туралы мәліметтер жоқпен тең. Моңғол
шапқыншылығы кезінде көптеген қалалардың, мәдени орталықтардың жойылып
кетуі меи халықтың қырылуы туралы мағлұматтар да ғылыми оқулықтарда
мардымсыз. Қазақ халқының тұрмысы, мәдениеті мен әдет-ғұрпы туралы
мәліметтер ғылыми баспаларда XVIII ғасырдан бастап арта бастады. Табиғи
ландшафтардың морфологиялық құрылымының халық шаруашылығының әрекетінен
өзгеруі Кеңес өкіметінің құрылуымен байлаиысты. Бұл кезен Қазақстанда ауыл
шаруашылығының, экономиканың қарқынды дамып, Қазақстан дамыған
индустриальды республпкаға айналумен ерекшеленді.
Бірнеше миллион жылға сөзылған тас ғасырында антропогендік әсер
Қазақстанда онша маңызды болмады. Палеолит дәуірінде өсімдік пен
жануарларға адамның тигізген әсері мардымсыз болды, өйткені қоректену үшін
жеуге жарамды өсімдіктердің жеміс-жидегін, тамырын жинаумен және жабайы
аңдарды аулаумен шектелді. Тас ғасырының соңына сәйкес келетін неолит
кезеңінде адамдардың егін мен мал шаруашылығымен айналысуымен антропогендік
әсер үдей түсті. Олар сол игерген торриторияларымда отырықшы болды,
сондықтан да, табиғи ортаның өзгеруі елеулі бола бастады.
Көне палеолит тұрақтары Қазақстаның — орталық шығыс және оңтүстік-
шығыс аймақтарында археологиялық зерттеулер нәтижесінде табылған: Жаман –
Айбат, Бөріқазған. Бұл еңбек құралдары тастан жасаған шель – ашель
мәдениеті дамыған дәуір еді. Сондықтан, мұндай құралдарды жасау тасты
территориядарда ғана мүмкін болды. Адамзаттың коршаған ортаның рельеф
пішінне өсімдік пен жануарлар дүниесіне тигізген әсері әлсіз болды. Жоғарғы
палеолитте климаттың күрт суынуына (плейстоцсннің днеир мүздығының шекарасы
шскарасы 48° с.с. дейіи таралды) байланысты адамдар Орталық және Оңтүстік
Қазақстанның өзен аңғарларында қоныстануға мәжбүр болды. Алғашқы адамдардың
отырықшылыққа көшуі антропогендік әсердің жаңа формаларының пайдалана
бастауына көрініс тапты. Адамдардың отты пайдалана бастауынан жасанды орман
өрттері жиі болып отырса, топтасып аң аулау нәтижесінде ақ бөкен, жабайы ат
сияқты жанулардың жойылып кетуі орын алады.
Мезолит дәуірінде бұрынғы аңшылық пен жеміс-жидекті жинаушылыкка
топтасып балық аулау кәсіпшілік қосылып, антропогендік әсердің формасы
түрлене бастады. Садақ пен жебені ойлап шығаруға байланысты жабайы аңдарға
тигізер әсер ұлғая түсті. Осы кезеңдері негізгі тарихи жаңалықтардың бірі –
мал мен егін шаруашылығын өту процестерінің өту мейлінше арта бастауы.
Неолит кезеңдері кең байтақ Қазақстаннң орталығында, Бетпақ далада,
Ембі, Торғай және Сарысу өзендері жағалауында қоныстанған адамдардың
тұрмысында аң, балық аулау, жеміс-жидектері жинау да сақталып келген.
Б.з.д. 4 мың жылдықта қола ғасырының басталуына байланысты адамдар мыс
пен қалайыны өндіріп, оны қорытып қарапайым құралдар жасал, пайдалана
білді. Металдан жасаған еңбек құралдарын күнделікті тұрмыста қолдану
ерекшеліктерінне байланысты адамдар арасында еңбек бөлінісі туды: егіншілік
пен мал шаруашылығында айналысатын адамдар бөліне бастады. Егін
шаруашылығында қолданылатын құралдарыдың жақсарып отыруына қарамастан,
егіншілікте кетпенмен жер өңдеу басым еді. Суармалы егіншіліктің дамуы
ирригациялық каналдардың салынуына, сөйтіп рельев пен шылығында ұсақ және
ірі қара мал басының көбеюі жайылымдық жерлердің нашарлауына әкеліп соқты.
Б.з.д. I мың жылдықтың басында (темір дәуірінде) алғашқы қауымдық
құрылыс құлдырап, құл исленуші мемлекттер пайда бола бастаған. Осы кезенде
дамыған ірі қалалар мен оның маңайында орналасқан ирригациялық зоналардың
өзгерген мәдени ландшафтар қатарына жатқызуға болады (А.В.Чигаркин, 1973).
Ірі өзсн аңғарларында суармалы егістіктің көлемі де артып отырды. Б.з.д. IV
ғасырда Амудария мсд Сырдария бойында суармалы егістіетің ауданы 3,5 млн
гектарға жетті. Сол уақытта Оңтүстік Қазақстанда кең байтақ даласын мал
шаруашылығьмен айналысатын көшпенділер қоныстанды. Олай болса, тарихи
кезеңгс дейінгі уақытта Қазақстан территориясында табиғи ландшафтарға деген
әсер, көбінесе, биогендік компонентердің өзгсруімен шектелді. Сонымен, адам
баласынын табиғи ортаға тигізер тура әсері; жабайы аңдарды, балық аулау,
жеміс-жидек пен өсімдік тамырларын жинап қоректену, мыс, қалайы мен тастан
жасалған еңбек құралдарын және табиғи жайылымды пайдалануы. Осы
әрекеттердің жаламалы ықпалы - биогенді компоненттердің түрлік құрамының
өзгеруі және табиғи жайылымды пайдалануы. Осы әректтердің жанамалы ықпалы-
биогенді компоненттердің түрлік құрамынның өзгеруі және нашарлауы. Аз
ауданды қамтыса да ірі қонысты ландшафтар мен ирригациялық құрлыстаар
территориясын өзгерген, мәдени ландшафтар тобына жатқызуға болады.
Орта Азияда ірі, егіншілікті жақсы дамыған феодальдық мемлекттердің
пайда болуы Қазақстан территориясына да әсерін тигізбей қоймайды. Өйткені
мемлекеттер арасындағы жиі- жиі соғыстың салдарынан қалалар қирап, күтімсіз
қалған суармалы егістіктер басқа жерлерде пайда болған. Сондықтан,
біртіндеп тек биогенді емес басқа да компоненттердің нашарлауы өріс алған.
Осы кезеңге тән ерекшелік- сақтар мен басқа тайпаларындан қалған, биіктігі
8 метрге дейін жететін көне бейіттер.
Қазақстан территориясы табиғи ландшафтарының күрделі антропогендік
өзгеріске ұшырауы жаңа ғасырдың І мың жылдығында Оңтүстік Қазақстан
территориясында ерте феодалдық Батыс Түрік қағанаты мен Қарахан
мемлекетінің пайда болуымен байланысты. Ерте феодалдық мемлекетінің
тұрғындары көшпелі мал шаруашылығымен, егіншілікпен және саудамен
айлалысты. Орта Азия мемлекеттері мен Қытайды экономикалық жалғастыратын
"Ұлы Жібек жолының″ пайда болуы ірі қала санының және қала маңы оазистері
ауданының артуына түрткі болды яғни антропогендік әсердің де көлемі артты
деп айтуға болады.
ХП ғасырдың аяғында Оңтүстік Қазақстанның шөлді аймақтарында
антропогендік факторларды әсері жоғары деңгейге жетті Тянь – Шань тау алды
жазығы мен ішкі оазистерде (ірі өзен аңғарларында) орналасқан
территроияларда егін шаруашылығы мен қала халқының көбеюінен байқалған
өзгерістерге едәуір елеулі болды. Аң аулау меен жеміс - жидектер теріп
көректену біртіндеп әлсірей бастады. Жетісудің жерінің табиғи ресурстарын
иемендеу жолындағы ұрыстың салдарынан қалалар мен ирригациялық құрылыстар
талқандалды талқындалды Еккі ғасыр бойы адамның табиғи ландшафтарға
тигізген әсері жайылмаджы жерлерді қарқынды пайдаланумен шектелді. Оның
кері әсері: құмдарда өсімдіктердің, ормандар мен сексеуілді тоғайлардың
жойылуы, мал жайылымы үшін қажетті дәнді өсімдіктердің арам шөптесінді
топтарымен алмасуы.
Қоғамдық өндіріс тәсілі мен этногенз айырмашылығына байланысты ХІІ
ғасырдың басында Қазақстандар үш географиялық аудан пайда болады. Олар:
қазақ хандығы деп есептелетін Ұлы, Орта және Кіші жүз. Негізгі айналысатын
кәсібі- мал шаруашылығы мен өзен аңғарларында егін шаруашылығы. Негізінде
көшпелі мал шаруашылығы басым болды, ал егін шарушаылығның дамуы төмнгі
деңгейде еді. Осы кезде жоңғар шапқыншылығы басталып көтеген ірі оазистер
жойылып кетті.
ХІХ ғ. Басында Қазақстанның жазық жерлерінде жаңадан ірі қалалар мен
қала типтес ауылдар пайда бола бастады. Мал шаруашылығымен қатар қалалардың
маңында егін шаруашылығы да қалпына келеді. Халық санының артуына
байланысты антропогендік әсердің түрлері де өзгеріп отырды: тауарлы
өндірістің дамуымеен жабайы аңдардың терісіне сұраныстың артуы, шабындық
жерлерде таңдап шөп шабу.
ХІХ ғ. Екінші жартысында Қазақстанда капиталистік қары қатынас дами
бастады. Ресейден шаруаларында көшіп келіп қоныстануына байланысты халық
тығыздығы ұлғая түсті. Олар Орал, Сырдария өзендері аңғарында, Жетісудың
тау алды жазықтарына орын тепті. Бұл отырықшы егін шаруашылығы мен жаңа
елді мекендердің пайда болуына әкеп соқты. Каспий теңізі жағалауында балық
шаруашылығымен қатар суармалы егістіктің көлемі артты.
ХХ ғ. Басында өнеркәсіп пен транспорт дами бастайды да, ландшафтарға
деген әсер түрлене түседі. Мысалы, Солтүстік Балхаштың Қоңырат мыс руднигі
Қазақтың ұсақ шоқысындағы Жезқазған мыс руднигі мен Байқоңыр көмір шахтасы
негізінде Қарсақтай мыс қорыту зауыта ашылды 1904 жылы Орынбор мен
Ташкентті қосатын алғашқы темір жол іске қосылса, 1911 жылы Каспий
ойпатының Ембі мұнай бассейнінде Доссор мұнай кәсіпшілігі дамыдады. Осылай
болса, ХХ ғ. Басында табиғи кешендерге антропогендік әсер техногендік
сипатта болды.
Қазақстанда Кеңес үкіметі құрылғаннан кейін табиғи ортаға
антропогендік әсер арта түсті өйткені бұрын экономикалық артта қалған елде
өндіргіш күштенрдің дамуына байланысты адам әсерінің формаларда түрлене
түсті. Нәтижесінде мәдени ландшафтар пайда болады. Кеңіс үкіметінің
бастапқы кезеңінде Қазақстанда негізінен көшпенді және жартылай көшпенді
мал шауашылығы жаңа өзен бассейндерін қамтыды:
Сарысу, Ырғыз т.б. Әр түрлі зауыт, фабрикалар салынып, темір жол,
транепорт және ирригациялык каналдардың тығыздығы артты. Осындай процестер
литогендік кешендердің әсіресе рельефтің, сонымен қатар өсімдік топырақ
жамылғысының өзгеруіне ықпал жасады. Литогендік өзгерістердің ұшырауына
геологиялық барлау жұмыстары, қазба негіздің байлықтарды өңдіру де елеулі
әсер еті: төсенші тау жыныстары ғана емес, рельефтің пішінін де өзгеріске
ұшырады. Орал-Каспий мұнай кең орындарында, Жезқазған мыс руднигіде.
Байқоңыр қоңыр көмір бассейнінде минералды ресурстарды өңдеу жергілікті
жердің рельеф пішінің өзгертті. Азамат соғысы жылдарында бұл өнеркәсіп
орталықтары толшығымен қирап қалды. Бірақ көп ұзамай олар қайтадан қалпына
келіп өнеркәсіп өнімдерін бере бастады. Осы кезде жаңадан іскс қосыла
бастаған транспорт пен ирригациялық ққрылыстар да қоршаған ортаға елеулі
әсер етті. Олар: Арыс – Бішкек - Александров Гай-Ембі, Гурьев-Доссор темір
жолы, Доссор - Ракуша мұнай құбыры, Сырдария өзені бассейніндегі суару
каналдары т.б. Қазақстанның жол және шөлейт территорияларын игеруде 1927-
1930 жылдары салынған Түркістан-Сібір темір жолының маңызы зор болды.
Өйткені, темір жол маңыңда жаңа сталдиялар, разъездер мен елді мекендер
пайда болды. Сондықтан, адамның бұрыңғы іс-әрекетінің: мал, егін
шаруашылықтары мал жайылымдық түрлеріне техногендік фактор қосылып
қарқындай бастады. Ол тау-кен өнеркәсібі, транспорттық, ирригациялық және
құрылыс объектілерінің әсерінен ландшафтардың табиғи күйінің түбірімен
мәдени ландшафтарға ауысуынан айқын байқалды.
Қазақстанның аса бай табиғи ресурстарын игеру барысында адамның
қоршаған ортаға тигізер әсері үдей түсті. Халыктың отырықшылыққа жаппай
өтуіпен егіншілікке пайданылатын жердің ауданы өсті. Әсіресе Сырдария,
Орал, Шу өзен аңғарларында артты. Қазба байлыктарды өңдейтіп орталықтарға
жақын жерлерде де жаңа елді мекендер пайда болды. 1930 жылы Қоңырат
руднигімен жаңа Балхаш қаласы, Балхаш-Қарағанды темір жол магистралі,
Қарсақпай мыс қорыту комбинатыла жақын жерде Жезқазған қаласы т.б. жаңа
елді мекеңдер пайда бола бастады.
Сонымен, соғыстың алдында Қазақсстанда жол зонасы ландшафтары
айтарлықтай өзгеріске ұшырған еді. Территорияиы бұрыңғы жайылымдық пен егін
шарушылығында пайдалануда (өсімдік пен топырақ жамылғысы ғана өзгерсе)
ландшафтардың барлық компоненттеріне әсер ететін техногиялық фактор
қосылды. Мұнда ландшафтардың морфологиялық құрылымның өзгеруіне қатты әсер
еткен тау-кең өнеркәсібі, транспорт пен ирригациялық құрылыстар және қала
салу болды. Казақстанда өндіргіш күштердің қарқынды дамуына байланысты
өнеркәсіп орталықтарына транспорт магистральдарына оазистерге және қала
маңына жақын орналасқан ландшафтар табиғл күйінен өзгерген мәдени
ландшафтарға ауысты.
Қазақстандағы ландшафтурына тсхногсндік фактордың әлсіреуі Ұлы Отан
соғысы жылдарына сәйкес келді. Алайда, осы уақыттта Ембі мұнай басссйнілің
көлемі артты, Шымкент, Қызылорда ирригациялық каналдары салынды. Соғыстан
кейінгі жылдары өнеркәсіп, транспорт псн құрылыстын жақсы дамуы, көптеген
елді мекендердің жаңадан ашылуы антропогендік фактордың шеңберін ұлғайтты.
Қазақстанның табиғи ресурстарын игсрудегі аса маңызды оқиғалардын бірі
- Маңғышлық өнеркәсіл торабының ашылуы, сөйтіп Маңғышлақ түбегінде бұрынғы
Шевченко- қазіргі Ақтау қаласы, Ембі мұнай бассейінінде Танабор, Прорва
мұнай кең орындары, Өзен мен Жетібайда газ және мұнай скважиналары пайда
болды. Бұл теориторлялардың – лаңдшафтары сол уақыттан бастап осы күнге
дейін антропогендік әсердің ықпалында болып отыр. Сонымен қатар, Маңғышылық
түбегі мен Үстіртте халық шаруашылығының әр түрлі әсерінен жел эрозиясы
үдеп, табғи жайылымдық жерлердің құнарлығы жәнен жер асты суларының деңгейі
төмендейді.
Соғыстан кейінгі жылдары Қазақстанда темір жол салу да жақсы дамыды:
нашар игерілген Бетпақ даланы, Үспртті, Каспий ойпатьн және Балхаш маңын
кесіп өтетін Мойынты-Шу, Шевченко-Жетібай, Гурьев-Астрахаль, Балхаш-Саяқ.
Ақтоғай-Дружба сиякты темір жол магистральдары салынды. Осы магистральдарды
салу барысында топырақ эрозиясы қарқынды дамыды.
Осы уақыта ирригациялық құрылыс та жақсы дамыды. Сырдария өзені
бассейнінде Қызылорда ирригадиялық каналы салынды. Шу, Ілс, Сырдария және
Осы өзені бассейнінде мслиорациялық жұмыстардың көлемі артып. шаруашылықтық
айналымдарды жер асты сулардың да мөлшері өсті.
Сонымен, адамзаттың бүкіл даму тарихында оның қоршаған ортаға тигізер
әсері артып отырды, бірақ табиғи ландшафтардың өзгеру формасы мен деңгейі
бірдей болмайды. Өйткені бұл көрсеткіштер әр түрлі себептерге байланысты
ауытқымалы болды: территорияның халық шаруашылылығында игерілу масштабына,
техногендік әсердің формасы мен түріне, халықтың қоныстану тығыздығына т.б.
Қазақстан ландшафтарының антропогендік фактордан өзгеру деңгейіне
жүргізілген қысқаша шолудан адам әрекетінсн өзгеріске ұшыраған табиғи
ландшафтардың антрологендік модификациясының басым екенін мойындаймыз.
Антрологендік әсер ету деңгейінс байланысты ландшафтар төмендегідей
топтарға бөлінеді (А.В.Чигаркин, 1974)
1. Табиғи күйінс жақын ландшафтар, Арал жәле Каспий теңіздерінің
суының қайтуынан жаңадан пайда болған теңіз жағалауында қалыптасқан сорлар
және сортандар. Қазақстан территориясында осы топқа жататын ландшафтар
теңіз жағалауына жақын орлаласқан Арал мен Каспий теңіздері бассейні
аймағына жақын орманасқан.
2. Өсімдік жамылғысында ғана өзгерістер байқалатын кешендер. Бүгінгі
таңда тсхногендік әсер байкалмайтын, яғни мал шаруашығы жақсы дамыған
аймақтарда көрініс тапты.
3. Өсімдігі мен топыраұ жамылғысында өзгеріс байқалатын ландшафтар.
Осындай өзгеріетері бар территориялар темір жолдар мен автомобиль жолдары,
мұнай мен газ құбырлары жақсы дамыған аймақтарда байқалады.
4. Рельефі өсімдігі мен топырақ жамылғысында қатты өзгерістерге
байқалатын ландшафтар: Каспий ойпаттарында Маңғышлақ түбегінде, Балхаш колі
өзенінің төменгі ағысында орналасқан аймақтардағы өнеркәсіп орталықтары мен
малды шамадан тыс жою салдарынан пайда болған, қатты өзгерістерге ұшырған
ландшафтар.
5. Белгілі бір мақсатқа байланысты жақсарту бағытында өзгерілген
ландшафтар. Олар шөл зонасы өзен аңғарларындағы егіндік игерілген
массивтер. Биогендік және гидроклиматогендік компоненттердің түпкілікті
өзгеруі.
6. Көптеген табиғи компонерттері өзгерген табиғи ландшфтардың орнында
пайда болған жасанды мәдени ландшафтар – ірі қалалар мен елді мекен.
1.3. Антропогендік ландшафтардың пайда болу ерекшеліктері
Адам баласы табиғи ортада өмір сүріп оның ресурстардың пайдаланатын
болғандықтан, табиғи. Соңдықтан ландшафтарды халық жекелеген салаларында
пайдалануы қажеттілігі саларында пайдалану қажеттілігі мен ерекшеліктеріне
байланысты туындаған өзгерістерді де әрқалай. Мысалы, биологиялық
өнімділікті арттыру үшін егін шаруашылығындағы агротехникалық шаралар:
қышқыл топырақ қабатын ізбестеу, тереңде жырту, суару мен батпақтан құрғату
үшін жүргізілетін мелиоративтік жұмыстар, ауыспалы егістік, әр түрлі
тыңайтқыштардың пайдалану, тау беткейлерін террасалау, су өткізштігі нашар
сазды топыраққа құм себу сияқты шаралардың кейінгі өзгерістер.
Адамның табиғи ортаға әсер ету формасы әр түрлі болғанымен,
әрқайсысының қарқындыылығы мен масштабы бірдей емес. Мысалы, құрлысы
жұмыстары мен қазба байлықтары өндіру аз террорияның қамтығанымен, табиғи
ортаны өзгертуі күрделі – бүкіл комплекете түбірімен өзгерістер туындатады.
Келесі бір формасы, мысалы, ауыл және орман шарушылығында үлкен аймақты
қамтығанымен, ландшафтардың өзгеру деңгейі мардымсыз.
Кез келген территрияны пайдалану мен осының салдарынан сол аймақта
антропогендік ландшафт типтерінің қалыптасуы, ең алдымен, табиғи жағдайға
байланысты. Құрлықтардағы қара топырақты жазықтардың суарылмайтын
егістікте, қоныр топырақты құрақ далалардың суармалы, ал құрақ дала мен
шөлейт зоналарының жайылымбық антропогендік ландшафт типінде пайдалануы
тектен – тек емес.
Ф.Н. Мильков (1978) және басқа біршама ғалымдардың түсінігі бойынша,
жер бетінде алғашқы жаратылысын сол табиғи күйінде сақтаған ландшафтар
қалған жоқ, олардың басым көпшілігі антропогендік ландшафтар модикациясымен
ауысқан. Бірақ қаншама өзгеріске ұшыраса да, антропогендік ландшафтар
табиғи заңдылықтарға бағынады, яғни тікелей табиғи процестердің әссрінде
дамиды. Сондықтан адам баласы табиғи зандылыктарды ауыстыра алмайды:
тундра, шөл, таулар мен жазықтардың дамуындағы негізгі табиғи
айырмашылықтарды жоққа шығара алмайды. Мысалы, тайгадағы егістіктер тайга
зонасыныцң ал шөл зонасындағы оазистср зоналық заңдылықтар барда осы
зонаның бір бөлігі болып қалады. Өйткені, адам баласы күн радиациясың
атмосфера циркуляциясын және тектоникалық, қозғалыстардыр басқаруды
меңгермейінше, зоналық зандылықтардың басқару мүмкін емес.
Жекелеген компоненттерді: өсімдіктерді, су режимін қайта құру
"антропогендік ландшафтар" пайда болды дегенмен. Өйткені біріншіден, тіпті
рірі қоныстық антрогендік ландшафтар модификациясындағы қатты өзгеріске
ұшыраған компаненттеріндегі (геологиялық фуедамент, макрорельф) табиғи
ландшафтардың құрысы мен даму табиғи заңдылықтардың ағынымен болады.
Екіншіден адам ландшафтардың жаңа компоненттерін жасаған жоқ, тек
соған жаңа элементтер енгізді: өсімдіктердің жаңа турлерін, каналдар, су
қоймалары, карьерлер мен террикондарды қалыптастырды. Онын ішінде "жасанды
элементтер" иаженерлік құрылыстар, тұрғың үйлер, әр турлі транспортық
жолдар; табиғи — адам әсерінен бір жерден екінші жерге орын ауьстыруы:
өсімдіктер мен жануарлар акклиматизациясы. Дегенмсн, кез келген жасанды
элемент табиғат заңының, оның процестерінің әсерінс ұшырайды. Мысалы, су
қоймаларының тау жыныстарымен толуы, уақыт өтс келе біртіңдеп өсімдік
түрлерінің қалыптасуы т.б. "Жаңа" адам әсерінен пайда болған элементтердің
"байырғы" элементтерден екіншіден - олардың тұрақсыздығы.
Геожүйелерді кайта құру үшін немесе оның орнына " жаңасын"
қалыптастырау үшін "тұрақтылығы" басқаша ішкі және сыртқы байланыстар
жүйесін құру керек. Геожүйелергі әрекет етуде (кенеттсн және әдейілеп
белгілі бір мақсатпен екі тобын ажыратады: фундамент мен ауа массалары ;
екіншісі қалған компоненттер. Геожүйелердің құрылысындағы көптеген
өзгрістерге топтағы компоненттерді өзгерту арқылы геожүйеге затпен арқылы
жетуге болады, өйткені олар арқылы геожүйеге затпен энергия келеді. Өзгеріс
болған жағдайда фуидамент пен рельеф кайтып орнына келмейді, яғни олармен
байланысты басқа
комноненттер де қайтымсыз өзгеріске ұшырайды. Мысалы, рельеф пішінінің
өзгеруінен гравитациялық тепс-тендік өзгерді, орнына келмейді. т.с.с.
Ландшафт немесе геожүйс деңгейінде екінші топтағы компонентт ер көп
өзгеріске ұшырайдіы, олар: биота, топырақ жамылғысы мен жануарлар дүниесі.
Дегенмен, биотикалық комноненітердің өздігімен қайтып орныла келу
мүмкінішілгі жоғары. Ландшфтардағы бір элементтері екіншісімен ауыстыру:
жаңа өсімдік жануардарды қоныстандыру нәтижесінде зат алмасу мен топырақ
түзілу процестері өзгереді, бірақ түлкілікті өзгеріс болмайды.
Қазіргі кезде жер беті табиғи ландшафтарының 85%-ге жуығы қатты
өгеріске ұшыраған. Бұл ең алдымен орманды алқаптарың ауданың азаюынан
көрінеді: антарктиданы қоспағанда бүкіл дүние жүзі жер бетінен 25 пайызын
ғана орманды алқаптар алып жатыр. Демек орманды алқаптары халық
шаруашылығының әр түрлі саласында пайдалану салдырнан оның түрлік құрамы
мен сапалық ерекшеліктері нашарлайды.
Халық шаруашылығының әсерінен өзгерген ландшафтардың ауданы
географиялық белдеулері мен жекелеген құрлықтар бойынша бірдей емес (1-
кесте).
1 кесте. Географиялық белдеулер мен құрлықтар бойынша жерді
пайдалану, % (А.М. Рябчиковтың мәліметтері бойынша)
Құрлықтар мен Өнер кәсіпЕгістікті Шөптесінді Ормандар Аз қол-
географиялық пен аудандар. бұталы (жасанды даныла-
белдеулер. қоныстық жайылымдар отырғыз. тын
жерлер. мен табиғи ағаш. жерлер
шалғындар. қоса) Мен ішкі
сулар
Құрлықтары бойынша
Еуропа 3 30 18 33 16
Азия 1 16 22 20 41
Африка 1 6 23 26 44
Солтүстік және 3 12 16 32 37
Орталық Америка
Оңтүстік Америка 1 7 25 54 13
Австралия мен 1 5 51 8 35
Мұхиттық аралдар
Антарктида 0 0 0 0 100
Барлық құрылық 2 13 19 27 39
бойынша
Географиялық белдеулер бойынша
Экваторлық 1 8 12 54 25
Субэквторлық 2 18 25 29 26
Тропиктік 1 9 32 19 46
Субтропиктік 3 17 27 14 39
Қоңыржай 5 26 13 39 17
Субартикалық және 0 0 2 0 98
субантарктикалық
Климаттың ритмикалық мезгілдік ауытқуы айқын байқалатын қоңыржай,
субтрониктік және субэкваторлық белдеулер халық шаруашылығын салалары үшін
өте қолайлы. Осы белдеулерде жер бетіндегі халықтың басым көпшілігі
тұратындықтан, тығыздық өте жоғары. Мұнда халық шаруашылығына қолайлы
жердің 15 - і егістікке жыртылған, 14- ін жайылымдар мен шанғындар, ал
13 - іне жуығын орманды алқаптар алыл жатыр. Қоңыржай және субтропиктік
белдеулерде экономикалық деңгейі жоғары дамыған елдер жиі қоныстанғандықтан
өнеркәсіп пен таукен өндірісінің, ірі қала агломерацияларының үлес салмағы
жоғары. АҚЩ, Герман Федеративтік Республикасы, Англия, Жапния сияқты ірі
өнеркәсіп торалтарында игерілуте тиімді жердің жартысынан көбінде құрылыс
объектілері орналасқан.
Жылу мен ылғал ресурстары мол экватор белдеуімде орман кешендері жақсы
дамыған. Егістік мақсатында жыртылған жердің үлес салмағы төмен, өйткені
фотоеилтез қарқындылығы нашар. биогендік комионенттердің дамуына кедергі
болатын жоғарға температураның басым болуы, кесілген орман алкаптарында
тропиктік топырақ қабаты құнарлығының аз уақытта жойылуы нәтижесінде егін
шаруашылығынан жоғары өнімділік алу мүмкін емес. Өсімдіктен алынатын
биологиялық өнімділік төмен және малға азық ретінде пайдаланылатын шөпте
протеин мөлшері малдың дамыту да тиімді емес. Экпеторлык белдудегі
жайылымдық жердің көлемі 12 пайызға жуық. Климаты адам денсаулығы үшін
қолайсыз, ылғалы артық батпақтар мен ойыстар басым минералды ресутардың
игерілуі нашар мен әлеуметтік эіккономикалық даму деңгейі төмен
болғандықтан, өнеркәсіпен ландшфтарды қамтыған ауданы белдеудің пайызына
тең.
Шөп зонасы тропиктік белдеудің көп бөлігін қамтиды: құрғақ және ыстық.
Мал шаруашылығында жайылым, ирригациялық мүмкін территроияда суармалы
егістік дамыған.
Субарктикалық,, субалтарктикалық және арктикалық белдеулер де халық
шаруашылығында нашар игерілген. Егін шаруашылығы үшін қолданылудағы негізгі
кедергі: төменгі температура, вегетациялық кезеңнің аз уақыта сөзылуы,
топырақ қабатында мәңгі тонның кездесуі, сонымен қатар, табиғи
ландшафтардың тұрақсыздығы. Сондықтан ландшафтар мал шаруашылығы үшін
табиғи жайылым және жабайы аңдардың қоныстану орны ретінде қолданылуы ең
тиімді жол деп есептеледі
Құрлықтардың физгеографиялық ерскшелігі мен оны мекендеген ұлттардың
әдет-ғұрпына байланысты жерді пайдалануда да айырмашылықтар байқалады.
Осыған байланысты антропогендік ландшафтар модификациясы да алуан.
Жыртылған жердің, яғни агроландшафтардың ауданы бойынша бірінші орында
Еуропа елдері 32%, Батыс Еуропада бұл көрсеткіш одан да жоғары 40%. Әсіресе
қоңыржай белдеудің жалпақ жапырақты ормандары мен субтропик белдеуінің
мәңгі жасыл ормандарын бау-бақша егістік плантацияларымен алмастыру
салдарынан осы территориялардың табиғи кешендері көп зардап шеккен.
Азияда жыртылған жерлердің ірі екі ареалын ажыратады: Солтүстік
Қазақстан мен Оңтүстік Сібірдің тың және тыңайған жерлері, Индия мен
Қытайға дейін дейін сөзылып жатқан муссонды Азияның жазықтары мен
ойықтардың. Индияда бұкіл территорияның жартысынан астамы жыртылған,
сондықтан табиғи кешендердің өзгеруі деңгейі жоғары кейбір ай мақарда 99%-
ға дейін.
Тропиктік Азияның агролдшафтардың түрлік сипаты бойынша мәдени
сананнаға ұқсас - шөптесінді өсімдіктер мәдени бау-бақша мен егістіктермен,
ал қоныстық антропогендік ландшафтар маңындағы орман ағаштары меміс –
жидекті мәдени ағаштармен ауысқан. Бұл ландшафтарға күріш монокультурасы
(бір жерге бір дақылды ауыстырмай еге беру), бір қоныс пен екіншісінің
жалғасып жатуы немесе олардың арасыедағы кеңістікте егістікті жерлердің
орналасуы яғни шаруашылықта жоғары деңгейде пайдалануы тән.
Азиялық бөлік пен Таяу-Шығыстың құрғақ территорияларында егін
шаруашылығы ерте заманнан бері ирригациялық негізделген. Муссонды Азиямем
салыстырғанда ірі кеңістікті қамтымайды. Олар арал немессе кіші-гірім дақ
тәрізді сумен жақсы қамтамасыз етілген жерлерге жақын орналасқан. Бұл
аймақтың Кіші Азиядан Моңғол жеріне дейінгі кеңістік жайылымдық
антропогендік кешендер алыл жатыр.
Азия сияқты Африканың да құрғақ аудамдарында антропогендік
ландшафтардың қалыптасуы меп дамуы территорияны жайылымдық мақсатта
пайдалану арқылы іске асады Африка құрлығында басым бөлігілде тарихи
қалыптасқан әдет-ғұрыпқа және огаріпындық мұраға байланысты акетенсивті
егістік осы уақытқа дейін жоқ деуге де болады. Жерді кетпенмен өңдеу басым,
сондықтан ауыспалы ылғалды зоналарда егістік ландшафтары арал іспетті
тарған Африканың қазіргі ландшафт құрылымының территория бойынша орынасуына
цеце шыбынының мекендейтін аңғарларда жазықтар ит тұмсығы өтпейтін ылғалды
ормандар сақталған, ал Азиялық бөлікте керсінше өзен аңғарлары егістіке
экстенеивті пайдаланылады. Сонымен қатар, агроландшафтар Африка мен
Эфиопияның солтүстік және оңтүсік шеткі аймақтарында орналасқан.
Солтүстік Американың қазіргі ландшафтары Еуропаныа ландшафтарын ұқсас,
АҚШ-тың және оңтүстік Канаданың жазықтары жақсы игерілген. Мысалы, прерия
зонасының 80%,-ы жалпақ жапырақты ормандардың 60 %-ы егін шаруашылығында
пайдаланылады. Тұтас ареал құратын агроландшафтарда монокультуралшық
дақылдар егілді. Бірақ, соңғы кезде рекрециялық және қоныстық кешендердің
көлемінің үлгаюына байланысты агроландшафтар ауданының азаюы байқалып отыр.
Басқа құрлықтарымен салыстырғанда Оңтүстік Америкадағы орман
алқаптарының 50%-ы сақталған, жыртылған жердің көлемі оның ауданының 10%-
на, ал жайылымда 20%-на тең.
Австралия құрлығы ландшафтарндың қарқынды өзгеріске ұшырауы осыдан 200
жыл бұрын басталған, қазөір игерілмеген жердің көлемі оның жалпы ауданының
25% - бұл құрлықтың орталығында орналасқан құмды жәнен тастықұмдымассивтер
мен солтүстігіндегі ылғалды ормандар. Шаруашылығында игерілген
территорияның 3-5%-ы егістік пен бау-бақша. 5-6%-ы ормандар, қалғаны
жайылымдық жердің үлесіне тиеді. Австралияның жайылымдық қатар шөлейт және
сирек орман зонасында жасанды жайылымы кеңінен өріс алған. Жасанды
жайылымдарда әр түрлі медиоративтік жәнен агротехникалық шарларды жүрізу
жақсы жолға қойылған: жер жырту, суару, тыңайтқыштар енгізу мен өнімділігі
мол шөптер егу т.б.
Жер реурстарын халық шаруашылығының жекелген салаларында пайдалану
динамикалық ауытқымалы, сондық - антропогендік ландшафтар модификацлясы
үнемі өзгеріп, түрленіп отырады. Оның айғағы- антропогендік кешендер туралы
мәліметтердің жыл өткен сайын ескеріп, яғни жаңа саналық және сандық
көрсеткіштермен толығып отыруы. Бірақ, негізгі бағыт- шаруаашылықтағы
көлемнің үнемі көбеюі
Жерді игеруде жіберілген қателер мен тиімен пайдалану әсерінен
шаруашылықтық айналымнан шығып қалған жердің де ауданы артып отыр. Олар:
бедлендтер, антроногендік карстер, карьсрлер, тұзданған және батпақтанған
территориялар, қозғамалы құмдар мен өнеркәсіп-тұрмыстық қалдықтар жиналатын
аймақтар. Сонымен қатар, кейбір елдерде жел мен су эрозиясына, қайтадан
тұздануға ұшыраған жердің көлемі игерілген жердің ауданынан да артық екені
белгілі.
Қазіргі күлі жер қорын пайдаланудағы өзгерістің нақтылы бағыты
аңықталған - ірі қалалар мен тау-кен өнеркәсібінің көлемінің артуына
байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I. ҚАЗІРГІ ГЕОКЕШЕНДЕРДІҢ ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНА
ӘСЕР ЕТЕТІН ТАБИҒИ-АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРЛАР
1.1. Геокешендердің табиғи даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Антропогендік факторлардың әсер ету
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... 9
1.3. Антропогендік ландшафтардың пайда болу ерекшеліктері ... ... ...
14
II. ТЕХНОГЕНДІК ЛАНДШАФТАР
2.1. Техногендік ландшафтар түсінігінің
қалыпасуы ... ... ... ... ... ... .. ... 21
2.2. Геокешендердің дамуына техногенез факторларының тигізер
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3. Өндірістік аймақтардың техногендік
ландшафтары ... ... ... ... ... ... 24
2.4. Бұзылған ландшафтарды қайтадан орнына
келтіру ... ... ... ... ... ... . 32
ІІІ. АГРОЛАНДШАФТТАР
3.1. Агроландшафт түсінігінін
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
3.2. Суармалы егістіктің
агроландшафтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
3.3. Қала ландшафтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
. 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қоғам мен табиғи орта арасындағы қарым-
қатынастың нәтижссі ертеден-ақ әр түрлі саладағы ғалымдардың назарын
аударып келгенімен, осы уақытқа дейін толығымен шешімін таппаған мәселенің
бірі болып отыр. Бұл мәселені дұрыс шешу бүкіл әлем халқының алдында тұрған
міндет, өйткені бүгінгі таңда табиғи процестердің дамуында орын алып
отырған жағымсыз құбылыстарды жою немесе мүлдем болдырмау шараларымен
адамзаттың болашақтағы өмір сүруі тікелей байланысты екендігі мәлім.
Қоғам мен табиғи орта арасындағы байланыстардың қарым-қатынасы мен
ерекшеліктері марксизм-лененцизмнің негізін қалаған ғалымдардың
еңбектерінде орын алған. Сондықтан, қоғам мен табиғи орта арасындағы
байланыс проблемалары қазіргі күннің жаңалығы емес. Бұл проблеманың
экологиялық,әлеуметтік негізі құл, иеленуші, феодалдық немесе капиталистік
кезеңдерде бір-біріне ұқсас болғанымен тарихи уақытта масштабы мен формасы
әртүрлі болды. Ол табиғи ресурстарды тұтынудағы айырмашылықтардан көрінді.
Қоғамның дамуының алғашқы сатысында-ақ бұл процесс географиялық ортаның
табиғи ресурстарын пайдалану арқылы іске асты: құстар мен жануарлардың
етін, жемістердің тұқымы мал тамырын азық ету. Кейіннен отты игеріп тамақ
пісіру, жануарларды қолға ұйрету мал шаруашылығынан отырықшы егін
шаруашылығына ауысу, орман ағаштарын өртеп, оның күлін жыртылған жерді
өндеуге пайдалану. Маркс айтқандай: "адам табиғи заттарды өзінің мұқтажын
қанағаттаңдыру үшін әр түрлі формада өзгертті. Өнеркәсіп салаларының
дамуына байланысты біртіндеп техника жетістіктері жақсы дамыған сайын
өзгерту деңгейі арта түсті".
Энгельс те "Диалектика природы" еңбегінде қоғам мен табиғи орта
арасындагы себеп-салдар байланысына назар аударды. Ол "жануарлардан адамның
айырмашылығы адам баласы өзгеріс енгізе отырып табиғи ортаны өзіне қызмет
етуге бағындырды, адам әсері үстем болды" - деп жазған еді. Осы
өзгерістсрдің жағымсыз жақтарына да тоқтадды: "біздің әрбір жіберген
қатеміз, жағымсіз өзгерісіміз үшін табиғи орта бізден кек қайтарады " -
дегсн. Осы айтылған ойларын нақтылы мысалдар арқылы толықтырады:
"Месопотамияда, Герцияда, Кіші Азияда жыртылған жердің көбейту үшін ну
орман ағаштарын кескенде адамдар уақыт өте келсе оның орнында қу дала
қалыптасатын, климатгың ылғалдылық дедгейнің өзгеретінін білген жоқ. Таулы
өлкелердін солтүстік беткейінде сақталған, бірақ оңтүстік беткейінде шырша
ормандарын кесіп, алып шалғын зонасын нашарлатып, егістіктің көлсмін
ұлғайтқанда италияндықтар осы арқылы алып шалғынында жайылатын малдың азық
қорының, жыл мезгілдердің таудан бастау алатын бұлақтардың құрғайтынын,
эрозиялик; процсетердің үдейтінін ескермеген еді. Бірак, ең негізгісі - біз
табиғи ортада өмір сүретіндіктен оның заңдылықтарың түсініп, дұрыс
пайдалана білуіміз керек ".
Қоғамның тарихи даму барысында табиғи ресурстарды дұрыс пайдаланбаудың
жағымсыз жақтары табиғи орта емес адамзат үшін де қолайсыз болып отырғаны
анық. Өйткені, кейбір ресурстарды ысырап етіп пайдаланудан оларды жасанды
түрлермен ауыстыруға мәжбүр болып отыр. Мысалы, XX ғасырдың екінші
жартысында тек ірі капиталдық елдер ғана табиғи ресурстарды осыдан жүз
жылдың бұрынғымен салыстырғанда 30-40 есе артық пайдаланған. Егін
шаруашылығы үшін көп территорияны жырту, орман ағаштарын кесу, өртеу,
эрозия, дефляция, атмосфераның ауаның ластануы құрлық пен дүниежүзілік
мұхит суының ластануы, урбанизация деңгейінің артуы және қазба байлықтарды
мол өндіру барлығы табиғи орта тепе теңдігін бұзып, табиғи ландшафтардың
сапасын, табиғи әлеуметтік нашарлататыны анық.
Табиғи жағдайда әрбір ландшафт өздігінен кайталанып орнына келетін
жүйе болып табылады. Сондықтан, табиғи ландшафтың бір ғана компоненті
өзгеріссіз, оның экологиялық тепе-теңдігі бұзылады: нәтижесінде ландшафтың
ішкі морфологиялық құрылымы толығымен өзгереді немесе осы өзгерістерді
жоюға тырысады. Осылай, адам әсерінен өзгерген немесе жасанды пайда болған
антропогендік ландшафтар модификациясы қалыптасады.
Құрылымын антропогендік факторлардың әсерінен, өзгерткен антропогендік
ландшафтар модификациясын теориялық және қолданбалы мақсатта зерттеу В.А.
Николас, Г.П. Герасимов, Ф.Н. Мильков, Л.И. Куракова, А.М. Рябчиков, А.И.
Перельман т.б. ғалымдардың еңбектерінен көрініс тапты. Қазақстан
Республикасының табиғи ландшафтарының антропогендік өзгеру ерекшелігін
зерттеп, осы бағытта география ғылымына үлес қосып келе жатқан ғалымдар:
А.В. Чигаркин, К.М. Джаналеева, Г.В. Гельдыева, Т.И. Будникова т.б.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: қазіргі геокешендердің эволюциялық
дамуына әсер ететін табиғи-антропогендік факторларды анықтап, негізгі
ландшафттардың жіктелуін анықтау.
Зерттеу әдістемесі: Негізгі статистикалық материалдарды өңдеу
барысында, оларды сұрыптау, жүйелеу және талдау әдістері, тарихи,
салыстырмалы, картографиялық әдістер пайдаланылды. Дерек көздерін жинау
кезінде, оларды салыстыру, өңдеу, толықтыру мәселесі.
Зерттеудің құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ҚАЗІРГІ ГЕОКЕШЕНДЕРДІҢ ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНА
ӘСЕР ЕТЕТІН ТАБИҒИ-АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРЛАР
1.1. Геокешендердің табиғи даму тенденциясы
Географиялық ғылымдар жүйесінде қоғамның табиғи ортаға әсері мен
олардың арасындағы қарым-қатынасты зертеу, әрине, соңғы жаңалықтардың бірі
емес. Бұл жағдайда В.Б. Докучаев пен Л.И. Воейковтың классикалық
еңбектеріне, ал шет елдік географиясы саласында Джорж Марштың ғылымы
зерттеулердің жүгінсек жеткілікті.
Бірақ антронотен түсінігі осы ғылыми еңбектерден біршама кейін пайда
болады.. Бұл ілімді өтксн ғасырдың 30- жылдардың ленинградтық профессорлар
А.Д. Гожев пен Б.Н. Городков ұсынды. Ғалымдардың сол кездегі және кейінгі
еңбектерінде антропогендік ландшафт деп адамның іс-әрекеті салдарынан пайда
болғал комплекетерді түсінді. Антропогендік ландшафт түсінігін кең және тар
мағынада түсіну кеңінен өріс алған. Дегенмен, қазіргі география ғылымында
Воронсж университетінің география мамандары ұсынған ғылыми тұжырым жиі
қолданылады. Олардың тұжырымы бойынша, антропогендік ландшафтар деп
ландшафттың бүкіл аумағында болмаса да басым ауданында адамның шаруашылығы
әсерінен бір немесе бірнеші компоненттерінің түбегейлі өзгеріске ұшырауын
түсінеміз.
Табиғи кешендердің тарихи даму ерекшелігінне шолу жасау олардың
болашақтағы өзгерісіне баға беру үшін қажет. Л.С. Бергтің "табиғи
ландшафтарды танып – білу үшін оның қашан қалай пайда болғаның, уақыт өте
келе неге айналатынын анықтау керек" - деген тұжырымы осы ойдың бірден-бір
дәлслі болып табылады. Алуан түрлі табиғи факторлар мен продестер
комплекстсрдщ дамуына бірдей әсер етсе де әрқайсысының қарқыны мен бағыты
әрқалай.
А.А. Григорьев, М.И. Будыко сияқты ғалымдар, әсіресе климатқа негізгі
фактор ретінде көп көңіл бөлген 6. Климаттың жылу мен ылғалдың қарым-
қатынасы, ылғалдану коэффициенті сияқты көрсеткіштсрінін рөлі ерекше.
Сонымен қатар, климаттың. көп жылдық көрсеткіштерінщ ауытқуы, кеңістік пен
уақыт арасында өзгеруіне көп көңіл бөлу қажет.
Жалйы ылғалдану теорцясы бойынша солтүстік жарты шарға әр түрлі
ұақтықтағы ритмикалық ауытқулар тән. Ең ұзақ ритмнің мезгілі – 2000 жыл. Ол
ірі екі фазаға бөлінеді 28: а) салқын-ылғалды – 300-500 жыл; б) жылы және
құрғақ – 600-800 жыл; в) бірінші мен екінші фаза аралығындағы өтпелі фаза –
700-800жыл.
Дегенмен, қазіргі климаттың өзгеруі ылғадданудьң бірде артып, бірде
төмендеп ауысып отыруына сәйкес. Шнитников бойынша, мұндай кезендердің
ұзақтығы - 45 жыл. Ылғалданудың соңғы өсу фазасы Қазақстан территориясында
өткен ғасырдың 40 ж. болған 29.
Сонымен, өткен геологиялық даму кезеңінде де климаттық көрсеткіштер
өзгеріп отырған. Мерзімі бойынша климаттық көрсеткіштердің өзгеруі соңғы
геологиялық кезеңде пайда болтан: 70 млн. жыл бұрын жылы климат оның қайта
суылыл, мұздықтарды пайда өтуімен ауысып отырған. Мұздықты кезендер
плейстоценде (ұзақтығы 100000 ж.) мұзаралық жылынумен (ұзақтығы 20000 ж.),
соңғысы осы күнгс дейін созылуда. Плейстоцен мен голоцен аралығындағы
климаттың өзгеруі қазіргі табиғи зоналардың шекараларының қалыптасуына
ықлал етті.
Алғаш рет МХ. Байдал 4 Қазақстан герриториясы үшін апатты
қуаңшылықтың калыптасуын күнің активтігімен байланысты екенін дәлелдеді:
күн активгілігінің (белеенділігінің) II жылдық цикл максимумыңда қуаңшылық
сирек, ал керісінше болған жағдайда қол, яғни жиі қайталанып отыруды. Ал
ауа температурасыныд көп жылдық өзгеру дикды – 30 жыл. Сонымен, жоғарыда
айтылған авторлардың еңбектерінен ылғалдану режимінің, темлература мен
жауын-шашын мөлшсрінің өзгеруі күннің актинтілігімен байланысты екенін
түсінеміз. Циклдық өзгерістер жылы және суық кезеңдердің бір-бірімен ауысып
отыратынынан байқалады. Бұл кезеңдердің ұзақтығы әрқалай: 2-ден 11-22 және
30 жылға дейін.
Сонымен, Қазақстан территориясьшың қазірігі климаттық жағдайының
өзгеруі, мысалы, теңіздердің деңгейлсрінің тартылуы мен өзен суларының
азаюы жағымсыз табиғи процсстердіц қалыптасуына әсер етті. Егер де өткен
ғасырдың 60-жылдарына дейін батпақтану, су эрозиясы, тұздану, дефляция
сияқты продестер басым болса, қазір теңіз деңгейінің төмендеуіне байланысты
жер асты суларының деңгейі төмендеуі көп кездеседі. Аридті климат үдеді,
батпактардың, қамысты комплекстер мен тогайлардың ауданы азайділ. Кейбір
жерлерде өзең көлдер құрғап, сортап және сор шұңқырлар пайда болды. Осы
процестердің нәтижесінде табиғи комплекстердің ауысуы, түз шоғырлаау,
өсімдік пен топырақтың нашарлауы, жалпы алғанда, эолдық процестср ұлғайды.
Мұндай процестер бүкіл Қазақстан территориясына тән.
Осы процестердің тарихи кезеңде дамуы мен кеңістік бойынша алмасып
отыруы бірнеше факторға байламысты. Әсіресе территроияның морфострукралық
және морфоркулыптуралық құрлымын, неотоникалық қөзғалыстардың режимін,
климат және антропогендік факторларды ерекше атап кетуге болады. Осы
процестерге байланысты аккумуляция мен денудация, экзогеддік процестердің
қарым-қатынасы кедістік бойынша әр түрлі. Бағыты мен қарқыны әр түрлі
эолдық процестер бүкіл Қазақстан территориясында дамыған.
Дефляция процестері климаттың континентальдығы мен жиі-жиі соғатын
қатты желдермен байланысты да, көтерінкі рельеф формаларына жақын
орналасқан депрессиялардың дамуында маңызды рөл атқарады. Тұйық
депрессиялар қатты қызатындықтан, құмдар мен шаң-тозаңдар олардан тымық ауа
райы кезінде де ұшатыны белгілі.
Қарқындылығы жоғары дефлядиялық процестер теңіз түбінен босаған
жерлерде де басым. Осының нәтижесінде теңіз, көл түбінен босаған шаң-тозаң,
химиялық құрамы әр түрлі тұздар басқа территорияға ұшырылады. Теңіз, көл
түбінен босаған тау жыныстарының құрамына, механикалық құрылымына
байланысты олар әр түрлі қашықтыкқа жетеді, сөйтіп пайда болған орталығынан
алыс аймақтарға шоғырланады.
Тәулік пен жыл мезгілдері бойынша температураның күрт өзгеруі химиялық
және физикалық үгілуге негіз болады. Мұндай үгілу процестері бүкіл
территорияда кеңінен тараған. Олар белгілі бір рельеф формасын құрмайды,
дегенмен басқа аридті продестсргс материал жинақтайды. Шөлдену, құрғақтану
процестсрінің нәтижесінде топырақ пен өсімдік жамылғысының сандық және
сапалық қасиеттері нашарлайды. Әсіресе топырақ жамылғысының тұздануы, бірақ
тұздану қарқындылығы территория бойынша әрқалай. Өйткені, өзен аңғарлары
мен теңіз деңгейінен және жер асты суларынан қаншалықты алыс, жақын
орналасқанына байланысты өзгермелі сипатқа ие болады. Сондықтан, бір тибиғи
комплекстерде тұздану қарқынды болса, екіншісінде керісінше. Оның салдары:
тұздану мөлшсрі алуан түрлі тақырлар мен шалғынды, батпақты, сортаң топырақ
түрлерінің дамуы.
Топырақ жамылғысының, ауа қабатынын тұздалуының негізгі көзі палеоген
және неоген дәуірлерінің құмды-саздақты тау жыныстары. Территорияға, жалпы,
хлоридті-сульфатты тұздану тән. Қарқынды тұз шоғырлану Қазақстанның жазық
аймактары мен қазан-шұнқырлы территорияларында кездеседі.
Мысалы, Сырдария сияқты ірі өзен суының азаюм оның жағалауында
орналасқан өзен, қолдердің, батпақтардың су және гидрохимиялық режиміне де
ықпал етеді. Ол судың минералдануының көбеюінен, өзен, қолдердің
тартылуынан, батпақтардың құрғауынан айқын көрінеді.
Шайылу процестері рельеф формасының көтеріңкі аймақтарыңда дамыған.
Олардың төменгі етегінде орналасқан ойпаттарда делювий, пролювий процестері
басымырақ.
Беткей денудациясының құрамдас бөлігі гравитациялық процестер болып
табылады. Тау жыныстарының литологиялык құрамы, климаттық, топырақ пен
өсімдік жамылғысынын ерекшеліктері ірі беткейлерде ысырынды, шайылу. эрозия
сияқты процестердің жақсы дамуына әсер етеді. Олардың ұзындығы 0,5 км-ден 2
км дейін, ені - 0,1-1 км. Гравитациялық процестердің нәтижесінде борпылдақ
тау жыныстары қалыптасады да, эолдық процеске дайын материал пайда болады.
Құрғақтану процесінің үдеуіне байланысты топырақтың беткі қабатында
жарықтарпайда болады. Әсіресе, осындай жарықтар айқын байқалатын тақырлы
жерлер құрғаған қазаншұңқырларда кеңінен өріс алған.
Батпақтану процесі 60-жылдармен салыстырғанда нашар дамыған, көптеген
батпақты ойыстар құрап тақырға сор қазан-шұнқырларға айналып отыр. Бірақ,
толығымен жойылып кетеді деп айтуға болмайды кішігірім батпақтар өзен
аңғарларында кездеседі.
Сонымен, табиғи ортаның қазіргі жағдайында территорияның барлық
компоненттері тұрақсыз. Әсіресе, биота тұрақсыздығын ерекше атап өткен жөн.
Ол топырақ жамылғысының механикалық құрамына, ылғалдану денгейіне
ирригациялық жүйелерге және мал жайылымына тікелей байланысты. Топыраққа
қарағанда өсімдік жамылғысы аз уақытта шөлді типтерге ауысады. Сондықтан,
өсімдік жамылғысы табиғи компоненттердің даму сатысын көрсететін негізгі
индикатор. Өсімдіктің динамикалық өзгерісі негізгі жайылымына жерлердің
өнімділігінің өзгеруінен, яғни күрт төмен айкын көрінеді. Өсімдік
трансформациясы олардың бір топтарыпын екіншісімен ауысуынан, ылғал сүйгіш
өсімдіктердің орнына қуаншылыққа төзімді, тұз сүйгіш өсімдіктердің
қалыптасуынан байқалады. Дегенмен, табиғи жағдайлардың нашарлауы (шөлдену
бағытында) жалпы өсімдік топтарының зоналық ауысуына әсерін тигізбейді.
Өйткені зноалық өсімдік жамылғысы да аридті теорриторияларға тән галофитті
ксерофитті формациялардан тұрады.
Сонымен, қазіргі ландшафт құрушы процестср зоналық және азональдық
геологиялық, геоморфологиялық ерекшеліктермен айқындалады. Өз кезегімен
табиғи зона шеңберіндегі ландшафт құрушы процестердің таралуы литогендік
негізге релъефтің морфометриялық және морфологиялық ерекшелігіне де тікелей
бағынышты.
Казіргі табиғи кешендердің дамуына, эвалюциялық ерекшелігінс
антрологендік факторлардың тигізер әсеріне ерте кездеақ назар аударғаң. Ал
соңғы уақытта ғылыми-техникалық революция жетістіктерне байланысты оның
әсері кейде табиғи процестер әсерінен де артық болып отыр. Қазіргі
ландшафтардың шығу тегі мен болашақтағы даму бағытын анықтауда тек табиғи
факторларды есепкс алу жеткіліксіз. Табиғи комплекетердің қуаншылыққа
ұшырауының әр түрлі деңгейде болу себебі, табиғи факторлармен қатар,
антропогендік факторлардың әсерінен қажет.
Шөлдену, тұздану т.б. процестердің нақты көрсеткіші – ең алдымен
топырақ және өсімдік жамылғыларының азғындауы, егіс өнімділігінің кемуі.
Тіпті, ну тоғайлардың мүлдем жойылып кету мүмкіншілігі байқалады. Нәтижеде
– ауыл шаруашылық айналымынан шығын қалған жерлердің көлемі артады және
айналымдағы жерлердің биолоғиялық өнімділігі төмендейді.
Қазақстанның суармалы егістік жерлерінің басып бөлігі ағынсыз
шұңқырларда орналасқаңдықтан, қайта тұздануға қолайлы. Екіншіден, егістік
аймақтарда суару нормасы дұрыс жүргізілмесе топырақ құрамы, құнардығы да
өзгеріске ұшырайды, сөйтіп құларлы жерлердін ауданы кемиді, Егістік
жерлердің мелиоративтік жағдайында нашарлауы қайта тұздануға, тұзды жер
асты суларының жоғары көтсрілуіне себеп болады. Кейде қайта тұздану
суармалы егістікке су каналдары арқылы жіберілген тұзды су қосылуы арқылы
да пайда болады.
Өзен суларының әр түрлі пестицидер мен минералдары тыңайтқыштармен
ластануы да қосымша фактоор болып табылады. Бұл процесс тіпті “химиялық
ластану” деген атқа ие болған. Олар өзен аңғарында орналасқан өнеркәсіп
қалдықтары мен мал фермаларынан жиналатын органикалық ағын сулар.
1.2. Антропогендік факторлардың әсері ету кезеңдері
Табиғи ортаға антропогендік факторлардың тигізер әсері үнемі даму
үстінде және саяси-қоғамдық формация типіне байланысты өзгермелі болады.
Сондықтан, табиғи лапдшафтардың антрокогендік факторды әсерінен өзгеруі:
қоғамның алғашқы даму сатысында компоненттердің аздаған өзгерісінен казіргі
кездеп ғаламшарлық (глобальды) масштабтағы техдогендік ауытқуға дейін артып
отырады. Жекелеген компоненттердің өздігінен қайтып орына келу қасиетіне
байланысты бір өзгерістер қайтымды болса, кейбірі қайтымсыз, яғни табиғи
ландшафт құрылымынан мүлдем жоғалып кетуіне әкеліп соқты.
Қазақстан территориясындағы ландшафтардың пайда болуы мен даму
тарихына арналған ғылыми еңбектерден табиғи ландшафтардың даму эволюциясы
ұзақ уақыт бойы эндогендік және экзогендің факторлардың әсерінде болғаның
байқаймыз. Халық шаруашылығының әр түрлі салаларының антропогендік тигізер
әсері плейстоцен, ал ең негізгісі голоцсн кезеңінде байқала бастады.
Палеолит дәуірінде аңшылық пен балық аулаумсн айналысу салдарынан
жергілікті жердің фаунасы ғана өзгеріске ұшырады. Айтарлықтай өзгерістер
неолит пен тас дәуірінде байқалды. Кейінен Қазақстан тсрриториясыыда және
феодалдық мемлекеттердің пайда болуыан қалалар мен ирригациялық каналдар
салынып, тұрғылықты халық егін шаруашылығымен байналысты. Бұл жұмыстар
жергілікті жердің литогендік және биогендік компоненттерінің өзгеруінен
көрініс тапты. Көне феодальдық мемлекеттер туралы тарихи мәліметтер
жеткілікті сондықтан осы кезеңдегі табиғи орта өзгсрістері туралы толық
мағлұмат ала аламыз. Орта ғасырда Қазақстан торриториясында адам
шаруашылығының әсер формасы туралы мәліметтер жоқпен тең. Моңғол
шапқыншылығы кезінде көптеген қалалардың, мәдени орталықтардың жойылып
кетуі меи халықтың қырылуы туралы мағлұматтар да ғылыми оқулықтарда
мардымсыз. Қазақ халқының тұрмысы, мәдениеті мен әдет-ғұрпы туралы
мәліметтер ғылыми баспаларда XVIII ғасырдан бастап арта бастады. Табиғи
ландшафтардың морфологиялық құрылымының халық шаруашылығының әрекетінен
өзгеруі Кеңес өкіметінің құрылуымен байлаиысты. Бұл кезен Қазақстанда ауыл
шаруашылығының, экономиканың қарқынды дамып, Қазақстан дамыған
индустриальды республпкаға айналумен ерекшеленді.
Бірнеше миллион жылға сөзылған тас ғасырында антропогендік әсер
Қазақстанда онша маңызды болмады. Палеолит дәуірінде өсімдік пен
жануарларға адамның тигізген әсері мардымсыз болды, өйткені қоректену үшін
жеуге жарамды өсімдіктердің жеміс-жидегін, тамырын жинаумен және жабайы
аңдарды аулаумен шектелді. Тас ғасырының соңына сәйкес келетін неолит
кезеңінде адамдардың егін мен мал шаруашылығымен айналысуымен антропогендік
әсер үдей түсті. Олар сол игерген торриторияларымда отырықшы болды,
сондықтан да, табиғи ортаның өзгеруі елеулі бола бастады.
Көне палеолит тұрақтары Қазақстаның — орталық шығыс және оңтүстік-
шығыс аймақтарында археологиялық зерттеулер нәтижесінде табылған: Жаман –
Айбат, Бөріқазған. Бұл еңбек құралдары тастан жасаған шель – ашель
мәдениеті дамыған дәуір еді. Сондықтан, мұндай құралдарды жасау тасты
территориядарда ғана мүмкін болды. Адамзаттың коршаған ортаның рельеф
пішінне өсімдік пен жануарлар дүниесіне тигізген әсері әлсіз болды. Жоғарғы
палеолитте климаттың күрт суынуына (плейстоцсннің днеир мүздығының шекарасы
шскарасы 48° с.с. дейіи таралды) байланысты адамдар Орталық және Оңтүстік
Қазақстанның өзен аңғарларында қоныстануға мәжбүр болды. Алғашқы адамдардың
отырықшылыққа көшуі антропогендік әсердің жаңа формаларының пайдалана
бастауына көрініс тапты. Адамдардың отты пайдалана бастауынан жасанды орман
өрттері жиі болып отырса, топтасып аң аулау нәтижесінде ақ бөкен, жабайы ат
сияқты жанулардың жойылып кетуі орын алады.
Мезолит дәуірінде бұрынғы аңшылық пен жеміс-жидекті жинаушылыкка
топтасып балық аулау кәсіпшілік қосылып, антропогендік әсердің формасы
түрлене бастады. Садақ пен жебені ойлап шығаруға байланысты жабайы аңдарға
тигізер әсер ұлғая түсті. Осы кезеңдері негізгі тарихи жаңалықтардың бірі –
мал мен егін шаруашылығын өту процестерінің өту мейлінше арта бастауы.
Неолит кезеңдері кең байтақ Қазақстаннң орталығында, Бетпақ далада,
Ембі, Торғай және Сарысу өзендері жағалауында қоныстанған адамдардың
тұрмысында аң, балық аулау, жеміс-жидектері жинау да сақталып келген.
Б.з.д. 4 мың жылдықта қола ғасырының басталуына байланысты адамдар мыс
пен қалайыны өндіріп, оны қорытып қарапайым құралдар жасал, пайдалана
білді. Металдан жасаған еңбек құралдарын күнделікті тұрмыста қолдану
ерекшеліктерінне байланысты адамдар арасында еңбек бөлінісі туды: егіншілік
пен мал шаруашылығында айналысатын адамдар бөліне бастады. Егін
шаруашылығында қолданылатын құралдарыдың жақсарып отыруына қарамастан,
егіншілікте кетпенмен жер өңдеу басым еді. Суармалы егіншіліктің дамуы
ирригациялық каналдардың салынуына, сөйтіп рельев пен шылығында ұсақ және
ірі қара мал басының көбеюі жайылымдық жерлердің нашарлауына әкеліп соқты.
Б.з.д. I мың жылдықтың басында (темір дәуірінде) алғашқы қауымдық
құрылыс құлдырап, құл исленуші мемлекттер пайда бола бастаған. Осы кезенде
дамыған ірі қалалар мен оның маңайында орналасқан ирригациялық зоналардың
өзгерген мәдени ландшафтар қатарына жатқызуға болады (А.В.Чигаркин, 1973).
Ірі өзсн аңғарларында суармалы егістіктің көлемі де артып отырды. Б.з.д. IV
ғасырда Амудария мсд Сырдария бойында суармалы егістіетің ауданы 3,5 млн
гектарға жетті. Сол уақытта Оңтүстік Қазақстанда кең байтақ даласын мал
шаруашылығьмен айналысатын көшпенділер қоныстанды. Олай болса, тарихи
кезеңгс дейінгі уақытта Қазақстан территориясында табиғи ландшафтарға деген
әсер, көбінесе, биогендік компонентердің өзгсруімен шектелді. Сонымен, адам
баласынын табиғи ортаға тигізер тура әсері; жабайы аңдарды, балық аулау,
жеміс-жидек пен өсімдік тамырларын жинап қоректену, мыс, қалайы мен тастан
жасалған еңбек құралдарын және табиғи жайылымды пайдалануы. Осы
әрекеттердің жаламалы ықпалы - биогенді компоненттердің түрлік құрамының
өзгеруі және табиғи жайылымды пайдалануы. Осы әректтердің жанамалы ықпалы-
биогенді компоненттердің түрлік құрамынның өзгеруі және нашарлауы. Аз
ауданды қамтыса да ірі қонысты ландшафтар мен ирригациялық құрлыстаар
территориясын өзгерген, мәдени ландшафтар тобына жатқызуға болады.
Орта Азияда ірі, егіншілікті жақсы дамыған феодальдық мемлекттердің
пайда болуы Қазақстан территориясына да әсерін тигізбей қоймайды. Өйткені
мемлекеттер арасындағы жиі- жиі соғыстың салдарынан қалалар қирап, күтімсіз
қалған суармалы егістіктер басқа жерлерде пайда болған. Сондықтан,
біртіндеп тек биогенді емес басқа да компоненттердің нашарлауы өріс алған.
Осы кезеңге тән ерекшелік- сақтар мен басқа тайпаларындан қалған, биіктігі
8 метрге дейін жететін көне бейіттер.
Қазақстан территориясы табиғи ландшафтарының күрделі антропогендік
өзгеріске ұшырауы жаңа ғасырдың І мың жылдығында Оңтүстік Қазақстан
территориясында ерте феодалдық Батыс Түрік қағанаты мен Қарахан
мемлекетінің пайда болуымен байланысты. Ерте феодалдық мемлекетінің
тұрғындары көшпелі мал шаруашылығымен, егіншілікпен және саудамен
айлалысты. Орта Азия мемлекеттері мен Қытайды экономикалық жалғастыратын
"Ұлы Жібек жолының″ пайда болуы ірі қала санының және қала маңы оазистері
ауданының артуына түрткі болды яғни антропогендік әсердің де көлемі артты
деп айтуға болады.
ХП ғасырдың аяғында Оңтүстік Қазақстанның шөлді аймақтарында
антропогендік факторларды әсері жоғары деңгейге жетті Тянь – Шань тау алды
жазығы мен ішкі оазистерде (ірі өзен аңғарларында) орналасқан
территроияларда егін шаруашылығы мен қала халқының көбеюінен байқалған
өзгерістерге едәуір елеулі болды. Аң аулау меен жеміс - жидектер теріп
көректену біртіндеп әлсірей бастады. Жетісудің жерінің табиғи ресурстарын
иемендеу жолындағы ұрыстың салдарынан қалалар мен ирригациялық құрылыстар
талқандалды талқындалды Еккі ғасыр бойы адамның табиғи ландшафтарға
тигізген әсері жайылмаджы жерлерді қарқынды пайдаланумен шектелді. Оның
кері әсері: құмдарда өсімдіктердің, ормандар мен сексеуілді тоғайлардың
жойылуы, мал жайылымы үшін қажетті дәнді өсімдіктердің арам шөптесінді
топтарымен алмасуы.
Қоғамдық өндіріс тәсілі мен этногенз айырмашылығына байланысты ХІІ
ғасырдың басында Қазақстандар үш географиялық аудан пайда болады. Олар:
қазақ хандығы деп есептелетін Ұлы, Орта және Кіші жүз. Негізгі айналысатын
кәсібі- мал шаруашылығы мен өзен аңғарларында егін шаруашылығы. Негізінде
көшпелі мал шаруашылығы басым болды, ал егін шарушаылығның дамуы төмнгі
деңгейде еді. Осы кезде жоңғар шапқыншылығы басталып көтеген ірі оазистер
жойылып кетті.
ХІХ ғ. Басында Қазақстанның жазық жерлерінде жаңадан ірі қалалар мен
қала типтес ауылдар пайда бола бастады. Мал шаруашылығымен қатар қалалардың
маңында егін шаруашылығы да қалпына келеді. Халық санының артуына
байланысты антропогендік әсердің түрлері де өзгеріп отырды: тауарлы
өндірістің дамуымеен жабайы аңдардың терісіне сұраныстың артуы, шабындық
жерлерде таңдап шөп шабу.
ХІХ ғ. Екінші жартысында Қазақстанда капиталистік қары қатынас дами
бастады. Ресейден шаруаларында көшіп келіп қоныстануына байланысты халық
тығыздығы ұлғая түсті. Олар Орал, Сырдария өзендері аңғарында, Жетісудың
тау алды жазықтарына орын тепті. Бұл отырықшы егін шаруашылығы мен жаңа
елді мекендердің пайда болуына әкеп соқты. Каспий теңізі жағалауында балық
шаруашылығымен қатар суармалы егістіктің көлемі артты.
ХХ ғ. Басында өнеркәсіп пен транспорт дами бастайды да, ландшафтарға
деген әсер түрлене түседі. Мысалы, Солтүстік Балхаштың Қоңырат мыс руднигі
Қазақтың ұсақ шоқысындағы Жезқазған мыс руднигі мен Байқоңыр көмір шахтасы
негізінде Қарсақтай мыс қорыту зауыта ашылды 1904 жылы Орынбор мен
Ташкентті қосатын алғашқы темір жол іске қосылса, 1911 жылы Каспий
ойпатының Ембі мұнай бассейнінде Доссор мұнай кәсіпшілігі дамыдады. Осылай
болса, ХХ ғ. Басында табиғи кешендерге антропогендік әсер техногендік
сипатта болды.
Қазақстанда Кеңес үкіметі құрылғаннан кейін табиғи ортаға
антропогендік әсер арта түсті өйткені бұрын экономикалық артта қалған елде
өндіргіш күштенрдің дамуына байланысты адам әсерінің формаларда түрлене
түсті. Нәтижесінде мәдени ландшафтар пайда болады. Кеңіс үкіметінің
бастапқы кезеңінде Қазақстанда негізінен көшпенді және жартылай көшпенді
мал шауашылығы жаңа өзен бассейндерін қамтыды:
Сарысу, Ырғыз т.б. Әр түрлі зауыт, фабрикалар салынып, темір жол,
транепорт және ирригациялык каналдардың тығыздығы артты. Осындай процестер
литогендік кешендердің әсіресе рельефтің, сонымен қатар өсімдік топырақ
жамылғысының өзгеруіне ықпал жасады. Литогендік өзгерістердің ұшырауына
геологиялық барлау жұмыстары, қазба негіздің байлықтарды өңдіру де елеулі
әсер еті: төсенші тау жыныстары ғана емес, рельефтің пішінін де өзгеріске
ұшырады. Орал-Каспий мұнай кең орындарында, Жезқазған мыс руднигіде.
Байқоңыр қоңыр көмір бассейнінде минералды ресурстарды өңдеу жергілікті
жердің рельеф пішінің өзгертті. Азамат соғысы жылдарында бұл өнеркәсіп
орталықтары толшығымен қирап қалды. Бірақ көп ұзамай олар қайтадан қалпына
келіп өнеркәсіп өнімдерін бере бастады. Осы кезде жаңадан іскс қосыла
бастаған транспорт пен ирригациялық ққрылыстар да қоршаған ортаға елеулі
әсер етті. Олар: Арыс – Бішкек - Александров Гай-Ембі, Гурьев-Доссор темір
жолы, Доссор - Ракуша мұнай құбыры, Сырдария өзені бассейніндегі суару
каналдары т.б. Қазақстанның жол және шөлейт территорияларын игеруде 1927-
1930 жылдары салынған Түркістан-Сібір темір жолының маңызы зор болды.
Өйткені, темір жол маңыңда жаңа сталдиялар, разъездер мен елді мекендер
пайда болды. Сондықтан, адамның бұрыңғы іс-әрекетінің: мал, егін
шаруашылықтары мал жайылымдық түрлеріне техногендік фактор қосылып
қарқындай бастады. Ол тау-кен өнеркәсібі, транспорттық, ирригациялық және
құрылыс объектілерінің әсерінен ландшафтардың табиғи күйінің түбірімен
мәдени ландшафтарға ауысуынан айқын байқалды.
Қазақстанның аса бай табиғи ресурстарын игеру барысында адамның
қоршаған ортаға тигізер әсері үдей түсті. Халыктың отырықшылыққа жаппай
өтуіпен егіншілікке пайданылатын жердің ауданы өсті. Әсіресе Сырдария,
Орал, Шу өзен аңғарларында артты. Қазба байлыктарды өңдейтіп орталықтарға
жақын жерлерде де жаңа елді мекендер пайда болды. 1930 жылы Қоңырат
руднигімен жаңа Балхаш қаласы, Балхаш-Қарағанды темір жол магистралі,
Қарсақпай мыс қорыту комбинатыла жақын жерде Жезқазған қаласы т.б. жаңа
елді мекеңдер пайда бола бастады.
Сонымен, соғыстың алдында Қазақсстанда жол зонасы ландшафтары
айтарлықтай өзгеріске ұшырған еді. Территорияиы бұрыңғы жайылымдық пен егін
шарушылығында пайдалануда (өсімдік пен топырақ жамылғысы ғана өзгерсе)
ландшафтардың барлық компоненттеріне әсер ететін техногиялық фактор
қосылды. Мұнда ландшафтардың морфологиялық құрылымның өзгеруіне қатты әсер
еткен тау-кең өнеркәсібі, транспорт пен ирригациялық құрылыстар және қала
салу болды. Казақстанда өндіргіш күштердің қарқынды дамуына байланысты
өнеркәсіп орталықтарына транспорт магистральдарына оазистерге және қала
маңына жақын орналасқан ландшафтар табиғл күйінен өзгерген мәдени
ландшафтарға ауысты.
Қазақстандағы ландшафтурына тсхногсндік фактордың әлсіреуі Ұлы Отан
соғысы жылдарына сәйкес келді. Алайда, осы уақыттта Ембі мұнай басссйнілің
көлемі артты, Шымкент, Қызылорда ирригациялық каналдары салынды. Соғыстан
кейінгі жылдары өнеркәсіп, транспорт псн құрылыстын жақсы дамуы, көптеген
елді мекендердің жаңадан ашылуы антропогендік фактордың шеңберін ұлғайтты.
Қазақстанның табиғи ресурстарын игсрудегі аса маңызды оқиғалардын бірі
- Маңғышлық өнеркәсіл торабының ашылуы, сөйтіп Маңғышлақ түбегінде бұрынғы
Шевченко- қазіргі Ақтау қаласы, Ембі мұнай бассейінінде Танабор, Прорва
мұнай кең орындары, Өзен мен Жетібайда газ және мұнай скважиналары пайда
болды. Бұл теориторлялардың – лаңдшафтары сол уақыттан бастап осы күнге
дейін антропогендік әсердің ықпалында болып отыр. Сонымен қатар, Маңғышылық
түбегі мен Үстіртте халық шаруашылығының әр түрлі әсерінен жел эрозиясы
үдеп, табғи жайылымдық жерлердің құнарлығы жәнен жер асты суларының деңгейі
төмендейді.
Соғыстан кейінгі жылдары Қазақстанда темір жол салу да жақсы дамыды:
нашар игерілген Бетпақ даланы, Үспртті, Каспий ойпатьн және Балхаш маңын
кесіп өтетін Мойынты-Шу, Шевченко-Жетібай, Гурьев-Астрахаль, Балхаш-Саяқ.
Ақтоғай-Дружба сиякты темір жол магистральдары салынды. Осы магистральдарды
салу барысында топырақ эрозиясы қарқынды дамыды.
Осы уақыта ирригациялық құрылыс та жақсы дамыды. Сырдария өзені
бассейнінде Қызылорда ирригадиялық каналы салынды. Шу, Ілс, Сырдария және
Осы өзені бассейнінде мслиорациялық жұмыстардың көлемі артып. шаруашылықтық
айналымдарды жер асты сулардың да мөлшері өсті.
Сонымен, адамзаттың бүкіл даму тарихында оның қоршаған ортаға тигізер
әсері артып отырды, бірақ табиғи ландшафтардың өзгеру формасы мен деңгейі
бірдей болмайды. Өйткені бұл көрсеткіштер әр түрлі себептерге байланысты
ауытқымалы болды: территорияның халық шаруашылылығында игерілу масштабына,
техногендік әсердің формасы мен түріне, халықтың қоныстану тығыздығына т.б.
Қазақстан ландшафтарының антропогендік фактордан өзгеру деңгейіне
жүргізілген қысқаша шолудан адам әрекетінсн өзгеріске ұшыраған табиғи
ландшафтардың антрологендік модификациясының басым екенін мойындаймыз.
Антрологендік әсер ету деңгейінс байланысты ландшафтар төмендегідей
топтарға бөлінеді (А.В.Чигаркин, 1974)
1. Табиғи күйінс жақын ландшафтар, Арал жәле Каспий теңіздерінің
суының қайтуынан жаңадан пайда болған теңіз жағалауында қалыптасқан сорлар
және сортандар. Қазақстан территориясында осы топқа жататын ландшафтар
теңіз жағалауына жақын орлаласқан Арал мен Каспий теңіздері бассейні
аймағына жақын орманасқан.
2. Өсімдік жамылғысында ғана өзгерістер байқалатын кешендер. Бүгінгі
таңда тсхногендік әсер байкалмайтын, яғни мал шаруашығы жақсы дамыған
аймақтарда көрініс тапты.
3. Өсімдігі мен топыраұ жамылғысында өзгеріс байқалатын ландшафтар.
Осындай өзгеріетері бар территориялар темір жолдар мен автомобиль жолдары,
мұнай мен газ құбырлары жақсы дамыған аймақтарда байқалады.
4. Рельефі өсімдігі мен топырақ жамылғысында қатты өзгерістерге
байқалатын ландшафтар: Каспий ойпаттарында Маңғышлақ түбегінде, Балхаш колі
өзенінің төменгі ағысында орналасқан аймақтардағы өнеркәсіп орталықтары мен
малды шамадан тыс жою салдарынан пайда болған, қатты өзгерістерге ұшырған
ландшафтар.
5. Белгілі бір мақсатқа байланысты жақсарту бағытында өзгерілген
ландшафтар. Олар шөл зонасы өзен аңғарларындағы егіндік игерілген
массивтер. Биогендік және гидроклиматогендік компоненттердің түпкілікті
өзгеруі.
6. Көптеген табиғи компонерттері өзгерген табиғи ландшфтардың орнында
пайда болған жасанды мәдени ландшафтар – ірі қалалар мен елді мекен.
1.3. Антропогендік ландшафтардың пайда болу ерекшеліктері
Адам баласы табиғи ортада өмір сүріп оның ресурстардың пайдаланатын
болғандықтан, табиғи. Соңдықтан ландшафтарды халық жекелеген салаларында
пайдалануы қажеттілігі саларында пайдалану қажеттілігі мен ерекшеліктеріне
байланысты туындаған өзгерістерді де әрқалай. Мысалы, биологиялық
өнімділікті арттыру үшін егін шаруашылығындағы агротехникалық шаралар:
қышқыл топырақ қабатын ізбестеу, тереңде жырту, суару мен батпақтан құрғату
үшін жүргізілетін мелиоративтік жұмыстар, ауыспалы егістік, әр түрлі
тыңайтқыштардың пайдалану, тау беткейлерін террасалау, су өткізштігі нашар
сазды топыраққа құм себу сияқты шаралардың кейінгі өзгерістер.
Адамның табиғи ортаға әсер ету формасы әр түрлі болғанымен,
әрқайсысының қарқындыылығы мен масштабы бірдей емес. Мысалы, құрлысы
жұмыстары мен қазба байлықтары өндіру аз террорияның қамтығанымен, табиғи
ортаны өзгертуі күрделі – бүкіл комплекете түбірімен өзгерістер туындатады.
Келесі бір формасы, мысалы, ауыл және орман шарушылығында үлкен аймақты
қамтығанымен, ландшафтардың өзгеру деңгейі мардымсыз.
Кез келген территрияны пайдалану мен осының салдарынан сол аймақта
антропогендік ландшафт типтерінің қалыптасуы, ең алдымен, табиғи жағдайға
байланысты. Құрлықтардағы қара топырақты жазықтардың суарылмайтын
егістікте, қоныр топырақты құрақ далалардың суармалы, ал құрақ дала мен
шөлейт зоналарының жайылымбық антропогендік ландшафт типінде пайдалануы
тектен – тек емес.
Ф.Н. Мильков (1978) және басқа біршама ғалымдардың түсінігі бойынша,
жер бетінде алғашқы жаратылысын сол табиғи күйінде сақтаған ландшафтар
қалған жоқ, олардың басым көпшілігі антропогендік ландшафтар модикациясымен
ауысқан. Бірақ қаншама өзгеріске ұшыраса да, антропогендік ландшафтар
табиғи заңдылықтарға бағынады, яғни тікелей табиғи процестердің әссрінде
дамиды. Сондықтан адам баласы табиғи зандылыктарды ауыстыра алмайды:
тундра, шөл, таулар мен жазықтардың дамуындағы негізгі табиғи
айырмашылықтарды жоққа шығара алмайды. Мысалы, тайгадағы егістіктер тайга
зонасыныцң ал шөл зонасындағы оазистср зоналық заңдылықтар барда осы
зонаның бір бөлігі болып қалады. Өйткені, адам баласы күн радиациясың
атмосфера циркуляциясын және тектоникалық, қозғалыстардыр басқаруды
меңгермейінше, зоналық зандылықтардың басқару мүмкін емес.
Жекелеген компоненттерді: өсімдіктерді, су режимін қайта құру
"антропогендік ландшафтар" пайда болды дегенмен. Өйткені біріншіден, тіпті
рірі қоныстық антрогендік ландшафтар модификациясындағы қатты өзгеріске
ұшыраған компаненттеріндегі (геологиялық фуедамент, макрорельф) табиғи
ландшафтардың құрысы мен даму табиғи заңдылықтардың ағынымен болады.
Екіншіден адам ландшафтардың жаңа компоненттерін жасаған жоқ, тек
соған жаңа элементтер енгізді: өсімдіктердің жаңа турлерін, каналдар, су
қоймалары, карьерлер мен террикондарды қалыптастырды. Онын ішінде "жасанды
элементтер" иаженерлік құрылыстар, тұрғың үйлер, әр турлі транспортық
жолдар; табиғи — адам әсерінен бір жерден екінші жерге орын ауьстыруы:
өсімдіктер мен жануарлар акклиматизациясы. Дегенмсн, кез келген жасанды
элемент табиғат заңының, оның процестерінің әсерінс ұшырайды. Мысалы, су
қоймаларының тау жыныстарымен толуы, уақыт өтс келе біртіңдеп өсімдік
түрлерінің қалыптасуы т.б. "Жаңа" адам әсерінен пайда болған элементтердің
"байырғы" элементтерден екіншіден - олардың тұрақсыздығы.
Геожүйелерді кайта құру үшін немесе оның орнына " жаңасын"
қалыптастырау үшін "тұрақтылығы" басқаша ішкі және сыртқы байланыстар
жүйесін құру керек. Геожүйелергі әрекет етуде (кенеттсн және әдейілеп
белгілі бір мақсатпен екі тобын ажыратады: фундамент мен ауа массалары ;
екіншісі қалған компоненттер. Геожүйелердің құрылысындағы көптеген
өзгрістерге топтағы компоненттерді өзгерту арқылы геожүйеге затпен арқылы
жетуге болады, өйткені олар арқылы геожүйеге затпен энергия келеді. Өзгеріс
болған жағдайда фуидамент пен рельеф кайтып орнына келмейді, яғни олармен
байланысты басқа
комноненттер де қайтымсыз өзгеріске ұшырайды. Мысалы, рельеф пішінінің
өзгеруінен гравитациялық тепс-тендік өзгерді, орнына келмейді. т.с.с.
Ландшафт немесе геожүйс деңгейінде екінші топтағы компонентт ер көп
өзгеріске ұшырайдіы, олар: биота, топырақ жамылғысы мен жануарлар дүниесі.
Дегенмен, биотикалық комноненітердің өздігімен қайтып орныла келу
мүмкінішілгі жоғары. Ландшфтардағы бір элементтері екіншісімен ауыстыру:
жаңа өсімдік жануардарды қоныстандыру нәтижесінде зат алмасу мен топырақ
түзілу процестері өзгереді, бірақ түлкілікті өзгеріс болмайды.
Қазіргі кезде жер беті табиғи ландшафтарының 85%-ге жуығы қатты
өгеріске ұшыраған. Бұл ең алдымен орманды алқаптарың ауданың азаюынан
көрінеді: антарктиданы қоспағанда бүкіл дүние жүзі жер бетінен 25 пайызын
ғана орманды алқаптар алып жатыр. Демек орманды алқаптары халық
шаруашылығының әр түрлі саласында пайдалану салдырнан оның түрлік құрамы
мен сапалық ерекшеліктері нашарлайды.
Халық шаруашылығының әсерінен өзгерген ландшафтардың ауданы
географиялық белдеулері мен жекелеген құрлықтар бойынша бірдей емес (1-
кесте).
1 кесте. Географиялық белдеулер мен құрлықтар бойынша жерді
пайдалану, % (А.М. Рябчиковтың мәліметтері бойынша)
Құрлықтар мен Өнер кәсіпЕгістікті Шөптесінді Ормандар Аз қол-
географиялық пен аудандар. бұталы (жасанды даныла-
белдеулер. қоныстық жайылымдар отырғыз. тын
жерлер. мен табиғи ағаш. жерлер
шалғындар. қоса) Мен ішкі
сулар
Құрлықтары бойынша
Еуропа 3 30 18 33 16
Азия 1 16 22 20 41
Африка 1 6 23 26 44
Солтүстік және 3 12 16 32 37
Орталық Америка
Оңтүстік Америка 1 7 25 54 13
Австралия мен 1 5 51 8 35
Мұхиттық аралдар
Антарктида 0 0 0 0 100
Барлық құрылық 2 13 19 27 39
бойынша
Географиялық белдеулер бойынша
Экваторлық 1 8 12 54 25
Субэквторлық 2 18 25 29 26
Тропиктік 1 9 32 19 46
Субтропиктік 3 17 27 14 39
Қоңыржай 5 26 13 39 17
Субартикалық және 0 0 2 0 98
субантарктикалық
Климаттың ритмикалық мезгілдік ауытқуы айқын байқалатын қоңыржай,
субтрониктік және субэкваторлық белдеулер халық шаруашылығын салалары үшін
өте қолайлы. Осы белдеулерде жер бетіндегі халықтың басым көпшілігі
тұратындықтан, тығыздық өте жоғары. Мұнда халық шаруашылығына қолайлы
жердің 15 - і егістікке жыртылған, 14- ін жайылымдар мен шанғындар, ал
13 - іне жуығын орманды алқаптар алыл жатыр. Қоңыржай және субтропиктік
белдеулерде экономикалық деңгейі жоғары дамыған елдер жиі қоныстанғандықтан
өнеркәсіп пен таукен өндірісінің, ірі қала агломерацияларының үлес салмағы
жоғары. АҚЩ, Герман Федеративтік Республикасы, Англия, Жапния сияқты ірі
өнеркәсіп торалтарында игерілуте тиімді жердің жартысынан көбінде құрылыс
объектілері орналасқан.
Жылу мен ылғал ресурстары мол экватор белдеуімде орман кешендері жақсы
дамыған. Егістік мақсатында жыртылған жердің үлес салмағы төмен, өйткені
фотоеилтез қарқындылығы нашар. биогендік комионенттердің дамуына кедергі
болатын жоғарға температураның басым болуы, кесілген орман алкаптарында
тропиктік топырақ қабаты құнарлығының аз уақытта жойылуы нәтижесінде егін
шаруашылығынан жоғары өнімділік алу мүмкін емес. Өсімдіктен алынатын
биологиялық өнімділік төмен және малға азық ретінде пайдаланылатын шөпте
протеин мөлшері малдың дамыту да тиімді емес. Экпеторлык белдудегі
жайылымдық жердің көлемі 12 пайызға жуық. Климаты адам денсаулығы үшін
қолайсыз, ылғалы артық батпақтар мен ойыстар басым минералды ресутардың
игерілуі нашар мен әлеуметтік эіккономикалық даму деңгейі төмен
болғандықтан, өнеркәсіпен ландшфтарды қамтыған ауданы белдеудің пайызына
тең.
Шөп зонасы тропиктік белдеудің көп бөлігін қамтиды: құрғақ және ыстық.
Мал шаруашылығында жайылым, ирригациялық мүмкін территроияда суармалы
егістік дамыған.
Субарктикалық,, субалтарктикалық және арктикалық белдеулер де халық
шаруашылығында нашар игерілген. Егін шаруашылығы үшін қолданылудағы негізгі
кедергі: төменгі температура, вегетациялық кезеңнің аз уақыта сөзылуы,
топырақ қабатында мәңгі тонның кездесуі, сонымен қатар, табиғи
ландшафтардың тұрақсыздығы. Сондықтан ландшафтар мал шаруашылығы үшін
табиғи жайылым және жабайы аңдардың қоныстану орны ретінде қолданылуы ең
тиімді жол деп есептеледі
Құрлықтардың физгеографиялық ерскшелігі мен оны мекендеген ұлттардың
әдет-ғұрпына байланысты жерді пайдалануда да айырмашылықтар байқалады.
Осыған байланысты антропогендік ландшафтар модификациясы да алуан.
Жыртылған жердің, яғни агроландшафтардың ауданы бойынша бірінші орында
Еуропа елдері 32%, Батыс Еуропада бұл көрсеткіш одан да жоғары 40%. Әсіресе
қоңыржай белдеудің жалпақ жапырақты ормандары мен субтропик белдеуінің
мәңгі жасыл ормандарын бау-бақша егістік плантацияларымен алмастыру
салдарынан осы территориялардың табиғи кешендері көп зардап шеккен.
Азияда жыртылған жерлердің ірі екі ареалын ажыратады: Солтүстік
Қазақстан мен Оңтүстік Сібірдің тың және тыңайған жерлері, Индия мен
Қытайға дейін дейін сөзылып жатқан муссонды Азияның жазықтары мен
ойықтардың. Индияда бұкіл территорияның жартысынан астамы жыртылған,
сондықтан табиғи кешендердің өзгеруі деңгейі жоғары кейбір ай мақарда 99%-
ға дейін.
Тропиктік Азияның агролдшафтардың түрлік сипаты бойынша мәдени
сананнаға ұқсас - шөптесінді өсімдіктер мәдени бау-бақша мен егістіктермен,
ал қоныстық антропогендік ландшафтар маңындағы орман ағаштары меміс –
жидекті мәдени ағаштармен ауысқан. Бұл ландшафтарға күріш монокультурасы
(бір жерге бір дақылды ауыстырмай еге беру), бір қоныс пен екіншісінің
жалғасып жатуы немесе олардың арасыедағы кеңістікте егістікті жерлердің
орналасуы яғни шаруашылықта жоғары деңгейде пайдалануы тән.
Азиялық бөлік пен Таяу-Шығыстың құрғақ территорияларында егін
шаруашылығы ерте заманнан бері ирригациялық негізделген. Муссонды Азиямем
салыстырғанда ірі кеңістікті қамтымайды. Олар арал немессе кіші-гірім дақ
тәрізді сумен жақсы қамтамасыз етілген жерлерге жақын орналасқан. Бұл
аймақтың Кіші Азиядан Моңғол жеріне дейінгі кеңістік жайылымдық
антропогендік кешендер алыл жатыр.
Азия сияқты Африканың да құрғақ аудамдарында антропогендік
ландшафтардың қалыптасуы меп дамуы территорияны жайылымдық мақсатта
пайдалану арқылы іске асады Африка құрлығында басым бөлігілде тарихи
қалыптасқан әдет-ғұрыпқа және огаріпындық мұраға байланысты акетенсивті
егістік осы уақытқа дейін жоқ деуге де болады. Жерді кетпенмен өңдеу басым,
сондықтан ауыспалы ылғалды зоналарда егістік ландшафтары арал іспетті
тарған Африканың қазіргі ландшафт құрылымының территория бойынша орынасуына
цеце шыбынының мекендейтін аңғарларда жазықтар ит тұмсығы өтпейтін ылғалды
ормандар сақталған, ал Азиялық бөлікте керсінше өзен аңғарлары егістіке
экстенеивті пайдаланылады. Сонымен қатар, агроландшафтар Африка мен
Эфиопияның солтүстік және оңтүсік шеткі аймақтарында орналасқан.
Солтүстік Американың қазіргі ландшафтары Еуропаныа ландшафтарын ұқсас,
АҚШ-тың және оңтүстік Канаданың жазықтары жақсы игерілген. Мысалы, прерия
зонасының 80%,-ы жалпақ жапырақты ормандардың 60 %-ы егін шаруашылығында
пайдаланылады. Тұтас ареал құратын агроландшафтарда монокультуралшық
дақылдар егілді. Бірақ, соңғы кезде рекрециялық және қоныстық кешендердің
көлемінің үлгаюына байланысты агроландшафтар ауданының азаюы байқалып отыр.
Басқа құрлықтарымен салыстырғанда Оңтүстік Америкадағы орман
алқаптарының 50%-ы сақталған, жыртылған жердің көлемі оның ауданының 10%-
на, ал жайылымда 20%-на тең.
Австралия құрлығы ландшафтарндың қарқынды өзгеріске ұшырауы осыдан 200
жыл бұрын басталған, қазөір игерілмеген жердің көлемі оның жалпы ауданының
25% - бұл құрлықтың орталығында орналасқан құмды жәнен тастықұмдымассивтер
мен солтүстігіндегі ылғалды ормандар. Шаруашылығында игерілген
территорияның 3-5%-ы егістік пен бау-бақша. 5-6%-ы ормандар, қалғаны
жайылымдық жердің үлесіне тиеді. Австралияның жайылымдық қатар шөлейт және
сирек орман зонасында жасанды жайылымы кеңінен өріс алған. Жасанды
жайылымдарда әр түрлі медиоративтік жәнен агротехникалық шарларды жүрізу
жақсы жолға қойылған: жер жырту, суару, тыңайтқыштар енгізу мен өнімділігі
мол шөптер егу т.б.
Жер реурстарын халық шаруашылығының жекелген салаларында пайдалану
динамикалық ауытқымалы, сондық - антропогендік ландшафтар модификацлясы
үнемі өзгеріп, түрленіп отырады. Оның айғағы- антропогендік кешендер туралы
мәліметтердің жыл өткен сайын ескеріп, яғни жаңа саналық және сандық
көрсеткіштермен толығып отыруы. Бірақ, негізгі бағыт- шаруаашылықтағы
көлемнің үнемі көбеюі
Жерді игеруде жіберілген қателер мен тиімен пайдалану әсерінен
шаруашылықтық айналымнан шығып қалған жердің де ауданы артып отыр. Олар:
бедлендтер, антроногендік карстер, карьсрлер, тұзданған және батпақтанған
территориялар, қозғамалы құмдар мен өнеркәсіп-тұрмыстық қалдықтар жиналатын
аймақтар. Сонымен қатар, кейбір елдерде жел мен су эрозиясына, қайтадан
тұздануға ұшыраған жердің көлемі игерілген жердің ауданынан да артық екені
белгілі.
Қазіргі күлі жер қорын пайдаланудағы өзгерістің нақтылы бағыты
аңықталған - ірі қалалар мен тау-кен өнеркәсібінің көлемінің артуына
байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz