Оқиға болған жерді қараудың жалпы жағдайлары
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
Кіріспе
1. Оқиға болған жерді қараудың жалпы жағдайлары
1.1. Оқиға болған жерді қарау түсінігі және оның мәні
1.2. Оқиға болған жерді қараудың міндеттері
1.3. Қарау объектілері
2. Оқиға болған жерді қарауды жүзеге асыру
2.1. Оқиға болған жерді қараудың процессуалдық тәртібі мен тактикасы
2.2. Оқиға болған жерді қарау тәсілдері
2.3. Оқиға болған жерді қараудың әдістері мен түрлері
2.4. Оқиға болған жерді қарау барысында қылмыс жасау уақытын анықтау
2.5. Оқиға болған жерді қарау кезінде криминалистік болжаулар ұсыну
2.6. Оқиғаның мән- жайына байланысты оқиға болған жерді қараудың
ерекшеліктері
3. Оқиға болған жерді қараудың психологиялық негіздері
3.1. Қарап тексерілетін объектілердің дәлелдік маңызын анықтау бойынша
тергеушінің іс- әрекетінің психологиялық құрылымы
3.2. Тергеушінің ой- санасында заттай дәлелдеменің тұтас бейнесінің
қалыптасуы
4. Оқиға болған жерді қарау барысында туындайтын кейбір проблемалар
4.1. Айғақ адамдардың қатысу мәселелері
4.2. Оқиға болған жерді қарау туралы хаттаманың сапалы болуы
4.3. Оқиға болған жерді қарау барысында дәлелдемелерді іздеп табу мен
бекіту кезіндегі орын алатын кемшіліктер.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қылмыстар белгілі бір жағдайларда және уақыты аралығында жасалады.
Қылмыстар әртүрлі және де қылмыскердің әсер ететін ортада әртүрлі, сондай-
ақ жасалған қылмыстың салдары да әртүрлі болады.
Оқиға болған жерді қараудың жалпы міндеті осы өзара байланыстарды
анықтау болып табылады, яғни оларды анықтай отырып, іс бойынша барлық
мәліметтердің жинағы бойынша нақты белгілі бір жерде не болды деген сұраққа
жауап беру.
Тергеулік қараулардың мақсаты дәлелдемелерді тауып оларды зерттеу
болып табылады. Қарау барысында жиналған дәлелдемелер негізінде тергеуші
анықталатын жағдайдың сипаты, қылмысқа қатысушылар жайлы,қылмыскердің және
дәлелдік маңызы бар ұрланған заттардың жасырылған жері туралы, қылмыстың
салдары және тағы басқалары жайлы болжаулар ұсынады. Сонымен қоса
тергеулік қарап тексеру барысында қылмыс жасауға себеп болған мән- жайлар
анықтау мақсаты да қойылады. Көпшілік жағдайда тергеулік қарап тексеру өзге
іс- әрекеттер арқылы алынбайтын нақты мәліметтер жиналатын құрал болып
табылады. Мысалы, оқиға болған жерді қарау нәтижесінде тергеуші өз көзімен
оқиға болған жерді көре отырып, қоршаған ортамен байланыстағы жағымсыз мән-
жайлар жайлы ақпараттар жинайды. Сондықтан да оқиға болған жерді қарау өзге
тергеу іс- әрекеттерімен алмастырылмайтын іс- әрекет болып табылады,
өйткені оқиға болған жердегі әртүрлі объектілерді тергеушінің өз көзімен
көруін жауап алумен, немесе тергеу экспериментін жүргізу үшін оқиға болған
ортаны, жерді жасанды түрде келтірумен алмастыруға болмайды.Тергеу әрекеті
ретінде оқиға болған жерді қарау тергеу барысында анықталатын ақпараттарды
жинаудың маңызды құралы болып табылады. Бұл ақпараттар тергеуші
оқиға болған жерді қарау кезінде қарап тексеретін дәлелдемелерде, сондай-ақ
қарауға даярлану мен оны өткізу кезінде алынатын мәліметтерде болдады.
Қарау барысында алынған ақпараттар дәлелдік сипатта болады, және де
дәлелдеуді жүзеге асыру үшін тергеушімен қолданылады; олар процессуалдық
емес қайнар көздерден де алынуы мүмкін, бірақ бұл жағдайда олар тек қана
тергеуші криминалистік болжаулар ұсынғанда бағыт беруші ретінде ғана
қолданылады. Бірақ тергеулік қарау ретінде оқиға болған жерді қараудың
нәтижесі барлық жағдайда да ақпараттар алу, оларды жинау болып табылады.
Жалпылама алсақ, оқиға болған жерді қарау көп қырлы болғандықтан,
бір дипломдық жұмыста осы аса маңызды тергеу әрекетінің барлық қыр- сырын
толық ашып жеткізу мүмкін болып табылмайды. Сондықтан біз осы дипломдық
жұмыста мына көрсетілген мәселелерге ғана тоқталамыз: оқиға болған жерді
қарау түсінігі және оның маңызы, оқиға болған жерді қарау тактикасының
жалпы жағдайлары, сатылары, оқиға болған жерді қараудың өту барысы мен
нәтижесін бекіту, сондай- ақ тергеу тәжірибесінде кездесетін неғұрлым қиын
да ауыр істер бойынша оқиға болған жерді қараудың ерекшеліктері.
Аталмыш терегеу әрекетінің қылмыстық іс бойынша соттық іс жүргізуде
шындықты анықтау үшін қандай маңызы бар деген гипотеза ұсынылды.
Сонымен, осы дипломдық жұмысты орындамас бұрын біз алдымызға мына
мақсаттарды қойдық:
- қылмыстық іс бойынша шындықты анықтау үшін оқиға болған жерді қараудың
маңызын анықтау
- тергеу тәжірибесінде орын алатын кейбір елеулі кемшіліктерге назар
аудару, оларды болдырмау мақсатында нақты ұсыныстар жасауға талпыныс
жасау
Аталмыш мақсаттарға жету үшін мына міндеттер белгіленді:
- оқиға болған жерді қарау түсінігі және оның маңызы,
- оқиға болған жерді қарау тактикасының жалпы жағдайлары, сатылары,
- оқиға болған жерді қараудың өту барысы мен нәтижесін бекіту,
- тергеу тәжірибесінде кездесетін неғұрлым қиын да ауыр істер бойынша
оқиға болған жерді қараудың ерекшеліктеріне талдау жасау.
Анықталған міндеттерді орындау үшін мына нормативтік- құқықтар актілер
мен арнайы оқу құралдарына талдау жасалды: Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу Кодексі,
А.Я. Гинзбург Осмотр места происшествия. Освидетельствование, П.П.
Ищенко Специалист в следственных действиях, Қ.А. Мәми және А.П. Жукенов
Қылмыстық істер бойынша Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының соттық
тәжірибесі және тағы басқалары.
Бұл дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып оқиға болған жерді
қараудың қылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудағы рөлі табылады. Ал
зерттеу пәні болып - жедел түрде өткізілуі тиіс және міндетті тергеу
әрекеті болып табылатын оқиға болған жерді қараудың процессуалдық тәртібі
мен тактикасы, сондай- ақ кейбір қылмыстардың түрлері бойынша осы тергеу
әрекетін жүргізу кезінде жеке объектілерді қараудың ерекшеліктері және
тергеу тәжірибесінде орын алатын кемшіліктер мен оларды болдырмау шаралары
табылады.
Дипломдық жұмысты орындау кезінде мына төмендегі көрсетілген
зерттеу әдістері қолданылды:
- диалектикалық әдіс
- жалпы- ғылыми және нақты – ғылыми әдістер
- салыстырмалы- тарихи әдіс
- салыстырмалы- құқықтық әдіс
- анализ және синтез әдістері
- мәліметтерді сатистикалық өңдеу әдісі, және тағы басқалары.
Жоғарыда көрсетілгендерге қоса осы дипломдық жұмысты орындау барысында
Шығыс Қазақстан аумағы бойынша қылмыстық істер бойынша оқиға болған жерді
қараудың тергеулік тәжірибесін жинақтауға талпыныс жасалады.
1. Оқиға болған жерді қараудың жалпы жағдайлары
1.1. Оқиға болған жерді қарау түсінігі және оның мәні
Оқиға болған жерді қарау дегеніміз- іздерді, заттай
дәлелдемелерді іздеп табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге
бағытталған, сонымен қатар жасалған қылмыстың мән- жайын, оның болу
механизмін анықтау мақсатымен кідіртпей өткізілетін, заңда көрсетілген
тергеу әрекеті.
Бастапқы тергеу әрекеттері жүйесінде оқиға болған жерді қарау неғұрлым
маңызыды және алдыңғы қатардағы орын алады. Өйткені оқиға болған жерде
жасалған қылмыстың іздері қалуы және қарау барысында олардың табылуы ғана
орын алып қоймай, оқиға болған жердің өзінің күрделі болуы, оқиғаның мән-
жайларының да күрделі, қиын болуы мүмкін. Оқиға болған жерді қарау кезінде
осы аталған жағдайлардың арасында себептік салдар мен кеңістіктік- уақыттық
байланыс та анықталуы мүмкін, сондай-ақ бұл тергеу әрекетінің бір
ерекшелігі болып жиналған ақпараттардың өте мардымсыз(азғана) болуы
табылады. Сонымен қоса оқиға болған жерді қарау кезінде тергеуші танудың
алуан түрлі нысандары мен әдістерін қолданады. Олар тергеудің бағытын
анықтауға және болған оқиғаның нақты сипатын анықтауға бағытталған.
Ұйымдастырушылық, тактикалық және өзге де шаралардың кең ауқымда,
танудың көптеген нысандары мен әдістерін қолдану оқиға болған жерді
қараудан басқа, өзге тергеу әрекеттерінде кешенді түрде қолданыс таппайды.
Осы факторлардың болуы оқиға болған жерді қарауды тергеушінің ерекше іс-
әрекеті қатарына жатқызады, оның дербестік сипатын белгілейді және де оны
өзге тергеу әрекеттерінен, соның ішінде тергеулік қараулардың басқа
түрлерінен, ерекшелейді.
Оқиға болған жерді қараудың маңыздылығына және қажеттілігіне
осыдан 100 жылдан астам уақыт бұрын орыстың процессуалисі Я.И. Барышев
назар аударған және де егер зерттелетін қылмыстық істе, болашақ сот
үкіміне әсер етуі мүмкін, қарап тексерілуі тиіс сыртқы белгілер мен іздер
болса оқиға болған жерді қарау міндетті түрде өткізілуі тиіс екенін
ұсынған.
Қылмыстар белгілі бір жағдайларда және уақыты аралығында жасалады.
Қылмыстар әртүрлі және де қылмыскердің әсер ететін орта да әртүрлі, сондай-
ақ жасалған қылмыстың салдары да әртүрлі болады.
Көптеген ғалым- заңгерлердің пікірінше,жасалған қылмыстың іздері
табылған жер учаскесі немесе бөлмелер оқиға болған жер деп саналады.
Сонымен қоса бұл анықтамада қылмыс нақты сол іздер табылған жерде де немесе
басқа жерде де жасалуы иүикін деген тұжырымды да сезуге болады.
Е. Жөкішевтің пікірінше, оқиға болған жер дегеніміз-
қылмыстың жасалған жері және де осы қылмыстың іздері табылған ашық алаң,
пәтер, жеке үй және басқа да объектілер 2.13, 18-19
Біз сонымен осы соңғы тұжырыммен толық келісе аламыз.
Оқиға болған жерден қылмыс жасалған жерді ажырата білу қажет.
Қылмыс жасалған жер деп нақты қылмыстық іс- әрекет жасалған немесе
қылмыстық нәтиже болған ауданды ( аумақты) айтамыз.
Егер қылмыс басқа жерде жасалып, оның іздері мүлдем басқа жерде
табылса, онда қылмыс жасалған жерде бар, оқиға болған жерде бар болып
табылады. Ал егер қылмыс нақты оның іздері табылған жерде жасалса, онда
қылмыс жасалған жер мен оқиға болған жер қабаттасады.
Оқиға болған жерді қарауға кірісе отырып, тергеуші, осы жерде
жасалған іс- әрекет қылмыс болып табыла ма жоқпа, ал егер тіпті қылмыс
болып табылғанның өзінде нақты осы жерде жасалды ма жоқпа әлі білмейді.
Анықтауды талап етуші уақиғаның іздерінің табылуы барлық жағдайда да оқиға
болатындықтан, бұл іздердің табылған жері оқиға болған жер болып, ал бұл
жерді қарап тексеру- оқиға болған жерді қарау болып табылады
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, оқиға болған жер мен
анықталуы тиіс қылмыс арасында үзіліссіз байланыс бар деп айтуымызға
болады. Оқиға болған жер шегінде бұл байланыс мына төменгі жағдайлармен
байқалады:
а) Оқиға болған жерде қалып қойған немесе сол жерде табылған
қылмыс құралдарымен қылмыс жасалған
б) Нақты осы жердегі объектілердің біріне қылмыстық іс- әрекет
бағытталған
в) Оқиға болған жердегі заттарда қылмыскердің әсер етуінің іздері
қалуы немесе сол оқиға болған жерде қылмыскердің заттары қалуы мүмкін.
г) Қылмыс нақты осы қоршаған ортада жасалды, бірақ қылмыс
жасалуына байланысты бұл ортада елеулі өзгерістер болған жоқ.
1.2. Оқиға болған жерді қараудың міндеттері
Жоғарыда оқиға болған жерге берілген анықтамада оқиға болған жерді
қараудың міндеттері де көрсетілген десек те болады. Атап айтқанда, оқиға
болған жерді қарау кезінде іздер, заттай дәлелдемелер белгілі бір
криминалистік әдістер мен тәсілдер, арнайы құрал- саймандарды пайдалану
арқылы ізделіп, зерттелуі, бекітілуі керек. Сонымен қатар, объектілердің
орналасуы және жалпы жағдайы бойынша қылмыстың мән- жайы жөнінде деректі
мәліметтер алу қажет. Оқиға болған жерді қарау кезінде табылған заттай
дәлелдемелер, іздер арқылы қылмыстың механизмін, қылмыс жасау әдісін
анықтауға, қылмысты жасауға қатысқан адамдар жөнінде және істің басқада мән-
жайлары жөнінде өте керекті мәліметтер жиналады. Бұған тек қана оқиға
болған жерді кідіртпей, тез арада қараған жағдайда қол жеткізуге болады.
Сонымен, оқиға болған жерді қарау кезінде іс бойынша маңызы бар
мән- жайларды жиынтық күйінде анықтай отырып мына сұраққа жауап беруге
болады: бұл жерде не болды?
Оқиға болған жерді қараудың жалпы міндеттерін бірнеше жеке
міндеттерге бөлуге болады: оқиға болған жердің жай- күйін зерттеу және
бекіту; қылмыскердің қоршаған ортаға әсер етуінің сипатын анықтау;
қылмыстың және қылмыскердің іздерін іздер- табу және бекітіп- алу;
қылмыскерді және оның ниетін анықтау; қылмысты жасауға себеп болған мән-
жайларды анықтау; келесі тергеулік немесе жедел іздестіру әрекеттерін
жүргізу үшін қажетті мағлұматтар алу.
1.3. Қарау объектілері
Оқиға болған жерді қарау кезінде зерттелуі тиіс объектілер мыналар:
а) болған оқиғамен байланысқан жер, яғни жер учаскесі немесе бөлме
б) оқиға болған жердің жай- күйі
в) адам мәйіті
г) қылмыстың және қылмыскердің іздері
д) оқиға болған жердегі өзге де заттар немесе құжаттар
Оқиға болған жерді қарай отырып, тергеуші оның шегі мен орналасқан
жері туралы, бөлменің неге бейімделгені жайлы немесе жер учаскесінің сипаты
туралы ақпарттар алады.
Оқиға болған жер мен оның жай- күйін қарап тексеру мына төменгі
мәліметтерді зерттеу және бекіту болып табылады:
1) жердің рельефі, оқиға болған жердің шынайы және жасанды
(мөлшермен) шекаралары
2) бөлменің сипаты мен орналасуы, оған жалғанған құрылыстар,
оларға апаратын жолдар, сондай-ақ кедергілер
3) оқиға болған жердегі заттардың кеңістіктегі орналасуы, олардың
бір- біріне қатысты орналасуы және арақашықтықтары
4) заттардың қолданылуы мақсаттары тұрғысынан қарағанда орналасуы
және олардың қалыпты жағдайда қолданылуына байланысты орналасуы
5) жасалған қылмыстың және қылмыскердің іздері
6) белгілі ортаға қажетті ( тиісті) заттар мен іздердің болмауы
7) нақты осы ортаға жат заттардың болуы және олардың табылуы.
2.4,555-556
Қарауға жататын объектілер мен олардың зерттелу дәрежелері әр
нақты жағдайда нақты мән- жайлармен анықталады.
Оқиға болған жерде адам мәйітін қарап- тексерумен тергеуші әртүрлі
санаттағы қылмыстарды тергеу барысында кездесіп отырады ( бандитизм, кісі
өлтіру, өзін- өзі өлтіру, көлік апаттары және тағы басқалары). Адам мәйіті
оқиға болған жерді қараудың орталық объектісі болып табылады. Бірақ, бұл
дегеніміз барлық жағдайда да оқиға болған жерді қарауды алдымен адам
мәйітінен бастау керек деген емес, адам мәйітін тергеуші аса назар аудара
отырып, мұқият қарауы тиіс.
Қарап- тексеруде соттық- дәрігерлік сарапшының немесе өзге де
дәрігердің қатысуы тергеушінің оқиға болған жерді қараудағы басшы рөлін
жоққа шығармайды. Тергеуші барлық жағдайда да оқиға болған жерді қарауда
басшылық етеді. Соттық- дәрігерлік сарапшы, соттық медицинаның арнайы
сқрақтары бойынша тергеушінің кеңесшісі бола отырып, тергеушінің жоспарымен
және оның басшылығымен жұмыс істейді. Соттық- дәрігерлік сарапшының қатысуы
тергеушіні адам мәйітін өзі жеке қараудан босатпайды. Адам мәйітін
қарау, оқиға болған жерде табылған заттар мен құжаттарды қарау сияқты,
басқа да объектілермен кешенді түрде қарап тексерілуі тиіс. Оқиға болған
жерді қараудың маңыздылығына заң шығарушының да көзқарасы дәлел бола алады.
Бұл тергеу әрекеті қылмыстық іс қозғалғанға дейін де жүргізілуі мүмкін,
яғни ол көпшілік жағдайда қылмыстық істі қозғау туралы мәселені шешудің
бастаушысы болып табылады. Оқиға болған жерді қарауда табылған заттар мен
құжаттарды жедел түрде сол жерде қарап- тексеру олардың қасиеттерін,
белгілерін және жай- күйін дер кезінде бекітуге кепілдік береді. Тек ерекше
жағдайда ғана, егер бұл заттар мен құжаттарды табылған жерінде қарап-
тексеруге тиісті жағдай болмаса, осы жалпы ережеден ауытқуға жол беріледі.
Оқиға болған жерді қарауда мына төменгі мән- жайлар анықталуы
мүмкін:
1. Қылмыстың субъектісі
а) қылмыс жасауға қатысушылардың саны
б) мөлшермен қылмысқа қатысушылардың жасы
в) олардың физикалық қасиеттері
г) денсаулық жағдайы
д) қылмыс жасаған адамдардың әдеттері
е) олардың белгілі бір дағдыларының болуы
ж) кәсібі
з) қылмыс жасаған адамдардың психикасын сипаттайтын деректер
2. Қылмыстың объектісі
а) қылмыстық қол сұғушылық неге бағытталған
б) қылмыстың тікелей құралы не болып табылады
в) жәбірленушінің физикалық және психикалық ерекшеліктері ( егер
қол сұғушылық жеке адамға қарсы бағытталған болса)
г) құралдардың ерекшеліктері, олардың тектес және дербес белгілері
( егер қол сұғушылық заттарға бағытталған болса).
3. Қылмыстың объективтік жағы
а) қылмыс жасау уақыты
б) қылмыс жасау тәсілдері
в) қылмыскерлердің оқиға болған жердегі әрекеттері
г) қылмыс жасауға итермелеуші мән- жайлар
д) жасалған қылмыстың салдары
е) қылмыскерлердің іс- әрекеттері мен қылмыстың салдары (
нәтижесі) арасындағы себептік байланыстың болуы
4. Қылмыстың субъективтік жағы
а) қылмыстық іс- әрекет қасақана жасалдыма немесе абайсыздама
б) қылмыскердің ниеті мен мақсаттары
Сонымен қоса, оқиға болған жерді қарау барысында қылмыс жасауға
ықпал еткен мән- жайларды да анықтауға болады.
Оқиға болған жерді қараудың негізгі принциптері:
- заңдылық, яғни оқиға болған жерді қарау Қазақстан Республикасының
қылмыстық іс жүргізу Кодексінің нормалары талаптарына қатаң сәйкес
жүргізілуі тиіс.
- оқиға болған жерді қараудың уақтылығы,яғни оқиға болған жерді қарау
қажеттілігі туындай салысымен оны дереу түрге жүргізу.
- Оқиға болған жерді толық қарау,оқиға болған жерде табылған заттар мен
құжаттар, іздер мұқият толығымен зерттеліп, хаттамада және оған
тіркемелерде тиісті түрде бекітілуі тиіс. Оқиға болған жерді қараудың
толықтылығына және жан- жақтылығына тергеушінің шыдамдылығы, жан-
жағын тез бағдарлай білу және өз назарын бөгде нәрселерге бұра
бермейтін қасиеттері кепіл бола алады. Асығыстық таныта немесе толық
емес қараулар қылмыстық істі тергеуге көмегін тигізбейді, керісінше-
кедергі келтіреді.
- Оқиға болған жерді қараудың жоспарлылығы, яғни оқиға болған жерде
тергеушінің іс- әрекетінің кезектілігін дұрыс анықтай білуі.
- Оқиға болған жерді қараудың объективтілігі, яғни табылған заттар мен
іздер тергеуші ұсынған болжауларды дәлелдейме, немесе керісінше жоққа
шығарама соған қарамастан, олар зерттеліп, тиісті түрде бекітілуі
тиіс. Тергеуші оқиға болған жерде табылған заттар мен іздерді
ешқандайда артықшылықтар бермей, барлық ұсынылған болжаулар негізінде
жүргізуі керек. Сонымен қоса, тергеуші оқиға болған жерді қарау
хаттамасында ешқандайда қорытынды жасауына, немесе әртүрлі күдік
білдіруіне болмайды.2.4, 555-556
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 221- бабына
сәйкес, оқиға болған жерді қараудың мақсаттары мынадай:
а) тергеушінің немесе анықтау жүргізетін тұлғаның оқиға болған
жердің жай- күйін, анықталатын оқиғаның сипаты мен мән- жайларын анықтау
мақсатында, тікелей зерттеуі
б) қылмыстың іздері мен өзге заттай дәлелдемелерді іздеп табу,
оларды бекіту, алу және бағалау
в) оқиғаның мезанизмі, оған қатысушылар, қылмыс жасалған уақыт,
қылмыскердің жеке басы және тағы басқалары туралы жалпы және жеке болжаулар
ұсыну үшін бастапқы ақпараттар жинау
г) жедел іздестіру шараларын ұйымдастыру үшін мәліметтер алу
1.2,132
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, оларды негізге ала
отырып, оқиға болған жерді қарау дегеніміз- іздерді, заттай дәлелдемелерді
іздеп табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге бағытталған, сонымен
қатар жасалған қылмыстың мән- жайын, оның болу механизмін анықтау
мақсатымен кідіртпей өткізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті.
2.14, 19
2. Оқиға болған жерді қарауды жүзеге асыру
2.1. Оқиға болған жерді қарау тактикасы
Оқиға болған жерді қарау тактикасының негізінде қарауды жоспарлы,
жан- жақты, мұқият жүргізу ережесі жатыр.
Оқиға болған жерді қарау тактикасы жалпыламадан жекешеге көшу
принципінде құрылады. Бастапқы кезде тергеуші оқиға болған жерді жалпы
шолып шығып, содан соң ғана оның детальдарын қарауға кіріседі. Бұл тәртіпті
бұзу үлкен шатасуларға әкеліп соғуы мүмкін. Мысалы, оқиға болған жерге келе
салысымен тергеуші өз назарын жеке бір детальдарға аударып, заттарды қозғай
бастады, мәйіттің қалтасындағы заттарды оның жатқан позасын өзгерте отырып
қарады делік. Соның нәтижесінде кейбір детальдар назардан тыс қалып қоюы
мүмкін және де оқиға болған жердің жай- күйінің жалпы бейнесі жоғалады;
яғни не, қай жерде, қалай жатты анықтау мүмкін болмай қалады.
Сондықтан, осындай келеңсіз жағдайға душар болмас үшін, оқиға
болған жерді қараудың тактикасы мына төменгі төрт сатыдан тұрады:
1) дайындық сатысы
2) статикалық (жалпы шолып қарау) сатысы
3) динамикалық (детальдық) қарау сатысы
4) қараудың нәтижелерін бекіту сатысы
Осы сатыларды дәл, нақты сақтау оқиға болған жерді қараудың
толықтығына және жоғары нәтижесіне кепілдік береді.
Оқиға болған жерді қараудың нәтижесі бойынша толық жауапкершілікті
заң тергеушіге жүктейтіндіктен, ол осы тергеу әрекетін жүргізуге мұқият
дайындалып, оны жүргізуге қолайлы барлық жағдайды жасауы тиіс.2.14, 20
Оқиға болған жерді қараудың дайындық сатысы.
Жоғарыда айтылғандай, оқиға болған жердің толық, пәрменді және дұрыс
қаралуы тергеушінің осы тергеу әрекетіне ұқыпты дайындалуына тікелей
байланысты.
Тергеушінің дайындық жұмысы екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезең-
тергеушінің оқиға болған жерге шықпай тұрып , оқиға жөнінде хабар алысымен
жүргізетін дайындық жұмыстары.Бұл кезеңде тергеуші мына төмендегі дайындық
жұмыстарын атқарады:
1. Оқиға жайлы хабар берген адамнан не болғанын біліп алу, полиция
қызметкерлерінің қайсысы оқиға болған жерде бар екенін анықтау, оқиға
болған жер қайда орналасқанын біліп алу.
2. Оқиға болған жерді күзету үшін шаралар қолданылуда ма жоқпа, анықтап
алу. Егер күзетілмеген болса, онда өзі келгенше сол жерді өзгеріссіз сақтап
қалу үшін белгілі бір лауазымды адамдарға, атап айтсақ полиция
қызметкерлеріне нұсқау береді, яғни оқиға болған жерді кең көлемде, оның
шегінен көп аса отырып шеңберге алу және де ол жермен адамдардың, көлік
құралдарының жүруіне тыйым салу; әсіресе мұқият нұсқаулар беру қажет, егер
ауа – райы қолайсыз кезде оқиға ашық далада болса ( мысалы, адам мәйітінің
үстіне күрке құрып қою, оқиға болған жердегі заттар мен іздерді ептеп жауып
қою, бөлме ішінде ауаны желдетуді тыю және тағы басқалары).
3. Оқиға болған жерді қарауға өзімен бірге қатысатын лауазымды адамдарды (
жедел – іздестіру жұмыстарын жүргізетін, соттық- медицина саласы бойынша,
оперативтік- криминалистік қызметі бойынша) мамандарды нақтылап белгілеп,
олардың оқиға болған жерге кешікпей келуіне керекті шара қолданады.
4. Егер оқиға адамдар аз қоныстанған жерде болса, немесе оқиға болған жерге
түн мезгілінде шығу қажет болса (сондықтан айғақ адамдарды табу қыйынға
соғады), онда тергеуші кезекшілік ететін жерден алыс емес жерде тұратын
адамдарды айғақ адам ретінде шақырып алған жөн.
5) Оқиға болған жерді қарағанда қолданылатын криминалистік құрал-
саймандарды және басқа да керекті жабдықтарды дайындайды.
Тергеуші оқиға болған жерге өзі келгенше оны өзгеріссіз сақтап
қалу жөнінде нұсқау берумен қатар полиция қызметкерлеріне қылмыс болған
жерде болып, оны көрген адамдарды анықтау және басқа да жедел- іздестіру
жұмыстарын жүргізуге, егер оқиға болған жерде адамдарға жедел жәрдем
көрсету қажет болса, онда дәрігерлік жедел жәрдем шақыру туралы арнайы
тапсырма береді.
Егер жәбірленушіге денсаулығына зиян келтіріліп, ол емханаға
жеткізілген болса, онда сол емхана жедел- іздестіру бөлімінің уәкілін
немесе учаскелік полиция уәкілін жіберу қажет. 2.4, 557-558
Оқиға болған жерді қарауды тиімді және нәтижелі жүргізу үшін
қажетті криминалистік құрал- саймандармен және арнайы құралдармен
жабдықталған оперативтік топтың сол жерге шығуын дұрыс ұйымдастырудың
маңызы зор. Сондықтан ішкі істердің аудандық ( қалалық) бөлімдерінде тәулік
бойы, үздіксіз тергеу- оперативтік тобының кезекшілігі ұйымдастырылады.
Тергеу- оперативтік топтың оқиға болған жерге шығуын ұйымдастыру
міндеті ішкі істер органы бойынша оперативтік кезекшіге жүктеледі.
Тергеу- оперативтік топтың құрамына тергеуші, жедел- іздестіру
бөлімінің уәкілі, маман- криминалист, қажет болса- кинолог кіреді.
Оперативтік жағдайға, жасалған қылмыстың дәрежесіне байланысты бұл
топтың құрамына өзге полиция қызметкерлеріде кіруі мүмкін.
Барлық жағдайда да оқиға болған жерге тергеу- оперативтік топтың
толық құрамымен шығуын қамтамасыз ету керек.2.31, 254-255
Оқиға болған жерге шығатын тергеу- оперативтік тобын құрғанда
тергеуші осы топ құрамына қандай мамандар кіруі керек екендігін алдын- ала
анықтайды. Егер оқиға болған жерде өлік бар болса, онда қарауға міндетті
түрде соттық- медциналық сарапшы не арнаулы медициналық білімі бар адам
қатысуы тиіс.
Қарауға пайдаланылатын криминалистік құрал- саймандарды
дайындау үстінде тергеуші тергеу чемоданының ішіндегі жабдықтардың толық
болуын, жарамдылығын тексереді. Осындай дайындық жұмыстарын бітірген соң
тергеуші жедел оқиға болған жерге шығуы керек.
Оқиға болған жерге келісімен дайындық сатысының келесі
кезеңі басталады. Бұл кезде тергеуші мына төменгі дайындық жұмыстарын
атқарады:
- полиция қызметкерлерінің және басқа да лауазымды адамдардың баяндауынан
оқиға болған жерде қандай өзгерістер болғанын біліп, егер өзгерістер болса,
олардың қандай себептермен болғанын анықтайды.
- егер адам денсаулығына қарсы қылмыс жасалған болса, онда жәбірленушінің
хал- жағдайын анықтап, керек болса оған жедел дәрігерлік көмек көрсетуге
бағытталған шаралар қолданылады. Егер соттық- медициналық сарапшы
жәбірленушіні емхана жеткізу керек десе, онда соңғыны орнынан көтермей
тұрып, тергеуші сол жәбірленушінің жатқан позасын, оны айналасындағы
объектілермен қамтып бірнеше мәрте фотосуретке түсіру қажет. Жәбірленуші
жатқан орынның дәл, нақты контурын топыраққа сыза отырып, немесе бормен (
егер жатқан жері қатты болса) сызып алу керек. Өйткені кейін, жәбірленушіні
емхана жөнелткен соң, оқиға болған жерді қарау жәбірленушісіз өтеді.
- қылмысты көзімен көрген куәгер адамдарды сұрау арқылы оқиға жөнінде
деректі мәліметтер алады.
- керекті жедел- іздестіру жұмыстарын жүргізу жөнінде полицияға және жедел
– іздестіру органдарының қызметкерлеріне нұсқау береді.
- қарауға қатысатын айғақ адамдарды анықтап, оларды Қазақстан
Республикасының қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 86- бабында көзделген
құқықтары мен міндеттерімен таныстырады, арнайы нұсқау береді. 2.14, 21
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сәйкес,
айғақ адамдар ретінде мына төмендегі адамдарды оқиға болған жерді қарауға
қатыстыра алмаймыз:
- кәмелетке толмағандар
- құқық қорғау органдарының қызметкерлері
- денсаулығында физикалық кемшіліктердің салдарынан айғақ адамның
міндеттерін атқара алмайтындар ( мысалы, көзі нашар көретіндер, құлағы
естімейтін, немесе нашар еститін)
- сауатсыздар
- жазасын өтеп жатқандар, соның ішінде ұсақ бұзақылық жасағаны үшін
әкімшілік қамауға алынғандар.
- сол елді мекенде тұрмайтындар (кейін тергеу барысында немесе сотқа
оларды шақыру қыйынға соғады) 2.37, 132-133
Айғақ адамдардың оқиға болған жерді қарау кезінде зерттелетін объектілер
жайлы мағлұматтары болған жөн.
Оқиға болған жерді қарау барысында айғақ адамдар үнемі тергеушінің
жанында болуы керек және де қандай объектілер табылғанын, зерттелгенін,
қалай бекітілгенін өз көзімен көруі тиіс.
Қажет болса, айғақ адамдардан осы тергеу әрекеті барысында белгілі
болған жәйттерді жария етпеуі жайлы қолхат алынады және де олар осы
мәліметтерді жария етсе, онда Қазақстан Республикасының қылмыстық
Кодексінің 335- бабына сәйкес жауаптылыққа тартылатыны туралы ескертіледі.
- оқиға болған жерді қарауға қатыспайтын бөге адамдарды кетіру
туралы тергеуші полиция қызметкерлеріне нұсқау береді.
- қарау өтетін жағдайды жақсартуға бағытталған шаралар қолданады
( мысалы, қосымша жасанды жарықпен қамтамасыз ету).
- жедел- іздестіру органдарының қызметкерлеріне , қажет болса, арнайы
дайындығы бар, үйретілген итті пайдалану арқылы қылмыскердің ізіне
түсіп, оны ұстауға нұсқау береді.
Сонымен, жоғарыда көрсетілген және де оқиғаның ерекшелігінен туындайтын
басқа да дайындық жұмыстарын бітіріп, тергеуші оқиға болған жерді қарауға
кіріседі.
Оқиға болған жерді жалпы шолып қарау
Бұл кезеңде тергеуші оқиға болған жерді толығымен , жалпы шолып
қарау арқылы осы жерді бағдарлайды. Сондықтан жалпы шолып қарауды бағдарлау
үшін пайдаланылатын әдістің бір түрі деп те санауға болады.
Жалпы шолып қараудың негізгі міндеті- оқиға болған жерді нақтылап
анықтау, ондағы орналасқан жеке объектілерді, олардың ара қашықтығын,
орналасуын, жай- күйін белгілеу. Оқиға болған жерді жалпы аралап, қаралатын
жердің негізгі, түйінді, қарауға күрделі жерлерін алдын ала белгілеу керек.
Оқиғаның түйінді жері дегенге іздердің , заттай дәлелдемелердің негұрлым
көбірек шоғырланған жерлері жатады. Бағдарлау үстінде сонымен қатар
шешілетін сұрақтар мыналар:
- қылмыскер бұл жерге қалай келуі ( кіруі) мүмкін
- оқиғаны қай жерден көруге болады
- қылмыстық әрекеттің ерекшелігіне байланысты қылмыстың ізі қай жерде
қалуы мүмкін
Жалпы шолып қарау арқылы объектілердің орналасуын, олардың ара қашықтығын
және басқа да жағдайларды есептей келіп , тергеуші оқиғаның болу механизмін
болжап, көз алдына елестетіп, болған оқиғаның сұлбасын ойша жасап көруі
керек.
Сондықтан да, осы тұрғыдан алғанда оқиға болған жерді қараудың
бұл сатысы тергеушінің шығармашылық талдауын қажет етеді. Осындай талдаудың
сапасы қараудың және тергеудің дұрыс бағытта болуына тікелей ықпал етеді.
Қараудың бұл стаысында тергеуші объектілерді қарау кезектілігін,
ретін шешіп алады. Криминалистикада қарау , ситуациялық жағдайларға
байланысты, оқиға болған жердің ортасынан не шетінен басталады. Сонымен
қатар оқиға болған жерді сүзе толық алға қарай, бір бағытта қарау әдісі де
қолданылады.
Оқиға болған жерді қараудың шегі бастапқыда жалпы шолып қарауда
анықталады, соңынан ол кеңейтілуі мүмкін. Қараудың шегін анықтап алып,
тергеуші жердің немесе бөлменің барлық учаскелерін жоспарлы түрде
зерттейді. Бұл кездегі мақсат- тергеу үшін маңызы бар заттар мен іздерді
табу.
Қараудың шегіне мыналар кіреді:
- зерттелетін оқиға болған жер немесе заттай дәлелдеме белгілері бар
оқиғамен байланысқан іздер мен заттар
- қылмыс жасар алдында қылмыскердің тұрған жері немесе бөлме
- қылмыскердің оқиға болған жерге келу және кету жолдары
- тергелетін оқиғаға қатысты заттар мен іздер болуы мүмкін бөлме немесе
жер
Оқиға болған жерді қарауда жер учаскелерін сүзіп тексеріп шығу қажет болуы
мүмкін. Бұл іс- әрекетті тиімды өткізу үшін :
а) сүзіліп- зерттелуі тиіс ауданды анықтап алу
б) оған қатысушы адамдарды белгілеп анықтап алу және олардың арасында жер
учаскелерін бөліп беру.
в) қарапайым техникалық құрал- саймандарды ( шанышқылар, грабля, қалта
электфонаригі және тағы басқалары) дайындап қою.
г) сүзіп тексеруге қатысушыларға қандай объектілерді іздеу керек екені
жайлы, өзара байланысты қалай ұстау керек екені туралы нұсқаулар беру
Сүзіп тексеру кезінде ізделетін объектілер табылатын болса, онда тергеуші
объект табылған жерге келіп, тапқан адам мен басқа адамдардың қатысуымен
сол объектіні табылған жерінде қарап тексереді. Оқиға болған жерді қарау
туралы хаттамада мына түрдегі жазба жасалады: оқиға болған жерді сүзіп
тексеру кезінде азамат ... . мына объектілерді тапты ( табылған
объектілерді атап көрсету керек) . Бұл объектілер тергеу үшін маңызды.
Содан соң тікелей сол объектілерді сипаттауға көшеді.
Жер учаскесін сүзіп тексеру оқиға болған жердің элементі болып
табылмайды және оның нәтижесі іс материалдарында анықтама ретінде
ресімделеді.
Жалпы шолып қарау кезінде оқиға болған жерде пайда болуы ешқандай
негізсіз жат , бөгде іздер және қылмыстың болу механизміне қайшы келетін
жағдайларды байқап аңғаруға болады. Мұны криминалистикада негативті
жағдайлар деп атайды. Мысалы,
- оқиға болған жерде мәйіттің денесінде пышақ жарасы бар, бірақ мәйіттің
астында ( жанында) қан өте аз.
- Адам мәйіиі далада табылған, бірақ аяқ киімі жоқ, ал аяғындағы
шұлығының табаны таза және тағы сол сияқты жағдайлар.
Осындай негативті жағдайларды тергеудің кейінгі кезеңдерінде тексеріп
зерттеу арқылы нақты қандай қылмыстың жасалғанын анықтауға болады.
2.14, 23
Осындай әрекеттермен көбінесе қылмыскерлер қылмыстың ізін жасырып
, тергеуді теріс жолға бағыттау үшін басқа бір қылмыстың жасалғандығын
инсценирокалап көрсетеді. Осындай, көбінесе асығыс жағдайда қылмыскер
қателіктер жіберіп , ол жалпы жағдайға қайшы келіп , теріс көрініс ,яғни
негативті жағдай ретінде тергеушінің көзіне түседі. Оларды тексеру арқылы
нақтылы жасалған қылмысты ашуға болады.
Оқиға болған жерді динамикалық (детальдық) қарау сатысы
Жалпы шолып қарау сатысы аяқталған соң оқиға болған жерді
динамикалық ( детальдық) қарау сатысы басталады. Бұл кезеңде оқиға болған
жердегі әр объект бөлшек- бөлшек, жеке- жеке қаралып, зерттеледі. Ол үшін
олардың орны ауыстырылуы мүмкін, төңкеріліп қаралуы мүмкін, қолға алынуы да
мүмкін, яғни әр объект орнына қозғалып, басқа жерге өойылады. Осындай
қозғалмалық әдістер қолданылғандықтан бұл кезеңде қолданылатын әдістерді
серпінді ( динамикалық) әдістер дейді. Бұл кезеңде ғылыми- техникалық
құралдар арқылы әр объектілердегі іздер табылады, бекітіледі және алынады.
Детальдық қараудың кезектілігі оқиғаның сипатына, оның
ерекшелігіне, оқиға болған жердің ерекшеліктеріне байланысты анықталады.
Оқиғаның сипаты мен ерекшеліктеріне байланысты оқиға болған жерде
әртүрлі іздер мен заттар табылуы мүмкін. Олардың барлығын да, ешқайсысына
артықшылық бермей, бекіту қажет. Өйткені, сырт көзбен қарағанда іске еш
қатысы жоқ сияқты мәлімет, кейін іс бойынша барлық дәлелдемелермен кешенді
түрде орасан зор маңызды болуы мүмкін. Сондықтан да оқиға болған жерде
табылған барлық іздер мен заттар толық және нақты бекітілуі тиіс.
Қылмыстың немесе қылмыскердің іздерін, сондай- ақ заттай
дәлелдемелерді табу үшін тек қана тікелей оқиға болған жерді ғана қарап
қоймай, оның маңындағы жерлерді де, оны қоршаған ортаны қарап тексеру
керек. Бұл кезде ғылыми- техникалық құралдарды максимальды түрде
пайдаланған жөн, сондай-ақ маманның, қажет болса- жәбірленушінің де
көмегін пайдалану керек.
Іздер қылмыскердің белгілі бір объектілерге тікелей әсер ету
нәтижесінде ( қолдың, аяқтың, тістің, қанның іздері), қолданылған қылмыс
құралының іздері ( бұзып кірудің, атудың және тағы сол сияқтылар), көлік
құралының әсер етуінен пайда болуы мүмкін. Сонымен қоса, оқиға болған жерде
жәбірленушінің де, басқа адамдардың іздері қалуын ескеру керек.
Оқиға болған жерде алуан түрлі заттар да табылуы мүмкін:
- қылмыскердің биологиялық қасиеттерін ( еркешеліктерін) анықтайтын.
Мысалы, оның шашы.
- Нақты бір адамға тиесілі екендігін сипаттайтын объектілер. Мысалы, бас
киімі, кілттері, әртүрлі құжаттары және тағы басқалары.
- Қылмыс жасау құралдары ( пышақ, лом тағы сол сияқты)
- Пайдаланылған көлік құралдарының немесе тасылған жүктің бөлшектері
- Қылмыскер лақтырып жіберген, немесе түсіріп алған ұрланған заттар
- Шыны сынықтары және тағы басқалары.
Мысалы: Өскемен қаласында Ушанов атындағы көше, № 97 үйдің, 21 пәтерінде
ұрлық жасалды деп ішкі істер органдарына келіп түскен хабар бойынша оқиға
болған жерді қарау кезінде тергеуші еденге төселген паластың бір бұрышы
қайырылып жатқанын байқаған. Сол қайырылған жерді түзеткенде, ашық түсті
металдан жасалған домалақ мөр табылған. Мөрде қолдың іздерін іздеп болған
соң, тергеуші жәбірленушіден оның осындай мөрі барма жоқпа сұраған.
Жәюірленуші дереу өзінің мөрін алып шығып , тергеушіге көрсеткен. Содан соң
тергеуші мөрдің таңбасын қағазға басқанда, жәбірленуші бұл мөрдің иесін
жақсы білетінін, қайда тұратынын айтқан. Дереу тергеуші жәбірленушімен
бірге сол мекен- жайға жедел- іздестіру қызметкерлерін жіберген. Соның
нәтижесінде оқиға болған жерді қарап бітпей тұрып, осы қылмыс ізін суытпай
ашылған. Ұрланған заттар жәбірленушіге толық қайтарылған.
Оқиға болған жерде табылған заттар мен іздер қылмыс жасауға қанша
адам қатысқаны туралы, олардың сыртқы пішіні жайлы ( бойы, дене пішіні,
шашының түсі және тағы басқалары) , олардың қайда кеткені туралы мәліметтер
бере алады. Осылардың ішіндегі аса маңыздысы- қолдың іздері . Қолдың іздері
бойынша сол ізді қалтырған адамды сәйкестендіруге
( идентификациялауға) болады.
Оқиға болған жерде табылған аяқтың іздері бойынша шамалап сол
адамның бойын, ер адам қалтырдыма әлде әйел адам ба анықтауға болады.
Оқиға болған жерді қараудың нәтижесін бекіту сатысы.
Оқиға болған жерде объектілерді зерттеп болған соң, тергеуші осы
тергеу әрекетінің нәтижесін бекіту сатысына көшеді.
Бұл сатыда тергеуші:
- оқиға болған жерді қарау туралы хаттама толтырады, кескін- сызбалар
жасайды
- қажет болған жағдайда адам мәйітінің қолының іздерін алады және
мәйітті мүрдехана жөнелтеді.
- Оқиға болған жерде табылған және алынған заттарды орамға орайды
- Осы тергеу әрекетіне қатысушылардан келіп түскен арыздар мен
ұсыныстар бойынша шаралар қолданады.
Оқиға болған жерді қараудың өту барысын және нәтижесін бекітудің тәсілдері
жалпы және жеке болып екіге бөлінеді. Бекітудің жалпы тәсілі дегеніміз-
оқиға болған жердің жалпы көрінісін толық көлемде бекіту болса, жеке тәсілі-
қарау үстінде табылған іздердің үлгісін алу және заттай дәлелдемелерді
бекіту.2.14, 27
Жеке бекіту амалдары жалпы бекітумен қамтылатын болғандықтан ,
бұл жұмыста оқиға болған жерді бекітудің жалпы түрлері қаралады.
Оқиға болған жерді бекітудің ең негізгі және заңда нақтылап
көрсетілген түрі- хаттама жазу. Хаттаманы толтыру үстінде анықталған барлық
жағдайлар , табылған және алынған іздер , заттай дәлелдемелер толық,
объективті түрде белгілі бір кезекпен жазылуы тиіс.
Хаттама үш бөлімнен тұрады:
- кіріспе бөлімі
- бейнелеп жазу бөлімі
- қорытынды бөлімі
Кіріспе бөлімінде оқиға болған жердің қай күні және қай уақытта,
кімдердің қатысуымен қаралғандығы, оқиға болған жердің мекен- жайы немесе
орналасқан жері, қаралған объектілер, оқиға болған жер қандай жағдайда
қаралғандығы туралы мәліметтер жазылады.
Бейнелеп жазу бөлімінде қаралатын жердің ерекшелігі, үй( пәтер)
болса неше бөлмеден тұратыны, бөлмелердің орналасуы, есігінің қай жақта
екендігі, терезелердің қай қабырғаға қондырылғандығы және тағы басқа
ерекшеліктері толық жазылады. Қаралған объект сол қаралу ретімен хаттамаға
тіркеледі. Қарау кезінде табылған іздер , заттай дәлелдемелер табылған
жері, осы объектілердің нысаны, өлшемі, жай- күйі хаттамаға толық
сипатталып жазылуы қажет. Егер көзге көрінбейтін іздерді іздеп табуға
арнайы әдіс, құрал- саймандар қолданылған болса, оларда хаттамаға міндетті
түрде енгізіледі.
Қорытынды бөлімінде оқиға болған жерді қарау кезінде қандай заттай
дәлелдемелер алынғаны, осы хаттамаға қандай қосымша бекіту әдістері
қолданылғаны көрсетіледі. Мысалы, оқиға болған жердің сызбасы жасалып,
немесе объектілер фотосуретке түсіріледі. Егер оқиға болған жерде адам
мәйіті табылса, онда оны қай мүрдеханаға жөнелтілгені хаттамада жазылуы
тиіс. Хаттаманың соңғы жағында қарауға қатынасқан адамдардан наразылық
немесе тілек- өтініштердің түскен- түспегендігі көрестіледі.
Хаттамаға қосымша оның кей жерлерін нақтылап көрсету үшін, оқиға
болған жердің кестесі сызылады. Кестеде оқиға болған жердің жалпы көрінісі
түсіріліп, ондағы әр объектінің орналасуы, олардың ара қашықтығы кестелі
түрде бейнеленеді. , кестеде оның белгілі өлшем көлемі ( масштаб), оңтүстік
не солтүстік бағыты көрсетіледі.
Оқиға болған жердің жалпы көрінісін және ол жердегі жеке
объектілердің орналасуын иллюстрациялап , нақтылап көрсету үшін қарау
кезінде арнайы сот- фотографиясының әдістерін қолдану арқылы бұл жер
фотосуретке түсіріледі. Бағдарлап және жалпы шолу әдістерімен оқиға болған
жердің көрінісі толық қамтылып түсірілсе, түйінді және бөлшекті әдістермен
жеке объектілер, іздер, заттай дәлелдемелер түсіріледі. Осындай әдістермен
алынған фотоқұжаттар хаттамаға қосымша ретінде тіркеледі. Қарау кезінде
қолданылған бекітулердің бәрі міндетті түрде хаттамада көрініс табуы
тиіс.2.4, 340
Оқиға болған жерді қарауды аяқтай отырып, тергеуші жүзеге
асырылған іс- әрекеттердің толықтығына және нәтижелілігіне критикалық баға
береді десекте болады.
Осы тергеу әрекетінің маңыздылығын түсіне отырып, тергеуші үнемі
есінде мынаны ұстауы керек- оқиға болған жерді қарау барысында алынған
мәліметтер іс бойынша басқа дәлелдемелермен бекітілмеген болса, онда олар
істі іс жүзінде шешуге жеткіліксіз.
Сонымен, оқиға болған жерді қарау кезінде алынған дәлелдік
ақпараттарды бекіту барысында жалпы криминалистикада қолданылатын дәлелдік
ақпараттарды бекіту нысандарының барлығы да пайдаланылады. Олар мыналар:
1. Вербалдьдық бекіту ( хаттамада жазу арқылы бекіту)
2. Графикалық бекіту ( сызба, кескіндер жасау)
3. Бейнелеп көрсету ( фотосуретке, бейнетаспаға жазу)
4. Заттай бекіту ( заттай дәлелдемелерді алу) 2.4, 560-561
Енді осы нысандарға жеке- жеке тоқталсақ, вербальдық бекіту жайлы
жоғарыда айтылған.
Оқиға болған жерді қарау кезінде алынған дәлелдік ақпараттарды графикалық
бекіту
Графикалық бекіту кезінде, жоғарыда көрестілгендей, сызба,
кескіндер жасалады.
Оқиға болған жердің сызба-жоспары дегеніміз- шартты белгілерді
пайдалана отырып, белгілі бір масштабта, тік бұрыш проекциясында оқиға
болған жерді кескіндеп бейнелеу.
Сызба- жоспар жасаудың негізгі мақсаты- оқиға болған жерді
иллюстрациялап бейнелеу. Ол оқиға болған жерді қарау туралы хаттамаға
түсіндірме рөлін атқарады. Жоспар қылмыс жасалған немесе анықталған жерді,
оның аумағын, шегін, сондай- ақ осы жерде заттар мен табылған іздердің
орналасуын көрсетеді.
Оқиға болған жерді қарау хаттамасы сияқты, сызбағада белгілі бір
талаптар қойылады. Бұл талаптарды сақтау, орындау міндетті:
- оқиға болған жердің сызбасы нақты шындықты дәлме- дәл бейнелеуі тиіс.
- ол оқиға болған жерді қарау хаттамасын жасаған адаммен жасалуы тиіс және
де тиісті деректері ( реквизиттері) болуы керек.
- сызба сол оқиға болған жерде жасалуы керек, немесе ерекше жағдайда сол
жерде жасалған кескіндеме бойынша жасалауы тиіс
- сызба жасауда жалпыға танымал, түсінікті шартты белгілер пайдалану керек
- масштабта барлық кішірейтілген өлшемдер сақталуы керек және онда оқиға
болған жердегі барлық объектілер қамтылатын болуы тиіс
- іс үшін маңызы жоқ детальдармен сызбаны толтырып қоюға болмайды.
Оқиға болған жердің сызбасының міндетті реквизиттері мыналар:
масштаб немесе негізгі өлшемдер, оңтүстік пен солтүстік батыс пен шығыстың
көрсетілуі, қолданылған шартты белгілердің түсіндірмелері, сызбаны жасау
күні, тергеуші мен айғақ адамдардың қолдары.
Сызба масштабпен бе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Оқиға болған жерді қараудың жалпы жағдайлары
1.1. Оқиға болған жерді қарау түсінігі және оның мәні
1.2. Оқиға болған жерді қараудың міндеттері
1.3. Қарау объектілері
2. Оқиға болған жерді қарауды жүзеге асыру
2.1. Оқиға болған жерді қараудың процессуалдық тәртібі мен тактикасы
2.2. Оқиға болған жерді қарау тәсілдері
2.3. Оқиға болған жерді қараудың әдістері мен түрлері
2.4. Оқиға болған жерді қарау барысында қылмыс жасау уақытын анықтау
2.5. Оқиға болған жерді қарау кезінде криминалистік болжаулар ұсыну
2.6. Оқиғаның мән- жайына байланысты оқиға болған жерді қараудың
ерекшеліктері
3. Оқиға болған жерді қараудың психологиялық негіздері
3.1. Қарап тексерілетін объектілердің дәлелдік маңызын анықтау бойынша
тергеушінің іс- әрекетінің психологиялық құрылымы
3.2. Тергеушінің ой- санасында заттай дәлелдеменің тұтас бейнесінің
қалыптасуы
4. Оқиға болған жерді қарау барысында туындайтын кейбір проблемалар
4.1. Айғақ адамдардың қатысу мәселелері
4.2. Оқиға болған жерді қарау туралы хаттаманың сапалы болуы
4.3. Оқиға болған жерді қарау барысында дәлелдемелерді іздеп табу мен
бекіту кезіндегі орын алатын кемшіліктер.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қылмыстар белгілі бір жағдайларда және уақыты аралығында жасалады.
Қылмыстар әртүрлі және де қылмыскердің әсер ететін ортада әртүрлі, сондай-
ақ жасалған қылмыстың салдары да әртүрлі болады.
Оқиға болған жерді қараудың жалпы міндеті осы өзара байланыстарды
анықтау болып табылады, яғни оларды анықтай отырып, іс бойынша барлық
мәліметтердің жинағы бойынша нақты белгілі бір жерде не болды деген сұраққа
жауап беру.
Тергеулік қараулардың мақсаты дәлелдемелерді тауып оларды зерттеу
болып табылады. Қарау барысында жиналған дәлелдемелер негізінде тергеуші
анықталатын жағдайдың сипаты, қылмысқа қатысушылар жайлы,қылмыскердің және
дәлелдік маңызы бар ұрланған заттардың жасырылған жері туралы, қылмыстың
салдары және тағы басқалары жайлы болжаулар ұсынады. Сонымен қоса
тергеулік қарап тексеру барысында қылмыс жасауға себеп болған мән- жайлар
анықтау мақсаты да қойылады. Көпшілік жағдайда тергеулік қарап тексеру өзге
іс- әрекеттер арқылы алынбайтын нақты мәліметтер жиналатын құрал болып
табылады. Мысалы, оқиға болған жерді қарау нәтижесінде тергеуші өз көзімен
оқиға болған жерді көре отырып, қоршаған ортамен байланыстағы жағымсыз мән-
жайлар жайлы ақпараттар жинайды. Сондықтан да оқиға болған жерді қарау өзге
тергеу іс- әрекеттерімен алмастырылмайтын іс- әрекет болып табылады,
өйткені оқиға болған жердегі әртүрлі объектілерді тергеушінің өз көзімен
көруін жауап алумен, немесе тергеу экспериментін жүргізу үшін оқиға болған
ортаны, жерді жасанды түрде келтірумен алмастыруға болмайды.Тергеу әрекеті
ретінде оқиға болған жерді қарау тергеу барысында анықталатын ақпараттарды
жинаудың маңызды құралы болып табылады. Бұл ақпараттар тергеуші
оқиға болған жерді қарау кезінде қарап тексеретін дәлелдемелерде, сондай-ақ
қарауға даярлану мен оны өткізу кезінде алынатын мәліметтерде болдады.
Қарау барысында алынған ақпараттар дәлелдік сипатта болады, және де
дәлелдеуді жүзеге асыру үшін тергеушімен қолданылады; олар процессуалдық
емес қайнар көздерден де алынуы мүмкін, бірақ бұл жағдайда олар тек қана
тергеуші криминалистік болжаулар ұсынғанда бағыт беруші ретінде ғана
қолданылады. Бірақ тергеулік қарау ретінде оқиға болған жерді қараудың
нәтижесі барлық жағдайда да ақпараттар алу, оларды жинау болып табылады.
Жалпылама алсақ, оқиға болған жерді қарау көп қырлы болғандықтан,
бір дипломдық жұмыста осы аса маңызды тергеу әрекетінің барлық қыр- сырын
толық ашып жеткізу мүмкін болып табылмайды. Сондықтан біз осы дипломдық
жұмыста мына көрсетілген мәселелерге ғана тоқталамыз: оқиға болған жерді
қарау түсінігі және оның маңызы, оқиға болған жерді қарау тактикасының
жалпы жағдайлары, сатылары, оқиға болған жерді қараудың өту барысы мен
нәтижесін бекіту, сондай- ақ тергеу тәжірибесінде кездесетін неғұрлым қиын
да ауыр істер бойынша оқиға болған жерді қараудың ерекшеліктері.
Аталмыш терегеу әрекетінің қылмыстық іс бойынша соттық іс жүргізуде
шындықты анықтау үшін қандай маңызы бар деген гипотеза ұсынылды.
Сонымен, осы дипломдық жұмысты орындамас бұрын біз алдымызға мына
мақсаттарды қойдық:
- қылмыстық іс бойынша шындықты анықтау үшін оқиға болған жерді қараудың
маңызын анықтау
- тергеу тәжірибесінде орын алатын кейбір елеулі кемшіліктерге назар
аудару, оларды болдырмау мақсатында нақты ұсыныстар жасауға талпыныс
жасау
Аталмыш мақсаттарға жету үшін мына міндеттер белгіленді:
- оқиға болған жерді қарау түсінігі және оның маңызы,
- оқиға болған жерді қарау тактикасының жалпы жағдайлары, сатылары,
- оқиға болған жерді қараудың өту барысы мен нәтижесін бекіту,
- тергеу тәжірибесінде кездесетін неғұрлым қиын да ауыр істер бойынша
оқиға болған жерді қараудың ерекшеліктеріне талдау жасау.
Анықталған міндеттерді орындау үшін мына нормативтік- құқықтар актілер
мен арнайы оқу құралдарына талдау жасалды: Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу Кодексі,
А.Я. Гинзбург Осмотр места происшествия. Освидетельствование, П.П.
Ищенко Специалист в следственных действиях, Қ.А. Мәми және А.П. Жукенов
Қылмыстық істер бойынша Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының соттық
тәжірибесі және тағы басқалары.
Бұл дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып оқиға болған жерді
қараудың қылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудағы рөлі табылады. Ал
зерттеу пәні болып - жедел түрде өткізілуі тиіс және міндетті тергеу
әрекеті болып табылатын оқиға болған жерді қараудың процессуалдық тәртібі
мен тактикасы, сондай- ақ кейбір қылмыстардың түрлері бойынша осы тергеу
әрекетін жүргізу кезінде жеке объектілерді қараудың ерекшеліктері және
тергеу тәжірибесінде орын алатын кемшіліктер мен оларды болдырмау шаралары
табылады.
Дипломдық жұмысты орындау кезінде мына төмендегі көрсетілген
зерттеу әдістері қолданылды:
- диалектикалық әдіс
- жалпы- ғылыми және нақты – ғылыми әдістер
- салыстырмалы- тарихи әдіс
- салыстырмалы- құқықтық әдіс
- анализ және синтез әдістері
- мәліметтерді сатистикалық өңдеу әдісі, және тағы басқалары.
Жоғарыда көрсетілгендерге қоса осы дипломдық жұмысты орындау барысында
Шығыс Қазақстан аумағы бойынша қылмыстық істер бойынша оқиға болған жерді
қараудың тергеулік тәжірибесін жинақтауға талпыныс жасалады.
1. Оқиға болған жерді қараудың жалпы жағдайлары
1.1. Оқиға болған жерді қарау түсінігі және оның мәні
Оқиға болған жерді қарау дегеніміз- іздерді, заттай
дәлелдемелерді іздеп табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге
бағытталған, сонымен қатар жасалған қылмыстың мән- жайын, оның болу
механизмін анықтау мақсатымен кідіртпей өткізілетін, заңда көрсетілген
тергеу әрекеті.
Бастапқы тергеу әрекеттері жүйесінде оқиға болған жерді қарау неғұрлым
маңызыды және алдыңғы қатардағы орын алады. Өйткені оқиға болған жерде
жасалған қылмыстың іздері қалуы және қарау барысында олардың табылуы ғана
орын алып қоймай, оқиға болған жердің өзінің күрделі болуы, оқиғаның мән-
жайларының да күрделі, қиын болуы мүмкін. Оқиға болған жерді қарау кезінде
осы аталған жағдайлардың арасында себептік салдар мен кеңістіктік- уақыттық
байланыс та анықталуы мүмкін, сондай-ақ бұл тергеу әрекетінің бір
ерекшелігі болып жиналған ақпараттардың өте мардымсыз(азғана) болуы
табылады. Сонымен қоса оқиға болған жерді қарау кезінде тергеуші танудың
алуан түрлі нысандары мен әдістерін қолданады. Олар тергеудің бағытын
анықтауға және болған оқиғаның нақты сипатын анықтауға бағытталған.
Ұйымдастырушылық, тактикалық және өзге де шаралардың кең ауқымда,
танудың көптеген нысандары мен әдістерін қолдану оқиға болған жерді
қараудан басқа, өзге тергеу әрекеттерінде кешенді түрде қолданыс таппайды.
Осы факторлардың болуы оқиға болған жерді қарауды тергеушінің ерекше іс-
әрекеті қатарына жатқызады, оның дербестік сипатын белгілейді және де оны
өзге тергеу әрекеттерінен, соның ішінде тергеулік қараулардың басқа
түрлерінен, ерекшелейді.
Оқиға болған жерді қараудың маңыздылығына және қажеттілігіне
осыдан 100 жылдан астам уақыт бұрын орыстың процессуалисі Я.И. Барышев
назар аударған және де егер зерттелетін қылмыстық істе, болашақ сот
үкіміне әсер етуі мүмкін, қарап тексерілуі тиіс сыртқы белгілер мен іздер
болса оқиға болған жерді қарау міндетті түрде өткізілуі тиіс екенін
ұсынған.
Қылмыстар белгілі бір жағдайларда және уақыты аралығында жасалады.
Қылмыстар әртүрлі және де қылмыскердің әсер ететін орта да әртүрлі, сондай-
ақ жасалған қылмыстың салдары да әртүрлі болады.
Көптеген ғалым- заңгерлердің пікірінше,жасалған қылмыстың іздері
табылған жер учаскесі немесе бөлмелер оқиға болған жер деп саналады.
Сонымен қоса бұл анықтамада қылмыс нақты сол іздер табылған жерде де немесе
басқа жерде де жасалуы иүикін деген тұжырымды да сезуге болады.
Е. Жөкішевтің пікірінше, оқиға болған жер дегеніміз-
қылмыстың жасалған жері және де осы қылмыстың іздері табылған ашық алаң,
пәтер, жеке үй және басқа да объектілер 2.13, 18-19
Біз сонымен осы соңғы тұжырыммен толық келісе аламыз.
Оқиға болған жерден қылмыс жасалған жерді ажырата білу қажет.
Қылмыс жасалған жер деп нақты қылмыстық іс- әрекет жасалған немесе
қылмыстық нәтиже болған ауданды ( аумақты) айтамыз.
Егер қылмыс басқа жерде жасалып, оның іздері мүлдем басқа жерде
табылса, онда қылмыс жасалған жерде бар, оқиға болған жерде бар болып
табылады. Ал егер қылмыс нақты оның іздері табылған жерде жасалса, онда
қылмыс жасалған жер мен оқиға болған жер қабаттасады.
Оқиға болған жерді қарауға кірісе отырып, тергеуші, осы жерде
жасалған іс- әрекет қылмыс болып табыла ма жоқпа, ал егер тіпті қылмыс
болып табылғанның өзінде нақты осы жерде жасалды ма жоқпа әлі білмейді.
Анықтауды талап етуші уақиғаның іздерінің табылуы барлық жағдайда да оқиға
болатындықтан, бұл іздердің табылған жері оқиға болған жер болып, ал бұл
жерді қарап тексеру- оқиға болған жерді қарау болып табылады
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, оқиға болған жер мен
анықталуы тиіс қылмыс арасында үзіліссіз байланыс бар деп айтуымызға
болады. Оқиға болған жер шегінде бұл байланыс мына төменгі жағдайлармен
байқалады:
а) Оқиға болған жерде қалып қойған немесе сол жерде табылған
қылмыс құралдарымен қылмыс жасалған
б) Нақты осы жердегі объектілердің біріне қылмыстық іс- әрекет
бағытталған
в) Оқиға болған жердегі заттарда қылмыскердің әсер етуінің іздері
қалуы немесе сол оқиға болған жерде қылмыскердің заттары қалуы мүмкін.
г) Қылмыс нақты осы қоршаған ортада жасалды, бірақ қылмыс
жасалуына байланысты бұл ортада елеулі өзгерістер болған жоқ.
1.2. Оқиға болған жерді қараудың міндеттері
Жоғарыда оқиға болған жерге берілген анықтамада оқиға болған жерді
қараудың міндеттері де көрсетілген десек те болады. Атап айтқанда, оқиға
болған жерді қарау кезінде іздер, заттай дәлелдемелер белгілі бір
криминалистік әдістер мен тәсілдер, арнайы құрал- саймандарды пайдалану
арқылы ізделіп, зерттелуі, бекітілуі керек. Сонымен қатар, объектілердің
орналасуы және жалпы жағдайы бойынша қылмыстың мән- жайы жөнінде деректі
мәліметтер алу қажет. Оқиға болған жерді қарау кезінде табылған заттай
дәлелдемелер, іздер арқылы қылмыстың механизмін, қылмыс жасау әдісін
анықтауға, қылмысты жасауға қатысқан адамдар жөнінде және істің басқада мән-
жайлары жөнінде өте керекті мәліметтер жиналады. Бұған тек қана оқиға
болған жерді кідіртпей, тез арада қараған жағдайда қол жеткізуге болады.
Сонымен, оқиға болған жерді қарау кезінде іс бойынша маңызы бар
мән- жайларды жиынтық күйінде анықтай отырып мына сұраққа жауап беруге
болады: бұл жерде не болды?
Оқиға болған жерді қараудың жалпы міндеттерін бірнеше жеке
міндеттерге бөлуге болады: оқиға болған жердің жай- күйін зерттеу және
бекіту; қылмыскердің қоршаған ортаға әсер етуінің сипатын анықтау;
қылмыстың және қылмыскердің іздерін іздер- табу және бекітіп- алу;
қылмыскерді және оның ниетін анықтау; қылмысты жасауға себеп болған мән-
жайларды анықтау; келесі тергеулік немесе жедел іздестіру әрекеттерін
жүргізу үшін қажетті мағлұматтар алу.
1.3. Қарау объектілері
Оқиға болған жерді қарау кезінде зерттелуі тиіс объектілер мыналар:
а) болған оқиғамен байланысқан жер, яғни жер учаскесі немесе бөлме
б) оқиға болған жердің жай- күйі
в) адам мәйіті
г) қылмыстың және қылмыскердің іздері
д) оқиға болған жердегі өзге де заттар немесе құжаттар
Оқиға болған жерді қарай отырып, тергеуші оның шегі мен орналасқан
жері туралы, бөлменің неге бейімделгені жайлы немесе жер учаскесінің сипаты
туралы ақпарттар алады.
Оқиға болған жер мен оның жай- күйін қарап тексеру мына төменгі
мәліметтерді зерттеу және бекіту болып табылады:
1) жердің рельефі, оқиға болған жердің шынайы және жасанды
(мөлшермен) шекаралары
2) бөлменің сипаты мен орналасуы, оған жалғанған құрылыстар,
оларға апаратын жолдар, сондай-ақ кедергілер
3) оқиға болған жердегі заттардың кеңістіктегі орналасуы, олардың
бір- біріне қатысты орналасуы және арақашықтықтары
4) заттардың қолданылуы мақсаттары тұрғысынан қарағанда орналасуы
және олардың қалыпты жағдайда қолданылуына байланысты орналасуы
5) жасалған қылмыстың және қылмыскердің іздері
6) белгілі ортаға қажетті ( тиісті) заттар мен іздердің болмауы
7) нақты осы ортаға жат заттардың болуы және олардың табылуы.
2.4,555-556
Қарауға жататын объектілер мен олардың зерттелу дәрежелері әр
нақты жағдайда нақты мән- жайлармен анықталады.
Оқиға болған жерде адам мәйітін қарап- тексерумен тергеуші әртүрлі
санаттағы қылмыстарды тергеу барысында кездесіп отырады ( бандитизм, кісі
өлтіру, өзін- өзі өлтіру, көлік апаттары және тағы басқалары). Адам мәйіті
оқиға болған жерді қараудың орталық объектісі болып табылады. Бірақ, бұл
дегеніміз барлық жағдайда да оқиға болған жерді қарауды алдымен адам
мәйітінен бастау керек деген емес, адам мәйітін тергеуші аса назар аудара
отырып, мұқият қарауы тиіс.
Қарап- тексеруде соттық- дәрігерлік сарапшының немесе өзге де
дәрігердің қатысуы тергеушінің оқиға болған жерді қараудағы басшы рөлін
жоққа шығармайды. Тергеуші барлық жағдайда да оқиға болған жерді қарауда
басшылық етеді. Соттық- дәрігерлік сарапшы, соттық медицинаның арнайы
сқрақтары бойынша тергеушінің кеңесшісі бола отырып, тергеушінің жоспарымен
және оның басшылығымен жұмыс істейді. Соттық- дәрігерлік сарапшының қатысуы
тергеушіні адам мәйітін өзі жеке қараудан босатпайды. Адам мәйітін
қарау, оқиға болған жерде табылған заттар мен құжаттарды қарау сияқты,
басқа да объектілермен кешенді түрде қарап тексерілуі тиіс. Оқиға болған
жерді қараудың маңыздылығына заң шығарушының да көзқарасы дәлел бола алады.
Бұл тергеу әрекеті қылмыстық іс қозғалғанға дейін де жүргізілуі мүмкін,
яғни ол көпшілік жағдайда қылмыстық істі қозғау туралы мәселені шешудің
бастаушысы болып табылады. Оқиға болған жерді қарауда табылған заттар мен
құжаттарды жедел түрде сол жерде қарап- тексеру олардың қасиеттерін,
белгілерін және жай- күйін дер кезінде бекітуге кепілдік береді. Тек ерекше
жағдайда ғана, егер бұл заттар мен құжаттарды табылған жерінде қарап-
тексеруге тиісті жағдай болмаса, осы жалпы ережеден ауытқуға жол беріледі.
Оқиға болған жерді қарауда мына төменгі мән- жайлар анықталуы
мүмкін:
1. Қылмыстың субъектісі
а) қылмыс жасауға қатысушылардың саны
б) мөлшермен қылмысқа қатысушылардың жасы
в) олардың физикалық қасиеттері
г) денсаулық жағдайы
д) қылмыс жасаған адамдардың әдеттері
е) олардың белгілі бір дағдыларының болуы
ж) кәсібі
з) қылмыс жасаған адамдардың психикасын сипаттайтын деректер
2. Қылмыстың объектісі
а) қылмыстық қол сұғушылық неге бағытталған
б) қылмыстың тікелей құралы не болып табылады
в) жәбірленушінің физикалық және психикалық ерекшеліктері ( егер
қол сұғушылық жеке адамға қарсы бағытталған болса)
г) құралдардың ерекшеліктері, олардың тектес және дербес белгілері
( егер қол сұғушылық заттарға бағытталған болса).
3. Қылмыстың объективтік жағы
а) қылмыс жасау уақыты
б) қылмыс жасау тәсілдері
в) қылмыскерлердің оқиға болған жердегі әрекеттері
г) қылмыс жасауға итермелеуші мән- жайлар
д) жасалған қылмыстың салдары
е) қылмыскерлердің іс- әрекеттері мен қылмыстың салдары (
нәтижесі) арасындағы себептік байланыстың болуы
4. Қылмыстың субъективтік жағы
а) қылмыстық іс- әрекет қасақана жасалдыма немесе абайсыздама
б) қылмыскердің ниеті мен мақсаттары
Сонымен қоса, оқиға болған жерді қарау барысында қылмыс жасауға
ықпал еткен мән- жайларды да анықтауға болады.
Оқиға болған жерді қараудың негізгі принциптері:
- заңдылық, яғни оқиға болған жерді қарау Қазақстан Республикасының
қылмыстық іс жүргізу Кодексінің нормалары талаптарына қатаң сәйкес
жүргізілуі тиіс.
- оқиға болған жерді қараудың уақтылығы,яғни оқиға болған жерді қарау
қажеттілігі туындай салысымен оны дереу түрге жүргізу.
- Оқиға болған жерді толық қарау,оқиға болған жерде табылған заттар мен
құжаттар, іздер мұқият толығымен зерттеліп, хаттамада және оған
тіркемелерде тиісті түрде бекітілуі тиіс. Оқиға болған жерді қараудың
толықтылығына және жан- жақтылығына тергеушінің шыдамдылығы, жан-
жағын тез бағдарлай білу және өз назарын бөгде нәрселерге бұра
бермейтін қасиеттері кепіл бола алады. Асығыстық таныта немесе толық
емес қараулар қылмыстық істі тергеуге көмегін тигізбейді, керісінше-
кедергі келтіреді.
- Оқиға болған жерді қараудың жоспарлылығы, яғни оқиға болған жерде
тергеушінің іс- әрекетінің кезектілігін дұрыс анықтай білуі.
- Оқиға болған жерді қараудың объективтілігі, яғни табылған заттар мен
іздер тергеуші ұсынған болжауларды дәлелдейме, немесе керісінше жоққа
шығарама соған қарамастан, олар зерттеліп, тиісті түрде бекітілуі
тиіс. Тергеуші оқиға болған жерде табылған заттар мен іздерді
ешқандайда артықшылықтар бермей, барлық ұсынылған болжаулар негізінде
жүргізуі керек. Сонымен қоса, тергеуші оқиға болған жерді қарау
хаттамасында ешқандайда қорытынды жасауына, немесе әртүрлі күдік
білдіруіне болмайды.2.4, 555-556
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 221- бабына
сәйкес, оқиға болған жерді қараудың мақсаттары мынадай:
а) тергеушінің немесе анықтау жүргізетін тұлғаның оқиға болған
жердің жай- күйін, анықталатын оқиғаның сипаты мен мән- жайларын анықтау
мақсатында, тікелей зерттеуі
б) қылмыстың іздері мен өзге заттай дәлелдемелерді іздеп табу,
оларды бекіту, алу және бағалау
в) оқиғаның мезанизмі, оған қатысушылар, қылмыс жасалған уақыт,
қылмыскердің жеке басы және тағы басқалары туралы жалпы және жеке болжаулар
ұсыну үшін бастапқы ақпараттар жинау
г) жедел іздестіру шараларын ұйымдастыру үшін мәліметтер алу
1.2,132
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, оларды негізге ала
отырып, оқиға болған жерді қарау дегеніміз- іздерді, заттай дәлелдемелерді
іздеп табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге бағытталған, сонымен
қатар жасалған қылмыстың мән- жайын, оның болу механизмін анықтау
мақсатымен кідіртпей өткізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті.
2.14, 19
2. Оқиға болған жерді қарауды жүзеге асыру
2.1. Оқиға болған жерді қарау тактикасы
Оқиға болған жерді қарау тактикасының негізінде қарауды жоспарлы,
жан- жақты, мұқият жүргізу ережесі жатыр.
Оқиға болған жерді қарау тактикасы жалпыламадан жекешеге көшу
принципінде құрылады. Бастапқы кезде тергеуші оқиға болған жерді жалпы
шолып шығып, содан соң ғана оның детальдарын қарауға кіріседі. Бұл тәртіпті
бұзу үлкен шатасуларға әкеліп соғуы мүмкін. Мысалы, оқиға болған жерге келе
салысымен тергеуші өз назарын жеке бір детальдарға аударып, заттарды қозғай
бастады, мәйіттің қалтасындағы заттарды оның жатқан позасын өзгерте отырып
қарады делік. Соның нәтижесінде кейбір детальдар назардан тыс қалып қоюы
мүмкін және де оқиға болған жердің жай- күйінің жалпы бейнесі жоғалады;
яғни не, қай жерде, қалай жатты анықтау мүмкін болмай қалады.
Сондықтан, осындай келеңсіз жағдайға душар болмас үшін, оқиға
болған жерді қараудың тактикасы мына төменгі төрт сатыдан тұрады:
1) дайындық сатысы
2) статикалық (жалпы шолып қарау) сатысы
3) динамикалық (детальдық) қарау сатысы
4) қараудың нәтижелерін бекіту сатысы
Осы сатыларды дәл, нақты сақтау оқиға болған жерді қараудың
толықтығына және жоғары нәтижесіне кепілдік береді.
Оқиға болған жерді қараудың нәтижесі бойынша толық жауапкершілікті
заң тергеушіге жүктейтіндіктен, ол осы тергеу әрекетін жүргізуге мұқият
дайындалып, оны жүргізуге қолайлы барлық жағдайды жасауы тиіс.2.14, 20
Оқиға болған жерді қараудың дайындық сатысы.
Жоғарыда айтылғандай, оқиға болған жердің толық, пәрменді және дұрыс
қаралуы тергеушінің осы тергеу әрекетіне ұқыпты дайындалуына тікелей
байланысты.
Тергеушінің дайындық жұмысы екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезең-
тергеушінің оқиға болған жерге шықпай тұрып , оқиға жөнінде хабар алысымен
жүргізетін дайындық жұмыстары.Бұл кезеңде тергеуші мына төмендегі дайындық
жұмыстарын атқарады:
1. Оқиға жайлы хабар берген адамнан не болғанын біліп алу, полиция
қызметкерлерінің қайсысы оқиға болған жерде бар екенін анықтау, оқиға
болған жер қайда орналасқанын біліп алу.
2. Оқиға болған жерді күзету үшін шаралар қолданылуда ма жоқпа, анықтап
алу. Егер күзетілмеген болса, онда өзі келгенше сол жерді өзгеріссіз сақтап
қалу үшін белгілі бір лауазымды адамдарға, атап айтсақ полиция
қызметкерлеріне нұсқау береді, яғни оқиға болған жерді кең көлемде, оның
шегінен көп аса отырып шеңберге алу және де ол жермен адамдардың, көлік
құралдарының жүруіне тыйым салу; әсіресе мұқият нұсқаулар беру қажет, егер
ауа – райы қолайсыз кезде оқиға ашық далада болса ( мысалы, адам мәйітінің
үстіне күрке құрып қою, оқиға болған жердегі заттар мен іздерді ептеп жауып
қою, бөлме ішінде ауаны желдетуді тыю және тағы басқалары).
3. Оқиға болған жерді қарауға өзімен бірге қатысатын лауазымды адамдарды (
жедел – іздестіру жұмыстарын жүргізетін, соттық- медицина саласы бойынша,
оперативтік- криминалистік қызметі бойынша) мамандарды нақтылап белгілеп,
олардың оқиға болған жерге кешікпей келуіне керекті шара қолданады.
4. Егер оқиға адамдар аз қоныстанған жерде болса, немесе оқиға болған жерге
түн мезгілінде шығу қажет болса (сондықтан айғақ адамдарды табу қыйынға
соғады), онда тергеуші кезекшілік ететін жерден алыс емес жерде тұратын
адамдарды айғақ адам ретінде шақырып алған жөн.
5) Оқиға болған жерді қарағанда қолданылатын криминалистік құрал-
саймандарды және басқа да керекті жабдықтарды дайындайды.
Тергеуші оқиға болған жерге өзі келгенше оны өзгеріссіз сақтап
қалу жөнінде нұсқау берумен қатар полиция қызметкерлеріне қылмыс болған
жерде болып, оны көрген адамдарды анықтау және басқа да жедел- іздестіру
жұмыстарын жүргізуге, егер оқиға болған жерде адамдарға жедел жәрдем
көрсету қажет болса, онда дәрігерлік жедел жәрдем шақыру туралы арнайы
тапсырма береді.
Егер жәбірленушіге денсаулығына зиян келтіріліп, ол емханаға
жеткізілген болса, онда сол емхана жедел- іздестіру бөлімінің уәкілін
немесе учаскелік полиция уәкілін жіберу қажет. 2.4, 557-558
Оқиға болған жерді қарауды тиімді және нәтижелі жүргізу үшін
қажетті криминалистік құрал- саймандармен және арнайы құралдармен
жабдықталған оперативтік топтың сол жерге шығуын дұрыс ұйымдастырудың
маңызы зор. Сондықтан ішкі істердің аудандық ( қалалық) бөлімдерінде тәулік
бойы, үздіксіз тергеу- оперативтік тобының кезекшілігі ұйымдастырылады.
Тергеу- оперативтік топтың оқиға болған жерге шығуын ұйымдастыру
міндеті ішкі істер органы бойынша оперативтік кезекшіге жүктеледі.
Тергеу- оперативтік топтың құрамына тергеуші, жедел- іздестіру
бөлімінің уәкілі, маман- криминалист, қажет болса- кинолог кіреді.
Оперативтік жағдайға, жасалған қылмыстың дәрежесіне байланысты бұл
топтың құрамына өзге полиция қызметкерлеріде кіруі мүмкін.
Барлық жағдайда да оқиға болған жерге тергеу- оперативтік топтың
толық құрамымен шығуын қамтамасыз ету керек.2.31, 254-255
Оқиға болған жерге шығатын тергеу- оперативтік тобын құрғанда
тергеуші осы топ құрамына қандай мамандар кіруі керек екендігін алдын- ала
анықтайды. Егер оқиға болған жерде өлік бар болса, онда қарауға міндетті
түрде соттық- медциналық сарапшы не арнаулы медициналық білімі бар адам
қатысуы тиіс.
Қарауға пайдаланылатын криминалистік құрал- саймандарды
дайындау үстінде тергеуші тергеу чемоданының ішіндегі жабдықтардың толық
болуын, жарамдылығын тексереді. Осындай дайындық жұмыстарын бітірген соң
тергеуші жедел оқиға болған жерге шығуы керек.
Оқиға болған жерге келісімен дайындық сатысының келесі
кезеңі басталады. Бұл кезде тергеуші мына төменгі дайындық жұмыстарын
атқарады:
- полиция қызметкерлерінің және басқа да лауазымды адамдардың баяндауынан
оқиға болған жерде қандай өзгерістер болғанын біліп, егер өзгерістер болса,
олардың қандай себептермен болғанын анықтайды.
- егер адам денсаулығына қарсы қылмыс жасалған болса, онда жәбірленушінің
хал- жағдайын анықтап, керек болса оған жедел дәрігерлік көмек көрсетуге
бағытталған шаралар қолданылады. Егер соттық- медициналық сарапшы
жәбірленушіні емхана жеткізу керек десе, онда соңғыны орнынан көтермей
тұрып, тергеуші сол жәбірленушінің жатқан позасын, оны айналасындағы
объектілермен қамтып бірнеше мәрте фотосуретке түсіру қажет. Жәбірленуші
жатқан орынның дәл, нақты контурын топыраққа сыза отырып, немесе бормен (
егер жатқан жері қатты болса) сызып алу керек. Өйткені кейін, жәбірленушіні
емхана жөнелткен соң, оқиға болған жерді қарау жәбірленушісіз өтеді.
- қылмысты көзімен көрген куәгер адамдарды сұрау арқылы оқиға жөнінде
деректі мәліметтер алады.
- керекті жедел- іздестіру жұмыстарын жүргізу жөнінде полицияға және жедел
– іздестіру органдарының қызметкерлеріне нұсқау береді.
- қарауға қатысатын айғақ адамдарды анықтап, оларды Қазақстан
Республикасының қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 86- бабында көзделген
құқықтары мен міндеттерімен таныстырады, арнайы нұсқау береді. 2.14, 21
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сәйкес,
айғақ адамдар ретінде мына төмендегі адамдарды оқиға болған жерді қарауға
қатыстыра алмаймыз:
- кәмелетке толмағандар
- құқық қорғау органдарының қызметкерлері
- денсаулығында физикалық кемшіліктердің салдарынан айғақ адамның
міндеттерін атқара алмайтындар ( мысалы, көзі нашар көретіндер, құлағы
естімейтін, немесе нашар еститін)
- сауатсыздар
- жазасын өтеп жатқандар, соның ішінде ұсақ бұзақылық жасағаны үшін
әкімшілік қамауға алынғандар.
- сол елді мекенде тұрмайтындар (кейін тергеу барысында немесе сотқа
оларды шақыру қыйынға соғады) 2.37, 132-133
Айғақ адамдардың оқиға болған жерді қарау кезінде зерттелетін объектілер
жайлы мағлұматтары болған жөн.
Оқиға болған жерді қарау барысында айғақ адамдар үнемі тергеушінің
жанында болуы керек және де қандай объектілер табылғанын, зерттелгенін,
қалай бекітілгенін өз көзімен көруі тиіс.
Қажет болса, айғақ адамдардан осы тергеу әрекеті барысында белгілі
болған жәйттерді жария етпеуі жайлы қолхат алынады және де олар осы
мәліметтерді жария етсе, онда Қазақстан Республикасының қылмыстық
Кодексінің 335- бабына сәйкес жауаптылыққа тартылатыны туралы ескертіледі.
- оқиға болған жерді қарауға қатыспайтын бөге адамдарды кетіру
туралы тергеуші полиция қызметкерлеріне нұсқау береді.
- қарау өтетін жағдайды жақсартуға бағытталған шаралар қолданады
( мысалы, қосымша жасанды жарықпен қамтамасыз ету).
- жедел- іздестіру органдарының қызметкерлеріне , қажет болса, арнайы
дайындығы бар, үйретілген итті пайдалану арқылы қылмыскердің ізіне
түсіп, оны ұстауға нұсқау береді.
Сонымен, жоғарыда көрсетілген және де оқиғаның ерекшелігінен туындайтын
басқа да дайындық жұмыстарын бітіріп, тергеуші оқиға болған жерді қарауға
кіріседі.
Оқиға болған жерді жалпы шолып қарау
Бұл кезеңде тергеуші оқиға болған жерді толығымен , жалпы шолып
қарау арқылы осы жерді бағдарлайды. Сондықтан жалпы шолып қарауды бағдарлау
үшін пайдаланылатын әдістің бір түрі деп те санауға болады.
Жалпы шолып қараудың негізгі міндеті- оқиға болған жерді нақтылап
анықтау, ондағы орналасқан жеке объектілерді, олардың ара қашықтығын,
орналасуын, жай- күйін белгілеу. Оқиға болған жерді жалпы аралап, қаралатын
жердің негізгі, түйінді, қарауға күрделі жерлерін алдын ала белгілеу керек.
Оқиғаның түйінді жері дегенге іздердің , заттай дәлелдемелердің негұрлым
көбірек шоғырланған жерлері жатады. Бағдарлау үстінде сонымен қатар
шешілетін сұрақтар мыналар:
- қылмыскер бұл жерге қалай келуі ( кіруі) мүмкін
- оқиғаны қай жерден көруге болады
- қылмыстық әрекеттің ерекшелігіне байланысты қылмыстың ізі қай жерде
қалуы мүмкін
Жалпы шолып қарау арқылы объектілердің орналасуын, олардың ара қашықтығын
және басқа да жағдайларды есептей келіп , тергеуші оқиғаның болу механизмін
болжап, көз алдына елестетіп, болған оқиғаның сұлбасын ойша жасап көруі
керек.
Сондықтан да, осы тұрғыдан алғанда оқиға болған жерді қараудың
бұл сатысы тергеушінің шығармашылық талдауын қажет етеді. Осындай талдаудың
сапасы қараудың және тергеудің дұрыс бағытта болуына тікелей ықпал етеді.
Қараудың бұл стаысында тергеуші объектілерді қарау кезектілігін,
ретін шешіп алады. Криминалистикада қарау , ситуациялық жағдайларға
байланысты, оқиға болған жердің ортасынан не шетінен басталады. Сонымен
қатар оқиға болған жерді сүзе толық алға қарай, бір бағытта қарау әдісі де
қолданылады.
Оқиға болған жерді қараудың шегі бастапқыда жалпы шолып қарауда
анықталады, соңынан ол кеңейтілуі мүмкін. Қараудың шегін анықтап алып,
тергеуші жердің немесе бөлменің барлық учаскелерін жоспарлы түрде
зерттейді. Бұл кездегі мақсат- тергеу үшін маңызы бар заттар мен іздерді
табу.
Қараудың шегіне мыналар кіреді:
- зерттелетін оқиға болған жер немесе заттай дәлелдеме белгілері бар
оқиғамен байланысқан іздер мен заттар
- қылмыс жасар алдында қылмыскердің тұрған жері немесе бөлме
- қылмыскердің оқиға болған жерге келу және кету жолдары
- тергелетін оқиғаға қатысты заттар мен іздер болуы мүмкін бөлме немесе
жер
Оқиға болған жерді қарауда жер учаскелерін сүзіп тексеріп шығу қажет болуы
мүмкін. Бұл іс- әрекетті тиімды өткізу үшін :
а) сүзіліп- зерттелуі тиіс ауданды анықтап алу
б) оған қатысушы адамдарды белгілеп анықтап алу және олардың арасында жер
учаскелерін бөліп беру.
в) қарапайым техникалық құрал- саймандарды ( шанышқылар, грабля, қалта
электфонаригі және тағы басқалары) дайындап қою.
г) сүзіп тексеруге қатысушыларға қандай объектілерді іздеу керек екені
жайлы, өзара байланысты қалай ұстау керек екені туралы нұсқаулар беру
Сүзіп тексеру кезінде ізделетін объектілер табылатын болса, онда тергеуші
объект табылған жерге келіп, тапқан адам мен басқа адамдардың қатысуымен
сол объектіні табылған жерінде қарап тексереді. Оқиға болған жерді қарау
туралы хаттамада мына түрдегі жазба жасалады: оқиға болған жерді сүзіп
тексеру кезінде азамат ... . мына объектілерді тапты ( табылған
объектілерді атап көрсету керек) . Бұл объектілер тергеу үшін маңызды.
Содан соң тікелей сол объектілерді сипаттауға көшеді.
Жер учаскесін сүзіп тексеру оқиға болған жердің элементі болып
табылмайды және оның нәтижесі іс материалдарында анықтама ретінде
ресімделеді.
Жалпы шолып қарау кезінде оқиға болған жерде пайда болуы ешқандай
негізсіз жат , бөгде іздер және қылмыстың болу механизміне қайшы келетін
жағдайларды байқап аңғаруға болады. Мұны криминалистикада негативті
жағдайлар деп атайды. Мысалы,
- оқиға болған жерде мәйіттің денесінде пышақ жарасы бар, бірақ мәйіттің
астында ( жанында) қан өте аз.
- Адам мәйіиі далада табылған, бірақ аяқ киімі жоқ, ал аяғындағы
шұлығының табаны таза және тағы сол сияқты жағдайлар.
Осындай негативті жағдайларды тергеудің кейінгі кезеңдерінде тексеріп
зерттеу арқылы нақты қандай қылмыстың жасалғанын анықтауға болады.
2.14, 23
Осындай әрекеттермен көбінесе қылмыскерлер қылмыстың ізін жасырып
, тергеуді теріс жолға бағыттау үшін басқа бір қылмыстың жасалғандығын
инсценирокалап көрсетеді. Осындай, көбінесе асығыс жағдайда қылмыскер
қателіктер жіберіп , ол жалпы жағдайға қайшы келіп , теріс көрініс ,яғни
негативті жағдай ретінде тергеушінің көзіне түседі. Оларды тексеру арқылы
нақтылы жасалған қылмысты ашуға болады.
Оқиға болған жерді динамикалық (детальдық) қарау сатысы
Жалпы шолып қарау сатысы аяқталған соң оқиға болған жерді
динамикалық ( детальдық) қарау сатысы басталады. Бұл кезеңде оқиға болған
жердегі әр объект бөлшек- бөлшек, жеке- жеке қаралып, зерттеледі. Ол үшін
олардың орны ауыстырылуы мүмкін, төңкеріліп қаралуы мүмкін, қолға алынуы да
мүмкін, яғни әр объект орнына қозғалып, басқа жерге өойылады. Осындай
қозғалмалық әдістер қолданылғандықтан бұл кезеңде қолданылатын әдістерді
серпінді ( динамикалық) әдістер дейді. Бұл кезеңде ғылыми- техникалық
құралдар арқылы әр объектілердегі іздер табылады, бекітіледі және алынады.
Детальдық қараудың кезектілігі оқиғаның сипатына, оның
ерекшелігіне, оқиға болған жердің ерекшеліктеріне байланысты анықталады.
Оқиғаның сипаты мен ерекшеліктеріне байланысты оқиға болған жерде
әртүрлі іздер мен заттар табылуы мүмкін. Олардың барлығын да, ешқайсысына
артықшылық бермей, бекіту қажет. Өйткені, сырт көзбен қарағанда іске еш
қатысы жоқ сияқты мәлімет, кейін іс бойынша барлық дәлелдемелермен кешенді
түрде орасан зор маңызды болуы мүмкін. Сондықтан да оқиға болған жерде
табылған барлық іздер мен заттар толық және нақты бекітілуі тиіс.
Қылмыстың немесе қылмыскердің іздерін, сондай- ақ заттай
дәлелдемелерді табу үшін тек қана тікелей оқиға болған жерді ғана қарап
қоймай, оның маңындағы жерлерді де, оны қоршаған ортаны қарап тексеру
керек. Бұл кезде ғылыми- техникалық құралдарды максимальды түрде
пайдаланған жөн, сондай-ақ маманның, қажет болса- жәбірленушінің де
көмегін пайдалану керек.
Іздер қылмыскердің белгілі бір объектілерге тікелей әсер ету
нәтижесінде ( қолдың, аяқтың, тістің, қанның іздері), қолданылған қылмыс
құралының іздері ( бұзып кірудің, атудың және тағы сол сияқтылар), көлік
құралының әсер етуінен пайда болуы мүмкін. Сонымен қоса, оқиға болған жерде
жәбірленушінің де, басқа адамдардың іздері қалуын ескеру керек.
Оқиға болған жерде алуан түрлі заттар да табылуы мүмкін:
- қылмыскердің биологиялық қасиеттерін ( еркешеліктерін) анықтайтын.
Мысалы, оның шашы.
- Нақты бір адамға тиесілі екендігін сипаттайтын объектілер. Мысалы, бас
киімі, кілттері, әртүрлі құжаттары және тағы басқалары.
- Қылмыс жасау құралдары ( пышақ, лом тағы сол сияқты)
- Пайдаланылған көлік құралдарының немесе тасылған жүктің бөлшектері
- Қылмыскер лақтырып жіберген, немесе түсіріп алған ұрланған заттар
- Шыны сынықтары және тағы басқалары.
Мысалы: Өскемен қаласында Ушанов атындағы көше, № 97 үйдің, 21 пәтерінде
ұрлық жасалды деп ішкі істер органдарына келіп түскен хабар бойынша оқиға
болған жерді қарау кезінде тергеуші еденге төселген паластың бір бұрышы
қайырылып жатқанын байқаған. Сол қайырылған жерді түзеткенде, ашық түсті
металдан жасалған домалақ мөр табылған. Мөрде қолдың іздерін іздеп болған
соң, тергеуші жәбірленушіден оның осындай мөрі барма жоқпа сұраған.
Жәюірленуші дереу өзінің мөрін алып шығып , тергеушіге көрсеткен. Содан соң
тергеуші мөрдің таңбасын қағазға басқанда, жәбірленуші бұл мөрдің иесін
жақсы білетінін, қайда тұратынын айтқан. Дереу тергеуші жәбірленушімен
бірге сол мекен- жайға жедел- іздестіру қызметкерлерін жіберген. Соның
нәтижесінде оқиға болған жерді қарап бітпей тұрып, осы қылмыс ізін суытпай
ашылған. Ұрланған заттар жәбірленушіге толық қайтарылған.
Оқиға болған жерде табылған заттар мен іздер қылмыс жасауға қанша
адам қатысқаны туралы, олардың сыртқы пішіні жайлы ( бойы, дене пішіні,
шашының түсі және тағы басқалары) , олардың қайда кеткені туралы мәліметтер
бере алады. Осылардың ішіндегі аса маңыздысы- қолдың іздері . Қолдың іздері
бойынша сол ізді қалтырған адамды сәйкестендіруге
( идентификациялауға) болады.
Оқиға болған жерде табылған аяқтың іздері бойынша шамалап сол
адамның бойын, ер адам қалтырдыма әлде әйел адам ба анықтауға болады.
Оқиға болған жерді қараудың нәтижесін бекіту сатысы.
Оқиға болған жерде объектілерді зерттеп болған соң, тергеуші осы
тергеу әрекетінің нәтижесін бекіту сатысына көшеді.
Бұл сатыда тергеуші:
- оқиға болған жерді қарау туралы хаттама толтырады, кескін- сызбалар
жасайды
- қажет болған жағдайда адам мәйітінің қолының іздерін алады және
мәйітті мүрдехана жөнелтеді.
- Оқиға болған жерде табылған және алынған заттарды орамға орайды
- Осы тергеу әрекетіне қатысушылардан келіп түскен арыздар мен
ұсыныстар бойынша шаралар қолданады.
Оқиға болған жерді қараудың өту барысын және нәтижесін бекітудің тәсілдері
жалпы және жеке болып екіге бөлінеді. Бекітудің жалпы тәсілі дегеніміз-
оқиға болған жердің жалпы көрінісін толық көлемде бекіту болса, жеке тәсілі-
қарау үстінде табылған іздердің үлгісін алу және заттай дәлелдемелерді
бекіту.2.14, 27
Жеке бекіту амалдары жалпы бекітумен қамтылатын болғандықтан ,
бұл жұмыста оқиға болған жерді бекітудің жалпы түрлері қаралады.
Оқиға болған жерді бекітудің ең негізгі және заңда нақтылап
көрсетілген түрі- хаттама жазу. Хаттаманы толтыру үстінде анықталған барлық
жағдайлар , табылған және алынған іздер , заттай дәлелдемелер толық,
объективті түрде белгілі бір кезекпен жазылуы тиіс.
Хаттама үш бөлімнен тұрады:
- кіріспе бөлімі
- бейнелеп жазу бөлімі
- қорытынды бөлімі
Кіріспе бөлімінде оқиға болған жердің қай күні және қай уақытта,
кімдердің қатысуымен қаралғандығы, оқиға болған жердің мекен- жайы немесе
орналасқан жері, қаралған объектілер, оқиға болған жер қандай жағдайда
қаралғандығы туралы мәліметтер жазылады.
Бейнелеп жазу бөлімінде қаралатын жердің ерекшелігі, үй( пәтер)
болса неше бөлмеден тұратыны, бөлмелердің орналасуы, есігінің қай жақта
екендігі, терезелердің қай қабырғаға қондырылғандығы және тағы басқа
ерекшеліктері толық жазылады. Қаралған объект сол қаралу ретімен хаттамаға
тіркеледі. Қарау кезінде табылған іздер , заттай дәлелдемелер табылған
жері, осы объектілердің нысаны, өлшемі, жай- күйі хаттамаға толық
сипатталып жазылуы қажет. Егер көзге көрінбейтін іздерді іздеп табуға
арнайы әдіс, құрал- саймандар қолданылған болса, оларда хаттамаға міндетті
түрде енгізіледі.
Қорытынды бөлімінде оқиға болған жерді қарау кезінде қандай заттай
дәлелдемелер алынғаны, осы хаттамаға қандай қосымша бекіту әдістері
қолданылғаны көрсетіледі. Мысалы, оқиға болған жердің сызбасы жасалып,
немесе объектілер фотосуретке түсіріледі. Егер оқиға болған жерде адам
мәйіті табылса, онда оны қай мүрдеханаға жөнелтілгені хаттамада жазылуы
тиіс. Хаттаманың соңғы жағында қарауға қатынасқан адамдардан наразылық
немесе тілек- өтініштердің түскен- түспегендігі көрестіледі.
Хаттамаға қосымша оның кей жерлерін нақтылап көрсету үшін, оқиға
болған жердің кестесі сызылады. Кестеде оқиға болған жердің жалпы көрінісі
түсіріліп, ондағы әр объектінің орналасуы, олардың ара қашықтығы кестелі
түрде бейнеленеді. , кестеде оның белгілі өлшем көлемі ( масштаб), оңтүстік
не солтүстік бағыты көрсетіледі.
Оқиға болған жердің жалпы көрінісін және ол жердегі жеке
объектілердің орналасуын иллюстрациялап , нақтылап көрсету үшін қарау
кезінде арнайы сот- фотографиясының әдістерін қолдану арқылы бұл жер
фотосуретке түсіріледі. Бағдарлап және жалпы шолу әдістерімен оқиға болған
жердің көрінісі толық қамтылып түсірілсе, түйінді және бөлшекті әдістермен
жеке объектілер, іздер, заттай дәлелдемелер түсіріледі. Осындай әдістермен
алынған фотоқұжаттар хаттамаға қосымша ретінде тіркеледі. Қарау кезінде
қолданылған бекітулердің бәрі міндетті түрде хаттамада көрініс табуы
тиіс.2.4, 340
Оқиға болған жерді қарауды аяқтай отырып, тергеуші жүзеге
асырылған іс- әрекеттердің толықтығына және нәтижелілігіне критикалық баға
береді десекте болады.
Осы тергеу әрекетінің маңыздылығын түсіне отырып, тергеуші үнемі
есінде мынаны ұстауы керек- оқиға болған жерді қарау барысында алынған
мәліметтер іс бойынша басқа дәлелдемелермен бекітілмеген болса, онда олар
істі іс жүзінде шешуге жеткіліксіз.
Сонымен, оқиға болған жерді қарау кезінде алынған дәлелдік
ақпараттарды бекіту барысында жалпы криминалистикада қолданылатын дәлелдік
ақпараттарды бекіту нысандарының барлығы да пайдаланылады. Олар мыналар:
1. Вербалдьдық бекіту ( хаттамада жазу арқылы бекіту)
2. Графикалық бекіту ( сызба, кескіндер жасау)
3. Бейнелеп көрсету ( фотосуретке, бейнетаспаға жазу)
4. Заттай бекіту ( заттай дәлелдемелерді алу) 2.4, 560-561
Енді осы нысандарға жеке- жеке тоқталсақ, вербальдық бекіту жайлы
жоғарыда айтылған.
Оқиға болған жерді қарау кезінде алынған дәлелдік ақпараттарды графикалық
бекіту
Графикалық бекіту кезінде, жоғарыда көрестілгендей, сызба,
кескіндер жасалады.
Оқиға болған жердің сызба-жоспары дегеніміз- шартты белгілерді
пайдалана отырып, белгілі бір масштабта, тік бұрыш проекциясында оқиға
болған жерді кескіндеп бейнелеу.
Сызба- жоспар жасаудың негізгі мақсаты- оқиға болған жерді
иллюстрациялап бейнелеу. Ол оқиға болған жерді қарау туралы хаттамаға
түсіндірме рөлін атқарады. Жоспар қылмыс жасалған немесе анықталған жерді,
оның аумағын, шегін, сондай- ақ осы жерде заттар мен табылған іздердің
орналасуын көрсетеді.
Оқиға болған жерді қарау хаттамасы сияқты, сызбағада белгілі бір
талаптар қойылады. Бұл талаптарды сақтау, орындау міндетті:
- оқиға болған жердің сызбасы нақты шындықты дәлме- дәл бейнелеуі тиіс.
- ол оқиға болған жерді қарау хаттамасын жасаған адаммен жасалуы тиіс және
де тиісті деректері ( реквизиттері) болуы керек.
- сызба сол оқиға болған жерде жасалуы керек, немесе ерекше жағдайда сол
жерде жасалған кескіндеме бойынша жасалауы тиіс
- сызба жасауда жалпыға танымал, түсінікті шартты белгілер пайдалану керек
- масштабта барлық кішірейтілген өлшемдер сақталуы керек және онда оқиға
болған жердегі барлық объектілер қамтылатын болуы тиіс
- іс үшін маңызы жоқ детальдармен сызбаны толтырып қоюға болмайды.
Оқиға болған жердің сызбасының міндетті реквизиттері мыналар:
масштаб немесе негізгі өлшемдер, оңтүстік пен солтүстік батыс пен шығыстың
көрсетілуі, қолданылған шартты белгілердің түсіндірмелері, сызбаны жасау
күні, тергеуші мен айғақ адамдардың қолдары.
Сызба масштабпен бе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz