Экономикалық білім
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ ҚАЖЕТТІЛІКТЕРІ
2 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ: алғашқы қадамдар
3 ОРЫС СЫНЫПТАРЫНЫҢ «ҚАЗАҚ ТІЛІ» ОҚУЛЫҒЫ ЖАЙЫНДА
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ
5 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ
6 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘРБИЕНІҢ РӨЛІ ЕРЕКШЕ
7 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ
8 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
9
2 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ: алғашқы қадамдар
3 ОРЫС СЫНЫПТАРЫНЫҢ «ҚАЗАҚ ТІЛІ» ОҚУЛЫҒЫ ЖАЙЫНДА
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ
5 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ
6 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘРБИЕНІҢ РӨЛІ ЕРЕКШЕ
7 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ
8 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
9
Жалпы орта білім беретін мектептерде оқушыларға экономикалық білім беру мәселелерін орталықтандыру мақсатында Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі М.Әуезов атындағы Оңтүстік Казақстан мемлекеттік уииверситеті жанынан оқу-әдістемелік бірлестік ұйымдастырған еді. Осы бірлестік тарапынан еңбек пәнінен беретін мұғалімдер үшін жаңа мамандықтар дайындау қажеттілігі туралы ұсыныс түсірілді. Сондықтан бұл мамандықтар үшін Білім және ғылым министрлігінің 2002 жылдың 10 маусымындағы №460 бұйрығымен мемлекеттік жалпы міндетті білім берудің стандарты дайындалып бекітілді. Жаңа дайындалған білім беру стандартына мамандықтардың біліктілік сипаттамасында жалпы талаптарга қосымша экономикалық білім беруге қатысты мәселелер де қарастырылған. Мысалы, еңбек технологиясы және кәсіпкерлік пәнінің мұғалімі біліктілік талаптарына сай болуы тиіс.
Оқытылатын пәнінің ерекшеліктері ескеріліп, білім мен тәрбие мәселелерін шешу, кәсіптік білімді қалыптастыруға қажетті ұйымдық-педагогикалық мәселелерді меңгеру, сапалы кәсіптік білім беру бағдарламаларын игеру және тағы басқа. Бұл мамандықтың ерекшелігі оқушы технологиялық үрдістерді меңгеруімен қатар сол технологиялық тәсілдерден хабардар болуы тиіс. Бұдан болашақ еңбек пәні мұгалімдеріне экономикалық білім берудің қажеттілігі туындайды.
Бұл мамандықты бітіруші түлек еңбек технологиясы және кәсіпкерлік мамандықты меңгеріп қана қоймай, Қазақстан Республикасының Конституциясының Заңдарын, бала құқықтарының Конвекциясы туралы, Үкіметтік білім беру саласы туралы, мектеп жасындағы балаларға білім беру, тәрбиелеу, алғашқы кәсіптік білім беру мәселелері жөніндегі шешімдерін білуі тиіс. Бұл мәселелердің қарастырылуы оқушыларға білім берудің алғашқы сатысында үздіксіз кәсіптік білім беруді ұйымдастыру қажеттілігінен туатын мәселелер. Мұны оқушының білімін, шеберлігін, дағдысын үнемі көтеруге бағытталған келешек мамандық иесінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын шешуге нсгізделген үрдіс деп қарауымыз қажет.
Оқытылатын пәнінің ерекшеліктері ескеріліп, білім мен тәрбие мәселелерін шешу, кәсіптік білімді қалыптастыруға қажетті ұйымдық-педагогикалық мәселелерді меңгеру, сапалы кәсіптік білім беру бағдарламаларын игеру және тағы басқа. Бұл мамандықтың ерекшелігі оқушы технологиялық үрдістерді меңгеруімен қатар сол технологиялық тәсілдерден хабардар болуы тиіс. Бұдан болашақ еңбек пәні мұгалімдеріне экономикалық білім берудің қажеттілігі туындайды.
Бұл мамандықты бітіруші түлек еңбек технологиясы және кәсіпкерлік мамандықты меңгеріп қана қоймай, Қазақстан Республикасының Конституциясының Заңдарын, бала құқықтарының Конвекциясы туралы, Үкіметтік білім беру саласы туралы, мектеп жасындағы балаларға білім беру, тәрбиелеу, алғашқы кәсіптік білім беру мәселелері жөніндегі шешімдерін білуі тиіс. Бұл мәселелердің қарастырылуы оқушыларға білім берудің алғашқы сатысында үздіксіз кәсіптік білім беруді ұйымдастыру қажеттілігінен туатын мәселелер. Мұны оқушының білімін, шеберлігін, дағдысын үнемі көтеруге бағытталған келешек мамандық иесінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын шешуге нсгізделген үрдіс деп қарауымыз қажет.
1. Альмухамбетов Б. Экономическое образование в Республике Казахстан: состояние, проблемы и пути решения. //Основы экономики. №5, 2004
2. Тупанчесвки Н. Последствия уклонения от уплаты от налогов и превентивные мерв как способ защиты от уклонения. //Вестник Московского университета. Серия №11, №6, 2000
3. Атыгаев 3., Бекбердиев Б. Налоговый контроль в современных условиях. // Қаржы-қаражат. №7-8, 2000
2. Тупанчесвки Н. Последствия уклонения от уплаты от налогов и превентивные мерв как способ защиты от уклонения. //Вестник Московского университета. Серия №11, №6, 2000
3. Атыгаев 3., Бекбердиев Б. Налоговый контроль в современных условиях. // Қаржы-қаражат. №7-8, 2000
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ ҚАЖЕТТІЛІКТЕРІ
Жалпы орта білім беретін мектептерде оқушыларға экономикалық білім беру
мәселелерін орталықтандыру мақсатында Қазақстан Республикасы Білім және
ғылым министрлігі М.Әуезов атындағы Оңтүстік Казақстан мемлекеттік
уииверситеті жанынан оқу-әдістемелік бірлестік ұйымдастырған еді. Осы
бірлестік тарапынан еңбек пәнінен беретін мұғалімдер үшін жаңа мамандықтар
дайындау қажеттілігі туралы ұсыныс түсірілді. Сондықтан бұл мамандықтар
үшін Білім және ғылым министрлігінің 2002 жылдың 10 маусымындағы №460
бұйрығымен мемлекеттік жалпы міндетті білім берудің стандарты дайындалып
бекітілді. Жаңа дайындалған білім беру стандартына мамандықтардың
біліктілік сипаттамасында жалпы талаптарга қосымша экономикалық білім
беруге қатысты мәселелер де қарастырылған. Мысалы, еңбек технологиясы және
кәсіпкерлік пәнінің мұғалімі біліктілік талаптарына сай болуы тиіс.
Оқытылатын пәнінің ерекшеліктері ескеріліп, білім мен тәрбие мәселелерін
шешу, кәсіптік білімді қалыптастыруға қажетті ұйымдық-педагогикалық
мәселелерді меңгеру, сапалы кәсіптік білім беру бағдарламаларын игеру және
тағы басқа. Бұл мамандықтың ерекшелігі оқушы технологиялық үрдістерді
меңгеруімен қатар сол технологиялық тәсілдерден хабардар болуы тиіс. Бұдан
болашақ еңбек пәні мұгалімдеріне экономикалық білім берудің қажеттілігі
туындайды.
Бұл мамандықты бітіруші түлек еңбек технологиясы және кәсіпкерлік
мамандықты меңгеріп қана қоймай, Қазақстан Республикасының Конституциясының
Заңдарын, бала құқықтарының Конвекциясы туралы, Үкіметтік білім беру саласы
туралы, мектеп жасындағы балаларға білім беру, тәрбиелеу, алғашқы кәсіптік
білім беру мәселелері жөніндегі шешімдерін білуі тиіс. Бұл мәселелердің
қарастырылуы оқушыларға білім берудің алғашқы сатысында үздіксіз кәсіптік
білім беруді ұйымдастыру қажеттілігінен туатын мәселелер. Мұны оқушының
білімін, шеберлігін, дағдысын үнемі көтеруге бағытталған келешек мамандық
иесінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын шешуге нсгізделген үрдіс деп
қарауымыз қажет.
Еңбек технологиясы және кәсіпкерлік мамандығының жалпыға міндетті білім
беру стандартында арнайы пәндер циклындағы пәндер топтамасында айтарлықтай
ерекшеліктер бар. Жалпы кәсіптік пәндер циклында педагогикалық білім
берудегі экономикалық мәселелер қамтылған, мұндағы ескеретін ерекшелік тек
өндіріс саласының таңдау бағытына қарай бөлінеді.
Қажеттіліктен туындаған бұл мамандық иелерінің айырмашылықтары тек
блоктағы пәндердің мазмұнында ғана емес, сонымен қатар базалық жалпы
мәдениеттік еңбек мәселелері де қамтылған. Жалпы еңбек мәдениетін
қалыптастыруға бірнеше пәндер циклы енгізілген. Ол пәндердің басты мақсаты
- еңбек мәдениетінің шығармашылық бағытын дамытуға және қалыптастыруға,
экономикалық білімнің қажеттілігі мен шарттары шығармашылық еңбекпен
байланысты болатындығына көз жеткізу. Бұл пәндерді оқытуда жалпы теориялық
пәндерден кейін оқыту қажеттіліктері де айқындалған.
Білім беру стандартына байланысты кафедралар жұмыс бағдардамасын дайындау
барысында мамандықтың бағытына орай технологиялық дайындау бағыты
көрсетілуі тиіс. Бұл пәндерді оқуға 7 және 8-семестрлерде 190 сағат
жоспарланған.
Экономикалық және кәсіпкерлік пәндерге байланысты оқытылатын пәндерде
технологиялық дайындаудың мемлекеттік заң актілері, қазіргі теория мен
тәжірибедегі жағдайлар қарастырылып, кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың
мәні оқытылады.
Мұндағы қойылатын мақсаттар мыналар:
- келешек еңбек технологиясы және кәсіпкерлік пәнінің мұғалімі аймақтың
ерекшелігіне байланысты экономикалық мәселелерді білуі және оны өмірде
кәсіпкерлік іске пайдалану жолдарын меңгеру көзделеді;
- болашақ мұғалім экономикалық мәселелер төңірегіндегі ділгірліктерді оқып
білу арқылы адам және экономика, адам қызметі және экономика, адам капиталы
туралы ұғымдар бойынша жан-жақты мәлімет алады;
- адам капиталы оның білімділігі мен кәсіби іскерлігіне байланысты
болатындығы туралы мәселелерді оқып үйренеді және болашақ мамандығына
қатысты болатындығына көз жеткізу нәтижесінде үздіксіз білім алу жолы
арқылы білім жетілдіру қажеттілігі түсіндіріледі.
Әрине, бұл мақсаттарды шешу үшін бірнеше міндеттер айқындалады.
Еңбек технологиясы және кәсіпкерлік мамандығын меңгерген мұғалім мектепті
жаңа белеске көтеруге талпыныс жасайтын негізгі тұлға бола алады.
Өз міндеті мен қызметін дұрыс ұйымдастыра білген мұғалім мектепті
кішігірім, шағын өндіріс орнына айналдырып, кәсіпкерлік жұмысты жандандыра
түседі.
Мектеп қоршаған ортасындағы ондіріс саласына сәикес жұмыс аткаруы, ол
муғалімиіи педагогикалық шсберлігі мен уйымдастыру кабілетіне және
дайындығына байланысты болатыны анық. Осыған байланысты типтік оқу
бағдарламасында көрсетілген "Технологиялық дайындау бағыты бойынша
экономикалық білім негіздері және кәсіпкерлік" пәнінің бағдарламасы төрт
тараудан құралған.
Адам — экономиканы дамытудың негізгі көзі. Бұл тарауда Қазақстанның
стратегиялық даму кезеңдері, ондағы басымдылық туралы мәселелер қамтылған.
Қоғамның әлеуметтік бағдарламасы, халықтың экономикалық сауаттылығы
қарастырылады. Халыққа экономикалық білім берудегі психологиялық-
педагогикалық негіздер және оны ұйымдастырудың жалпы білім беретін формасы
мен мазмұны. Оқушылардың экономикалық ойлау қабілетіне байланысты берілетін
экономикалық білім, шеберлік, дағды негіздері. Экономикалық білім мен
тәрбие берудегі кәсіби бағдар мен кәсіптік тандау жолдарының мәні. Аймақтың
экономикалық ерекшеліктеріне байланысты мемлекетгік бағдарлама және
материалдық жетістіктер: экономикалық дамудың негіздері.
Нарықтық экономикалық қатынастар жағдайындағы мемлекеттік қаржы және қаржы
жүйесі. Мемлекеттік қаржы жүйесінің құрылымы. Мемлекеттік қаржылық-
экономикалық саясатты өркендетудегі рөлі.
Кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызмет. Шағын кәсіпкерліктерді дамытудағы
мемлекеттік саясат және оның өркендсуі. Кәсіпкерлік қызметтің ерекшелігі.
Жеке кәсіпкерліктің құқықтық мәртебелері. Кәсіпкерлік қызметтің нысаны.
Кәсіпкерлік қызметті тіркеу. Кәсіпкерлік қызметтің есепке алынуы және
есебі. Салық төлемдерінің жүйесі. Салық инспекциясында салық төлемдерін
есепке алудың жолдары және есеп берудің формалары. Салық төлемдерінің
сомасы. Банктегі есеп шоттары. Ақшалай есептесудің тәртібі. Табыс пен
шығынды ссепке алу. Сақтандыру жарнамалары: зейнеткерлік, медициналық және
әлеуметтік қамсыздандыру және т.б.
4. Нарық жағдайында инвестиция мемлекеттік экономикалық жүйені
өркендетудің және жеке кәсіпкерлікті дамытудың жолдары. Инвестицияның
экономиканы көтерудегі ролі. Инвестиция, инвесторлар және инвестициялық
қорлар.
Тәжірибелік сабақтарда әрбір теориялық сабақтың мазмұнына сәйкес арнайы
материалдарды талдау жолдары арқылы заңдар мен заң актілерін, нұсқаулар,
ережелерді тиянақты окытып үйрету жолдары қарастырылады.
Жоғарыдағы келтірілгендерден анғарылатыны, болашақ мұғалімдерге
экономикалық білім беру — қазіргі нарық жағдайының қажеттілігі және
оқушыларды болашаққа дайындаудың қоғам алдындағы міндеті.
Кіріспе
Бүгінгі таңда елімізде қоғамның әлеуметтік, рухани-мәдени жағдаяттарын,
экономикасын дамытуға бағытталған елеулі іс-шаралар атқаруда. Мемлекеттік
тұрғыда қолға алынып жатқан әлеуметтік-экономикалық реформалар, әр алуан
бағдарламалар сол сөзіміздің жарқын дәлелі болса керек.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне орай елімізде жүріп жатқан
реформалау процесі, оның ішінде экономика саласына зор өзгерістер жасалуда.
Қоғамдағы білім беру, тәрбиелеу жүйесін реформалау - соның айқын айғағы.
Соған орай жалпы білім беретін мектептерде, лицейлерде, оқу интернаттарда,
ЖОО-да экономикалық оқу-тәрбие жұмысын нәтижелі іске асыруда.
Оқу орындарында оқу жүйесінің жаңаша өзгеріп, оқу үрдісінің неғұрлым
жүйелі түрде жүргізілуі де дәлелі болса керек. Өзгерістердің негізгі
мақсаты жаңа заман талап етіп отырған өскелең өмірдің қажеттіліктерін
қанағаттандыру болып табылады.
Осынау түбегейлі өзгерістер республикамыздың білім беру жүйесіне де оң
ықпал етіп, бұл салада да көптеген реформалар жүргізілуде.
Еліміздің білім беру жүйесінің жаңа даму кезеңі Мемлекетіміздің
басшысының 2004 жылғы 11 қаңтардағы жарлығымен бекітілген Қазақстан
Республикамыздың білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасынан
басталады. Осы бағдарлама мемлекеттік саясаттық, экономикалық білім
саласындағы стратегиясын, негізгі бағыттары мен міндеттерін және оларды
жүзеге асыратын тетіктерді айқындап берген. Елбасының талабына орай
білімнің бәсекеге қабілетті болуына баса назар аударылуда.
Тәрбие - педагогикалық процеспен бірге экономикалық процеспен тығыз
байланысты, әрі күрделі де ұзақ мерзімді қажет ететін құрамдас бөліктер.
Экономика - өмір қажеттілігі. Адам өмір сүріп жатқан қоғамда бірде-бір
саланың, бірде-бір мамандықтың, бірде-бір елдің экономикалық заңдарды
мойынсынбай әрекет етуі, экономикадан тыс өмір сүруі мүмкін емес. Барлығы
да экономика әлемінің талаптарын ескеріп отырады. Адам экономикаға қатыссыз
мәселені шешсе де, оның мәні экономикамен тікелей байланысты болады.
Олай болса, оқушылардың экономикалық білімін тиімді ұйымдастыру,
тәрбиелік шаралардың нәтижесін арттыру одан да күрделі мәселе. Мектеп
жайында бұл жауапты мәселені жүзеге асыру кәсіптік педагогтартарға
жүктеледі. Оның нәтижелі ұйымдастырылуы, педагогикалық, экономикалық білім
дәрежесінің сапасы мен педагогтық шеберлігіне байланысты болып келеді.
I. Тәрбиенің басқа салаларымен тығыз байланысты тәрбиенің түрі
экономикалық тәрбие. Экономикалық тәрбиенің негіздері еңбек тәрбиесінде
жатыр. Оқушының еңбекті қажетсінуін, еңбексүйгіштігін, қоғамдық еңбектегі
белсенділігін, саналы еңбек тәртібін және басқа да моральдық сапаларын
қалыптастыру экономикалық тәрбиенің алғы шарттары болып табылады.
Экономикалық тәрбие деп оқушыларды экшюмикалық білімдер негіздерімен
қаруландыру, қоғамның экономикалық саясатын ұғындыру өндіріс, айырбас,
бөлісу және тұтыну шеңберіндегі (ауқымдағы) негізгі экономикалық
қатынастарды тәжірибеде меңгерту деп түсінуіміз керек.
Экономикалық білімдер теориясы қоғам өмірінің материялық негізін
түсіндіреді, адамзат қоғамы өмірінің құпия сырларын ұғынудың, қоғамды қайта
құрудың объективті негіздерін түсінуге мүмкіндік береді. Бұл ғылым адам
және оның экономикалық қатынастарын зерттейді
Негізгі мақсат қоғам дамуының қазіргі кезеңіне сай оқушылардың
экономикалық ойлауын қалыптастыру. Осының негізінде оқушылар қоғамның
әлеуметтік-экономикалық дамуындағы адамның шешуші ролін ұғынуы, қоғам және
тұлғаның мүддесі үшін қоғамдық өндіріс пен еңбекке жаңа қатынастарды
қалыптастыру үйренуі керек. Қазіргі бастауыш мектеп, негізгі базистік
мектеп және бағдарлы мектептердің оқу тәрбие жұмыстарына экономикалық
тәрбие мәселелерін жүйелі ендіру мүмкіндігі туып отыр. Бастауыш мектептегі
қол еңбегі барысындағы құндылық, базистік мектептегі техникалық еңбек
барысындағы үнемшілдік, бағдарлы мектептегі салалық еңбектің экономикалық
негіздері тәрбие жұмысын жаңа негізге көшірудің құралына айналуда.
Халыққа білім беру біздің елімізде мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынып
келді. Мемлекетіміздің экономикалық саясатына түбегейлі өзгеріс енуіне
байланысты білім беруді қаржыландыру табиғаты да өзгеруде.Білім берудің
мемлекеттік стандартына сай оның белгілі бір мөлшерде қаржылануы
сақталынады. Оқу орындарының роліне өзгеріс енуде. Шешілетін мәселенің бәрі
оқу орындарының өзінде шоғырлануда. Мысалы, мұғалімдердің еңбек ақысы және
оларды ынталандыру, оқу-материалдық жабдықтарды ұстау және оны байыту
т.с.с.
Қаржыландыру көзі мемлекет тарапынан және оқығаны үшін оқушылардың
төлемінен құрылады. Халыққа білім беруді қаржыландыруға
рыноктық экономика ықпалының өзіндік ерекшелігі бар. Олар:
-қосқан еңбек үлесіне сай мұғалімдердің еңбек ақысын елеулі жекелендіру;
-оқу орындарының тек өзіне лайықты оқушыларды тандап алудағы өзара
бәсекенің пайда болуы, ұйымдастырудың жаңа жолдарын іздеу мен оны
тәжірибеге ендіруді жандандыру;
-оқушылардың және олардың ата-аналарының оқыту процесіне ықпал етуге
түбегейлі мүмкіндік алуы, ал мұның өзі барлық оқушыларға бірдей деңгейлікте
қарамай олардың дербес қабілеттерін айқындауға және дамытуға жағдай туғызу;
-оқу орнының материалдық-техникалық базасын осы заманғы ғылыми-техникалық
талаптар деңгейіне жеткізу жағдайының жасалуы;
-әкімшілік басқаруға жұмсалатын қаржының үнемделіп, оның білім беру
мұқтажына бағытталуы;
-педагогикалық-ғылыми зерттеу мекемелерінің оқу орындарымен тікелей
келісім шарттар арқылы қаржылануы т.с.с
Мұның бәрі елімізде халыққа білім берудің деңгейін көтеруге қолайлы
жағдай жасауға мүмкіндік береді.
Дегенмен, халық ағарту ісіне осы тұрғыдан жөн. Олар:
- халықтың белгілі бір бөлігінің білім алуға қаражатының жетпеуі
мүмкін,
сондықтан елімізде сауатсыздықтың өсуіне кездесуі;
оқу орындарының жіктелуі пайда болып, төлем ақысы жоғары мәртебелі оқу-
орындарының жарыққа келуі;
білім алудың төлем ақысының үнемі өсе түсуі т.с.с.
Рыноктық экономикалық саясаттың бұл салаларын түбегейлі жою мүмкін
емес, бірақ мемлекет тарапынан белгілі бір деңгейде реттеуге болады.
Мемлекет білім алғысы келетіндердің бәріне көмектесуі қажет. Мұны жүзеге
асырудың ең тиімді жолы білім алуға ынталы адамдарға мемлекет тарапынан
белгілі мерзімге кредит (қарыз) беру.
Оқушыларға экономикалық білім беру қазіргі қайта құру кезеңінде өте
көкейкесті мәселелердің бірі. Оларды халық шаруашылығының әр түрлі
салаларында жұмыс істей білуге үйрету үшін экономикалық, ғылыми-техникалық,
гуманитарлық білімдермен қаруландыру қажет.[5.158]
1.1 Экономикалық тәрбие және білім беру шаруашылық іс-әрекетті жақсарудың
өндірісті басқарудағы белсенділікті арттырудың қажетті және маңызды шарты.
Мұның негізгі міндеттері мемлекеттің жүргізіп отырған экономикалық
саясатымен айқындалады. Қазақстан Республикасының қазіргі әлеуметтік-
экономикалық саясаты оқушылардың тәрбиесі мен білім алуына жоғары талаптар
қойып отыр. Себебі бұрын қалыптасқан экономикалық саясат, экономикалық
қатынастар күйреп, жаңа рыноктық, экономикалық саясат пен қатынастар орын
тебуде.
Осы талаптарға сай оқушылардың экономикалық ойлауын дамыту үшін мектеп
төмендегідей міндеттерді ескереді.
1. Қоғамның рыноктың экономикалық заңдары мен заңдылықтары меншіктің
түріне қарай өндіріс дамуы мен өмір сүру заңдылыктары жөніндегі білімдерді
игеру.
Мемлекеттің экономикалық теориясы мен саясатын, өндірісті жедел қарқынмен
дамыту міндеттерін тәжірибеде шешудің жолдары мен әдістерін жақсы білетін,
өзінің оқу-өндірістік іс-әрекетінде жоғары нәтижелерге жетуге қабілетті, өз
ісіне ие бола алатын, өзіне және қоғам игілігіне ұқыпты және ыждағатты
қатынас жасайтын тұлғаны қалыптастыру;
Өндірістегі экономикалық қатынастарға белсене қатынаса алатындай, еңбектің
жаңа, алдыңғы түрлері мен әдістерін тез игеруге мүмкіндік беретін
біліктермен қаруландыру;
4. Ақыл-ойға сыйымды қажеттіктерді қалыптастыру.
Экономикалық тәрбие және білім беру мектептегі барлық оқу пәндерінің
мазмұны арқылы жүреді.
Қоғамтану Құқық негіздері География
Оқушылардың экономикалық
ойлауын
Тарих дамытуда үлесі бар пәндер
Биология
Химия Еңбекке баулу Физика
Түрлі пәндерді оқу барысында, сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда
оқушыларда меншік түрлері, тұтынымға сай игілікті жасау бағыттары, еңбек
және өндірістік тәртіп, жалақы сияқты ұғымдар қалыптасады.
Оқушылардың ең алғашқы экономикалық білімі әр түрлі пәндер бойынша
сабақтарда қалыптасады. Мектеп оқушыларының биология, химия пәндері бойынша
жүргізілетін ауыл шаруашылық тәжірибесінде ең жақсы тұқым соттарын
пайдалануда, тыңайтқыштарды ұтымды етіп, өсімдіктерді қоректендіруде
тәжірибе жұмысы экономикалық нәтижені көруге мүмкіндік береді.
Ауыл шаруашылық тәжірибесі оқушылар өндіріс бригадасының учаскесінде
ұйымдастырылады. Республикамыздың әр түрлі зоналарында топырақ және ауа
райы жағдайлары еске алынып, тәжірибе учаскесінде мәдени өсімдіктер
өсіріледі. Мысалы, Республикамыздың Оңтүстік аймағында күріштің Кубань-3,
Дубровский-129, т.б. Сорттары, ал Терістік облымтарда бидайдың Ишимский-
10, жүгерінің Днепетровск-438 сорттары өсіріледі.
Өсімдіктерді өсіру, олардан мол өнім алу үшін агротехникалық ережелер
басшылыққа алынады. Әсіресе еске алатын басты мәселелердің бірі - дақылдар
егілетін жердің топырағындағы қоректі элементтердің мөлшерін агрохимиялық
лабораторияда анықтайды. Содан кейін бір гектар жерге өсірілетін мәдени
өсімдікке берілетін әр түрлі тыңайтқыштардың әдеттегі нормаларына сүйеніп,
топырақтағы қоректі заттардың (N, Р, К) және минеральдық тыңайтқыштардың
мөлшерін орта есептен анықтап, топырақты қоректендіреді.
Химия сабақтарында, әсіресе эксперимент өткізуде еңбек мәдениетіне
төселеді, олардың біліктілігі дамиды, лаборатория жабдықтарын, аспаптарды
(приборлар), реактивтерді құнттап ұстайды, түрлі материалдарды,
электроэнерияны, суды үнемдеп жұмсауда олардың жауапкершілік сезімі артады.
Физика сабақтарында ғылыми-техникалық прогрестің маңызды бағыттары
анықталады. Олар өндірісті электрлендіру, механикаландыру, автоматтандыру.
Бұл бағыттармен танысу үшін сыньштан тыс жұмыстардың барысында оқушылар
мұғалімдердің тікелей басшылығымен эр түрлі экономикалық тақырыптарға
баяндамалар, рефераттар жазады, физика пәнінің айналадағы ортаны қорғауға
және халық шаруашылығының салаларына ықпалы баяндалады.
Оқушылардың экономикалық тәрбиесінде қоғамдық пайдалы және өнімді еңбек
ерекше орын алады. Өйткені олар еңбек арқылы түсіретін қаржының құндылығына
түсінеді. Егер еңбек материалдық құндылықты өндіруге бағытталса, онда
ұғымды табысқа жетеді.
Өнімді еңбекте оқушылардың ісіне, өнімділік процесін ұйымдастыруға, есеп
алу, бақылау және нәтижені талдау жұмыстарына оқушылардың қатысуының маңызы
өте зор. Бұлардың бәрі материалдық қаржы қорын, жұмыс күнін өнімді
пайдалана білуге, ұйымшылдыққа, тәрбиелеуге мүмкіндік туғызады.
Экономикаық тәрбиеде оқушылар мынандай ұғымдарды білуі қажет. Олар:
ұлттық кіріс, қаржы, еңбекақы, пайда рентабельділік, өзіндік құн, еңбек
өнімділігі, акция, бизнес, рынок, т.б.
Экономикалық тәрбиеде ақша мәселесі негізгі бағыттардың бірі. Бұл мәселе
негізінен, үйелменде шешіледі. Мұндағы мектептің қатынасы жанама ғана
А.С.Макаренко: Ержетіп өмірге аяқ басқан адамның өзіндік қаржы қоры
жөнінде тәжірибесі болуы және ақшаны жұмсай білуі керек, - деп жазды.
Бұл үшін оқушылар еңбегімен ақша табуға және оны жұмсауды жоспарлауды
үйренуі қажет. Жазғы демалыс күндері оқушылар ересектердің өнімді еңбегіне
қатынаса отырып, еңбек нормасын, оны бағалауды, еңбек ақыны есептеуді дәл
білуі керек. Әсіресе жоғарғы сынып оқушылары лагерьде онда жүргізілетін
мәдени іс-шараларын қаржыландыратындай және ұжым қорына қосатындай ақшалай
табыс табуына болады.
Еңбекті жандандыру үшін жоғары сынып оқушыларына еңбек ақысын қолына
берудің маңызы зор, өйткені бұл кезеңде олардың өз бетінділікке ұмтылуы
ерекше байқалады. Бұл өз еңбегімен өзін лагерьде болған күндерінде
қаржыландыруға және қолына тиген ақшаға зат сатып алуға мүмкіндік береді.
Қазіргі рыноктық қатынастар оқушыларды оқудан тыс уақыттарда ақылы еңбекке
қатыстыру мәселесін шешуді қажет етеді.
Қазіргі қоғамдық өмір оқушылардың қалада, ауылда, құрылыста т.б. Үлкен
ұжымдық, кішкене топтық, жеке еңбегін ұйымдастыру, оның жыл бойында
мезгілдік, қысқа уақыттағы жүйесін жасауды талап етеді. Мұндай жүйені жасау
шаруашылық (жұмыс қолы жетіспеушілік, педагогикалық еңбекке тәрбиелеу, бос
уақытын ұйымдастыру), жеке тұлғалық (қаржы көзі) сияқты көп мәселелердің
шешімін табар еді. Осы мәселені ақыл-ойға сыйымды шешу оқушылардың ақшаға
қатынасын, сонымен бірге жоғары сынып оқушыларының әлеуметтік бағдарын
қалыптастырады, экономикалық тәрбиенің маңызды бағытын шешуге
көмектеседі.[5.160 ]
Ұрпақ тәрбиесі - қай қоғамның, қай кезеңнің болмасын өзекті мәселелерінің
бірі. Педагогикалық психологияның көшбасшысы К.Д.Ушинскийдің пікірінше:
Егер педагогика адамды жан-жақты тәрбиелегісі келсе, онда ол ең алдымен,
адамды барлық қатынаста біліп алу керек.[7. 28]
1.2 Халқымыз жастарға экономикалық тәрбие және білім беру ісіне зор
көңіл аударуда. Қазіргі халық шаруашылығына өз еркімен еңбектенетін, өз
еңбегінің мәніне түсінетін мақсатқа, сәйкес экономикалық шешім
қабылдай алатын, экономикалық біліммен қаруланған, құнтты, ыждағатты,
шаруақор жас мамандар керек.
Осы тұрғыдан қарастырсақ, оқу мектепке экономикалық тәрбие мәселелеріне
байланысты теориялық және практикалық біліммен оқушыларды таныстыру қажет.
Ол үшін көрсеткіштер еске алынады:
- қазіргі кезеңдегі мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі міндеттері
мен бағыттары;
- жас ерекшелігіне сәйкес оқушылардың экономикалық түсініктерді,
ережелерді, заңдарды меңгеру деңгейі;
- жұмысты жоспарлау, материалдарды, құралдарды, жабдықтарды тиімді
пайдалану, жұмыс орнын тәртіпке келтіру, уақытты бағалай білу, өзінің және
жолдастарының жұмыс процесін, оның нәтижесін талдай білу және сапасын
көтерудің мүмкіндігін табу, еңбек өнімділігін арттыру.
Мұның бәрі оқушылардың ұқыптылық, ұйымдастурышылық, іскерлік,
тәртіптілік, жауапкершілік сияқты қасиеттерін қалыптастырады.
Жалпы орта біілім беретін мектептер жағдайында оқушыларға экономикалық
тәрбие мен білім беруді ұйымдастырудың негізгі формалары: сабақ,
факультатив, саяхат, үйдегі оқу тапсырмасы, қоғамдық пайдалы және өнімді
еңбек т.б. Экономикалық тәрбиенің оқудан тыс қолданылатын формалары да бар.
Олар: қоғамдық пайдалы және өнімді еңбек, әр түрлі пәндер үйірмелері,
пікірталастар, конференциялар, сұрақ-жауап кештері.
Бұл ұйымдастыру формалары, әдетте оқу және тәрбие саласында жиі
қолданылады.
Экономикалық тәрбиемен, біліммен өзіне тән әдістері бар. Білімді
бекіту, іскерлікті қалыптастыру үшін мынадай әдісті қолдануға болады.
№ Әдіс түрлері Сипаты
1 Жаттықтыру Бұл әр түрлі іс-әрекеттер істей білуге машықтандыру,
жұмыс орнын тиімді ұйымдастыру, уақыт және өндіру
нормаларын анықтай, материалдарды, электроэнергияны,
суды, газды үнемді пайдалану, т.б.
2 Практикалық Бұл әдіс-тәсілдерді оқушылардың өндірістік бригадасында,
жұмыстар мен оқу өндірістік кооперативке, үйелмендік мердігерлікте
эксперименттер немесе үйелмендік сүт фермаларда, мектептерде шағын мал,
құс фермаларында қолдануға болады. Практикалық және
эксперимент жұмыстарының мақсаты - оқушыларды өнімді
бағалай білу ақша мен пайда сияқты ұғымдарды өмірде
қолдана білуге дағдыландыру.
3 Есептер шығару Экономикаға байланысты есептер шығару, еңбек ақыны,
уақыт және өндіру нормаларын есептей білу, рентабельдік,
пайда, өзіндік құн және басқа да экономикалық ұғымдар
жайлы есептер шығаруға оқушыларды үйрету, жаттықтыру.
4 Цифрлы Бұл әдіс саяхат кездерінде жиналған мәліметтердің
материалдарды негізінде кестелер, диаграммалар жасау ешқандай болса да
талдау экономикалық шаруалардың тиімділігін анықтау үшін цифрлы
материалдарды талдау.
5 Ғылыми - техникалық, экономикалық эдебиеттермен жұмыс.
6 Сөздік жасау Экономикалық сөздік жасау, рыноктық экономика
терминдерін қазақ тіліне аудару. Сөздікті пайдалана
білуге оқушыларды үйрету, олардың сөздік қорын молайту.
Қазіргі кезенде болып жатқан жаңа әлеуметтік - экономикалық, қоғамдық
саяси өзгерістер жағдайында еліміздің әрбір азаматы, әсіресе жас түлектер
өмірдің дамуынан қалыспай өзінің Отандық парызын еш уақытта естен шығармауы
керек. Әрине, бәрі өте жауапты жұмыс. Сондықтан нарықтық экономикаға
байланысты оқушыларға тәрбие және білім беру ісін басқару, оны жетілдірудің
жолдарын іздестіру және ұтымды қолдану мектеп педагогикалық ұжымдарының төл
ісі.[5.164]
Қазіргі заманға сай оқытудың жаңа қағидалары енгізіліп, жүзеге асуда.
Бірінші қағиданы қолдана отырып, экономикалық теорияны жан-жақты
тереңдетіп оқытамыз. Микроэкономика пәніндегі фирмалардың жеке шаруашылық
қызметтерінің заңдылықтарын микроэкономикаға пәніндегі әлеуметтік-
экономикалық реттеу заңдылықтарымен байланыстыра отырып қарастырамыз. Осы
қағидада нақты аймақтарға қатысты нарық құрылымдары қарастырылған. Бұл -
экономистер үшін өзекті мәселе.
Екінші қағида - тәжірибелік оқытуды жаңашаландыру. Бұл тәсілдердің мәні
- күнделікті өмірде кездесетін экономикалық жағдайларды модельдеу, талдау
арқылы болжам құру, қорыту, қорыту, басқару шешімдерін қабылдай білу. Бұл
әдіс-тәсілдер экономикалық білім берудегі мәселелерді бірқатар жеңілдетеді.
Осы жерде ойын моделін бөліп көрсетуге болады:
ситуациялық жағдайды дайындау;
ситуациялық жағдайды сипаттау;
сценарийін құру;
ситуациялық жағдайды, ойынды талқылау
Оқытудың үшінші қағидасы - оқыту үрдісін компьютерлендіру.
Компьютерді оқытуды қолдана отырып, арнайы компьютерлік бағдарламалар
арқылы кешенді экономикалық есептерді шешуді, тәжірибелік жұмыстарды
тиімділеуге болады.[6.36]
II. Оқушылардың экономикалық түсініктерді қабылдауы жөнінде көптеген
зерттеулер жүргізген ғалым Е.В.Щедрина шетел ғалымдарының ойларын
тұжырымдай келе балалардың алғашқы экономикалық түсініктері ақшаны
пайдалану тәжірибесінің болуына байланысты екенін айтады. Ол өз еңбегінде
зерттеушілер А.Страусс, Т.Данзигерлердің балалардың экономикалық
түсініктерінің қалыптасып дамуы олардың биологиялық есеюі ғана емес,
олардың ақшаны пайдалану тәжірибесінің болуына байланысты, - деген ой-
тұжырымдамаларына талдау жасайды.[2.158]
Адамның әлеуметтек ортасының білім деңгейі едәуір өсті, білімнің
глобальдылығы анықталды, қазіргі заман экономикалық білімді талап етіп
отыр. Жастардан алынған сұрамалардың нәтижесі мынандай, жуықтағанда қала
түлектерінің 30%-ы, ал ауыл түлектерінің 10%-ы болашақ мамандығы
экономикалық салада болғанын қалайды. Қала жастарының 78%-ы, ауыл
жастарының 47%-ы өздерінің өмірлік сәттіліктерін: экономикалық білімге
байланысты, деп хабарлауда. Солардың ішінде 70%-ының экономикалық білімі
төмен, 25%-ының білімі орташа, ал тек 5%-ы гана жоғарғы білімге ие.
Шамамен қаланың түлектерінің 75%-ы және ауыл түлектерінің 65%-ы
болашағын экономикалық бизнеспен ұштастырады, бірақ соның қалалық 12%,
ауылдықтардың 7%-ы мұның неден бастайтынын білсе, көбі бұл саланың
практикалық тұрғысын мүлде хабары жоқ. Зерттеу нәтижелері тағы мынаны
көрсетті: көпшілік мектептерде, ЖОО-да экономикалық білімді беруге
тырыспайды немесе мүлде ізі де жоқ деуге болады, мәнісінде оқушылар
экономикалық білім алуға құштарлық талпыныс білдіреді.
Білім берудің мемлекеттік бағдрламасымен 12 жылдық оқытуға көшуге
байланысты экономикалық педагогикалық кадрларды даярлау және қайта даярлау
сапасын, мұғалім кәсібінің беделін арттыру жөнінде бірқатар шаралар
көзделуде
Рыноктық тәжірибесі және экономикалық сапасына байланысты, сонымен
қатар, жаңа технологиялық заман жетістіктеріне сәйкес колледждерде
экономикалық білімді кірістіруге талап қойылды. Мемлекетке экономикалық
кәсіби деңгейі жоғары мамандар, азаматтар үлкен сұраныста. Дамып келе
жатқан ұрпақ бастауыш сыныптан бастап бұл білім саласына қызығумен
қарайды.Оқушылардың сұраныстары бойынша жоғарғы буынды сыныптарда
экономикалық пәндер жұмылдырылса, бастауыш сыныптарда тәрбие сағаттар
жүргізілуде. Бірақ айтатын негізгі мәселе, педагогтарың экономикалық білімі
айтарлықтай қанағаттанарлық емес. Осы себептен педагогтарға өз мамандығына
қоса экономикалық кәсіпті қоса беру жоспарда бар. [8.29]
Жоғарыда айтылған мәселелерді ескере отырып негізінде экономикалық
саланың білімі ерте кезден қосылғаны жөн. Сондыктан 1-11 сыныптармен қоса
мұғалімдерге де экономикалық түсінік беру керек деген нәтижеге оралғанымыз
жөн.
Осының бәрі ЭМЖ(электрондық методикалық жүйе)- нің құрылуына себеп
болды. Жаңадан экономика оқыту негіздеріне сэйкес 2,3,4- сыныптарға,
колледждерге, ЖОО-ға арналған оқулықтар, дидактикалық материалдар
шығарылды.
Қорытынды
Әр адам осы өмірдегі, өмір талабына сай аяғын нық басып алға қойған
мақсаттарына жетуге үлкен талабы болуы тиіс.
Тұлға болып қалыптасу және сол атқа ие болу үлкен еңбек. Тұлға болған соң
көптеген сұрақтарға шешім іздеп жауап бере алатындай мойын сұғуға керек.
Оқушылардың үлкен азамат болып жетілуге көптеген білім, жан-жақты әрі
құнарлы, терең мағыналы ертеңгі күні өзі нан тауып жеуге және болашақ
ұрпаққа керекті, табысты, үлесімді ғылым өзіңді көрсету.
Оқушылардың ой-санасының іс-әрекетінің дамып қалыптасуы, жалпы
психологиялық даму ерекшеліктері Қазақстан ғалымдарының, ғұламалардың
еңбектерінде кеңінен зерттелген мәселе болып табылады. Бұл еңбектер қазіргі
таңда да өз өзектілігімен сипатталады.
Ұлы Абай оқушылардың экономикалық білімін қалыптастыруға зор ықпал ететін
ес, зейін мәселелерін терең зерттеген. Ол баланың еске сақтау, зейін
қабілетінің күшті болуының төрт түрлі жолын отыз бірінші сөзінде ашып
көрсетеді. Абай ерік - қайраттың адам өмірінде алатын орнына ерекше мән
берген, әркімнің өзін-өзі билеуі, өзінің мінез-құлқын басқаруы, мақсатқа
жету жолындағы кедергілерді жеңуі - бәрі де ерік қызметінің нәтижесі.
Сондықтан ол былай кеңес береді: Егер есті кісілердің қатарында болғың
келсе, күніне бір мәрте, болмаса жұмасына бір, ең болмаса айында бір
өзіңнен есеп ал. Өмірді қалай өткіздің, не білімге, не дүниеге жарымды
қылықеткізіпсің. Бұл даналық ой толғауларды экономикалық білім мазмұны мен
білімге қойылатын талаптарды іріктеуге басшылыққа алуға болады.
Абай адамтану әлемінде еңбек рөлін қояды.Әйгілі Ғылым таппай мақтанба
өлеңінде бес асыл іс (талап, еңбек, ой, қанағат, рахым) Абайдың үлкен
өмірлік бағдарламасы. Бұл бағдарлама - жеткіншектердің өмірлік
бағдарламасын құруына үлгі боларлық бағалы дүние.
Осы тұрғыдан алғанда оқушыларға экономикалық білім беру мәселесінің
ғылыми-теориялық негізде зерттеліп, тәжірибеге енуі қоғамдық қажеттілік
болып табылады. Себебі, экономикалық білім берудің басты мақсаттарының бірі
- оқушыларды экономикалық білім негіздерімен қаруландыра отырып, нарық
заманында өмір сүріп, еңбек етуге бейімделе алатын, бәсекеге қабілетті
адамды тәрбиелеу.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ: алғашқы қадамдар
Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасуы, бұл үрдістің қалай дамып
отырғандығын, оның себептерін түсінетін білікті мамандарды қажет етуде. Осы
талаптарға сай мамандар даярлау мақсатында мектепте экономикалық білім
беруді енгізу мәселелері қолға алынуда. Қазіргі кезеңге дейін экономикалық
білімнің кей элементтері география, физика, математика, қоғамтану, еңбекке
баулу сабақтарында пәнаралық байланысты сақтау негізінде ғана беріліп
келген еді. Ал жеке пән ретінде не білім беру аймағы ретінде
қарастырылмаған. Сондықтан да бүгінгі таңдағы әлеуметтік сұраныс пен
қоғамдық сана ел мектептерінде Экономикалық білім негіздерін енгізудің
қажеттілігін тудырып отыр. Бұл үшін сөз жоқ экономикалық білім негіздері
бойынша тұжырымдама, стандарт, типтік бағдарлама және оқулықтардың жобасын
жасау қажет.
Мектепте экономикалық білім негіздерін оқытудың басты мақсаты -
оқушыларды экономиқалық мәдениетпен, қоғамның экономикалық дамуының
заңдылығымен таныстыру, оларды жеке тұлғаның дамуы қалыптасуы негізінде
материалдық құндылықтарды өндіру мақсатында еңбек ете білуге үйрету,
сонымен қатар, өз Отанының патриот азаматын тәрбиелеу. Экономикалык, білім
негіздерін мектепте оқыту оқушыларды ұқыптылыққа үйретуге үлкен
мүмкіндіктер тудырады, экономикалық түсініктердің мағынасына терең үңілуіне
көмектеседі. Тапсырмалардың қолданбалы экономикалық мазмұнын ашуға
оқушылардың білім сапасының көтерілуіне қол жеткізеді. Сонымен бірге,
олардың танымдық белсенділігі мен өзіндік қабілеттерінің қалыптасуына,
ынталандыру идеяларымен жақын танысуына қолайлы ықпалын тигізеді.
Әлемдік тәжірибеге сүйенсек көптеген мемлекеттерде мектеп пен кәсіптік
білім беру мекемелерінде оқушыларға экономикалық білім беру мәселесіне
көп көңіл белінеді. Мәселен, 1 АҚШ-та, Жапонияда, Германияда экономикалық
білім беру жөніндегі ұлттық кеңес құрылған. Бұл елдерде экономика жеке пән
ретінде бастауыш мектептен бастап оқытылады.
Қолданбалы экономикалық білім берудің ұлттық кеңесінің көмегімен
С.Равичев пен Т. Протасевич Ресей мектептері үшін Современная экономика
бағдарламасын 1991 жылы дайындады және ол Ресей мектептеріне таратылды.
Сонымен қатар, Мәскеу, Санкт-Петербург, Новокузнецк, Омбы, Самара
қалаларының білім беру ұйымдары да өз бағдарламаларын жасап шықты. Бірақ.
бағдарламаны іске асырудың негізгі құралдары: оқулық, әдістеме жағы
мардымсыз. Алайда, жаңа пәнге деген сұраныс үлкен. Сұраныс болған жерде
оған ұсыныс та бар. Дей тұрғанмен, экономикалык, білім беретін әдебиеттер
болғанымен, олардың сапасы талапқа сай емес екендігін өмірдің өзі дәлелдеп
отыр.
Ресей Білім министрлігі жанындағы Жалпы білім беру жөніндегі сарапшылар
кеңесінде 1993 жылдан бері экономикалық білім беру секциясы жұмыс істейді.
Құрамында ғалымдар, экономистер, мұғалімдер, баспагерлер бар бұл топ
оқулықтар жазып, нәтижесінде әр түрлі деңгейдегі оқу құралдары жарық керіп
отыр. Олардың қатарында А. С Нисимчуктің Экономическое образование
школьников (1991). В. С. Антоновтың Введение в экономику (1998), И. В.
Липицтің Экономика без тайн (1993), Удивительные приключения в стране
экономики, сондай-ақ, төменгі және орта сынып оқушыларына арналған Е. В.
Савицкаяның Уроки экономики в школе (1993), Л. Л. Любимов пен Н. А.
Ранневаның, Основы экономических знаний (1995), Л. Б. Азимов, Е. В.
Журавская, О. Ю. Макаровалардын, Преподавание экономики в школе,
Основные экономические понятия сияқты әдістемелік құралдары бар. Кабардин-
Балкария мектептерінде де экономикалық білім 1997 жылдан беріле бастады.
Оларда Б. Райзбергтің Введение в экономику және Основы экономики и
предпринимательства бағдарламасы мен қу-әдістемеліктері сынақтан өтті.
Кейінірек И. В. Липиц пен Л. А. Любимованың авторлық жетекшілігімен
дайындаған Экономика және С. Равичев пен Т. Протасевичтің авторлық ұжымы
әзірлеген Современная экономика бағдарламаларындағы білім мазмұны
басшылыққа алынып, экономикалык, білім беріле бастады. Ал соңғы кезде Вита-
Пресс баспасынан шыққан И. Щ Липиц жетекшілігімен дайындаған бастауыш
сынып оқушыларына, мұғалімдеріне арналған жұмыс дәптерлері, әдістемелік
құралдар (Уроки гнома Экономка и феи Экологи и, Экономика и экология для
малышей), сондай-ақ, орта буын оқушыларына арналған Путешествие в страну
Экономики, 32 урока экономики әдістемелігі екі томдық Экономика
оқулығы мең соның негізінде жазылған Е. Савицкаяның Уроки экономики в
школе әдістемесі Ресейдің әр аймағында кеңінен пайдаланылуда Осылармен
бірге ЛЛ. Любимовтың тереңдетілген бағдарламасына сәйкес Основы
экономических знаний Принципы экономические деп аталатын әдістемелік
құралы қолданылып жүр. Бұған қоса кешеннің тағы бір бөлігі ретінде
А.А.Мицкевич дайындаған есептер жинағы мен И.Б.Лигиц Л.Л.Любимов,
Л.Антонова әзірлеген Раскрывая тайны экономики оқу құралы да бар.
Сондай-ақ Л.Л.Любимов бастаған авторлар ұжымы дайындаған Экономикалық
білім беру аймағының мемлекеттік білім стандарты жобасының федеральды
бөлігі ұсынылған. Әрине, бұл еңбектерде жалпы экономикалық білім негізге
алына отырып, Ресейдің әр түрлі аймағының әлеуметтік-экономикалық
ерекшеліктеріне баса назар аударылған.
Қазақстанда экономикалық білім беру ділгірліктеріне қатысты мектеп
оқушыларына арналған бірнеше ғана еңбек бар. Мысалы 1985 жылдары академик
С. Сатыбалдинның мектептің жоғары сынып оқушыларына арнаған Экономика
оқулығы сынақ ретінде шығарылып. Орал облысы мектептерінде факультативтік
сабақтарда пайдаланылды. Ал Л.С.Ланың Экономическое воспитание школьников
(Алматы, Мектеп, 1980 ж.), Л.Ш.Лысенкер мен Э. М. Лысенкердің Бизнес-
математика, Основы экономических знаний (Алматы. 1997 ж.), М. А
Құдайқұлов пен Д. М. Құдайқуловтың Основы предпринимательства и бизнеса
(Алматы, 1998 г.; еңбектерін әр мектеп, бастапқы кәсіптік білім беру
мекемелері өз мүмкіндіктеріне қарай қолданса, Жастар жетістігі қорының
қолдауымен әзірленген Экономикаға кіріспе (1-5 сынып) бағдарламалары мен
жұмыс дәптерлері, сондай-ақ Қолданбалы экономика (9-10 сынып) кітаптары
Қазақстан мектептеріндегі факультативтік сабақтарда әр түрлі денгейде
пайдалану үстінде.
Қазақстан мектептерінде экономикалық білім берудің қазіргі жағдайына
төмендегіше сипаттама беруге болады: орта мектептен Экономика Мемлекеттік
білім стандартына сәйкес жеке пән болып есептелмейді; экономикалық білім
негіздеріндегі алғашқы түсініктер математика, экономикалық география,
қоғамтану, дүниетану сияқты пәндер мазмұнының құрамына енеді.
Оқушылардың танымдық көзқарасын қалыптастыруда қоғамдык, пәндер
арасында Экономика топ бастаушылар қатарынан орын алатынын тәжірибе
көрсетіп отыр және ол мектеп оқушыларын экономикалық дайындаудың сұраныс
талаптарының өсуіне жауап береді. Осыған байланысты республиканың көптеген
мектептерінде жаңашыл-ұстаздардың тәжірибесіне сүйене отырып, базистік оқу
жоспарының вариативтік бөлігінде қарастырылған сағаттар саны есебінен орта
және мүмкіндігіне қарай бастауыш сатылардан бастап экономиканы оқыту жолға
қойылып келеді.
Іс-тәжірибедегі экономикалық бағдарламалар оқушылардың іскерлік қарым-
қатынас, іскерлік жетістіктері, т.б. өнерлерді меңгеруіне көмектесетін
клубтық және үйірмелік сабақтар арқылы, бизнес, кәсіпкерлік және
экономикалық білім негіздері факультативтік курстар арқылы іске асырылады.
Банк ісі, коммерция мен сауда, қаржы мен ақша айналымы, кәсіпкерлік,
менеджмент, іс қағаздарын жүргізу, т.б. кәсіби тұрғыдан даярлау
мектептердеп арнайы құрылған сыныптар арқылы іске асырылады.
Кеңес үкіметі түсында ең алғаш Қолданбалы экономика (1991 жылы) пән
ретінде Қазақстан мектептеріне енгізілген болатын.
Экономика пәнінің мектептерде оқытылуының маңызы өте зор. Сондықтан
1996 жылы ҚР Білім министрлігі Жастар жетістігі қоғамымен бірлесе отырып,
оны базистік оқу жоспарына енгізу шараларын жүзеге асыруға кірісті. Сөйтіп,
сол жылы Қолданбалы экономика курсын жалпы білім беретін мектептерде
оқыту туралы ҚР Білім министрлігі №335 бұйрыққа қол қойды. Содан 1996-97
оқу жылынан бастап Қолданбалы экономика курсын мектептерде арнайы сабақ
ретінде енгізу және оқушыларды қажетті оқулықтармен қамтамасыз ету мәселесі
кеңінен көтеріле бастады. Соның нәтижесінде еліміздің көптеген аймақтарының
орта білім беретін мектептерінде қолданбалы экономика пәні кеңінен
оқытылып, республика мектептерінде түрлі авторлық бағдарламалар
қолданылуда. Атап айтқанда, 10-11 сыныптарға арналған Қолданбалы
экономиканың американдық жеке курсы және жұмыс дәптерлері (бұл да
американдық), т.б. курстар Жастар жетістігі қоғамдық қоры арқылы
насихатталып жатыр.
1997-1998 жылдан бастап Павлодар, Қарағанды облыстарындағы бастауыш
мектептерде экономика пәні бойынша оқулықтар мен жұмыс дәптерлері сынақ
түрінде енгізілді. Сондықтан да қазіргі таңда бастауыш мектепте қолданылып
жүрген жаңа буын оқулықтарындағы экономикалык, түсініктер жеткілікті
деңгейде берілген. Сол себепті де экономикалық білім негіздерін жеке пән
есебінде непзгі мектептің 5-сыныбынан бастап оқытқан жөн деп есептейміз.
Олай деуге негіз, соңғы уақытта Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың Білім
академиясында экономика ғылымынын, докторы, профессор, академик
С.Сатыбалдинның басшылығымен авторлар.
ОРЫС СЫНЫПТАРЫНЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІ ОҚУЛЫҒЫ ЖАЙЫНДА
Мектеп өмірінде пайдаланып жүрген оқулықтар туралы өз ойым мен байкаған
кемшіліктерлі айтқым келеді.
1992 жылы жарық көрген, 11-орыс сыныбына арналған Қазақ тілі
окулығының (авторлары X.Қожахметқызы, Н.Нұрғалиқызы. Рауан баспасы) 5-6
беттерінде А.С.Пушкиннің, Абайдың, Б.Момышұлының өлеңдерінен үзінді
келтіріп, өлеңдегі қарамен жазылған сөздердің екпінін дұрыс койып,
мәнерлеп оқы деп тапсырылған. Өлеңдегі қарамен жазылған сөздер: баладай,
бөрідей, қамысындай, жолаушыдай, мақтанба, баптапба, дегенше, т.б. Осындай
9 сөзді оқулықта қарамен айқындап көрсеткен де, кейбір буынның үстіне екпін
белгісін койыпты. Сонда оқушыға ойланып істейтін, тапсырмадағыдай ештеме
қалған жоқ қой. Оқушыларға құр көшіру ғана қалған. Солайы солай болсын-ақ,
ал осы өлендер үзінділеріндегі 52 сөз екен, соның окулыктағы көрсеткендей 9
сөзден басқа 43 сөздің екпіні жоқ сөздер болғаны ма? Орыс тілінде екпінсіз
сөз болмайды. Оқушыларымызда казак тіліндегі сөздердің тек кейбіреуінде
ғана екпін болады да, көптілік сөздерінде екпін болмайды екен ғой. Қазақ
тілінде екпін деген әншейін айтылған бірдеңе екен ғой деген ой туады. Бұл
да бізге қиындық, окушыларға
не деп жауап берерімізді білмейміз, әйтеуір, бір негізсіз сөз айтып
кұтыламыз.
Осы қазақ тілінде, орыс тілі сөзіндегідей, сөз екпіні бар дегенге
күмән келтіреміз. Айтып жүрген қазақ тіліндегі екпін дегеніміз айтушы,
сөйлеушінің сөйлеу стилі ғой.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ
Еңбек тәрбиесі адамгершілік және экологиялық, экономикалық тәрбиемен
тығыз байланысты. Еңбек әрекеті арқылы адамның моральдық қасиеттері
қалыптасып қана қоймайды, сонымен қатар экономикалық түсініктері де дамиды.
"Тамшыдан дария болар", "Шашу оңай, жинау қиын", "Қыс киерін жаз киіп,
жарлы қайдан байысып", - сияқты мақал мәтелдер жас ұрпақты ұқыптылыққа, аз-
аздан, бірте-бір еңбек арқылы жинасаң, байлық та, береке де болады, барды
бей-берекет шашу оңай, ал жинау қиын. Өйткені, еңбек арқылы там-тұмдап
жинаған дүние бірте-бірте көл дария байлыққа айналуы мүмкін екенін жас
ұрпаққа танытады "Есепсіз дүние жоқ", "Алтын тапсаң санап ал" сол сияқты
халық даналығында "Қоя жесең қой қалар, тарта жесең тай қалар, қоймай жесең
нең қалар", "Судың да сұрауы бар" "Алдың -үттың, саттың - жұттың", - деген
сөздер тәрбие ережесі іспеттес. Бұлар бар нәрсені үнемдеп, есептеп, аддап
күнді ескеріп, жоспар жасау керектігін анғартады, өйткей "Ақша кетуге
тырысады, есеп ұстауға тырысады", "Есеп темеген адамға бәрі түгел",
"Базарым жақын деп, барыңды шашпа", өйткені "Қасықтап жинағаныңды шөміштеп
төгуге болмайды".
Сонымен қатар, халық жас ұрпаққа әрдайым ересек; адамдардың еңбегін
бағалауды, еңбекпен келген байлықтың үстеп, молайтуды үйретіп отырған.
Еңбек адамдарының ескерусіз қалмауын, өмірде оларды құрметтеп, сыйлап жүру
керектігін түсіндіріп отырған. Жас ұрпаққа еңбек адамдарын бағалау, өз
еңбектерінде халық қазынасын байыту, еңбектеніп табыс табу керектігін
ұғындырып, "Оңай олжа — тұрмас қолға", "Еңбектің наны тәтті, жалқаудың жаны
тәтті", - деп еңбексіз келген байлықты қолдың кірі сияқты екенін, бар
байлықтың көзі еңбекте екенін түсіңдіріп отырған.
Жастарға экономикалық әдет-дағдыны, іскерлікті қалыптастыруда, әр түрлі
кәсіптік білім беруде, тұрмыстық өңдірісті танытуда ойын-сабақтың және
іскерлік ойынының маңызы зор. Бұл кезде олардың іске қабілеті артып,
экономикалык түсініктің қажетті, қолайды үлгі әдістерін меңгереді.
Қазіргі кезде бүкіл тәлім-тәрбие жұмысында жас ұрпақты еңбекке,
экономикалық, адамгершілік және психологиялық жағынан өмірге даярлау
бірінші кезекте түр. Тәрбие жұмысының міндеті: әрбір жас өзінің әл-ауқатын
жақсартудың алғышарты - ең алдымен, қоғамдық мүлікті, байлықты молайту,
үнемдеу, шашпау, өзінікін ұқыпты пайдалануды түсіндіру.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ
БЕРУДІҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ
Республикамызда нарыктық қатынастардың дамуы білім беру жүйесінің
алдына айқын талаптар қойып отыр. Білім бағдарламасында Мемлекеттік білім
беру жүйесінде жүргізілетін реформаларының мақсатты - нарыктық экономика
жагдайларында ғаламдық аукымға ие болуын ескере отырып сапалы өзгерістерін
қамтамасыз ету болып табылады делінген. Сондықтан өркениеттілікке, жарқын
қоғамға қол жеткізу үшін жастар саналы тәрбие, сапалы білім алуы керек.
Әлемдік экономикалык теорияның негізін салушы Адам Смит өзінің
"Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу еңбегінде
экономикалық білімнің адамзат өміріне қосар үлесі мол деп атап көрсеткен.
А.Смит нарықтық экономиканы өзін-өзі реттеу механизмі ашты. Экономикаға
мемлекеттін, белсенді түрде араласуын жақтаушылардың бірі - Джон Мейнард
Кейнс. Онын мұндай пікірді айтуына бүкіл дүниежүзілік дағдарыс түрткі
болды. В.Камаеваның "Жұмыспен қамтудың, проценттің және ақшаның жалпы
теориясы" еңбегіндегі идеялары жаппай жұмыссыздықты тек қана сұранымды
көтермелеу, ынталандыру арқылы шешуге болады деп қорытынды жасады.
Қазақстандағы экономиканың дамуын, сондай-ақ экономикалық теорияның
негіздерін зерттеген ғалым-экономист, экономика ғылымының кандидаты, доцент
Мәмбетов Ұбайдолла еді. Бірақ, XX ғасырдын, 70-жылдарына дейін
экономикалық, тәрбие қоғамдық тәрбиенің дербес бағытына айналған жоқ.
Себебі, әміршілдік экономика жағдайларында ол қажет деп табылған жоқ. Күні
бүгінге дейін ғалымдар экономикалық тәрбиенің педагогикадағы орны,
мақсаттары, міндеттері турасында пікірлері бір арнаға келген жоқ. Ғалым-
экономист С.Өзбекұлының пікірінше, нарықтық қатынастардың Қазақстан жерінде
қашан пайда болғанын айту оңай мәселе емес, академик С.Бәйішевтіқ
мәліметтері бойынша Қазақстанда малмен сауда жасау ХҮІ ғасырдан бастап
мықтап өріс алған, онын, едәуір бөлігі айырбас, шетке шығарып өткізу үшін
өндіріліп отырған дейді.
Қазақ халқының түңғыш ағартушысы Ы.Алтынсарин мектепте берілетін
экономикалық тәрбие мен дағдыны халыққа пайда келтіру тұрғысынан бағалады.
Ол бүкіл өмірін мектеп ашуға, қазаң балаларын оқуға тартуға, еқбекпен
айналысуға үндеді. Оқу-ағарту ісіне Ы.Алтынсарин енгізген жаңалық қазақ
жастарына кәсіптік мамандық беру мәселесін көтере білді. Ол қазақ халқының
шаруашылық-экономикалық дамуына қажетті мамандар даярлау ісіне ерекше мән
берді: қолөнер, ауыл шаруашылығы училищелерін ұйымдастырды. Қостанайда
ашылған ауыл шаруашылығы училищесіне өзінің барлық, жерін берген. Ырғызда
қазақ қыздарына арнап интернаты бар мектеп аштырды. Торғай облысының барлық
уездерінде қыздар училищелерін ашуды өтінді. Нәтижесінде Торғайда (1891),
Қостанайда (1893), Қарабұтақта (1890), Ақтөбеде (1886) қыздар училищелері
кәсіптік бағытта ашылды. Ыбырай Алтынсаринның еңбек тақырыбына
жазған әңгімелерінен оның бала жанын танитын нәзік психолог екенін аңғаруға
болады. Ы.Алтынсарин жастарды еңбек етуге үгіттеген шығармаларында еңбек
адамның сана-сезімін, психологиясын калыптастыруда ерекше орын
алатынын жақсы түсінген.
Еңбек адамның өмір жөніндегі көзқарасын кеңейтіп, оның бойында жақсы
қасиеттер: кішіпейілділік, мейірімділік, зеректік, әдептілік, жинақылық,
жомарттықтың қалыптасуына әсерін тигізетінін, осы тұрғыдан әрбір ата-ана
экономика тәрбиесінің қазіргі үздіксіз білім алу жағдайында мектеп
оқушылары кандай да білім көлемін игеріп қана қоймай, оны өздігінен
меңгере алатын дәрежеде тәрбиелеу керектігі туындап отыр.
Экономикалық тәрбие беру - жеке тұлғаның әлеуметтік кұнды, жағымды
касиеттерін қалыптастыруға бағытталған. Дамыған капиталистік елдерде
экономикалық тәрбиеге көп көңіл бөлінеді. Көптеген елдерде бұл тәрбиені
беру XX ғасырдық 60-жылдарында калыптаса бастады. Экономикалық тәрбие беру
мәселелері А.Макаренко, В.Сухомлинский, В.Зайцев, И.Малышевтың еңбектерінде
қарастырылған. Экономикалық білім беру жай ғана маңызды мәселе емес.
Экономикалық білім-дағдылар, сұраныс пен оны қанағаттандыру туралы алғашқы
түсінік балалардың санасында мектепке дейін калыптаса бастайды.
Экономикалық білім отбасынан басталады, оның өмір салты балаға ақша,
еңбекакы туралы алғашқы ұғымды береді. Психологтар баланың отбасылық
экономикалық кіші жүйеге ену сипаты тұлғаның экономикалық санасын, оның
өзін экономикалык жағдайлардың белсенді субьекті немесе жай ғана қатысушы
ретінде ұғынуын калыптастырады деп санайды, олардың пікірінше, алты-жеті
жасында балалар еңбекке катысты жиырма бес экономикалык, ұғымды түсіндіре
алады.
Экономикалық білім беру мен тәрбиелеу саласындағы зерттеулер
философиялык, психологиялық, педагогикалық және экономикалық ғылымда
айтарлықтай орын алып отыр. Экономикалык тәрбие, біздің түсінігімізде,
экономикалық білім беру арқылы экономикалык сананы, экономикалык іс-
әрекетке байланысты тиімді іскерліктер мен дағдыларды, жеке түлғаның мәнді
сапа қасиеттерін қалыптастыруға, экономикалык ойды дамытуға бағытталған
ұйымдаскан түрдегі тәрбие. Мектеп окушылары экономикалық тәрбие арқылы
қазіргі заманғы экономикалык теорияны оқып, үйренеді. Экономикалык тәрбие
окушылардың бойына құнттылық, іскерлік сияқты қасиеттерді қалыптастырып,
қоғамдық өндірістің талабына сай еңбекке шығармашылык, катынас орнатуға
бағыттайды. Бұның бәрі жастардың, әлеуметтік-экономикалық болжау
қасиеттерін қалыптастыруға қызмет етеді.
Қазіргі кезеңде қоғам мақсаты үшін экономикалық қызметке кардиналды ену
жүзеге аса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жалпы орта білім беретін мектептерде оқушыларға экономикалық білім беру
мәселелерін орталықтандыру мақсатында Қазақстан Республикасы Білім және
ғылым министрлігі М.Әуезов атындағы Оңтүстік Казақстан мемлекеттік
уииверситеті жанынан оқу-әдістемелік бірлестік ұйымдастырған еді. Осы
бірлестік тарапынан еңбек пәнінен беретін мұғалімдер үшін жаңа мамандықтар
дайындау қажеттілігі туралы ұсыныс түсірілді. Сондықтан бұл мамандықтар
үшін Білім және ғылым министрлігінің 2002 жылдың 10 маусымындағы №460
бұйрығымен мемлекеттік жалпы міндетті білім берудің стандарты дайындалып
бекітілді. Жаңа дайындалған білім беру стандартына мамандықтардың
біліктілік сипаттамасында жалпы талаптарга қосымша экономикалық білім
беруге қатысты мәселелер де қарастырылған. Мысалы, еңбек технологиясы және
кәсіпкерлік пәнінің мұғалімі біліктілік талаптарына сай болуы тиіс.
Оқытылатын пәнінің ерекшеліктері ескеріліп, білім мен тәрбие мәселелерін
шешу, кәсіптік білімді қалыптастыруға қажетті ұйымдық-педагогикалық
мәселелерді меңгеру, сапалы кәсіптік білім беру бағдарламаларын игеру және
тағы басқа. Бұл мамандықтың ерекшелігі оқушы технологиялық үрдістерді
меңгеруімен қатар сол технологиялық тәсілдерден хабардар болуы тиіс. Бұдан
болашақ еңбек пәні мұгалімдеріне экономикалық білім берудің қажеттілігі
туындайды.
Бұл мамандықты бітіруші түлек еңбек технологиясы және кәсіпкерлік
мамандықты меңгеріп қана қоймай, Қазақстан Республикасының Конституциясының
Заңдарын, бала құқықтарының Конвекциясы туралы, Үкіметтік білім беру саласы
туралы, мектеп жасындағы балаларға білім беру, тәрбиелеу, алғашқы кәсіптік
білім беру мәселелері жөніндегі шешімдерін білуі тиіс. Бұл мәселелердің
қарастырылуы оқушыларға білім берудің алғашқы сатысында үздіксіз кәсіптік
білім беруді ұйымдастыру қажеттілігінен туатын мәселелер. Мұны оқушының
білімін, шеберлігін, дағдысын үнемі көтеруге бағытталған келешек мамандық
иесінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын шешуге нсгізделген үрдіс деп
қарауымыз қажет.
Еңбек технологиясы және кәсіпкерлік мамандығының жалпыға міндетті білім
беру стандартында арнайы пәндер циклындағы пәндер топтамасында айтарлықтай
ерекшеліктер бар. Жалпы кәсіптік пәндер циклында педагогикалық білім
берудегі экономикалық мәселелер қамтылған, мұндағы ескеретін ерекшелік тек
өндіріс саласының таңдау бағытына қарай бөлінеді.
Қажеттіліктен туындаған бұл мамандық иелерінің айырмашылықтары тек
блоктағы пәндердің мазмұнында ғана емес, сонымен қатар базалық жалпы
мәдениеттік еңбек мәселелері де қамтылған. Жалпы еңбек мәдениетін
қалыптастыруға бірнеше пәндер циклы енгізілген. Ол пәндердің басты мақсаты
- еңбек мәдениетінің шығармашылық бағытын дамытуға және қалыптастыруға,
экономикалық білімнің қажеттілігі мен шарттары шығармашылық еңбекпен
байланысты болатындығына көз жеткізу. Бұл пәндерді оқытуда жалпы теориялық
пәндерден кейін оқыту қажеттіліктері де айқындалған.
Білім беру стандартына байланысты кафедралар жұмыс бағдардамасын дайындау
барысында мамандықтың бағытына орай технологиялық дайындау бағыты
көрсетілуі тиіс. Бұл пәндерді оқуға 7 және 8-семестрлерде 190 сағат
жоспарланған.
Экономикалық және кәсіпкерлік пәндерге байланысты оқытылатын пәндерде
технологиялық дайындаудың мемлекеттік заң актілері, қазіргі теория мен
тәжірибедегі жағдайлар қарастырылып, кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың
мәні оқытылады.
Мұндағы қойылатын мақсаттар мыналар:
- келешек еңбек технологиясы және кәсіпкерлік пәнінің мұғалімі аймақтың
ерекшелігіне байланысты экономикалық мәселелерді білуі және оны өмірде
кәсіпкерлік іске пайдалану жолдарын меңгеру көзделеді;
- болашақ мұғалім экономикалық мәселелер төңірегіндегі ділгірліктерді оқып
білу арқылы адам және экономика, адам қызметі және экономика, адам капиталы
туралы ұғымдар бойынша жан-жақты мәлімет алады;
- адам капиталы оның білімділігі мен кәсіби іскерлігіне байланысты
болатындығы туралы мәселелерді оқып үйренеді және болашақ мамандығына
қатысты болатындығына көз жеткізу нәтижесінде үздіксіз білім алу жолы
арқылы білім жетілдіру қажеттілігі түсіндіріледі.
Әрине, бұл мақсаттарды шешу үшін бірнеше міндеттер айқындалады.
Еңбек технологиясы және кәсіпкерлік мамандығын меңгерген мұғалім мектепті
жаңа белеске көтеруге талпыныс жасайтын негізгі тұлға бола алады.
Өз міндеті мен қызметін дұрыс ұйымдастыра білген мұғалім мектепті
кішігірім, шағын өндіріс орнына айналдырып, кәсіпкерлік жұмысты жандандыра
түседі.
Мектеп қоршаған ортасындағы ондіріс саласына сәикес жұмыс аткаруы, ол
муғалімиіи педагогикалық шсберлігі мен уйымдастыру кабілетіне және
дайындығына байланысты болатыны анық. Осыған байланысты типтік оқу
бағдарламасында көрсетілген "Технологиялық дайындау бағыты бойынша
экономикалық білім негіздері және кәсіпкерлік" пәнінің бағдарламасы төрт
тараудан құралған.
Адам — экономиканы дамытудың негізгі көзі. Бұл тарауда Қазақстанның
стратегиялық даму кезеңдері, ондағы басымдылық туралы мәселелер қамтылған.
Қоғамның әлеуметтік бағдарламасы, халықтың экономикалық сауаттылығы
қарастырылады. Халыққа экономикалық білім берудегі психологиялық-
педагогикалық негіздер және оны ұйымдастырудың жалпы білім беретін формасы
мен мазмұны. Оқушылардың экономикалық ойлау қабілетіне байланысты берілетін
экономикалық білім, шеберлік, дағды негіздері. Экономикалық білім мен
тәрбие берудегі кәсіби бағдар мен кәсіптік тандау жолдарының мәні. Аймақтың
экономикалық ерекшеліктеріне байланысты мемлекетгік бағдарлама және
материалдық жетістіктер: экономикалық дамудың негіздері.
Нарықтық экономикалық қатынастар жағдайындағы мемлекеттік қаржы және қаржы
жүйесі. Мемлекеттік қаржы жүйесінің құрылымы. Мемлекеттік қаржылық-
экономикалық саясатты өркендетудегі рөлі.
Кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызмет. Шағын кәсіпкерліктерді дамытудағы
мемлекеттік саясат және оның өркендсуі. Кәсіпкерлік қызметтің ерекшелігі.
Жеке кәсіпкерліктің құқықтық мәртебелері. Кәсіпкерлік қызметтің нысаны.
Кәсіпкерлік қызметті тіркеу. Кәсіпкерлік қызметтің есепке алынуы және
есебі. Салық төлемдерінің жүйесі. Салық инспекциясында салық төлемдерін
есепке алудың жолдары және есеп берудің формалары. Салық төлемдерінің
сомасы. Банктегі есеп шоттары. Ақшалай есептесудің тәртібі. Табыс пен
шығынды ссепке алу. Сақтандыру жарнамалары: зейнеткерлік, медициналық және
әлеуметтік қамсыздандыру және т.б.
4. Нарық жағдайында инвестиция мемлекеттік экономикалық жүйені
өркендетудің және жеке кәсіпкерлікті дамытудың жолдары. Инвестицияның
экономиканы көтерудегі ролі. Инвестиция, инвесторлар және инвестициялық
қорлар.
Тәжірибелік сабақтарда әрбір теориялық сабақтың мазмұнына сәйкес арнайы
материалдарды талдау жолдары арқылы заңдар мен заң актілерін, нұсқаулар,
ережелерді тиянақты окытып үйрету жолдары қарастырылады.
Жоғарыдағы келтірілгендерден анғарылатыны, болашақ мұғалімдерге
экономикалық білім беру — қазіргі нарық жағдайының қажеттілігі және
оқушыларды болашаққа дайындаудың қоғам алдындағы міндеті.
Кіріспе
Бүгінгі таңда елімізде қоғамның әлеуметтік, рухани-мәдени жағдаяттарын,
экономикасын дамытуға бағытталған елеулі іс-шаралар атқаруда. Мемлекеттік
тұрғыда қолға алынып жатқан әлеуметтік-экономикалық реформалар, әр алуан
бағдарламалар сол сөзіміздің жарқын дәлелі болса керек.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне орай елімізде жүріп жатқан
реформалау процесі, оның ішінде экономика саласына зор өзгерістер жасалуда.
Қоғамдағы білім беру, тәрбиелеу жүйесін реформалау - соның айқын айғағы.
Соған орай жалпы білім беретін мектептерде, лицейлерде, оқу интернаттарда,
ЖОО-да экономикалық оқу-тәрбие жұмысын нәтижелі іске асыруда.
Оқу орындарында оқу жүйесінің жаңаша өзгеріп, оқу үрдісінің неғұрлым
жүйелі түрде жүргізілуі де дәлелі болса керек. Өзгерістердің негізгі
мақсаты жаңа заман талап етіп отырған өскелең өмірдің қажеттіліктерін
қанағаттандыру болып табылады.
Осынау түбегейлі өзгерістер республикамыздың білім беру жүйесіне де оң
ықпал етіп, бұл салада да көптеген реформалар жүргізілуде.
Еліміздің білім беру жүйесінің жаңа даму кезеңі Мемлекетіміздің
басшысының 2004 жылғы 11 қаңтардағы жарлығымен бекітілген Қазақстан
Республикамыздың білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасынан
басталады. Осы бағдарлама мемлекеттік саясаттық, экономикалық білім
саласындағы стратегиясын, негізгі бағыттары мен міндеттерін және оларды
жүзеге асыратын тетіктерді айқындап берген. Елбасының талабына орай
білімнің бәсекеге қабілетті болуына баса назар аударылуда.
Тәрбие - педагогикалық процеспен бірге экономикалық процеспен тығыз
байланысты, әрі күрделі де ұзақ мерзімді қажет ететін құрамдас бөліктер.
Экономика - өмір қажеттілігі. Адам өмір сүріп жатқан қоғамда бірде-бір
саланың, бірде-бір мамандықтың, бірде-бір елдің экономикалық заңдарды
мойынсынбай әрекет етуі, экономикадан тыс өмір сүруі мүмкін емес. Барлығы
да экономика әлемінің талаптарын ескеріп отырады. Адам экономикаға қатыссыз
мәселені шешсе де, оның мәні экономикамен тікелей байланысты болады.
Олай болса, оқушылардың экономикалық білімін тиімді ұйымдастыру,
тәрбиелік шаралардың нәтижесін арттыру одан да күрделі мәселе. Мектеп
жайында бұл жауапты мәселені жүзеге асыру кәсіптік педагогтартарға
жүктеледі. Оның нәтижелі ұйымдастырылуы, педагогикалық, экономикалық білім
дәрежесінің сапасы мен педагогтық шеберлігіне байланысты болып келеді.
I. Тәрбиенің басқа салаларымен тығыз байланысты тәрбиенің түрі
экономикалық тәрбие. Экономикалық тәрбиенің негіздері еңбек тәрбиесінде
жатыр. Оқушының еңбекті қажетсінуін, еңбексүйгіштігін, қоғамдық еңбектегі
белсенділігін, саналы еңбек тәртібін және басқа да моральдық сапаларын
қалыптастыру экономикалық тәрбиенің алғы шарттары болып табылады.
Экономикалық тәрбие деп оқушыларды экшюмикалық білімдер негіздерімен
қаруландыру, қоғамның экономикалық саясатын ұғындыру өндіріс, айырбас,
бөлісу және тұтыну шеңберіндегі (ауқымдағы) негізгі экономикалық
қатынастарды тәжірибеде меңгерту деп түсінуіміз керек.
Экономикалық білімдер теориясы қоғам өмірінің материялық негізін
түсіндіреді, адамзат қоғамы өмірінің құпия сырларын ұғынудың, қоғамды қайта
құрудың объективті негіздерін түсінуге мүмкіндік береді. Бұл ғылым адам
және оның экономикалық қатынастарын зерттейді
Негізгі мақсат қоғам дамуының қазіргі кезеңіне сай оқушылардың
экономикалық ойлауын қалыптастыру. Осының негізінде оқушылар қоғамның
әлеуметтік-экономикалық дамуындағы адамның шешуші ролін ұғынуы, қоғам және
тұлғаның мүддесі үшін қоғамдық өндіріс пен еңбекке жаңа қатынастарды
қалыптастыру үйренуі керек. Қазіргі бастауыш мектеп, негізгі базистік
мектеп және бағдарлы мектептердің оқу тәрбие жұмыстарына экономикалық
тәрбие мәселелерін жүйелі ендіру мүмкіндігі туып отыр. Бастауыш мектептегі
қол еңбегі барысындағы құндылық, базистік мектептегі техникалық еңбек
барысындағы үнемшілдік, бағдарлы мектептегі салалық еңбектің экономикалық
негіздері тәрбие жұмысын жаңа негізге көшірудің құралына айналуда.
Халыққа білім беру біздің елімізде мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынып
келді. Мемлекетіміздің экономикалық саясатына түбегейлі өзгеріс енуіне
байланысты білім беруді қаржыландыру табиғаты да өзгеруде.Білім берудің
мемлекеттік стандартына сай оның белгілі бір мөлшерде қаржылануы
сақталынады. Оқу орындарының роліне өзгеріс енуде. Шешілетін мәселенің бәрі
оқу орындарының өзінде шоғырлануда. Мысалы, мұғалімдердің еңбек ақысы және
оларды ынталандыру, оқу-материалдық жабдықтарды ұстау және оны байыту
т.с.с.
Қаржыландыру көзі мемлекет тарапынан және оқығаны үшін оқушылардың
төлемінен құрылады. Халыққа білім беруді қаржыландыруға
рыноктық экономика ықпалының өзіндік ерекшелігі бар. Олар:
-қосқан еңбек үлесіне сай мұғалімдердің еңбек ақысын елеулі жекелендіру;
-оқу орындарының тек өзіне лайықты оқушыларды тандап алудағы өзара
бәсекенің пайда болуы, ұйымдастырудың жаңа жолдарын іздеу мен оны
тәжірибеге ендіруді жандандыру;
-оқушылардың және олардың ата-аналарының оқыту процесіне ықпал етуге
түбегейлі мүмкіндік алуы, ал мұның өзі барлық оқушыларға бірдей деңгейлікте
қарамай олардың дербес қабілеттерін айқындауға және дамытуға жағдай туғызу;
-оқу орнының материалдық-техникалық базасын осы заманғы ғылыми-техникалық
талаптар деңгейіне жеткізу жағдайының жасалуы;
-әкімшілік басқаруға жұмсалатын қаржының үнемделіп, оның білім беру
мұқтажына бағытталуы;
-педагогикалық-ғылыми зерттеу мекемелерінің оқу орындарымен тікелей
келісім шарттар арқылы қаржылануы т.с.с
Мұның бәрі елімізде халыққа білім берудің деңгейін көтеруге қолайлы
жағдай жасауға мүмкіндік береді.
Дегенмен, халық ағарту ісіне осы тұрғыдан жөн. Олар:
- халықтың белгілі бір бөлігінің білім алуға қаражатының жетпеуі
мүмкін,
сондықтан елімізде сауатсыздықтың өсуіне кездесуі;
оқу орындарының жіктелуі пайда болып, төлем ақысы жоғары мәртебелі оқу-
орындарының жарыққа келуі;
білім алудың төлем ақысының үнемі өсе түсуі т.с.с.
Рыноктық экономикалық саясаттың бұл салаларын түбегейлі жою мүмкін
емес, бірақ мемлекет тарапынан белгілі бір деңгейде реттеуге болады.
Мемлекет білім алғысы келетіндердің бәріне көмектесуі қажет. Мұны жүзеге
асырудың ең тиімді жолы білім алуға ынталы адамдарға мемлекет тарапынан
белгілі мерзімге кредит (қарыз) беру.
Оқушыларға экономикалық білім беру қазіргі қайта құру кезеңінде өте
көкейкесті мәселелердің бірі. Оларды халық шаруашылығының әр түрлі
салаларында жұмыс істей білуге үйрету үшін экономикалық, ғылыми-техникалық,
гуманитарлық білімдермен қаруландыру қажет.[5.158]
1.1 Экономикалық тәрбие және білім беру шаруашылық іс-әрекетті жақсарудың
өндірісті басқарудағы белсенділікті арттырудың қажетті және маңызды шарты.
Мұның негізгі міндеттері мемлекеттің жүргізіп отырған экономикалық
саясатымен айқындалады. Қазақстан Республикасының қазіргі әлеуметтік-
экономикалық саясаты оқушылардың тәрбиесі мен білім алуына жоғары талаптар
қойып отыр. Себебі бұрын қалыптасқан экономикалық саясат, экономикалық
қатынастар күйреп, жаңа рыноктық, экономикалық саясат пен қатынастар орын
тебуде.
Осы талаптарға сай оқушылардың экономикалық ойлауын дамыту үшін мектеп
төмендегідей міндеттерді ескереді.
1. Қоғамның рыноктың экономикалық заңдары мен заңдылықтары меншіктің
түріне қарай өндіріс дамуы мен өмір сүру заңдылыктары жөніндегі білімдерді
игеру.
Мемлекеттің экономикалық теориясы мен саясатын, өндірісті жедел қарқынмен
дамыту міндеттерін тәжірибеде шешудің жолдары мен әдістерін жақсы білетін,
өзінің оқу-өндірістік іс-әрекетінде жоғары нәтижелерге жетуге қабілетті, өз
ісіне ие бола алатын, өзіне және қоғам игілігіне ұқыпты және ыждағатты
қатынас жасайтын тұлғаны қалыптастыру;
Өндірістегі экономикалық қатынастарға белсене қатынаса алатындай, еңбектің
жаңа, алдыңғы түрлері мен әдістерін тез игеруге мүмкіндік беретін
біліктермен қаруландыру;
4. Ақыл-ойға сыйымды қажеттіктерді қалыптастыру.
Экономикалық тәрбие және білім беру мектептегі барлық оқу пәндерінің
мазмұны арқылы жүреді.
Қоғамтану Құқық негіздері География
Оқушылардың экономикалық
ойлауын
Тарих дамытуда үлесі бар пәндер
Биология
Химия Еңбекке баулу Физика
Түрлі пәндерді оқу барысында, сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда
оқушыларда меншік түрлері, тұтынымға сай игілікті жасау бағыттары, еңбек
және өндірістік тәртіп, жалақы сияқты ұғымдар қалыптасады.
Оқушылардың ең алғашқы экономикалық білімі әр түрлі пәндер бойынша
сабақтарда қалыптасады. Мектеп оқушыларының биология, химия пәндері бойынша
жүргізілетін ауыл шаруашылық тәжірибесінде ең жақсы тұқым соттарын
пайдалануда, тыңайтқыштарды ұтымды етіп, өсімдіктерді қоректендіруде
тәжірибе жұмысы экономикалық нәтижені көруге мүмкіндік береді.
Ауыл шаруашылық тәжірибесі оқушылар өндіріс бригадасының учаскесінде
ұйымдастырылады. Республикамыздың әр түрлі зоналарында топырақ және ауа
райы жағдайлары еске алынып, тәжірибе учаскесінде мәдени өсімдіктер
өсіріледі. Мысалы, Республикамыздың Оңтүстік аймағында күріштің Кубань-3,
Дубровский-129, т.б. Сорттары, ал Терістік облымтарда бидайдың Ишимский-
10, жүгерінің Днепетровск-438 сорттары өсіріледі.
Өсімдіктерді өсіру, олардан мол өнім алу үшін агротехникалық ережелер
басшылыққа алынады. Әсіресе еске алатын басты мәселелердің бірі - дақылдар
егілетін жердің топырағындағы қоректі элементтердің мөлшерін агрохимиялық
лабораторияда анықтайды. Содан кейін бір гектар жерге өсірілетін мәдени
өсімдікке берілетін әр түрлі тыңайтқыштардың әдеттегі нормаларына сүйеніп,
топырақтағы қоректі заттардың (N, Р, К) және минеральдық тыңайтқыштардың
мөлшерін орта есептен анықтап, топырақты қоректендіреді.
Химия сабақтарында, әсіресе эксперимент өткізуде еңбек мәдениетіне
төселеді, олардың біліктілігі дамиды, лаборатория жабдықтарын, аспаптарды
(приборлар), реактивтерді құнттап ұстайды, түрлі материалдарды,
электроэнерияны, суды үнемдеп жұмсауда олардың жауапкершілік сезімі артады.
Физика сабақтарында ғылыми-техникалық прогрестің маңызды бағыттары
анықталады. Олар өндірісті электрлендіру, механикаландыру, автоматтандыру.
Бұл бағыттармен танысу үшін сыньштан тыс жұмыстардың барысында оқушылар
мұғалімдердің тікелей басшылығымен эр түрлі экономикалық тақырыптарға
баяндамалар, рефераттар жазады, физика пәнінің айналадағы ортаны қорғауға
және халық шаруашылығының салаларына ықпалы баяндалады.
Оқушылардың экономикалық тәрбиесінде қоғамдық пайдалы және өнімді еңбек
ерекше орын алады. Өйткені олар еңбек арқылы түсіретін қаржының құндылығына
түсінеді. Егер еңбек материалдық құндылықты өндіруге бағытталса, онда
ұғымды табысқа жетеді.
Өнімді еңбекте оқушылардың ісіне, өнімділік процесін ұйымдастыруға, есеп
алу, бақылау және нәтижені талдау жұмыстарына оқушылардың қатысуының маңызы
өте зор. Бұлардың бәрі материалдық қаржы қорын, жұмыс күнін өнімді
пайдалана білуге, ұйымшылдыққа, тәрбиелеуге мүмкіндік туғызады.
Экономикаық тәрбиеде оқушылар мынандай ұғымдарды білуі қажет. Олар:
ұлттық кіріс, қаржы, еңбекақы, пайда рентабельділік, өзіндік құн, еңбек
өнімділігі, акция, бизнес, рынок, т.б.
Экономикалық тәрбиеде ақша мәселесі негізгі бағыттардың бірі. Бұл мәселе
негізінен, үйелменде шешіледі. Мұндағы мектептің қатынасы жанама ғана
А.С.Макаренко: Ержетіп өмірге аяқ басқан адамның өзіндік қаржы қоры
жөнінде тәжірибесі болуы және ақшаны жұмсай білуі керек, - деп жазды.
Бұл үшін оқушылар еңбегімен ақша табуға және оны жұмсауды жоспарлауды
үйренуі қажет. Жазғы демалыс күндері оқушылар ересектердің өнімді еңбегіне
қатынаса отырып, еңбек нормасын, оны бағалауды, еңбек ақыны есептеуді дәл
білуі керек. Әсіресе жоғарғы сынып оқушылары лагерьде онда жүргізілетін
мәдени іс-шараларын қаржыландыратындай және ұжым қорына қосатындай ақшалай
табыс табуына болады.
Еңбекті жандандыру үшін жоғары сынып оқушыларына еңбек ақысын қолына
берудің маңызы зор, өйткені бұл кезеңде олардың өз бетінділікке ұмтылуы
ерекше байқалады. Бұл өз еңбегімен өзін лагерьде болған күндерінде
қаржыландыруға және қолына тиген ақшаға зат сатып алуға мүмкіндік береді.
Қазіргі рыноктық қатынастар оқушыларды оқудан тыс уақыттарда ақылы еңбекке
қатыстыру мәселесін шешуді қажет етеді.
Қазіргі қоғамдық өмір оқушылардың қалада, ауылда, құрылыста т.б. Үлкен
ұжымдық, кішкене топтық, жеке еңбегін ұйымдастыру, оның жыл бойында
мезгілдік, қысқа уақыттағы жүйесін жасауды талап етеді. Мұндай жүйені жасау
шаруашылық (жұмыс қолы жетіспеушілік, педагогикалық еңбекке тәрбиелеу, бос
уақытын ұйымдастыру), жеке тұлғалық (қаржы көзі) сияқты көп мәселелердің
шешімін табар еді. Осы мәселені ақыл-ойға сыйымды шешу оқушылардың ақшаға
қатынасын, сонымен бірге жоғары сынып оқушыларының әлеуметтік бағдарын
қалыптастырады, экономикалық тәрбиенің маңызды бағытын шешуге
көмектеседі.[5.160 ]
Ұрпақ тәрбиесі - қай қоғамның, қай кезеңнің болмасын өзекті мәселелерінің
бірі. Педагогикалық психологияның көшбасшысы К.Д.Ушинскийдің пікірінше:
Егер педагогика адамды жан-жақты тәрбиелегісі келсе, онда ол ең алдымен,
адамды барлық қатынаста біліп алу керек.[7. 28]
1.2 Халқымыз жастарға экономикалық тәрбие және білім беру ісіне зор
көңіл аударуда. Қазіргі халық шаруашылығына өз еркімен еңбектенетін, өз
еңбегінің мәніне түсінетін мақсатқа, сәйкес экономикалық шешім
қабылдай алатын, экономикалық біліммен қаруланған, құнтты, ыждағатты,
шаруақор жас мамандар керек.
Осы тұрғыдан қарастырсақ, оқу мектепке экономикалық тәрбие мәселелеріне
байланысты теориялық және практикалық біліммен оқушыларды таныстыру қажет.
Ол үшін көрсеткіштер еске алынады:
- қазіргі кезеңдегі мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі міндеттері
мен бағыттары;
- жас ерекшелігіне сәйкес оқушылардың экономикалық түсініктерді,
ережелерді, заңдарды меңгеру деңгейі;
- жұмысты жоспарлау, материалдарды, құралдарды, жабдықтарды тиімді
пайдалану, жұмыс орнын тәртіпке келтіру, уақытты бағалай білу, өзінің және
жолдастарының жұмыс процесін, оның нәтижесін талдай білу және сапасын
көтерудің мүмкіндігін табу, еңбек өнімділігін арттыру.
Мұның бәрі оқушылардың ұқыптылық, ұйымдастурышылық, іскерлік,
тәртіптілік, жауапкершілік сияқты қасиеттерін қалыптастырады.
Жалпы орта біілім беретін мектептер жағдайында оқушыларға экономикалық
тәрбие мен білім беруді ұйымдастырудың негізгі формалары: сабақ,
факультатив, саяхат, үйдегі оқу тапсырмасы, қоғамдық пайдалы және өнімді
еңбек т.б. Экономикалық тәрбиенің оқудан тыс қолданылатын формалары да бар.
Олар: қоғамдық пайдалы және өнімді еңбек, әр түрлі пәндер үйірмелері,
пікірталастар, конференциялар, сұрақ-жауап кештері.
Бұл ұйымдастыру формалары, әдетте оқу және тәрбие саласында жиі
қолданылады.
Экономикалық тәрбиемен, біліммен өзіне тән әдістері бар. Білімді
бекіту, іскерлікті қалыптастыру үшін мынадай әдісті қолдануға болады.
№ Әдіс түрлері Сипаты
1 Жаттықтыру Бұл әр түрлі іс-әрекеттер істей білуге машықтандыру,
жұмыс орнын тиімді ұйымдастыру, уақыт және өндіру
нормаларын анықтай, материалдарды, электроэнергияны,
суды, газды үнемді пайдалану, т.б.
2 Практикалық Бұл әдіс-тәсілдерді оқушылардың өндірістік бригадасында,
жұмыстар мен оқу өндірістік кооперативке, үйелмендік мердігерлікте
эксперименттер немесе үйелмендік сүт фермаларда, мектептерде шағын мал,
құс фермаларында қолдануға болады. Практикалық және
эксперимент жұмыстарының мақсаты - оқушыларды өнімді
бағалай білу ақша мен пайда сияқты ұғымдарды өмірде
қолдана білуге дағдыландыру.
3 Есептер шығару Экономикаға байланысты есептер шығару, еңбек ақыны,
уақыт және өндіру нормаларын есептей білу, рентабельдік,
пайда, өзіндік құн және басқа да экономикалық ұғымдар
жайлы есептер шығаруға оқушыларды үйрету, жаттықтыру.
4 Цифрлы Бұл әдіс саяхат кездерінде жиналған мәліметтердің
материалдарды негізінде кестелер, диаграммалар жасау ешқандай болса да
талдау экономикалық шаруалардың тиімділігін анықтау үшін цифрлы
материалдарды талдау.
5 Ғылыми - техникалық, экономикалық эдебиеттермен жұмыс.
6 Сөздік жасау Экономикалық сөздік жасау, рыноктық экономика
терминдерін қазақ тіліне аудару. Сөздікті пайдалана
білуге оқушыларды үйрету, олардың сөздік қорын молайту.
Қазіргі кезенде болып жатқан жаңа әлеуметтік - экономикалық, қоғамдық
саяси өзгерістер жағдайында еліміздің әрбір азаматы, әсіресе жас түлектер
өмірдің дамуынан қалыспай өзінің Отандық парызын еш уақытта естен шығармауы
керек. Әрине, бәрі өте жауапты жұмыс. Сондықтан нарықтық экономикаға
байланысты оқушыларға тәрбие және білім беру ісін басқару, оны жетілдірудің
жолдарын іздестіру және ұтымды қолдану мектеп педагогикалық ұжымдарының төл
ісі.[5.164]
Қазіргі заманға сай оқытудың жаңа қағидалары енгізіліп, жүзеге асуда.
Бірінші қағиданы қолдана отырып, экономикалық теорияны жан-жақты
тереңдетіп оқытамыз. Микроэкономика пәніндегі фирмалардың жеке шаруашылық
қызметтерінің заңдылықтарын микроэкономикаға пәніндегі әлеуметтік-
экономикалық реттеу заңдылықтарымен байланыстыра отырып қарастырамыз. Осы
қағидада нақты аймақтарға қатысты нарық құрылымдары қарастырылған. Бұл -
экономистер үшін өзекті мәселе.
Екінші қағида - тәжірибелік оқытуды жаңашаландыру. Бұл тәсілдердің мәні
- күнделікті өмірде кездесетін экономикалық жағдайларды модельдеу, талдау
арқылы болжам құру, қорыту, қорыту, басқару шешімдерін қабылдай білу. Бұл
әдіс-тәсілдер экономикалық білім берудегі мәселелерді бірқатар жеңілдетеді.
Осы жерде ойын моделін бөліп көрсетуге болады:
ситуациялық жағдайды дайындау;
ситуациялық жағдайды сипаттау;
сценарийін құру;
ситуациялық жағдайды, ойынды талқылау
Оқытудың үшінші қағидасы - оқыту үрдісін компьютерлендіру.
Компьютерді оқытуды қолдана отырып, арнайы компьютерлік бағдарламалар
арқылы кешенді экономикалық есептерді шешуді, тәжірибелік жұмыстарды
тиімділеуге болады.[6.36]
II. Оқушылардың экономикалық түсініктерді қабылдауы жөнінде көптеген
зерттеулер жүргізген ғалым Е.В.Щедрина шетел ғалымдарының ойларын
тұжырымдай келе балалардың алғашқы экономикалық түсініктері ақшаны
пайдалану тәжірибесінің болуына байланысты екенін айтады. Ол өз еңбегінде
зерттеушілер А.Страусс, Т.Данзигерлердің балалардың экономикалық
түсініктерінің қалыптасып дамуы олардың биологиялық есеюі ғана емес,
олардың ақшаны пайдалану тәжірибесінің болуына байланысты, - деген ой-
тұжырымдамаларына талдау жасайды.[2.158]
Адамның әлеуметтек ортасының білім деңгейі едәуір өсті, білімнің
глобальдылығы анықталды, қазіргі заман экономикалық білімді талап етіп
отыр. Жастардан алынған сұрамалардың нәтижесі мынандай, жуықтағанда қала
түлектерінің 30%-ы, ал ауыл түлектерінің 10%-ы болашақ мамандығы
экономикалық салада болғанын қалайды. Қала жастарының 78%-ы, ауыл
жастарының 47%-ы өздерінің өмірлік сәттіліктерін: экономикалық білімге
байланысты, деп хабарлауда. Солардың ішінде 70%-ының экономикалық білімі
төмен, 25%-ының білімі орташа, ал тек 5%-ы гана жоғарғы білімге ие.
Шамамен қаланың түлектерінің 75%-ы және ауыл түлектерінің 65%-ы
болашағын экономикалық бизнеспен ұштастырады, бірақ соның қалалық 12%,
ауылдықтардың 7%-ы мұның неден бастайтынын білсе, көбі бұл саланың
практикалық тұрғысын мүлде хабары жоқ. Зерттеу нәтижелері тағы мынаны
көрсетті: көпшілік мектептерде, ЖОО-да экономикалық білімді беруге
тырыспайды немесе мүлде ізі де жоқ деуге болады, мәнісінде оқушылар
экономикалық білім алуға құштарлық талпыныс білдіреді.
Білім берудің мемлекеттік бағдрламасымен 12 жылдық оқытуға көшуге
байланысты экономикалық педагогикалық кадрларды даярлау және қайта даярлау
сапасын, мұғалім кәсібінің беделін арттыру жөнінде бірқатар шаралар
көзделуде
Рыноктық тәжірибесі және экономикалық сапасына байланысты, сонымен
қатар, жаңа технологиялық заман жетістіктеріне сәйкес колледждерде
экономикалық білімді кірістіруге талап қойылды. Мемлекетке экономикалық
кәсіби деңгейі жоғары мамандар, азаматтар үлкен сұраныста. Дамып келе
жатқан ұрпақ бастауыш сыныптан бастап бұл білім саласына қызығумен
қарайды.Оқушылардың сұраныстары бойынша жоғарғы буынды сыныптарда
экономикалық пәндер жұмылдырылса, бастауыш сыныптарда тәрбие сағаттар
жүргізілуде. Бірақ айтатын негізгі мәселе, педагогтарың экономикалық білімі
айтарлықтай қанағаттанарлық емес. Осы себептен педагогтарға өз мамандығына
қоса экономикалық кәсіпті қоса беру жоспарда бар. [8.29]
Жоғарыда айтылған мәселелерді ескере отырып негізінде экономикалық
саланың білімі ерте кезден қосылғаны жөн. Сондыктан 1-11 сыныптармен қоса
мұғалімдерге де экономикалық түсінік беру керек деген нәтижеге оралғанымыз
жөн.
Осының бәрі ЭМЖ(электрондық методикалық жүйе)- нің құрылуына себеп
болды. Жаңадан экономика оқыту негіздеріне сэйкес 2,3,4- сыныптарға,
колледждерге, ЖОО-ға арналған оқулықтар, дидактикалық материалдар
шығарылды.
Қорытынды
Әр адам осы өмірдегі, өмір талабына сай аяғын нық басып алға қойған
мақсаттарына жетуге үлкен талабы болуы тиіс.
Тұлға болып қалыптасу және сол атқа ие болу үлкен еңбек. Тұлға болған соң
көптеген сұрақтарға шешім іздеп жауап бере алатындай мойын сұғуға керек.
Оқушылардың үлкен азамат болып жетілуге көптеген білім, жан-жақты әрі
құнарлы, терең мағыналы ертеңгі күні өзі нан тауып жеуге және болашақ
ұрпаққа керекті, табысты, үлесімді ғылым өзіңді көрсету.
Оқушылардың ой-санасының іс-әрекетінің дамып қалыптасуы, жалпы
психологиялық даму ерекшеліктері Қазақстан ғалымдарының, ғұламалардың
еңбектерінде кеңінен зерттелген мәселе болып табылады. Бұл еңбектер қазіргі
таңда да өз өзектілігімен сипатталады.
Ұлы Абай оқушылардың экономикалық білімін қалыптастыруға зор ықпал ететін
ес, зейін мәселелерін терең зерттеген. Ол баланың еске сақтау, зейін
қабілетінің күшті болуының төрт түрлі жолын отыз бірінші сөзінде ашып
көрсетеді. Абай ерік - қайраттың адам өмірінде алатын орнына ерекше мән
берген, әркімнің өзін-өзі билеуі, өзінің мінез-құлқын басқаруы, мақсатқа
жету жолындағы кедергілерді жеңуі - бәрі де ерік қызметінің нәтижесі.
Сондықтан ол былай кеңес береді: Егер есті кісілердің қатарында болғың
келсе, күніне бір мәрте, болмаса жұмасына бір, ең болмаса айында бір
өзіңнен есеп ал. Өмірді қалай өткіздің, не білімге, не дүниеге жарымды
қылықеткізіпсің. Бұл даналық ой толғауларды экономикалық білім мазмұны мен
білімге қойылатын талаптарды іріктеуге басшылыққа алуға болады.
Абай адамтану әлемінде еңбек рөлін қояды.Әйгілі Ғылым таппай мақтанба
өлеңінде бес асыл іс (талап, еңбек, ой, қанағат, рахым) Абайдың үлкен
өмірлік бағдарламасы. Бұл бағдарлама - жеткіншектердің өмірлік
бағдарламасын құруына үлгі боларлық бағалы дүние.
Осы тұрғыдан алғанда оқушыларға экономикалық білім беру мәселесінің
ғылыми-теориялық негізде зерттеліп, тәжірибеге енуі қоғамдық қажеттілік
болып табылады. Себебі, экономикалық білім берудің басты мақсаттарының бірі
- оқушыларды экономикалық білім негіздерімен қаруландыра отырып, нарық
заманында өмір сүріп, еңбек етуге бейімделе алатын, бәсекеге қабілетті
адамды тәрбиелеу.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ: алғашқы қадамдар
Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасуы, бұл үрдістің қалай дамып
отырғандығын, оның себептерін түсінетін білікті мамандарды қажет етуде. Осы
талаптарға сай мамандар даярлау мақсатында мектепте экономикалық білім
беруді енгізу мәселелері қолға алынуда. Қазіргі кезеңге дейін экономикалық
білімнің кей элементтері география, физика, математика, қоғамтану, еңбекке
баулу сабақтарында пәнаралық байланысты сақтау негізінде ғана беріліп
келген еді. Ал жеке пән ретінде не білім беру аймағы ретінде
қарастырылмаған. Сондықтан да бүгінгі таңдағы әлеуметтік сұраныс пен
қоғамдық сана ел мектептерінде Экономикалық білім негіздерін енгізудің
қажеттілігін тудырып отыр. Бұл үшін сөз жоқ экономикалық білім негіздері
бойынша тұжырымдама, стандарт, типтік бағдарлама және оқулықтардың жобасын
жасау қажет.
Мектепте экономикалық білім негіздерін оқытудың басты мақсаты -
оқушыларды экономиқалық мәдениетпен, қоғамның экономикалық дамуының
заңдылығымен таныстыру, оларды жеке тұлғаның дамуы қалыптасуы негізінде
материалдық құндылықтарды өндіру мақсатында еңбек ете білуге үйрету,
сонымен қатар, өз Отанының патриот азаматын тәрбиелеу. Экономикалык, білім
негіздерін мектепте оқыту оқушыларды ұқыптылыққа үйретуге үлкен
мүмкіндіктер тудырады, экономикалық түсініктердің мағынасына терең үңілуіне
көмектеседі. Тапсырмалардың қолданбалы экономикалық мазмұнын ашуға
оқушылардың білім сапасының көтерілуіне қол жеткізеді. Сонымен бірге,
олардың танымдық белсенділігі мен өзіндік қабілеттерінің қалыптасуына,
ынталандыру идеяларымен жақын танысуына қолайлы ықпалын тигізеді.
Әлемдік тәжірибеге сүйенсек көптеген мемлекеттерде мектеп пен кәсіптік
білім беру мекемелерінде оқушыларға экономикалық білім беру мәселесіне
көп көңіл белінеді. Мәселен, 1 АҚШ-та, Жапонияда, Германияда экономикалық
білім беру жөніндегі ұлттық кеңес құрылған. Бұл елдерде экономика жеке пән
ретінде бастауыш мектептен бастап оқытылады.
Қолданбалы экономикалық білім берудің ұлттық кеңесінің көмегімен
С.Равичев пен Т. Протасевич Ресей мектептері үшін Современная экономика
бағдарламасын 1991 жылы дайындады және ол Ресей мектептеріне таратылды.
Сонымен қатар, Мәскеу, Санкт-Петербург, Новокузнецк, Омбы, Самара
қалаларының білім беру ұйымдары да өз бағдарламаларын жасап шықты. Бірақ.
бағдарламаны іске асырудың негізгі құралдары: оқулық, әдістеме жағы
мардымсыз. Алайда, жаңа пәнге деген сұраныс үлкен. Сұраныс болған жерде
оған ұсыныс та бар. Дей тұрғанмен, экономикалык, білім беретін әдебиеттер
болғанымен, олардың сапасы талапқа сай емес екендігін өмірдің өзі дәлелдеп
отыр.
Ресей Білім министрлігі жанындағы Жалпы білім беру жөніндегі сарапшылар
кеңесінде 1993 жылдан бері экономикалық білім беру секциясы жұмыс істейді.
Құрамында ғалымдар, экономистер, мұғалімдер, баспагерлер бар бұл топ
оқулықтар жазып, нәтижесінде әр түрлі деңгейдегі оқу құралдары жарық керіп
отыр. Олардың қатарында А. С Нисимчуктің Экономическое образование
школьников (1991). В. С. Антоновтың Введение в экономику (1998), И. В.
Липицтің Экономика без тайн (1993), Удивительные приключения в стране
экономики, сондай-ақ, төменгі және орта сынып оқушыларына арналған Е. В.
Савицкаяның Уроки экономики в школе (1993), Л. Л. Любимов пен Н. А.
Ранневаның, Основы экономических знаний (1995), Л. Б. Азимов, Е. В.
Журавская, О. Ю. Макаровалардын, Преподавание экономики в школе,
Основные экономические понятия сияқты әдістемелік құралдары бар. Кабардин-
Балкария мектептерінде де экономикалық білім 1997 жылдан беріле бастады.
Оларда Б. Райзбергтің Введение в экономику және Основы экономики и
предпринимательства бағдарламасы мен қу-әдістемеліктері сынақтан өтті.
Кейінірек И. В. Липиц пен Л. А. Любимованың авторлық жетекшілігімен
дайындаған Экономика және С. Равичев пен Т. Протасевичтің авторлық ұжымы
әзірлеген Современная экономика бағдарламаларындағы білім мазмұны
басшылыққа алынып, экономикалык, білім беріле бастады. Ал соңғы кезде Вита-
Пресс баспасынан шыққан И. Щ Липиц жетекшілігімен дайындаған бастауыш
сынып оқушыларына, мұғалімдеріне арналған жұмыс дәптерлері, әдістемелік
құралдар (Уроки гнома Экономка и феи Экологи и, Экономика и экология для
малышей), сондай-ақ, орта буын оқушыларына арналған Путешествие в страну
Экономики, 32 урока экономики әдістемелігі екі томдық Экономика
оқулығы мең соның негізінде жазылған Е. Савицкаяның Уроки экономики в
школе әдістемесі Ресейдің әр аймағында кеңінен пайдаланылуда Осылармен
бірге ЛЛ. Любимовтың тереңдетілген бағдарламасына сәйкес Основы
экономических знаний Принципы экономические деп аталатын әдістемелік
құралы қолданылып жүр. Бұған қоса кешеннің тағы бір бөлігі ретінде
А.А.Мицкевич дайындаған есептер жинағы мен И.Б.Лигиц Л.Л.Любимов,
Л.Антонова әзірлеген Раскрывая тайны экономики оқу құралы да бар.
Сондай-ақ Л.Л.Любимов бастаған авторлар ұжымы дайындаған Экономикалық
білім беру аймағының мемлекеттік білім стандарты жобасының федеральды
бөлігі ұсынылған. Әрине, бұл еңбектерде жалпы экономикалық білім негізге
алына отырып, Ресейдің әр түрлі аймағының әлеуметтік-экономикалық
ерекшеліктеріне баса назар аударылған.
Қазақстанда экономикалық білім беру ділгірліктеріне қатысты мектеп
оқушыларына арналған бірнеше ғана еңбек бар. Мысалы 1985 жылдары академик
С. Сатыбалдинның мектептің жоғары сынып оқушыларына арнаған Экономика
оқулығы сынақ ретінде шығарылып. Орал облысы мектептерінде факультативтік
сабақтарда пайдаланылды. Ал Л.С.Ланың Экономическое воспитание школьников
(Алматы, Мектеп, 1980 ж.), Л.Ш.Лысенкер мен Э. М. Лысенкердің Бизнес-
математика, Основы экономических знаний (Алматы. 1997 ж.), М. А
Құдайқұлов пен Д. М. Құдайқуловтың Основы предпринимательства и бизнеса
(Алматы, 1998 г.; еңбектерін әр мектеп, бастапқы кәсіптік білім беру
мекемелері өз мүмкіндіктеріне қарай қолданса, Жастар жетістігі қорының
қолдауымен әзірленген Экономикаға кіріспе (1-5 сынып) бағдарламалары мен
жұмыс дәптерлері, сондай-ақ Қолданбалы экономика (9-10 сынып) кітаптары
Қазақстан мектептеріндегі факультативтік сабақтарда әр түрлі денгейде
пайдалану үстінде.
Қазақстан мектептерінде экономикалық білім берудің қазіргі жағдайына
төмендегіше сипаттама беруге болады: орта мектептен Экономика Мемлекеттік
білім стандартына сәйкес жеке пән болып есептелмейді; экономикалық білім
негіздеріндегі алғашқы түсініктер математика, экономикалық география,
қоғамтану, дүниетану сияқты пәндер мазмұнының құрамына енеді.
Оқушылардың танымдық көзқарасын қалыптастыруда қоғамдык, пәндер
арасында Экономика топ бастаушылар қатарынан орын алатынын тәжірибе
көрсетіп отыр және ол мектеп оқушыларын экономикалық дайындаудың сұраныс
талаптарының өсуіне жауап береді. Осыған байланысты республиканың көптеген
мектептерінде жаңашыл-ұстаздардың тәжірибесіне сүйене отырып, базистік оқу
жоспарының вариативтік бөлігінде қарастырылған сағаттар саны есебінен орта
және мүмкіндігіне қарай бастауыш сатылардан бастап экономиканы оқыту жолға
қойылып келеді.
Іс-тәжірибедегі экономикалық бағдарламалар оқушылардың іскерлік қарым-
қатынас, іскерлік жетістіктері, т.б. өнерлерді меңгеруіне көмектесетін
клубтық және үйірмелік сабақтар арқылы, бизнес, кәсіпкерлік және
экономикалық білім негіздері факультативтік курстар арқылы іске асырылады.
Банк ісі, коммерция мен сауда, қаржы мен ақша айналымы, кәсіпкерлік,
менеджмент, іс қағаздарын жүргізу, т.б. кәсіби тұрғыдан даярлау
мектептердеп арнайы құрылған сыныптар арқылы іске асырылады.
Кеңес үкіметі түсында ең алғаш Қолданбалы экономика (1991 жылы) пән
ретінде Қазақстан мектептеріне енгізілген болатын.
Экономика пәнінің мектептерде оқытылуының маңызы өте зор. Сондықтан
1996 жылы ҚР Білім министрлігі Жастар жетістігі қоғамымен бірлесе отырып,
оны базистік оқу жоспарына енгізу шараларын жүзеге асыруға кірісті. Сөйтіп,
сол жылы Қолданбалы экономика курсын жалпы білім беретін мектептерде
оқыту туралы ҚР Білім министрлігі №335 бұйрыққа қол қойды. Содан 1996-97
оқу жылынан бастап Қолданбалы экономика курсын мектептерде арнайы сабақ
ретінде енгізу және оқушыларды қажетті оқулықтармен қамтамасыз ету мәселесі
кеңінен көтеріле бастады. Соның нәтижесінде еліміздің көптеген аймақтарының
орта білім беретін мектептерінде қолданбалы экономика пәні кеңінен
оқытылып, республика мектептерінде түрлі авторлық бағдарламалар
қолданылуда. Атап айтқанда, 10-11 сыныптарға арналған Қолданбалы
экономиканың американдық жеке курсы және жұмыс дәптерлері (бұл да
американдық), т.б. курстар Жастар жетістігі қоғамдық қоры арқылы
насихатталып жатыр.
1997-1998 жылдан бастап Павлодар, Қарағанды облыстарындағы бастауыш
мектептерде экономика пәні бойынша оқулықтар мен жұмыс дәптерлері сынақ
түрінде енгізілді. Сондықтан да қазіргі таңда бастауыш мектепте қолданылып
жүрген жаңа буын оқулықтарындағы экономикалык, түсініктер жеткілікті
деңгейде берілген. Сол себепті де экономикалық білім негіздерін жеке пән
есебінде непзгі мектептің 5-сыныбынан бастап оқытқан жөн деп есептейміз.
Олай деуге негіз, соңғы уақытта Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың Білім
академиясында экономика ғылымынын, докторы, профессор, академик
С.Сатыбалдинның басшылығымен авторлар.
ОРЫС СЫНЫПТАРЫНЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІ ОҚУЛЫҒЫ ЖАЙЫНДА
Мектеп өмірінде пайдаланып жүрген оқулықтар туралы өз ойым мен байкаған
кемшіліктерлі айтқым келеді.
1992 жылы жарық көрген, 11-орыс сыныбына арналған Қазақ тілі
окулығының (авторлары X.Қожахметқызы, Н.Нұрғалиқызы. Рауан баспасы) 5-6
беттерінде А.С.Пушкиннің, Абайдың, Б.Момышұлының өлеңдерінен үзінді
келтіріп, өлеңдегі қарамен жазылған сөздердің екпінін дұрыс койып,
мәнерлеп оқы деп тапсырылған. Өлеңдегі қарамен жазылған сөздер: баладай,
бөрідей, қамысындай, жолаушыдай, мақтанба, баптапба, дегенше, т.б. Осындай
9 сөзді оқулықта қарамен айқындап көрсеткен де, кейбір буынның үстіне екпін
белгісін койыпты. Сонда оқушыға ойланып істейтін, тапсырмадағыдай ештеме
қалған жоқ қой. Оқушыларға құр көшіру ғана қалған. Солайы солай болсын-ақ,
ал осы өлендер үзінділеріндегі 52 сөз екен, соның окулыктағы көрсеткендей 9
сөзден басқа 43 сөздің екпіні жоқ сөздер болғаны ма? Орыс тілінде екпінсіз
сөз болмайды. Оқушыларымызда казак тіліндегі сөздердің тек кейбіреуінде
ғана екпін болады да, көптілік сөздерінде екпін болмайды екен ғой. Қазақ
тілінде екпін деген әншейін айтылған бірдеңе екен ғой деген ой туады. Бұл
да бізге қиындық, окушыларға
не деп жауап берерімізді білмейміз, әйтеуір, бір негізсіз сөз айтып
кұтыламыз.
Осы қазақ тілінде, орыс тілі сөзіндегідей, сөз екпіні бар дегенге
күмән келтіреміз. Айтып жүрген қазақ тіліндегі екпін дегеніміз айтушы,
сөйлеушінің сөйлеу стилі ғой.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ
Еңбек тәрбиесі адамгершілік және экологиялық, экономикалық тәрбиемен
тығыз байланысты. Еңбек әрекеті арқылы адамның моральдық қасиеттері
қалыптасып қана қоймайды, сонымен қатар экономикалық түсініктері де дамиды.
"Тамшыдан дария болар", "Шашу оңай, жинау қиын", "Қыс киерін жаз киіп,
жарлы қайдан байысып", - сияқты мақал мәтелдер жас ұрпақты ұқыптылыққа, аз-
аздан, бірте-бір еңбек арқылы жинасаң, байлық та, береке де болады, барды
бей-берекет шашу оңай, ал жинау қиын. Өйткені, еңбек арқылы там-тұмдап
жинаған дүние бірте-бірте көл дария байлыққа айналуы мүмкін екенін жас
ұрпаққа танытады "Есепсіз дүние жоқ", "Алтын тапсаң санап ал" сол сияқты
халық даналығында "Қоя жесең қой қалар, тарта жесең тай қалар, қоймай жесең
нең қалар", "Судың да сұрауы бар" "Алдың -үттың, саттың - жұттың", - деген
сөздер тәрбие ережесі іспеттес. Бұлар бар нәрсені үнемдеп, есептеп, аддап
күнді ескеріп, жоспар жасау керектігін анғартады, өйткей "Ақша кетуге
тырысады, есеп ұстауға тырысады", "Есеп темеген адамға бәрі түгел",
"Базарым жақын деп, барыңды шашпа", өйткені "Қасықтап жинағаныңды шөміштеп
төгуге болмайды".
Сонымен қатар, халық жас ұрпаққа әрдайым ересек; адамдардың еңбегін
бағалауды, еңбекпен келген байлықтың үстеп, молайтуды үйретіп отырған.
Еңбек адамдарының ескерусіз қалмауын, өмірде оларды құрметтеп, сыйлап жүру
керектігін түсіндіріп отырған. Жас ұрпаққа еңбек адамдарын бағалау, өз
еңбектерінде халық қазынасын байыту, еңбектеніп табыс табу керектігін
ұғындырып, "Оңай олжа — тұрмас қолға", "Еңбектің наны тәтті, жалқаудың жаны
тәтті", - деп еңбексіз келген байлықты қолдың кірі сияқты екенін, бар
байлықтың көзі еңбекте екенін түсіңдіріп отырған.
Жастарға экономикалық әдет-дағдыны, іскерлікті қалыптастыруда, әр түрлі
кәсіптік білім беруде, тұрмыстық өңдірісті танытуда ойын-сабақтың және
іскерлік ойынының маңызы зор. Бұл кезде олардың іске қабілеті артып,
экономикалык түсініктің қажетті, қолайды үлгі әдістерін меңгереді.
Қазіргі кезде бүкіл тәлім-тәрбие жұмысында жас ұрпақты еңбекке,
экономикалық, адамгершілік және психологиялық жағынан өмірге даярлау
бірінші кезекте түр. Тәрбие жұмысының міндеті: әрбір жас өзінің әл-ауқатын
жақсартудың алғышарты - ең алдымен, қоғамдық мүлікті, байлықты молайту,
үнемдеу, шашпау, өзінікін ұқыпты пайдалануды түсіндіру.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ
БЕРУДІҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ
Республикамызда нарыктық қатынастардың дамуы білім беру жүйесінің
алдына айқын талаптар қойып отыр. Білім бағдарламасында Мемлекеттік білім
беру жүйесінде жүргізілетін реформаларының мақсатты - нарыктық экономика
жагдайларында ғаламдық аукымға ие болуын ескере отырып сапалы өзгерістерін
қамтамасыз ету болып табылады делінген. Сондықтан өркениеттілікке, жарқын
қоғамға қол жеткізу үшін жастар саналы тәрбие, сапалы білім алуы керек.
Әлемдік экономикалык теорияның негізін салушы Адам Смит өзінің
"Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу еңбегінде
экономикалық білімнің адамзат өміріне қосар үлесі мол деп атап көрсеткен.
А.Смит нарықтық экономиканы өзін-өзі реттеу механизмі ашты. Экономикаға
мемлекеттін, белсенді түрде араласуын жақтаушылардың бірі - Джон Мейнард
Кейнс. Онын мұндай пікірді айтуына бүкіл дүниежүзілік дағдарыс түрткі
болды. В.Камаеваның "Жұмыспен қамтудың, проценттің және ақшаның жалпы
теориясы" еңбегіндегі идеялары жаппай жұмыссыздықты тек қана сұранымды
көтермелеу, ынталандыру арқылы шешуге болады деп қорытынды жасады.
Қазақстандағы экономиканың дамуын, сондай-ақ экономикалық теорияның
негіздерін зерттеген ғалым-экономист, экономика ғылымының кандидаты, доцент
Мәмбетов Ұбайдолла еді. Бірақ, XX ғасырдын, 70-жылдарына дейін
экономикалық, тәрбие қоғамдық тәрбиенің дербес бағытына айналған жоқ.
Себебі, әміршілдік экономика жағдайларында ол қажет деп табылған жоқ. Күні
бүгінге дейін ғалымдар экономикалық тәрбиенің педагогикадағы орны,
мақсаттары, міндеттері турасында пікірлері бір арнаға келген жоқ. Ғалым-
экономист С.Өзбекұлының пікірінше, нарықтық қатынастардың Қазақстан жерінде
қашан пайда болғанын айту оңай мәселе емес, академик С.Бәйішевтіқ
мәліметтері бойынша Қазақстанда малмен сауда жасау ХҮІ ғасырдан бастап
мықтап өріс алған, онын, едәуір бөлігі айырбас, шетке шығарып өткізу үшін
өндіріліп отырған дейді.
Қазақ халқының түңғыш ағартушысы Ы.Алтынсарин мектепте берілетін
экономикалық тәрбие мен дағдыны халыққа пайда келтіру тұрғысынан бағалады.
Ол бүкіл өмірін мектеп ашуға, қазаң балаларын оқуға тартуға, еқбекпен
айналысуға үндеді. Оқу-ағарту ісіне Ы.Алтынсарин енгізген жаңалық қазақ
жастарына кәсіптік мамандық беру мәселесін көтере білді. Ол қазақ халқының
шаруашылық-экономикалық дамуына қажетті мамандар даярлау ісіне ерекше мән
берді: қолөнер, ауыл шаруашылығы училищелерін ұйымдастырды. Қостанайда
ашылған ауыл шаруашылығы училищесіне өзінің барлық, жерін берген. Ырғызда
қазақ қыздарына арнап интернаты бар мектеп аштырды. Торғай облысының барлық
уездерінде қыздар училищелерін ашуды өтінді. Нәтижесінде Торғайда (1891),
Қостанайда (1893), Қарабұтақта (1890), Ақтөбеде (1886) қыздар училищелері
кәсіптік бағытта ашылды. Ыбырай Алтынсаринның еңбек тақырыбына
жазған әңгімелерінен оның бала жанын танитын нәзік психолог екенін аңғаруға
болады. Ы.Алтынсарин жастарды еңбек етуге үгіттеген шығармаларында еңбек
адамның сана-сезімін, психологиясын калыптастыруда ерекше орын
алатынын жақсы түсінген.
Еңбек адамның өмір жөніндегі көзқарасын кеңейтіп, оның бойында жақсы
қасиеттер: кішіпейілділік, мейірімділік, зеректік, әдептілік, жинақылық,
жомарттықтың қалыптасуына әсерін тигізетінін, осы тұрғыдан әрбір ата-ана
экономика тәрбиесінің қазіргі үздіксіз білім алу жағдайында мектеп
оқушылары кандай да білім көлемін игеріп қана қоймай, оны өздігінен
меңгере алатын дәрежеде тәрбиелеу керектігі туындап отыр.
Экономикалық тәрбие беру - жеке тұлғаның әлеуметтік кұнды, жағымды
касиеттерін қалыптастыруға бағытталған. Дамыған капиталистік елдерде
экономикалық тәрбиеге көп көңіл бөлінеді. Көптеген елдерде бұл тәрбиені
беру XX ғасырдық 60-жылдарында калыптаса бастады. Экономикалық тәрбие беру
мәселелері А.Макаренко, В.Сухомлинский, В.Зайцев, И.Малышевтың еңбектерінде
қарастырылған. Экономикалық білім беру жай ғана маңызды мәселе емес.
Экономикалық білім-дағдылар, сұраныс пен оны қанағаттандыру туралы алғашқы
түсінік балалардың санасында мектепке дейін калыптаса бастайды.
Экономикалық білім отбасынан басталады, оның өмір салты балаға ақша,
еңбекакы туралы алғашқы ұғымды береді. Психологтар баланың отбасылық
экономикалық кіші жүйеге ену сипаты тұлғаның экономикалық санасын, оның
өзін экономикалык жағдайлардың белсенді субьекті немесе жай ғана қатысушы
ретінде ұғынуын калыптастырады деп санайды, олардың пікірінше, алты-жеті
жасында балалар еңбекке катысты жиырма бес экономикалык, ұғымды түсіндіре
алады.
Экономикалық білім беру мен тәрбиелеу саласындағы зерттеулер
философиялык, психологиялық, педагогикалық және экономикалық ғылымда
айтарлықтай орын алып отыр. Экономикалык тәрбие, біздің түсінігімізде,
экономикалық білім беру арқылы экономикалык сананы, экономикалык іс-
әрекетке байланысты тиімді іскерліктер мен дағдыларды, жеке түлғаның мәнді
сапа қасиеттерін қалыптастыруға, экономикалык ойды дамытуға бағытталған
ұйымдаскан түрдегі тәрбие. Мектеп окушылары экономикалық тәрбие арқылы
қазіргі заманғы экономикалык теорияны оқып, үйренеді. Экономикалык тәрбие
окушылардың бойына құнттылық, іскерлік сияқты қасиеттерді қалыптастырып,
қоғамдық өндірістің талабына сай еңбекке шығармашылык, катынас орнатуға
бағыттайды. Бұның бәрі жастардың, әлеуметтік-экономикалық болжау
қасиеттерін қалыптастыруға қызмет етеді.
Қазіргі кезеңде қоғам мақсаты үшін экономикалық қызметке кардиналды ену
жүзеге аса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz