Палеография
1. Қосалқы тарихи пән ретінде палеография.
2. Жазба материалы мен құралы.
3. Қолжазбалардың форматы мен әшекейі.
2. Жазба материалы мен құралы.
3. Қолжазбалардың форматы мен әшекейі.
Палеография дегеніміз жазба түп деректердің сыртқы жағын, оның ішінде графиканы, олар жазылған материалды, қағаз бетіндегі судағы белгілерді, қолжазбалардың форматы меп безендірілуін зерттейтін қосалқы тарихи пән. Палеографияны білу қолжазбаны дұрыс оқып шығуға, оның пайда болған уақыты мен орнын, автордың аты-жөнін, оның дұрыстығын немесе жалғандығын, текст тарихын т.б. анықтауға көмектеседі.
Ұғымның негізгі маңызына сәйкес (грекше палайос – ежелгі және графейн - жазамын) палеография әуел баста ежелгі қолжазбаларды зерттеумен шұғылданды. Қазіргі кезде жаңа заманның қолжазбасының сыртқы жақтары да зерттеледі. Осыған байланысты жаңа термин - «Неография» да пайда болды.
Ғылыми пән ретінде палеография XVIII ғасырдың бірінші жартысында Францияда пайда болды, бірақ бұған дейін көп ғасыр бұрын-ақ бірқатар елдерде палеографиялық талдау тәсілдері практикалық мақсаттарда қолданылып келді. Мәселен, Ресейдегі сот үдерістерінде XV ғасырда-ақ палеография көмегімен актылар мен грамоталардың жалғандығы талай рет дәлелденді. XVIII ғасырдың басында ескі ғұрыптағы ағалы-інілі Денисовтардың православие шіркеуі жасап шығарған өңі бұрмаланған екі документті әшкерелеуі палеографиялық талдаудың үлгісі бола алады.
XIX ғасырдың бірінші жартысында қолжазбалардың палеографиялық ерекшеліктеріне ғалымдар қадала көңіл аудара бастады, ал ғасырдың орта кезінде-ақ ең ежелгі славян қолжазбаларына бағалы палеографиялық байқаулары бар А.В.Горскийдің, Қ.И.Невоструевтің еңбектері пайда болды.
1885 жылы И.И.Срезневскийдің палеография жөнінде алғашқы басшылық құралы жарияланды, ал содан соң бірқатар оқулықтар мен еңбектер, соның ішінде Е.Ф.Карскийдің, Н.П.Лихачевтің, И.С.Беляевтың және Л.И.Соболевскийдің еңбектері жазылды.
Кеңес ғалымдары палеографияға әрқашан да үлкен көңіл бөліп отырды. 1918 жылы В.Н.Щепкиннің орыс палеографиясы жөніндегі оқулығы басылды (1967 ж. қайта басылды), ал 1928 жылы Е.Ф.Карскийдің курсы қайта басылды. Ұлы Отан соғысынан кейін Н.С.Чаев пен Л.В.Черепниннің (1947) және Л.В.Черепниннің (1956) келелі оқулықтары, сондай-ақ бірнеше палеографиялық альбомдар жарияланды.
1966 жылы М.Н.Тихомиров пен А.В.Муравьевтің жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған «Орыс палеографиясы» деген арнаулы құралы даярланды.
Ұғымның негізгі маңызына сәйкес (грекше палайос – ежелгі және графейн - жазамын) палеография әуел баста ежелгі қолжазбаларды зерттеумен шұғылданды. Қазіргі кезде жаңа заманның қолжазбасының сыртқы жақтары да зерттеледі. Осыған байланысты жаңа термин - «Неография» да пайда болды.
Ғылыми пән ретінде палеография XVIII ғасырдың бірінші жартысында Францияда пайда болды, бірақ бұған дейін көп ғасыр бұрын-ақ бірқатар елдерде палеографиялық талдау тәсілдері практикалық мақсаттарда қолданылып келді. Мәселен, Ресейдегі сот үдерістерінде XV ғасырда-ақ палеография көмегімен актылар мен грамоталардың жалғандығы талай рет дәлелденді. XVIII ғасырдың басында ескі ғұрыптағы ағалы-інілі Денисовтардың православие шіркеуі жасап шығарған өңі бұрмаланған екі документті әшкерелеуі палеографиялық талдаудың үлгісі бола алады.
XIX ғасырдың бірінші жартысында қолжазбалардың палеографиялық ерекшеліктеріне ғалымдар қадала көңіл аудара бастады, ал ғасырдың орта кезінде-ақ ең ежелгі славян қолжазбаларына бағалы палеографиялық байқаулары бар А.В.Горскийдің, Қ.И.Невоструевтің еңбектері пайда болды.
1885 жылы И.И.Срезневскийдің палеография жөнінде алғашқы басшылық құралы жарияланды, ал содан соң бірқатар оқулықтар мен еңбектер, соның ішінде Е.Ф.Карскийдің, Н.П.Лихачевтің, И.С.Беляевтың және Л.И.Соболевскийдің еңбектері жазылды.
Кеңес ғалымдары палеографияға әрқашан да үлкен көңіл бөліп отырды. 1918 жылы В.Н.Щепкиннің орыс палеографиясы жөніндегі оқулығы басылды (1967 ж. қайта басылды), ал 1928 жылы Е.Ф.Карскийдің курсы қайта басылды. Ұлы Отан соғысынан кейін Н.С.Чаев пен Л.В.Черепниннің (1947) және Л.В.Черепниннің (1956) келелі оқулықтары, сондай-ақ бірнеше палеографиялық альбомдар жарияланды.
1966 жылы М.Н.Тихомиров пен А.В.Муравьевтің жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған «Орыс палеографиясы» деген арнаулы құралы даярланды.
Палеография
1. Қосалқы тарихи пән ретінде палеография.
2. Жазба материалы мен құралы.
3. Қолжазбалардың форматы мен әшекейі.
1. Қосалқы тарихи пән ретінде палеография
Палеография дегеніміз жазба түп деректердің сыртқы жағын, оның ішінде
графиканы, олар жазылған материалды, қағаз бетіндегі судағы белгілерді,
қолжазбалардың форматы меп безендірілуін зерттейтін қосалқы тарихи пән.
Палеографияны білу қолжазбаны дұрыс оқып шығуға, оның пайда болған уақыты
мен орнын, автордың аты-жөнін, оның дұрыстығын немесе жалғандығын, текст
тарихын т.б. анықтауға көмектеседі.
Ұғымның негізгі маңызына сәйкес (грекше палайос – ежелгі және графейн
- жазамын) палеография әуел баста ежелгі қолжазбаларды зерттеумен
шұғылданды. Қазіргі кезде жаңа заманның қолжазбасының сыртқы жақтары да
зерттеледі. Осыған байланысты жаңа термин - Неография да пайда болды.
Ғылыми пән ретінде палеография XVIII ғасырдың бірінші жартысында
Францияда пайда болды, бірақ бұған дейін көп ғасыр бұрын-ақ бірқатар
елдерде палеографиялық талдау тәсілдері практикалық мақсаттарда қолданылып
келді. Мәселен, Ресейдегі сот үдерістерінде XV ғасырда-ақ палеография
көмегімен актылар мен грамоталардың жалғандығы талай рет дәлелденді. XVIII
ғасырдың басында ескі ғұрыптағы ағалы-інілі Денисовтардың православие
шіркеуі жасап шығарған өңі бұрмаланған екі документті әшкерелеуі
палеографиялық талдаудың үлгісі бола алады.
XIX ғасырдың бірінші жартысында қолжазбалардың палеографиялық
ерекшеліктеріне ғалымдар қадала көңіл аудара бастады, ал ғасырдың орта
кезінде-ақ ең ежелгі славян қолжазбаларына бағалы палеографиялық байқаулары
бар А.В.Горскийдің, Қ.И.Невоструевтің еңбектері пайда болды.
1885 жылы И.И.Срезневскийдің палеография жөнінде алғашқы басшылық
құралы жарияланды, ал содан соң бірқатар оқулықтар мен еңбектер, соның
ішінде Е.Ф.Карскийдің, Н.П.Лихачевтің, И.С.Беляевтың және
Л.И.Соболевскийдің еңбектері жазылды.
Кеңес ғалымдары палеографияға әрқашан да үлкен көңіл бөліп отырды.
1918 жылы В.Н.Щепкиннің орыс палеографиясы жөніндегі оқулығы басылды (1967
ж. қайта басылды), ал 1928 жылы Е.Ф.Карскийдің курсы қайта басылды. Ұлы
Отан соғысынан кейін Н.С.Чаев пен Л.В.Черепниннің (1947) және
Л.В.Черепниннің (1956) келелі оқулықтары, сондай-ақ бірнеше палеографиялық
альбомдар жарияланды.
1966 жылы М.Н.Тихомиров пен А.В.Муравьевтің жоғары оқу орындарының
студенттеріне арналған Орыс палеографиясы деген арнаулы құралы даярланды.
2. Жазба материалы мен құралы
Орыс қолжазбаларының басым көпшілігі пергамент пен қағазда жазылған.
Тұрмыста мұның үстіне қайың кабығы да қолданылды.
Пергаментті жасап шығару үшін төлдің (бұзаудың, қозының т.б.) терісін
алды да, оны мұқият өңдеп шықты. Сөйтіп, жазу үшін әдемі мықты және
қолайлы, бірақ төтенше қымбат материал алынды. Бір теріден 2-3 парақ
пергамент жасап шығаруға болатын еді. XI-XII ғасырлардағы орыс қолжазбалары
Византиядан, Батыс Еуропаның баска елдерінен әкелінген пергаментке
жазылатын: XIII ғасырдан бастап тұрмыста жергілікті пергамент қолданыла
бастады.
Пергаменттің қымбаттылығынан бір кезде жазылған тексті қырып тастау
немесе жуып тастау жиі кездескен, ал содан соң оның орнына жаңасын жазған.
Мұндай қолжазбалар палимпсестер деп аталды. Мұндай қолжазбалардың жаңа
мәтіні ғана емес, сондай-ақ ескі тексі де бағалы, өйткені химия реактивтері
мен түсті бөліп көрсететін фотографияның көмегімен оны оқуға болатын еді.
Күнделікті тұрмыстық сипаттағы жазбалар үшін XI-XV ғасырларда ежелгі
Русьте өңделген қайың қабығын қолданған, демек оның ішкі ылғал бетіне үшкір
таяқшамен (сүйек немесе метал) текстер тырналып түсірілген. Қайың қабығы -
өте нәзік материал. Бірақ оның дымқыл жерде жақсы сақталатындығы мүлдем
кездейсоқ жағдайда белгілі болған. Сондықтан да 500-ге жуық қайың қабығы
грамоталары бізге дейін жетіп отыр, бірақ олардың саны әрине бұдан
әлдеқайда көп болған.
XIV ғасырдың бірінші жартысында жазу материалы ретінде қағаз
пайдаланыла басталды. Қағазға жазылған ең ежелгі құжаттар: Семен Гордыйдың
ағалы-інілі Иван және Андреймен жасасқан шарты (1341), Ярославск Спасск
монастырына (1345 жылдар шамасы) Нижегород князі Василий Давыдовичтің
жолдаған сыйлық грамотасы. XV ғасырдағы қолжазбалардың көп бөлігі қағазға
жазылған, ал XVI ғасырда сирек жағдайда ғана қолданылады.
Алғашқы кездерде Ресейде шетел өндірісінің қағаздары пайдаланылды: XIV-
XV ғасырларда - итальян, XV ғасырда - негізінен француз, сонан соң неміс,
XVI ғасырда поляк, ал XVII ғасырда голланд қағаздары пайдаланылды. XVI-XVII
ғасырда Ресейде өз қағаз өндірісін жолға қоюға әрекет жасалды. Бірақ тек
XVIII ғасырдың бірінші ширегінде ғана бұны жүзеге асыруға қол жетті.
Біршама арзан жазу материалын – қағазды қолдану - Ресейдің экономикалық
және мәдени дамуының қажеттеріне сай келді, өз кезегінде бұл одан арғы
ғылыми-техникалық прогреске (мысалы, кітап басуға) жол ашты.
Қағаз жасап шығарғанда сұйық масса рамаға керілген сым тордың үстіне
құйылды. Бұл масса кепкеңнен кейін, рамадан енді дайын қағаз алынды. Мұның
бетінде сымның таптары - жарыққа ұстағанда көрінетін мөлдір сызықтар болды.
Фирма мен қағаз сортын таңбалау үшін фабриканттар торға ерекше сым
суреттерді өрді, бұлардың табы судағы таңба немесе филиграндар деп аталады.
Судағы таңбалар осы қағаздың шыққан уақыты мен жерін анықтауға мүмкіндік
беретіндіктен (ал осы таңбалар бойынша қолжазбаны да) ғалымдар XVIII
ғасырдың өзінде-ақ датасы қойылған судағы таңбалардың альбомдарын құрастыра
бастады.
Қолжазбаларда ұшырайтын толып жатқан судағы таңбалардың арасында ең
көп тарағандары мыналар: XIV ғасырда - сызықтармен қиылған, крестпен
бітетін екі шеңбер, безендірілмеген құмыра, шағын кеме, айбалта, қашып бара
жатқан бұғы, XV ғасырда - үш тау, (ортаңғысында крест бар) қаз, қайшы, екі
кілт, әтеш, ит, әйел фигурасы, жүзім бұтағы, тәж, тәжі астындағы жұлдыз,
дельфин, аңшылық керней, үш лилиялы герб. XVI ғасырда - пиала, әр түрлі
құмыралар, француз фабриканттарының есімдері бар таңбалар, шошқалар, поляк
гербтері, бұқа бастары, француз қалаларының гербтері. XVII ғасырда - тіске
ұқсас ирек жағалы қуақы адамның басы, Амстердам қаласының гербі, бүркіт,
сыбызғы, патша тәжі; XVIII ғасырда - қос басты бүркіт (мемлекеттік герб),
айбалталы аю, қағаз жасалып шыққан кәсіпорындары иелерінің герб таңбалары
мен монограммалары, оның жасалынған датасы, судағы таңбалар.
Пергамент пен қағазға мәтіндер сиялармен жазылды, бұлар темірден, тері
илейтін заттардан, шие желімінен және басқа материалдардан жасалып
шығарылды. Олар өте тұрақты болды да, ғасырлар бойы сақталды. Қолжазбаларда
немесе кітаптарда тақырыптар немесе бас әріптер сырмен, көбіне қызыл сырмен
жазылған (осыдан барып орыстың красная строка деген сөзі - жаңа жолдан
бастау келіп шыққан). Ерекше кітаптар мен маңызды грамоталар желімге
езілген алтын түсті немесе күміс түсті бояумен жазылды.
Алғашқы кезде қаздың қауырсыны (олар XIX ғасырдың ортасына дейін)
қолданылды, аққу мен түйе құстың қауырсыны да сирек те болса қолданылды.
XVI ғасырда әуелі контурларды суреттерді жиектеу үшін, ал XVII ғасырдың
аяғынан бастап жазу үшін де қарындаштар пайдаланыла бастады. XIX ғасырдың
30-жылдарынан бастап болат қаламұштар пайдаланыла бастады.
3. Қолжазбалардың форматы мен әшекейі
Мәтін жазылған пергамент парақтарының белгілі бір көлемі болмады.
Шамамен біздің жазу қағазымыздыц қос парағына тең кағаз парағының шамасы
болды десек неғұрлым дәлірек болады. Іс жүзінде текстер не осындай парақта,
не екіге, төртке және т.б. бүктелген парақтарда жазылды. Кейіннен бұлар
тиісінше былайша белгіленді: 1°, 4°, 8° (парақ, ширек парақ, әшмөшке және
т.б.)
Ең ежелгі қолжазбалардың текстері дәптерге қатталған парақтың екі
жағына бірдей жазылды. Олардың әрқайсысы төрт қос парақтан (16 беттен)
тұрды. Егер қолжазба көлемді болса, дәптерлер кітап болып тігілді. Ұзақ
сақталуы үшін ол түптелді. Құнды кітаптар күміс немесе алтын жалатылып,
қымбат тастармен әшекейленген былғарымен қапталып түптелді. XIII ғасырдан
бастап ромбы және жүрекше тәрізді таңбалы ірі торда Византия үлгісі бойынша
жасалған өрнектеу қолданыла басталды. XVI ғасырдан бастап бұл неғүрлым
астарлы да күрделі бола түседі, XVII ғасырдың орта шенінен бастап алтындап
салған өрнектер ұшырайды. Осылайша түптелген кітаптарды бұзылудан сақтау
үшін, бұларға кейде сирақтар жасаған (басты шегелер қаққан).
Қымбат кітаптардың иелері, оның әрбір бетінің өзі көркем шығарма
түрінде болуы үшін қам жасаған. Бұны жақсы қағазға әсемдеп жазылғандығынан
ғана емес, сондай-ақ арнаулы әшекейлермен безендірілгендігінен де көруге
болады. Қолжазбаның немесе тараудың, немесе кейде тіпті абзацтың басында
заставкалар, яғни парақтың бүкіл енін, ал биіктігі жағынан кейде оның үштен
біріне дейінгісін алып жатқан безендірілген өрнектер жасалды. Қолжазбаның
қалған бөліктері инициалдармен, яғни әсем етіліп жазылған және әшекейленген
бас әріптермен көріктендірілді. Қейде кітаптың жиегіне, кітап соңына да
әшекей жасалды.
Осы аталған ою, әшекейлердің бәрі белгілі бір стильде болды. XI-XII
ғасырларда стильдеген нәрселер кірістіріліп жазылған (негізінен алғанда
өсімдік дүниесі), ең қарапайым геометриялық фигуралардан тұратын көне орыс
немесе көне Византия ою-өрнегі басым болды. XIII ғасырдан бастап оюларда
ұлттық, халықтық сарындардың ықпалы мен сюжеттері орын алды. Өзара
өрімделген белдіктер мен бұтақтардың фонында рамка ішінде және одан тыс
фантастикалық жануарлар - аждаһалар, грифтер, арыстандар бейнеленді. Ою-
өрнектің мұндай стилі ғажайыптық (тератологиялық) деп аталады.
XVI ғасырдың ортасынан Ресейде басталған кітап басудың жағдайларына
орай жаңа ою-өрнек туды. Әшекейлер тек екі түсте - аққа қарамен немесе
керісінше қараға ақпен жасалды. Бейнелердің көпшілігі аралықтарына
стильденген гүлдер және басқа өсімдіктер салынған геометриялық формалар,
әсіресе дөңгелектер мен квадраттар болды. Штрихтар қолданыла бастайды.
Бұдан әрі кітап басудың жетіле түсуі ою-өрнекті күрделілендіруге
мүмкіндік берді. Оқырмандардың талғамына сәйкес (XVII ғасырдың екінші
жартысынан бастап) ою-өрнек үш түсті болды, өнер үстемдік еткен стильдердің
- XVII ғасырда - барокко, XVIII ғасырда - рококо, ал XIX ғасырдың басында -
ампира стильдерінің ықпалына ұшырады.
Оқиғалардың ашпа беттеріне онда не туралы айтылатынын бейнелейтін
миниатюралар көптеген құнды қолжазбалардың әшекейі болды. Ашпа беттегі
бейнелер ежелгі шіркеу кітаптарында, кейбір көне сыйлық грамоталарында
ұшырайды. Миниатюралардың көпшілігі белгілі бір жылнамаларда бар, мысалы,
Радзивиллов (немесе Қенигсберг) жылнамасында XVI ғасырдың екінші
жартысындағы 12 томдық жылнама жинағының ашпа бетінде бар, мұнда 16 мың
бейне салынған т.б.
Бұлар XVII ғасырдың ескі ғұрып қолжазбаларында да ұшырайды. Кітап
басудың дамуымен байланысты ашпа бет бейнелерді кітап гравюрасы бірте-бірте
ығыстыра түсті.
Миниатюралардағы бейнелеу тәсілдері заказ берушінің де, орындаушының
да көркемдік талғамдарына сай келді. XI-XIII ғасырлардың пергамент
қолжазбаларының ашпа бет бейнелері сол заманның фрескалық және мозаикалық
бейнелеріне тән монументальдығымен көзге түседі. Сыры қалың, ашық етіліп
жағылатын еді.
XIV-XV ғасырларда пергамент қолжазбалардағы суреттер әлі де болса
монументальды живописьтің ескі дәстүрлерін ұстады. Алайда қағаздың пайда
болуы неғұрлым жеңіл акварельді живописьті игеруге мүмкіндік берді.
А.Рублев живописінің ықпалына түскен XV ғасырдағы миниатюра жасаушылардың
шығармашылығында икона салу тәсілдерін сақтай отырғандығымен, реалистік
тенденциялар болғандығы да байқалады.
XVI ғасырдың бірінші жартысында миниатюралар станоктық, ал содан кейін
портреттік живописьтің (парсун жазуы) ықпалын бастан өткереді, реалистік
тенденциялар бұдан арғы жерде Симон Ушаковтың есімімен байланысты болды.
Шартты түрде алынғандығына қарамастан, олар көптеген тарихи оқиғалар мен
орыс халқының тұрмысы - қолөнерші мен шаруаның еңбек қызметі, соғыс
шайқастары, кешкі жиналыстары, халық көтерілістері т.б. туралы нақтылы ұғым
береді.
Хронология
1. Қосалқы тарихи пән ретіндегі тарихи хронология және оның міндеттері.
2. Хронологияның пайда болуы мен дамуы.
3. Уақыт туралы ұғым. Уақыт есебінің шығуы.
4. Алғашқы күнтізбелер.
1. Қосалқы тарихи пән ретіндегі тарихи хронология және оның міндеттері
Хронология - уақыт өлшемі туралы ғылым. Ол өзінің атауын гректің
хронос - уақыт және логос - ғылым деген сөздерінен алған. Бұл ғылым
екі бөлімнен: аспан денелерінің қозғалысын есептеп шығару жолымен дәл
астрономиялық уақытты табатын математикалық (астрономиялық) хронология және
тарихи хронологиядан тұрады.
Тарихи хронология өз алдына екі міндетті - теориялық және қолданбалы
міндетті қояды. Біріншісі уақытты есептеу жүйесін зерттегенде оларды тарихи
дамуы үстінде қарастырады, олардың арасындағы өзара қатынасты анықтайды
және даталарды бір хронологиялық жүйеден екіншісіне аудару принципін жасап
шығарады. Екіншісі оқиғалардың датасын қазіргі дәуірге және жыл санаудың
жалпы қабылданған жүйесіне аудару үшін, осыған байланысты тарихи
оқиғалардың датасын анықтау және нақтылау үшін жоғарыда көрсетілген
ережелерді жүзеге асыруды қамтиды.
Қосалқы тарихи пәндердің ішінен хронология ең маңыздыларының бірі
болып саналады, өйткені тарихтың қандай да бір бөлігін оқып үйренудің
негізгі шарты оқиғалардың жүйелілігі мен датаны дұрыс қою болып табылады.
Хронология методтарына сүйене отырып тарихшы тарихи документтер мен
фактілердің дәл датасын қалпына келтіреді. Бұл міндеттерді дұрыс шешу үшін
белгілі бір тарихи кезеңдегі белгілі бір халықтың қолданған уақыт өлшеуінің
қалыптасуы мен ерекшеліктерін, бүкіл тарихын жақсы білу қажет.
Уақыт есебі туралы мәселені бір мемлекет шеңберінде қарастыруға
әрекеттену, әдетте, елеулі қиыншылықтарға кездестіретінін ескерген жөн.
Халықтардың көп ғасырлық қатар өмір сүруі, экономикалық, саяси және мәдени
байланыстар күнтізбелік жүйеде көптеген элементтердің араласып, өзара
алмасуына алып келді. Бұның үстіне көп ұлтты мемлекеттерде уақыт есебі әр
ұлттарда әр түрлі болуы мүмкін. Мәселен, біздің елімізде халықтардың
бірінің календарьлық жүйесі уақыттың Күн есебімен жүргізілсе, ал екінші
біреулері уақыт есебін Айға қарап жүргізді. Екі тәсіл де алғашқы ежелгі
шығыс календарьларынан шыққан. Сондықтан да қазақ тарихшысы бүкіл дүние
жүзі халықтарының уақыт есебінің пайда болып, даму процесімен және ең
ежелгі заманнан бастап осы уақытқа дейінгі календарьлардың негізгі
жүйелерімен таныс болуга тиіс.
2. Хронологияның пайда болуы мен дамуы
Уақыт ішінде белгілі бір жүйелікпен тарихи оқиғаларды орналастыру
принципін ежелгі дүниенің сонау алғашқы тарихшылары да білген. Осы
принциптің өзі орта ғасырлар тарихи шығармалары – қытай, орыс жылнамалары
мен Батыс Еуропа мемлекеттері хроникаларының негізіне алынды. Хронология
проблемалары бойынша алғашқы ғылыми трактаттар да ерте пайда болды.
Шежірелік оқиғаларға даталар қоюмен байланысты бірқатар мәселелерді шешудің
қажеттілігінен ежелгі Русьте, XII ғасырдың өзінде-ақ хронологиялық
мәселелерге арналған новгородтық Кириктің еңбегі шықты.
Бұдан былай да Орыс мемлекеттерінде православие шіркеуінің қажеті үшін
календарьлық анықтағыштарды шығару жұмыстары талай рет жүргізілді. Бұл
жұмыстар, әсіресе XV ғасырдың аяғынан бастап белсенді түрде жүргізіле
бастады, өйткені дүниенің жаралуынан бастап есептелген жыл санауда
жетінші мыңдық бітті (1492+5508), пасхалийді келесі мың жылдыққа құрастыру
қажеттігі туды.
XVI-XVII ғасырларда хронология мәселелеріне ынта қою Ресейде кейбір
практикалық қажеттіктерге де байланысты болды. Бірақ тарихи хронология
дербес ғылыми пән ретінде XVIII ғасырдың аяғында - XIX ғасырдың басында
ғана қалыптаса бастады. Ресейде хронологияға ғылыми тұрғыдан ынта қоюды
дамытудағы маңызды кезең XX ғасырдың басына жатады. Ол юлиан календары
реформасын әзірлеуге байланысты болды. Бұл кезеңде орындалған тарихи
хронология жөніндегі жұмыстардан, ең алдымен Н.В.Степанов пен
Д.О.Святскийдің еңбектерін атауға болады.
Алайда ХХ ғасырға дейін хронология ғылым ретінде әлі де болса
қалыптасу сатысынан шыға алмаған еді. Құнды бақылаулармен және
қорытындылармен катар көптеген еңбектерде хронологиялық үғымдарды
шатастырулар, оқиғаларға дата қоюда қателер жиі ұшырайды. Бұл ғылыми пән
бойынша жинақталған еңбектер болмады.
ХХ ғасырдан бастап хронология қосалқы тарихи пән болып түпкілікті
қалыптасты. Өткен ғасырдың 20-жылдары мұнымен А.М.Большаков, И.Ф.Полак,
Г.П.Саар, С.Н.Быковский, ал 30-жылдары В.А.Россовская, В.К.Никольский және
басқалар шұғылданады. 1939 жылы (қолжазба күйінде) хронология жөнінде
Н.В.Устюговтың лекциялар курсы, ал 1944 жылы Л.В.Черепниннің оқу құралы
пайда болды.
ХХ ғасырдың ортасында тарихи ғылымның жалпы өрлеуімен байланысты
хронологияға, оның ішінде тарихи хронологияға ынта қою едәуір өсті. Жалпы
хронология жөнінде С.И.Семешковтың, жылнама жөнінде Н.Г.Бережковтың,
А.Г.Кузьминнің еңбектері, сондай-ақ мұсылман, түрік-монғолдың басқа да
жүйелері бойынша бірқатар жұмыстар жазылды. 1967 жылы университеттердің
студенттеріне арналған хронология жөніндегі Е.И.Каменцеваның оқу құралы
басылып шықты.
3. Уақыт туралы ұғым. Уақыт есебінің шығуы
Уақыт туралы түсінік адамдарда белгілі бір табиғат құбылыстарымен
байланысты қоғамдық дамудың алғашқы сатыларында-ақ пайда болды, ал
шаруашылық тіршілігінің мұқтаждығы уақыт өлшем бірлігін орнатып, оларды
есепке алу қажеттігін тудырды. Адамдар әрқашан уақыт аралығындағыны
қабылдады, күн мен түннің ауысуын біліп отырды, қоршаған ортаның әсеріне
байланысты жыл мерзімдерін айырды. Бірақ уақыттың әр-қилы есебі және оны іс
жүзінде қолдану, бері келе дамыған қоғамда, егіншіліктің, мал
шаруашылығының сауда мен теңізге жүзудің пайда болуымен байланысты шығады.
Адамзат тарихында уақыт өлшеудің алғашқы өлшем бірлігі күн тәуліктері,
яғни белгілі бір нүктедегі Күннің екі дәйекті жағының арасындағы уақыт
кесіндісі болды. Өз өсінің төңірегінен жер шарының айналуы жыл бойында бір
қалыпты емес және оның элиптикалық күн маңы орбитадағы орнына байланысты
болғандықтан, есептеп шығаруға қолайлы болу үшін өлшем әдетте орташа күн
тәуліктерін, яғни идеалды дөңгелек ортада біркелкі айналганда ось
төңірегіндегі айналымға Жердің жумсай алатын уақыт кесіндісін алады.
Тәулікті сағатқа, минут пен секундқа қазіргі бөлу өзінің шығу тегін
есептеудің ежелгі вавилондық он екілік жүйесінен алады.
Тәуліктер уақыттың біршама қысқа аралығы болып табылатындықтан,
уақытты өлшеудің бірте-бірте неғұрлым ірі өлшемі ойластырылды. Алғашқы
кезде тәулік есебі саусақпен жүргізілді. Осының нәтижесінде уақытты
өлшеудің он күндік (декада) және жиырма күндік өлшем бірліктері пайда
болды. Астрономиялық құбылыстарға негізделген есептеу де орныға бастады.
Уақытты өлшеу бірлігіне Айдың екі біркелкі фазасының аралығы алынды. Айсыз
түндерден кейін жіңішке ай орағының пайда болуын байқау барлығынан оңай
болғандықтан, осы сәт жаңа айдың басы делініп қабылданды. Осы уақыттың
аяғында Күн мен айдың жақындасуы болады деп саналды. Сондықтан да жаңа
айдан жаңа айға дейінгі мерзім синодистік ай деп аталды (синодос -
жақындасу деген грек сөзінен). Бұл ай шамамен 29 тәулік 12 сағат 44 минут
2,9 секундқа тең болды. Ал фазаларының өзгерісі айды шамамен төрт тең
бөлікке бөлуге мүмкіндік берді: бұлардың басы айдың тууына, аспан әлемінде
жарты айдың тууын сонан соң толық ай мен тағы да жарты дөңгелекке, бірақ
енді қарама-қарсы жаққа қараған жарты дөңгелекке сай келетін еді Шаруашылық
тіршіліктің, әсіресе егіншілік пен мал шаруашылығының одан әрі дамуы жазғы
және қысқы күн тұрақтау мен көктемгі және күзгі күн теңесуімен анықталатын
маусым бойынша уақытты есептеу қажеттігін тудырды. Жыл мерзімінің тұрақты
ауысып отыруы енді ежелгі дүние астрономдарына жұлдызды аспан бойынша Күн
қозғалысымен, ал іс жүзінде Күн төңірегіндегі Жер козғалысымен маусымдарға
байланысты орнатуға мүмкіндік берді. Уақытты өлшеудің тағы да бір өлшем
бірлігі - Жердің Күн айналасында толық айналуына сәйкес келетін жыл осылай
келіп шықты. Астрономиялық жылдың ұзақтығы 365 тәулік, ал кейінірек
нақтылағанда - 365 тәулік 5 сағат 48 минут 46 секунд болып анықталды.
4. Алғашқы күнтізбелер
Уақыт санаудың табиғат берген есептеу бірліктері - тәуліктер, ай және
жыл - ең ежелгі календарьлардың негізіне алынды.
Календарь сөзін латын тілінен аударғанда әр айдың бірінші күні
деген мағына береді, бірақ табиғаттың кезеңді құбылыстарына негізделген
уақыт санау жүйесінің өзі едәуір ертеде шыққан.
Календарьды алғашқы құрастырушылар үлкен қиыншылықтарға ұшырады,
өйткені жоғарыда аталған уақытты есептеу бірліктері өлшем болып шықпады.
Синодистік айдың тәулік саны бірдей болмады, ал астрономиялық жылды ай мен
тәуліктің бірдей санына бөлуге болмады. Бұл жағдай адамдарды берілген
бірліктердің келісілген деректерін іздеуге мәжбүр етті, бұл бірнеше
календарьлық жүйені тудырды. Бұлардың ең көп тарағандары айлық жүйе, мұнда
тәуліктер аймен үйлестірілді, айлық-күндік мұнда тәулік пен ай жылмен
үйлестірілді және күндік, мұнда жыл мен тәулік үйлестірілетін еді.
Айлық календарьлар біздің заманымызға дейінгі 3-ші мың жылдықтың
ортасында ежелгі Вавилонда пайда болды, оны ертедегі еврейлер, қытайлар,
гректер, римдіктер пайдаланды. Қазіргі уақытта ай календары Шығыс елдерде –
Түркияда, Ауғанстанда, Пакистанда т.б. таралған.
Айлық календарь бойынша жаңа айдан бастап әрбір ай ауыспалы түрде 29
және 30 тәулікке созылады. 12 ай айлық жылды құрайды, бұл 354 тәулікке тең
болды. Іс жүзінде тәуліктер календарьлықтан біраз көп болғандықтан,
синодистік айда календарьлық айдан біраз (44 минут 2,9 секундқа) артық еді.
Бұл қайсыбір жылдар саны өткеннен кейін календарьлық жылға бір жыл қосуды
керек етті.
Айлық календарьдың жылына қосымша күн енгізудің екі жүйесі бар.
Бұлардың бірі бойынша сегіз жылдық кезең алынды, осы уақыт ішінде
астрономиялық ай жылдары жай ай жылдарынан 3 тәулікке жуық озып кетті.
Сондықтан да айлық календарьлық жыл санауды айлық астрономиялық жыл
санаумен теңестіру үшін 8 жылда 3 қосымша күн қосылып отырды. Келесі жүйе
бұдан неғұрлым дәлірек еді. Бұл 30 жай айлық жыл 30 астрономиялық жылдан 11
тәулік озып кететіндігіне негізделген. Осы 11 тәулік әр 30 жылда қосылып
отырды.
Айлық календарь бойынша жыл 354 (кейде 355) күн болғандықтан, оның
басталуы күндік календарь жылынан әр жолы 11 тәулікке озып отырды. Демек,
жылдың басы мен оның бөліктері маусыммен үйлеспеді, бір маусымнан
екіншісіне үнемі алмасып отырды. Мұндай календарь бойынша ауыл шаруашылық
жұмыстарын жүргізудің болжауын жасау іс жүзінде мүмкін емес еді. Сондықтан
да айлық календарь егіншілікке көшкен халықтар үшін қолайсыз болып шықты,
сөйтіп олардың айлық-күндік календарьға бірте-бірте көшуі тегін емес еді.
Мұсылман халықтарында ғана (діни пайымдау бойынша) айлық календарь осы
уақытқа дейін сақталып келеді.
Ай фазасының ауысуын Күннің жылдық қозғалысымен үйлестіруге ұмтылу
айлық-күндік календарьдың пайда болуынан көрінді, осы мақсатпен қосымша ай
оқтын-оқтын енгізіліп отырды. Қосымша айы бар осындай календарь тұңғыш рет
Қытайда біздің эрамызға дейінгі 3 мың жыл ішінде жасалды, содан соң
Хаммурапи патшаның бұйрығы бойынша б.з.д. XVIII ғасырда Вавилонда
енгізілді.
Мың жыл өткеннен кейін бұл Ассирияда, содан кейін Иудейде, ежелгі
Римде және ежелгі Грекияда таратылды. Әрбір 8 жыл сайын ежелгі Грекияда
біздің эрамызға дейінгі VI ғасырда үш қосымша ай енгізудің қатаң тәртібі
орнатылды, ал 100 жылдан кейін ежелгі грек философы Метон неғұрлым дәл 19
жылдық циклды анықтады, осының ішінде он үшінші ай 7 рет енгізілуге тиіс
болды. Қазіргі кезде айлық-күндік календарь еврей діни мерекелерін есептеу
үшін ғана қолданылады.
Айлық календарь пайда болудан бұрын-ақ шамамен б.з.д. 4 мың жылдың ар
жағында ежелгі Мысырда күн календары пайда болды. Ол барлық календарьдан
қолайлырақ болып шықты, дүние жүзінің көп елдеріне бірте-бірте тарады. Күн
календары Күннің көрінетін жылдық қозғалысына негізделген. Мысырда жыл 365
күн тәулігінен тұрды, ал астрономиялық жылда 365 күн 5 сағат 48 минут және
46 секунд болғандықтан, календарьлық жыл таза тропикалық жылдан озып
отырды.
Ежелгі Мысырдың өзінде-ақ жылды 30 күннен 12 айға тең бөлетін еді. Бұл
360 күн құрады. Мұндай жылды астрономиялық жылмен теңестіру үшін біраз
уақыттан кейін соңғы айға Мысыр құдайларына арнап тағы 5 күннен қосып
отырды. Мұндай календарьлық жыл тропикалық жылдың ұзақтығына өте жақын
болып шықты. Бұларды АРЕ христиандары, коптылар мен эфиоптар әлі күнге
дейін қолданады. Айларға бөлінумен қатар әр жыл үш маусымға бөлінді.
Бұлардың басталуы Нилдің тасуы, егін себу мен жинау арқылы анықталды. Өз
кезегінде әрбір ай 10 күндік үш үлкен аптадан, немесе 5 күндік 6 шағын
аптадан тұрды.
Ежелгі Мысыр тұрғындарына календарьлық және астрономиялық жылдардың
арасындағы үйлеспеушілік мәлім еді. Мұны жою үшін жеке дәуірлерде
календарьға қосымша күн енгізудің жобалары ұсынылды. Алайда бұл
календарьлық күннің тұрақты болмауын маңызды деп санаған, демек, мерекелер
жылдың барлық айларын жарылқауын қалаған абыздардың қарсылығына кезікті.
Тек б.з.д. 26 жылда Александрияда Эвергеттің реформасы бойынша 30 күндік 12
айдан және 5 қосымша күннен тұратын тұрақты жыл енгізілді, бұған 4 жылда
бір рет тағы да бір күн қосылып отырды.
Юлий Цезарь тұсындағы календарь реформасы. Эвергет реформасынан бұрын-
ақ біздің эрамызға дейінгі 46 жылы күндік календарь ежелгі Римде жасалған
болатын. Осының өзі қазіргі халықаралық календарь системасының негізіне
алынған.
Римде ежелгі заманда, жоғарыда аталып өткендей, айлық календарь
қолданылды. Ол бойынша жыл 1 марттан басталды, 12 айға бөлінген 155 күннен
тұрды. Мұндай календарьды маусым алмасуымен үйлестіруге болмағандықтан
біздің эрамызға дейінгі VII ғасырда 22 күннен тұратын қосымша ай
(мерцедоний) енгізілді, бұл календарьға 2 жылда бір рет қосылатын еді.
Осылайша күндік календарь келіп шықты. Алайда бұл да 365 14 күннен тұратын
астрономиялық жылдан біраз қалып қойды. Енді б.з.д. V ғасырдан бастап
мерцедонийді 23 күнге дейін арттырып, тағы да бір қосымша күн оқтын-оқтын
қосып отырды.
Орныққан дәстүр бойынша ай мен қосымша күн қосу правосы абыздар
коллегияларының бірінің өкілі - понтификтерге берілді. Өзінің жағдайын
пайдалана отырып, олар жеке бастың қамын ойлап немесе надандығымен бірде
жылды ұзартып, бірде қысқартып отырды. Бара-бара күн есебі әбден шатасып
бітті календарьлық реформаны өткізу қажеттігі әбден пісіп жетілді, оны
біздің эрамызға дейінгі 46 жылы Юлий Цезарь жүргізді.
Реформаның негізінде Юлий Цезарь Мысыр календарь жүйесін алуға бел
байлады, мұны даярлау үшін Созиген бастаған Александрия астрономдарының
тобын шақырды.
Жаңа календарьда 365 тәуліктен тұратын жылдың Мысырлық ұзақтығы
қабылданды. Бірақ астрономиялық жыл 365 күн және 6 сағат болғандықтан,
айырманы жою үшін әрбір төрт жылға бір тәулік қосылатын болып шешілді.
Қолайлы болу үшін бұл тәуліктер төрт жылда бір рет қысқа айға қосылды.
Тәулікті ең қысқа ай – ақпанға қоса бастайды. Бірақ діні ой жорасы
бойынша оларды ақпанның соңғы күні етіп жайдан-жай қоса қоюға болмады, осы
айдың қатардағы күндерінің арасына апарып жасыратын болды. Ақпанда екі
жиырма төртінші сан осылай шықты. Ал ішіндегі тәуліктердің есебін римдіктер
кері тәртіпте жүргізді, яғни белгілі бір уақытқа дейін қанша күн
қалғандығын есептеді. Мұндай кез әр айдың, қысқа айдың он үші немесе ұзын
айдың он бесі болып саналды. 24 ақпаннан – 1 наурызға дейінгі 6 күн
болғандықтан, қосымша күн, екінші алтыншы күн деп аталды (биссекстус),
осыдан барып орыстың високосный деген сөзі шығады.
Созиген реформасы бойынша жылдың басы 1 қаңтарға көшірілді, өйткені
осы күннен бастап жаңадан сайланған Рим консулдары мен басқа да
магистраттар өзінің міндеттеріне кіріседі. Осыған байланысты айлардың
бұрынғы рет санының енді орны ауысты (мәселен, қазан айы оныншы болды).
Басқа айларға жаңа аттар берілді: төртеуі құдайлардың құрметіне Янус, Марс,
Майи, Юнон деп аталды, квинтилис Юлий Цезарьдың құрметіне июль болып
аталды, ал біраз кейініректе секстилис император Августің құрметіне -
Август деп аталды. Сонымен бір мезетте жеке айлардың ұзақтығы біраз өзгерді
және календарь бізге жақсы мәлім түрге келді, өйткені оның сырттай
карағанда қазіргіден ешқандай айырмашылығы жоқ еді.
Осы уақыттан бастап Юлиан күнтізбесі деп атала бастаған календарь
Римде біздің эрамызға дейінгі 46 жылы 1 қаңтарда енгізілді. Бұл күндік
жылмен сәйкес болуы үшін өткен жылға екі қосымша ай енгізілді. Тарихта бұл
жыл шатасқан немесе конфузды жыл деп аталды.
Біздің эрамыздың 325 жылы Никей әлемдік соборы бүкіл христиан дүниесі
үшін юлиан күнтізбесін қабылдады, бұдан кейін ол Еуропаның көп елдеріне
бірте-бірте тарады.
Күнтізбелердің түпкі нүктелері. Бірыңғай календарьлармен қатар
халықтар жыл санағын жүргізуге болатындай ортақ түпкі нүктені керек етті.
Ежелгі Римде мұны эра деп атады.
Жылдарды санау үшін бірыңғай түпкі нүктенің қажеттігІ туралы түсінік
бірден тұжырымдалған жоқ. Өркениеттің бастапқы кезінде және одан соң
көптеген ғасырлар бойында әр халықта, әдетте уақыт санаудың өзінің түпкі
нүктелері болды. Олардың қайсыбірі билеушінің таққа отыруынан жыл санауды
бастады. Мәселен, Вавилондықтарда Набонассардың таққа отыруы (б.з.д. 747
жылы), ал Үндістанда Ұлы моғолдар династиясынан Акбар патшаның таққа отыруы
(б.з. 1550 жылы) уақытты санаудың түпкі нүктесіне ретінде алынды. Екінші
бір жағдайларда эраның басталуы қайсыбір елеулі тарихи оқиғалармен
байланыстырылды. Ежелгі Грекияда жыл санау алғашқы олимпиададан (б.з.д. 776
жылы), ежелгі Римде - осы қаланың негізі қалануынан (б.з.д. 753 жылы), ал
араб елдерінде хиджрадан – яғни Мухаммед пайғамбардың Меккеден Мәдинаға
кетуінен (б.з.д. 622 жылы) бастан жүргізілді.
Ежелгі заманда дүниенің жаралуынан бастап эра (заман, дәуір) санау
өте көп тараған: Византия православиясы біздің эрамызға дейінгі 5508 жылды,
католик діні біздің эрамызға дейінгі 4004 жылды, иудей діні біздің эрамызға
дейінгі 3761 жылды санады. Тарих небары екі жүздей эраны біледі.
Қай дәуір болсын шартты маңызы болатындығын ескерген жөн. Алайда жыл
санаудың дәлдігі мен жүйелілігі бұдан бұзылмайды. Тек түрлі эралардың өзара
байланысын біліп, тарихи оқиғаларды оқып үйренгенде оны еске алудың маңызы
зор.
Қазіргі кезде қолданылып жүрген Исаның туғанынан басталған
халықаралық дәуір Рим монахы Дионисий Малыйдың ұсынысы бойынша б.з. V
ғасырда енгізілген. Оның тұсында жылдарды санау Диоклетиан дәуірі бойынша
жүргізілді. Бірақ христиандар оны өзінің жауыз дұшпаны деп санады.
Сондықтан да Дионисийге христиан мерекелерінің жаңа есебін құрауды
тапсырғанда ол бұлардың есебін басқа дәуір Исаның туғанынан бастап
жүргізуді ұсынды.
Бұл дата белгісіз болғандықтан, Дионисий оны схоластикалық пайымдаулар
жолымен шығарды. Ол әрбір 28 жыл сайын ай күндері сол бір апта күндеріне
келетінін білді. Бұл Күн шеңбері деп аталды. Оған ай шеңбері де мәлім еді,
яғни айдың біркелкі фазалары айдың белгілі бір күніне келетіні. Бұл
сандарды біріне-бірін (28X19) көбейткенде шіркеу мерекелері оның ұзына
бойында (532) сол бір күндерге сай келетін болып шықты.
Сөйтіп жаңа пасхалия 248 жылы басталуға тиіс болды, ал Дионисийдің
пікірі бойынша Исаның туған күні бұған дейінгі 532 жылдың ар жағында, яғни
Диоклетиан эрасы басталғанға дейінгі 284 жылдың ар жағында ғана бола
алатын еді. Дионисий эрасы (әдетте жаңа дәуір - б.з. деп атайды) басқа
эралар сияқты шартты болғанымен шіркеу мерекелерін есептеу үшін өте қолайлы
болып шықты, ол бүкіл христиан дүниесінде, ал содан кейін жер шарының көп
елдерінде бірте-бірте тарады.
Григориан календарының жасалуы мен оның таралуы. Юлиан күнтізбесі сол
замандағы календарьлармен салыстырғанда едәуір дәлірек болды, бірақ қалайда
оның жылы астрономиялық жылмен үйлеспеді, одан 11 минут 14 секунд ұзақ
болды. Алғаш қарағанда байқалмайтын бұл алшақтық 128 жылда Юлиан жылының
шынайы жылдан бір тәулікке, ал XVI ғасырдың аяғына қарай тіпті 10 тәулікке
артта қалуына әкеп соқтырды.
Шіркеу салты бойынша пасха мерекесі күннің теңелуінен кейін алғашқы
көктемгі ай толысуының іле-шала алғашқы жексенбісінде аталып өтілетін
болды. Ал Никей соборы кезінде көктемгі күн теңесуі 22 наурызға тура
келгендіктен, пасханы тек осы сәттен ғана атап өтуді белгіледі.
Юлиан күнтізбесінің дәл еместігі оны қабылдағаннан кейін бірнеше жүз
жылдан соң барып байқалды. XIV ғасырдан бастап оны жетілдіруге әрекет
жасалып бақты, бірақ 1582 жылы ғана Рим папасы XIII Григорийдің ұсынысы
бойынша жаңа реформа жүзеге асырылды.
Жаңа күнтізбе негізіне итальян ғалымы Луиджи Лилионың жобасы алынды.
Бұл Никей соборының шешімін мызғытпай қалдыруға, сол себепті көктемнің
басталуын, біріншіден 21 наурызға ауыстыруға, екіншіден мұндай алшақтықтың
көрінуін бұдан былай болдырмауға тиіс болды. Бірінші мәселе Рим папасы
Григорийдің декретімен шешілді: 1581 жылғы 4 қазаннан кейін 5 қазан емес,
15 қазан болып саналсын, делінді. Екінші мәселені жүзеге асыру үшін әрбір
400 жылдан кейін озып кеткен үш тәулікті күнтізбеден алып тастап отыру
ұйғарылды.
Жаңа күнтізбе Юлиан календарынан едәуір дәлірек еді. Мұнда жыл
астрономиялық жылдан 26 секунд қана қалып қойды, ал тәулікке қалып қою 3300
жылдан кейін ғана болды. XVII ғасырдың басына қарай бұл Еуропаның католик
елдерінде, XVIII ғасырда протестанттық, XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың
басында Жапонияда және Еуропаның бірқатар православие елдерінде қабылданды.
XX ғасырдың басында бұл күнтізбені Грекия, Түркия, Мысыр қабылдады. Қазіргі
кезде жаңа күнтізбе халықаралық календарь болып саналады.
Метрология
1. Қосалқы тарихи пән ретінде метрология, пайда болуы мен дамуы.
2. Метрологияның түп деректері және оларды зерттеудің әдістері.
3. Еліміздегі ақша өлшеулері мен есептері.
4. Тарихшы жұмысында метрология деректері мен ақша есебін пайдалану.
5. Қазақтың байырғы өлшем бірліктері.
1. Қосалқы тарихи пән ретінде метрология, пайда болуы мен дамуы
Метрология - өлшеу жүйелері туралы ілім. Осы ілімнің бөлігі ретіндегі
тарихи метрология өздерінің тарихи дамуында физикалық өлшеулердің (ұзындық,
көлем, салмақ) жүйелерін зерттейтін қосалқы тарихи пән болып табылады.
Физикалық өлшеу бірліктерінің өзгерістеріне қарай жер алаңдарының, алым-
салықтарының және ақша есебінің негізіне осы жүйелер алынғандықтан, олар да
үздіксіз өзгеріп отырды, тарихи метрология әрбір тарихи кезеңде мұндай
өлшеулердің нақтылы мазмұнын анықтай отырып, оларды да зерттейді.
Өлшеулерді зерттеуге тарихи тұрғыдан қараудың қажеттілігі өткен өлшеу
системаларының қазіргіден өзгешелігімен анықталады, әрі уақыт өткен сайын
ол үнемі өзгеріп отырады, ал бір тарихи дәуірдің шегінде әр түрлі
территорияларда оның түрліше болатындығы да жиі кездеседі. XIX ғасырдың
аяғында өлшеудің метрикалық жүйесі орныға бастады, метр негізгі сызықтық
өлшемге айналды. Бұдан басқа көптеген өлшеулердің аты біркелкі болды, ал
мазмұны әр дәуірде және әр территорияда әр түрлі еді. Оның үстіне тарихтың
ежелгі дәуірлерінде тіпті бір өлшем үлгілерінің өзінің бір-бірінен
айырмашылығы көп болатын.
Еуропаның кейбір елдерінде тарихи метрологияның жеке мәселелерін
талқылап, қайта қарау XVI ғасырдың өзінде басталды. Ресейде XVIII ғасырдың
екінші жартысы мен XIX ғасырдың басында тарихшылар бұл мәселеге ынта қойды,
ал 1849 жылы Ф.И.Петрушевскийдің Жалпы метрология деген ірі еңбегі пайда
болды. Бұл кезде метрологияның басты мәселесі кейбір өлшеулерді сипаттау
және әр түрлі тарихи дәуірлердегі олардың арасындағы қатынастарды табу
болып саналды.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап Д.И.Прозоровскийдің,
А.И.Никитскийдің, И.И.Кауфманның өлшеу системаларын зерттеуге арналған
еңбектері пайда болады. Бұл жұмыстың қорытындылары С.Қ.Кузнецовтың 1918
жылы шыққан Древне-русская метрология кітабында жасалды.
Кеңестік кезеңде тарихи ғылымның тез дамып, барлық қосалқы пәндерге
назардың күшеюіне байланысты метрология бойынша Б.А.Рыбаковтың,
В.Л.Яниннің, И.И.Смирновтың, В.И.Шунковтың, Е.И.Каменцеваның т.б. бірқатар
бағалы еңбектері пайда болды. 30-40-жылдары Н.В.Устюговтың және
Л.В.Черепниннің метрологияның жалпы курсы жарияланды. 1965 жылы
Е.И.Каменцева мен Н.В.Устюговтың Русская метрология атты оқу құралы жарық
көрді.
2. Метрологияның түп деректері және оларды зерттеудің әдістері
Қандай да болсын ғылыми пән сияқты метрологияның жоғарыда айтылып
өткендей өзінің зерттеу пәні ғана емес, сондай-ақ ол негізінде өз
міндеттерін шешіп отыратын түп деректері де болады.
Олардың қатарына, ең алдымен заттық ескерткіштер жатады. Неғұрлым
кейінгі дәуірлерден бізге дейін әдетте өлшемдер мен таразылар палатасында
сақталатын өлшеу эталондары жетті. Тарихтың ертеректегі кездерінен
эталондар мүлде дерлік сақталмаған, сондықтан да түп деректер ретінде бізге
дейін жеткен гирлер, масштабты сызғыштар, мәнеттер, архитектуралық
құрылыстар және стандартты өлшемдері бар басқа да заттық ескерткіштер
пайдаланылады. Тарихи метрологияны зерттеу үшін жазба түп деректерде құнды
материал бар. Қөптеген маңызды деректер заңдық актілерде кездеседі.
Мәселен, XVIII ғасырдың бірінші жартысында Ресейде орыс фунты мен аршинның
дәл өлшемдері белгіленген. XIX ғасырдың метрологиялық системалары 1835 және
1899 жылғы заңдарда белгіленген. Көптеген заңдық актілер арқылы Кеңес
мемлекеті метрология мен ақша есебін белгілеп берді.
XVIII ғасырға дейін мұндай заңдық актілер болмаған. Бірақ XV-XVII
ғасырларда Торговая книга, Счетные мудрости, Книга сошного письма
сияқты арнаулы анықтамалықтар жазылды. Көпестерге, жер және сауда
орындарының т.б. тізімін алушыларға арналған, бұлар елде қолданылып жүрген
өлшемдер мен таразылар туралы бағалы мәліметтерді хабарлады. Осы дәуірдегі
және бұдан ертеректегі уақыттың метрологиясы жөнінде түп деректер ретінде
жылнамалар, шекара бекеті грамоталары мен кітаптар, әр түрлі жазу
кітаптары, саяхатты суреттеу, шарттар мен басқа құжаттарда пайдаланылды.
Жоғарыда келтірілген метрология түп деректерінің бәрі бірдей қүнды
емес. XVIII ғасырдың және кейінгі кездердің материалдары әр дәуірдің кейбір
өлшемдері туралы және метрологиялық системалары жайында неғұрлым дәл ұғым
береді.
Түп деректердің ерекшелігі оларды зерттеудің әдісін де анықтайды. Ең
алдымен олардың әрқайсысының төл дүние екендігін анықтап алу керек. Содан
кейін көрсетілген деректердің растығына көз жеткізген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Қосалқы тарихи пән ретінде палеография.
2. Жазба материалы мен құралы.
3. Қолжазбалардың форматы мен әшекейі.
1. Қосалқы тарихи пән ретінде палеография
Палеография дегеніміз жазба түп деректердің сыртқы жағын, оның ішінде
графиканы, олар жазылған материалды, қағаз бетіндегі судағы белгілерді,
қолжазбалардың форматы меп безендірілуін зерттейтін қосалқы тарихи пән.
Палеографияны білу қолжазбаны дұрыс оқып шығуға, оның пайда болған уақыты
мен орнын, автордың аты-жөнін, оның дұрыстығын немесе жалғандығын, текст
тарихын т.б. анықтауға көмектеседі.
Ұғымның негізгі маңызына сәйкес (грекше палайос – ежелгі және графейн
- жазамын) палеография әуел баста ежелгі қолжазбаларды зерттеумен
шұғылданды. Қазіргі кезде жаңа заманның қолжазбасының сыртқы жақтары да
зерттеледі. Осыған байланысты жаңа термин - Неография да пайда болды.
Ғылыми пән ретінде палеография XVIII ғасырдың бірінші жартысында
Францияда пайда болды, бірақ бұған дейін көп ғасыр бұрын-ақ бірқатар
елдерде палеографиялық талдау тәсілдері практикалық мақсаттарда қолданылып
келді. Мәселен, Ресейдегі сот үдерістерінде XV ғасырда-ақ палеография
көмегімен актылар мен грамоталардың жалғандығы талай рет дәлелденді. XVIII
ғасырдың басында ескі ғұрыптағы ағалы-інілі Денисовтардың православие
шіркеуі жасап шығарған өңі бұрмаланған екі документті әшкерелеуі
палеографиялық талдаудың үлгісі бола алады.
XIX ғасырдың бірінші жартысында қолжазбалардың палеографиялық
ерекшеліктеріне ғалымдар қадала көңіл аудара бастады, ал ғасырдың орта
кезінде-ақ ең ежелгі славян қолжазбаларына бағалы палеографиялық байқаулары
бар А.В.Горскийдің, Қ.И.Невоструевтің еңбектері пайда болды.
1885 жылы И.И.Срезневскийдің палеография жөнінде алғашқы басшылық
құралы жарияланды, ал содан соң бірқатар оқулықтар мен еңбектер, соның
ішінде Е.Ф.Карскийдің, Н.П.Лихачевтің, И.С.Беляевтың және
Л.И.Соболевскийдің еңбектері жазылды.
Кеңес ғалымдары палеографияға әрқашан да үлкен көңіл бөліп отырды.
1918 жылы В.Н.Щепкиннің орыс палеографиясы жөніндегі оқулығы басылды (1967
ж. қайта басылды), ал 1928 жылы Е.Ф.Карскийдің курсы қайта басылды. Ұлы
Отан соғысынан кейін Н.С.Чаев пен Л.В.Черепниннің (1947) және
Л.В.Черепниннің (1956) келелі оқулықтары, сондай-ақ бірнеше палеографиялық
альбомдар жарияланды.
1966 жылы М.Н.Тихомиров пен А.В.Муравьевтің жоғары оқу орындарының
студенттеріне арналған Орыс палеографиясы деген арнаулы құралы даярланды.
2. Жазба материалы мен құралы
Орыс қолжазбаларының басым көпшілігі пергамент пен қағазда жазылған.
Тұрмыста мұның үстіне қайың кабығы да қолданылды.
Пергаментті жасап шығару үшін төлдің (бұзаудың, қозының т.б.) терісін
алды да, оны мұқият өңдеп шықты. Сөйтіп, жазу үшін әдемі мықты және
қолайлы, бірақ төтенше қымбат материал алынды. Бір теріден 2-3 парақ
пергамент жасап шығаруға болатын еді. XI-XII ғасырлардағы орыс қолжазбалары
Византиядан, Батыс Еуропаның баска елдерінен әкелінген пергаментке
жазылатын: XIII ғасырдан бастап тұрмыста жергілікті пергамент қолданыла
бастады.
Пергаменттің қымбаттылығынан бір кезде жазылған тексті қырып тастау
немесе жуып тастау жиі кездескен, ал содан соң оның орнына жаңасын жазған.
Мұндай қолжазбалар палимпсестер деп аталды. Мұндай қолжазбалардың жаңа
мәтіні ғана емес, сондай-ақ ескі тексі де бағалы, өйткені химия реактивтері
мен түсті бөліп көрсететін фотографияның көмегімен оны оқуға болатын еді.
Күнделікті тұрмыстық сипаттағы жазбалар үшін XI-XV ғасырларда ежелгі
Русьте өңделген қайың қабығын қолданған, демек оның ішкі ылғал бетіне үшкір
таяқшамен (сүйек немесе метал) текстер тырналып түсірілген. Қайың қабығы -
өте нәзік материал. Бірақ оның дымқыл жерде жақсы сақталатындығы мүлдем
кездейсоқ жағдайда белгілі болған. Сондықтан да 500-ге жуық қайың қабығы
грамоталары бізге дейін жетіп отыр, бірақ олардың саны әрине бұдан
әлдеқайда көп болған.
XIV ғасырдың бірінші жартысында жазу материалы ретінде қағаз
пайдаланыла басталды. Қағазға жазылған ең ежелгі құжаттар: Семен Гордыйдың
ағалы-інілі Иван және Андреймен жасасқан шарты (1341), Ярославск Спасск
монастырына (1345 жылдар шамасы) Нижегород князі Василий Давыдовичтің
жолдаған сыйлық грамотасы. XV ғасырдағы қолжазбалардың көп бөлігі қағазға
жазылған, ал XVI ғасырда сирек жағдайда ғана қолданылады.
Алғашқы кездерде Ресейде шетел өндірісінің қағаздары пайдаланылды: XIV-
XV ғасырларда - итальян, XV ғасырда - негізінен француз, сонан соң неміс,
XVI ғасырда поляк, ал XVII ғасырда голланд қағаздары пайдаланылды. XVI-XVII
ғасырда Ресейде өз қағаз өндірісін жолға қоюға әрекет жасалды. Бірақ тек
XVIII ғасырдың бірінші ширегінде ғана бұны жүзеге асыруға қол жетті.
Біршама арзан жазу материалын – қағазды қолдану - Ресейдің экономикалық
және мәдени дамуының қажеттеріне сай келді, өз кезегінде бұл одан арғы
ғылыми-техникалық прогреске (мысалы, кітап басуға) жол ашты.
Қағаз жасап шығарғанда сұйық масса рамаға керілген сым тордың үстіне
құйылды. Бұл масса кепкеңнен кейін, рамадан енді дайын қағаз алынды. Мұның
бетінде сымның таптары - жарыққа ұстағанда көрінетін мөлдір сызықтар болды.
Фирма мен қағаз сортын таңбалау үшін фабриканттар торға ерекше сым
суреттерді өрді, бұлардың табы судағы таңба немесе филиграндар деп аталады.
Судағы таңбалар осы қағаздың шыққан уақыты мен жерін анықтауға мүмкіндік
беретіндіктен (ал осы таңбалар бойынша қолжазбаны да) ғалымдар XVIII
ғасырдың өзінде-ақ датасы қойылған судағы таңбалардың альбомдарын құрастыра
бастады.
Қолжазбаларда ұшырайтын толып жатқан судағы таңбалардың арасында ең
көп тарағандары мыналар: XIV ғасырда - сызықтармен қиылған, крестпен
бітетін екі шеңбер, безендірілмеген құмыра, шағын кеме, айбалта, қашып бара
жатқан бұғы, XV ғасырда - үш тау, (ортаңғысында крест бар) қаз, қайшы, екі
кілт, әтеш, ит, әйел фигурасы, жүзім бұтағы, тәж, тәжі астындағы жұлдыз,
дельфин, аңшылық керней, үш лилиялы герб. XVI ғасырда - пиала, әр түрлі
құмыралар, француз фабриканттарының есімдері бар таңбалар, шошқалар, поляк
гербтері, бұқа бастары, француз қалаларының гербтері. XVII ғасырда - тіске
ұқсас ирек жағалы қуақы адамның басы, Амстердам қаласының гербі, бүркіт,
сыбызғы, патша тәжі; XVIII ғасырда - қос басты бүркіт (мемлекеттік герб),
айбалталы аю, қағаз жасалып шыққан кәсіпорындары иелерінің герб таңбалары
мен монограммалары, оның жасалынған датасы, судағы таңбалар.
Пергамент пен қағазға мәтіндер сиялармен жазылды, бұлар темірден, тері
илейтін заттардан, шие желімінен және басқа материалдардан жасалып
шығарылды. Олар өте тұрақты болды да, ғасырлар бойы сақталды. Қолжазбаларда
немесе кітаптарда тақырыптар немесе бас әріптер сырмен, көбіне қызыл сырмен
жазылған (осыдан барып орыстың красная строка деген сөзі - жаңа жолдан
бастау келіп шыққан). Ерекше кітаптар мен маңызды грамоталар желімге
езілген алтын түсті немесе күміс түсті бояумен жазылды.
Алғашқы кезде қаздың қауырсыны (олар XIX ғасырдың ортасына дейін)
қолданылды, аққу мен түйе құстың қауырсыны да сирек те болса қолданылды.
XVI ғасырда әуелі контурларды суреттерді жиектеу үшін, ал XVII ғасырдың
аяғынан бастап жазу үшін де қарындаштар пайдаланыла бастады. XIX ғасырдың
30-жылдарынан бастап болат қаламұштар пайдаланыла бастады.
3. Қолжазбалардың форматы мен әшекейі
Мәтін жазылған пергамент парақтарының белгілі бір көлемі болмады.
Шамамен біздің жазу қағазымыздыц қос парағына тең кағаз парағының шамасы
болды десек неғұрлым дәлірек болады. Іс жүзінде текстер не осындай парақта,
не екіге, төртке және т.б. бүктелген парақтарда жазылды. Кейіннен бұлар
тиісінше былайша белгіленді: 1°, 4°, 8° (парақ, ширек парақ, әшмөшке және
т.б.)
Ең ежелгі қолжазбалардың текстері дәптерге қатталған парақтың екі
жағына бірдей жазылды. Олардың әрқайсысы төрт қос парақтан (16 беттен)
тұрды. Егер қолжазба көлемді болса, дәптерлер кітап болып тігілді. Ұзақ
сақталуы үшін ол түптелді. Құнды кітаптар күміс немесе алтын жалатылып,
қымбат тастармен әшекейленген былғарымен қапталып түптелді. XIII ғасырдан
бастап ромбы және жүрекше тәрізді таңбалы ірі торда Византия үлгісі бойынша
жасалған өрнектеу қолданыла басталды. XVI ғасырдан бастап бұл неғүрлым
астарлы да күрделі бола түседі, XVII ғасырдың орта шенінен бастап алтындап
салған өрнектер ұшырайды. Осылайша түптелген кітаптарды бұзылудан сақтау
үшін, бұларға кейде сирақтар жасаған (басты шегелер қаққан).
Қымбат кітаптардың иелері, оның әрбір бетінің өзі көркем шығарма
түрінде болуы үшін қам жасаған. Бұны жақсы қағазға әсемдеп жазылғандығынан
ғана емес, сондай-ақ арнаулы әшекейлермен безендірілгендігінен де көруге
болады. Қолжазбаның немесе тараудың, немесе кейде тіпті абзацтың басында
заставкалар, яғни парақтың бүкіл енін, ал биіктігі жағынан кейде оның үштен
біріне дейінгісін алып жатқан безендірілген өрнектер жасалды. Қолжазбаның
қалған бөліктері инициалдармен, яғни әсем етіліп жазылған және әшекейленген
бас әріптермен көріктендірілді. Қейде кітаптың жиегіне, кітап соңына да
әшекей жасалды.
Осы аталған ою, әшекейлердің бәрі белгілі бір стильде болды. XI-XII
ғасырларда стильдеген нәрселер кірістіріліп жазылған (негізінен алғанда
өсімдік дүниесі), ең қарапайым геометриялық фигуралардан тұратын көне орыс
немесе көне Византия ою-өрнегі басым болды. XIII ғасырдан бастап оюларда
ұлттық, халықтық сарындардың ықпалы мен сюжеттері орын алды. Өзара
өрімделген белдіктер мен бұтақтардың фонында рамка ішінде және одан тыс
фантастикалық жануарлар - аждаһалар, грифтер, арыстандар бейнеленді. Ою-
өрнектің мұндай стилі ғажайыптық (тератологиялық) деп аталады.
XVI ғасырдың ортасынан Ресейде басталған кітап басудың жағдайларына
орай жаңа ою-өрнек туды. Әшекейлер тек екі түсте - аққа қарамен немесе
керісінше қараға ақпен жасалды. Бейнелердің көпшілігі аралықтарына
стильденген гүлдер және басқа өсімдіктер салынған геометриялық формалар,
әсіресе дөңгелектер мен квадраттар болды. Штрихтар қолданыла бастайды.
Бұдан әрі кітап басудың жетіле түсуі ою-өрнекті күрделілендіруге
мүмкіндік берді. Оқырмандардың талғамына сәйкес (XVII ғасырдың екінші
жартысынан бастап) ою-өрнек үш түсті болды, өнер үстемдік еткен стильдердің
- XVII ғасырда - барокко, XVIII ғасырда - рококо, ал XIX ғасырдың басында -
ампира стильдерінің ықпалына ұшырады.
Оқиғалардың ашпа беттеріне онда не туралы айтылатынын бейнелейтін
миниатюралар көптеген құнды қолжазбалардың әшекейі болды. Ашпа беттегі
бейнелер ежелгі шіркеу кітаптарында, кейбір көне сыйлық грамоталарында
ұшырайды. Миниатюралардың көпшілігі белгілі бір жылнамаларда бар, мысалы,
Радзивиллов (немесе Қенигсберг) жылнамасында XVI ғасырдың екінші
жартысындағы 12 томдық жылнама жинағының ашпа бетінде бар, мұнда 16 мың
бейне салынған т.б.
Бұлар XVII ғасырдың ескі ғұрып қолжазбаларында да ұшырайды. Кітап
басудың дамуымен байланысты ашпа бет бейнелерді кітап гравюрасы бірте-бірте
ығыстыра түсті.
Миниатюралардағы бейнелеу тәсілдері заказ берушінің де, орындаушының
да көркемдік талғамдарына сай келді. XI-XIII ғасырлардың пергамент
қолжазбаларының ашпа бет бейнелері сол заманның фрескалық және мозаикалық
бейнелеріне тән монументальдығымен көзге түседі. Сыры қалың, ашық етіліп
жағылатын еді.
XIV-XV ғасырларда пергамент қолжазбалардағы суреттер әлі де болса
монументальды живописьтің ескі дәстүрлерін ұстады. Алайда қағаздың пайда
болуы неғұрлым жеңіл акварельді живописьті игеруге мүмкіндік берді.
А.Рублев живописінің ықпалына түскен XV ғасырдағы миниатюра жасаушылардың
шығармашылығында икона салу тәсілдерін сақтай отырғандығымен, реалистік
тенденциялар болғандығы да байқалады.
XVI ғасырдың бірінші жартысында миниатюралар станоктық, ал содан кейін
портреттік живописьтің (парсун жазуы) ықпалын бастан өткереді, реалистік
тенденциялар бұдан арғы жерде Симон Ушаковтың есімімен байланысты болды.
Шартты түрде алынғандығына қарамастан, олар көптеген тарихи оқиғалар мен
орыс халқының тұрмысы - қолөнерші мен шаруаның еңбек қызметі, соғыс
шайқастары, кешкі жиналыстары, халық көтерілістері т.б. туралы нақтылы ұғым
береді.
Хронология
1. Қосалқы тарихи пән ретіндегі тарихи хронология және оның міндеттері.
2. Хронологияның пайда болуы мен дамуы.
3. Уақыт туралы ұғым. Уақыт есебінің шығуы.
4. Алғашқы күнтізбелер.
1. Қосалқы тарихи пән ретіндегі тарихи хронология және оның міндеттері
Хронология - уақыт өлшемі туралы ғылым. Ол өзінің атауын гректің
хронос - уақыт және логос - ғылым деген сөздерінен алған. Бұл ғылым
екі бөлімнен: аспан денелерінің қозғалысын есептеп шығару жолымен дәл
астрономиялық уақытты табатын математикалық (астрономиялық) хронология және
тарихи хронологиядан тұрады.
Тарихи хронология өз алдына екі міндетті - теориялық және қолданбалы
міндетті қояды. Біріншісі уақытты есептеу жүйесін зерттегенде оларды тарихи
дамуы үстінде қарастырады, олардың арасындағы өзара қатынасты анықтайды
және даталарды бір хронологиялық жүйеден екіншісіне аудару принципін жасап
шығарады. Екіншісі оқиғалардың датасын қазіргі дәуірге және жыл санаудың
жалпы қабылданған жүйесіне аудару үшін, осыған байланысты тарихи
оқиғалардың датасын анықтау және нақтылау үшін жоғарыда көрсетілген
ережелерді жүзеге асыруды қамтиды.
Қосалқы тарихи пәндердің ішінен хронология ең маңыздыларының бірі
болып саналады, өйткені тарихтың қандай да бір бөлігін оқып үйренудің
негізгі шарты оқиғалардың жүйелілігі мен датаны дұрыс қою болып табылады.
Хронология методтарына сүйене отырып тарихшы тарихи документтер мен
фактілердің дәл датасын қалпына келтіреді. Бұл міндеттерді дұрыс шешу үшін
белгілі бір тарихи кезеңдегі белгілі бір халықтың қолданған уақыт өлшеуінің
қалыптасуы мен ерекшеліктерін, бүкіл тарихын жақсы білу қажет.
Уақыт есебі туралы мәселені бір мемлекет шеңберінде қарастыруға
әрекеттену, әдетте, елеулі қиыншылықтарға кездестіретінін ескерген жөн.
Халықтардың көп ғасырлық қатар өмір сүруі, экономикалық, саяси және мәдени
байланыстар күнтізбелік жүйеде көптеген элементтердің араласып, өзара
алмасуына алып келді. Бұның үстіне көп ұлтты мемлекеттерде уақыт есебі әр
ұлттарда әр түрлі болуы мүмкін. Мәселен, біздің елімізде халықтардың
бірінің календарьлық жүйесі уақыттың Күн есебімен жүргізілсе, ал екінші
біреулері уақыт есебін Айға қарап жүргізді. Екі тәсіл де алғашқы ежелгі
шығыс календарьларынан шыққан. Сондықтан да қазақ тарихшысы бүкіл дүние
жүзі халықтарының уақыт есебінің пайда болып, даму процесімен және ең
ежелгі заманнан бастап осы уақытқа дейінгі календарьлардың негізгі
жүйелерімен таныс болуга тиіс.
2. Хронологияның пайда болуы мен дамуы
Уақыт ішінде белгілі бір жүйелікпен тарихи оқиғаларды орналастыру
принципін ежелгі дүниенің сонау алғашқы тарихшылары да білген. Осы
принциптің өзі орта ғасырлар тарихи шығармалары – қытай, орыс жылнамалары
мен Батыс Еуропа мемлекеттері хроникаларының негізіне алынды. Хронология
проблемалары бойынша алғашқы ғылыми трактаттар да ерте пайда болды.
Шежірелік оқиғаларға даталар қоюмен байланысты бірқатар мәселелерді шешудің
қажеттілігінен ежелгі Русьте, XII ғасырдың өзінде-ақ хронологиялық
мәселелерге арналған новгородтық Кириктің еңбегі шықты.
Бұдан былай да Орыс мемлекеттерінде православие шіркеуінің қажеті үшін
календарьлық анықтағыштарды шығару жұмыстары талай рет жүргізілді. Бұл
жұмыстар, әсіресе XV ғасырдың аяғынан бастап белсенді түрде жүргізіле
бастады, өйткені дүниенің жаралуынан бастап есептелген жыл санауда
жетінші мыңдық бітті (1492+5508), пасхалийді келесі мың жылдыққа құрастыру
қажеттігі туды.
XVI-XVII ғасырларда хронология мәселелеріне ынта қою Ресейде кейбір
практикалық қажеттіктерге де байланысты болды. Бірақ тарихи хронология
дербес ғылыми пән ретінде XVIII ғасырдың аяғында - XIX ғасырдың басында
ғана қалыптаса бастады. Ресейде хронологияға ғылыми тұрғыдан ынта қоюды
дамытудағы маңызды кезең XX ғасырдың басына жатады. Ол юлиан календары
реформасын әзірлеуге байланысты болды. Бұл кезеңде орындалған тарихи
хронология жөніндегі жұмыстардан, ең алдымен Н.В.Степанов пен
Д.О.Святскийдің еңбектерін атауға болады.
Алайда ХХ ғасырға дейін хронология ғылым ретінде әлі де болса
қалыптасу сатысынан шыға алмаған еді. Құнды бақылаулармен және
қорытындылармен катар көптеген еңбектерде хронологиялық үғымдарды
шатастырулар, оқиғаларға дата қоюда қателер жиі ұшырайды. Бұл ғылыми пән
бойынша жинақталған еңбектер болмады.
ХХ ғасырдан бастап хронология қосалқы тарихи пән болып түпкілікті
қалыптасты. Өткен ғасырдың 20-жылдары мұнымен А.М.Большаков, И.Ф.Полак,
Г.П.Саар, С.Н.Быковский, ал 30-жылдары В.А.Россовская, В.К.Никольский және
басқалар шұғылданады. 1939 жылы (қолжазба күйінде) хронология жөнінде
Н.В.Устюговтың лекциялар курсы, ал 1944 жылы Л.В.Черепниннің оқу құралы
пайда болды.
ХХ ғасырдың ортасында тарихи ғылымның жалпы өрлеуімен байланысты
хронологияға, оның ішінде тарихи хронологияға ынта қою едәуір өсті. Жалпы
хронология жөнінде С.И.Семешковтың, жылнама жөнінде Н.Г.Бережковтың,
А.Г.Кузьминнің еңбектері, сондай-ақ мұсылман, түрік-монғолдың басқа да
жүйелері бойынша бірқатар жұмыстар жазылды. 1967 жылы университеттердің
студенттеріне арналған хронология жөніндегі Е.И.Каменцеваның оқу құралы
басылып шықты.
3. Уақыт туралы ұғым. Уақыт есебінің шығуы
Уақыт туралы түсінік адамдарда белгілі бір табиғат құбылыстарымен
байланысты қоғамдық дамудың алғашқы сатыларында-ақ пайда болды, ал
шаруашылық тіршілігінің мұқтаждығы уақыт өлшем бірлігін орнатып, оларды
есепке алу қажеттігін тудырды. Адамдар әрқашан уақыт аралығындағыны
қабылдады, күн мен түннің ауысуын біліп отырды, қоршаған ортаның әсеріне
байланысты жыл мерзімдерін айырды. Бірақ уақыттың әр-қилы есебі және оны іс
жүзінде қолдану, бері келе дамыған қоғамда, егіншіліктің, мал
шаруашылығының сауда мен теңізге жүзудің пайда болуымен байланысты шығады.
Адамзат тарихында уақыт өлшеудің алғашқы өлшем бірлігі күн тәуліктері,
яғни белгілі бір нүктедегі Күннің екі дәйекті жағының арасындағы уақыт
кесіндісі болды. Өз өсінің төңірегінен жер шарының айналуы жыл бойында бір
қалыпты емес және оның элиптикалық күн маңы орбитадағы орнына байланысты
болғандықтан, есептеп шығаруға қолайлы болу үшін өлшем әдетте орташа күн
тәуліктерін, яғни идеалды дөңгелек ортада біркелкі айналганда ось
төңірегіндегі айналымға Жердің жумсай алатын уақыт кесіндісін алады.
Тәулікті сағатқа, минут пен секундқа қазіргі бөлу өзінің шығу тегін
есептеудің ежелгі вавилондық он екілік жүйесінен алады.
Тәуліктер уақыттың біршама қысқа аралығы болып табылатындықтан,
уақытты өлшеудің бірте-бірте неғұрлым ірі өлшемі ойластырылды. Алғашқы
кезде тәулік есебі саусақпен жүргізілді. Осының нәтижесінде уақытты
өлшеудің он күндік (декада) және жиырма күндік өлшем бірліктері пайда
болды. Астрономиялық құбылыстарға негізделген есептеу де орныға бастады.
Уақытты өлшеу бірлігіне Айдың екі біркелкі фазасының аралығы алынды. Айсыз
түндерден кейін жіңішке ай орағының пайда болуын байқау барлығынан оңай
болғандықтан, осы сәт жаңа айдың басы делініп қабылданды. Осы уақыттың
аяғында Күн мен айдың жақындасуы болады деп саналды. Сондықтан да жаңа
айдан жаңа айға дейінгі мерзім синодистік ай деп аталды (синодос -
жақындасу деген грек сөзінен). Бұл ай шамамен 29 тәулік 12 сағат 44 минут
2,9 секундқа тең болды. Ал фазаларының өзгерісі айды шамамен төрт тең
бөлікке бөлуге мүмкіндік берді: бұлардың басы айдың тууына, аспан әлемінде
жарты айдың тууын сонан соң толық ай мен тағы да жарты дөңгелекке, бірақ
енді қарама-қарсы жаққа қараған жарты дөңгелекке сай келетін еді Шаруашылық
тіршіліктің, әсіресе егіншілік пен мал шаруашылығының одан әрі дамуы жазғы
және қысқы күн тұрақтау мен көктемгі және күзгі күн теңесуімен анықталатын
маусым бойынша уақытты есептеу қажеттігін тудырды. Жыл мерзімінің тұрақты
ауысып отыруы енді ежелгі дүние астрономдарына жұлдызды аспан бойынша Күн
қозғалысымен, ал іс жүзінде Күн төңірегіндегі Жер козғалысымен маусымдарға
байланысты орнатуға мүмкіндік берді. Уақытты өлшеудің тағы да бір өлшем
бірлігі - Жердің Күн айналасында толық айналуына сәйкес келетін жыл осылай
келіп шықты. Астрономиялық жылдың ұзақтығы 365 тәулік, ал кейінірек
нақтылағанда - 365 тәулік 5 сағат 48 минут 46 секунд болып анықталды.
4. Алғашқы күнтізбелер
Уақыт санаудың табиғат берген есептеу бірліктері - тәуліктер, ай және
жыл - ең ежелгі календарьлардың негізіне алынды.
Календарь сөзін латын тілінен аударғанда әр айдың бірінші күні
деген мағына береді, бірақ табиғаттың кезеңді құбылыстарына негізделген
уақыт санау жүйесінің өзі едәуір ертеде шыққан.
Календарьды алғашқы құрастырушылар үлкен қиыншылықтарға ұшырады,
өйткені жоғарыда аталған уақытты есептеу бірліктері өлшем болып шықпады.
Синодистік айдың тәулік саны бірдей болмады, ал астрономиялық жылды ай мен
тәуліктің бірдей санына бөлуге болмады. Бұл жағдай адамдарды берілген
бірліктердің келісілген деректерін іздеуге мәжбүр етті, бұл бірнеше
календарьлық жүйені тудырды. Бұлардың ең көп тарағандары айлық жүйе, мұнда
тәуліктер аймен үйлестірілді, айлық-күндік мұнда тәулік пен ай жылмен
үйлестірілді және күндік, мұнда жыл мен тәулік үйлестірілетін еді.
Айлық календарьлар біздің заманымызға дейінгі 3-ші мың жылдықтың
ортасында ежелгі Вавилонда пайда болды, оны ертедегі еврейлер, қытайлар,
гректер, римдіктер пайдаланды. Қазіргі уақытта ай календары Шығыс елдерде –
Түркияда, Ауғанстанда, Пакистанда т.б. таралған.
Айлық календарь бойынша жаңа айдан бастап әрбір ай ауыспалы түрде 29
және 30 тәулікке созылады. 12 ай айлық жылды құрайды, бұл 354 тәулікке тең
болды. Іс жүзінде тәуліктер календарьлықтан біраз көп болғандықтан,
синодистік айда календарьлық айдан біраз (44 минут 2,9 секундқа) артық еді.
Бұл қайсыбір жылдар саны өткеннен кейін календарьлық жылға бір жыл қосуды
керек етті.
Айлық календарьдың жылына қосымша күн енгізудің екі жүйесі бар.
Бұлардың бірі бойынша сегіз жылдық кезең алынды, осы уақыт ішінде
астрономиялық ай жылдары жай ай жылдарынан 3 тәулікке жуық озып кетті.
Сондықтан да айлық календарьлық жыл санауды айлық астрономиялық жыл
санаумен теңестіру үшін 8 жылда 3 қосымша күн қосылып отырды. Келесі жүйе
бұдан неғұрлым дәлірек еді. Бұл 30 жай айлық жыл 30 астрономиялық жылдан 11
тәулік озып кететіндігіне негізделген. Осы 11 тәулік әр 30 жылда қосылып
отырды.
Айлық календарь бойынша жыл 354 (кейде 355) күн болғандықтан, оның
басталуы күндік календарь жылынан әр жолы 11 тәулікке озып отырды. Демек,
жылдың басы мен оның бөліктері маусыммен үйлеспеді, бір маусымнан
екіншісіне үнемі алмасып отырды. Мұндай календарь бойынша ауыл шаруашылық
жұмыстарын жүргізудің болжауын жасау іс жүзінде мүмкін емес еді. Сондықтан
да айлық календарь егіншілікке көшкен халықтар үшін қолайсыз болып шықты,
сөйтіп олардың айлық-күндік календарьға бірте-бірте көшуі тегін емес еді.
Мұсылман халықтарында ғана (діни пайымдау бойынша) айлық календарь осы
уақытқа дейін сақталып келеді.
Ай фазасының ауысуын Күннің жылдық қозғалысымен үйлестіруге ұмтылу
айлық-күндік календарьдың пайда болуынан көрінді, осы мақсатпен қосымша ай
оқтын-оқтын енгізіліп отырды. Қосымша айы бар осындай календарь тұңғыш рет
Қытайда біздің эрамызға дейінгі 3 мың жыл ішінде жасалды, содан соң
Хаммурапи патшаның бұйрығы бойынша б.з.д. XVIII ғасырда Вавилонда
енгізілді.
Мың жыл өткеннен кейін бұл Ассирияда, содан кейін Иудейде, ежелгі
Римде және ежелгі Грекияда таратылды. Әрбір 8 жыл сайын ежелгі Грекияда
біздің эрамызға дейінгі VI ғасырда үш қосымша ай енгізудің қатаң тәртібі
орнатылды, ал 100 жылдан кейін ежелгі грек философы Метон неғұрлым дәл 19
жылдық циклды анықтады, осының ішінде он үшінші ай 7 рет енгізілуге тиіс
болды. Қазіргі кезде айлық-күндік календарь еврей діни мерекелерін есептеу
үшін ғана қолданылады.
Айлық календарь пайда болудан бұрын-ақ шамамен б.з.д. 4 мың жылдың ар
жағында ежелгі Мысырда күн календары пайда болды. Ол барлық календарьдан
қолайлырақ болып шықты, дүние жүзінің көп елдеріне бірте-бірте тарады. Күн
календары Күннің көрінетін жылдық қозғалысына негізделген. Мысырда жыл 365
күн тәулігінен тұрды, ал астрономиялық жылда 365 күн 5 сағат 48 минут және
46 секунд болғандықтан, календарьлық жыл таза тропикалық жылдан озып
отырды.
Ежелгі Мысырдың өзінде-ақ жылды 30 күннен 12 айға тең бөлетін еді. Бұл
360 күн құрады. Мұндай жылды астрономиялық жылмен теңестіру үшін біраз
уақыттан кейін соңғы айға Мысыр құдайларына арнап тағы 5 күннен қосып
отырды. Мұндай календарьлық жыл тропикалық жылдың ұзақтығына өте жақын
болып шықты. Бұларды АРЕ христиандары, коптылар мен эфиоптар әлі күнге
дейін қолданады. Айларға бөлінумен қатар әр жыл үш маусымға бөлінді.
Бұлардың басталуы Нилдің тасуы, егін себу мен жинау арқылы анықталды. Өз
кезегінде әрбір ай 10 күндік үш үлкен аптадан, немесе 5 күндік 6 шағын
аптадан тұрды.
Ежелгі Мысыр тұрғындарына календарьлық және астрономиялық жылдардың
арасындағы үйлеспеушілік мәлім еді. Мұны жою үшін жеке дәуірлерде
календарьға қосымша күн енгізудің жобалары ұсынылды. Алайда бұл
календарьлық күннің тұрақты болмауын маңызды деп санаған, демек, мерекелер
жылдың барлық айларын жарылқауын қалаған абыздардың қарсылығына кезікті.
Тек б.з.д. 26 жылда Александрияда Эвергеттің реформасы бойынша 30 күндік 12
айдан және 5 қосымша күннен тұратын тұрақты жыл енгізілді, бұған 4 жылда
бір рет тағы да бір күн қосылып отырды.
Юлий Цезарь тұсындағы календарь реформасы. Эвергет реформасынан бұрын-
ақ біздің эрамызға дейінгі 46 жылы күндік календарь ежелгі Римде жасалған
болатын. Осының өзі қазіргі халықаралық календарь системасының негізіне
алынған.
Римде ежелгі заманда, жоғарыда аталып өткендей, айлық календарь
қолданылды. Ол бойынша жыл 1 марттан басталды, 12 айға бөлінген 155 күннен
тұрды. Мұндай календарьды маусым алмасуымен үйлестіруге болмағандықтан
біздің эрамызға дейінгі VII ғасырда 22 күннен тұратын қосымша ай
(мерцедоний) енгізілді, бұл календарьға 2 жылда бір рет қосылатын еді.
Осылайша күндік календарь келіп шықты. Алайда бұл да 365 14 күннен тұратын
астрономиялық жылдан біраз қалып қойды. Енді б.з.д. V ғасырдан бастап
мерцедонийді 23 күнге дейін арттырып, тағы да бір қосымша күн оқтын-оқтын
қосып отырды.
Орныққан дәстүр бойынша ай мен қосымша күн қосу правосы абыздар
коллегияларының бірінің өкілі - понтификтерге берілді. Өзінің жағдайын
пайдалана отырып, олар жеке бастың қамын ойлап немесе надандығымен бірде
жылды ұзартып, бірде қысқартып отырды. Бара-бара күн есебі әбден шатасып
бітті календарьлық реформаны өткізу қажеттігі әбден пісіп жетілді, оны
біздің эрамызға дейінгі 46 жылы Юлий Цезарь жүргізді.
Реформаның негізінде Юлий Цезарь Мысыр календарь жүйесін алуға бел
байлады, мұны даярлау үшін Созиген бастаған Александрия астрономдарының
тобын шақырды.
Жаңа календарьда 365 тәуліктен тұратын жылдың Мысырлық ұзақтығы
қабылданды. Бірақ астрономиялық жыл 365 күн және 6 сағат болғандықтан,
айырманы жою үшін әрбір төрт жылға бір тәулік қосылатын болып шешілді.
Қолайлы болу үшін бұл тәуліктер төрт жылда бір рет қысқа айға қосылды.
Тәулікті ең қысқа ай – ақпанға қоса бастайды. Бірақ діні ой жорасы
бойынша оларды ақпанның соңғы күні етіп жайдан-жай қоса қоюға болмады, осы
айдың қатардағы күндерінің арасына апарып жасыратын болды. Ақпанда екі
жиырма төртінші сан осылай шықты. Ал ішіндегі тәуліктердің есебін римдіктер
кері тәртіпте жүргізді, яғни белгілі бір уақытқа дейін қанша күн
қалғандығын есептеді. Мұндай кез әр айдың, қысқа айдың он үші немесе ұзын
айдың он бесі болып саналды. 24 ақпаннан – 1 наурызға дейінгі 6 күн
болғандықтан, қосымша күн, екінші алтыншы күн деп аталды (биссекстус),
осыдан барып орыстың високосный деген сөзі шығады.
Созиген реформасы бойынша жылдың басы 1 қаңтарға көшірілді, өйткені
осы күннен бастап жаңадан сайланған Рим консулдары мен басқа да
магистраттар өзінің міндеттеріне кіріседі. Осыған байланысты айлардың
бұрынғы рет санының енді орны ауысты (мәселен, қазан айы оныншы болды).
Басқа айларға жаңа аттар берілді: төртеуі құдайлардың құрметіне Янус, Марс,
Майи, Юнон деп аталды, квинтилис Юлий Цезарьдың құрметіне июль болып
аталды, ал біраз кейініректе секстилис император Августің құрметіне -
Август деп аталды. Сонымен бір мезетте жеке айлардың ұзақтығы біраз өзгерді
және календарь бізге жақсы мәлім түрге келді, өйткені оның сырттай
карағанда қазіргіден ешқандай айырмашылығы жоқ еді.
Осы уақыттан бастап Юлиан күнтізбесі деп атала бастаған календарь
Римде біздің эрамызға дейінгі 46 жылы 1 қаңтарда енгізілді. Бұл күндік
жылмен сәйкес болуы үшін өткен жылға екі қосымша ай енгізілді. Тарихта бұл
жыл шатасқан немесе конфузды жыл деп аталды.
Біздің эрамыздың 325 жылы Никей әлемдік соборы бүкіл христиан дүниесі
үшін юлиан күнтізбесін қабылдады, бұдан кейін ол Еуропаның көп елдеріне
бірте-бірте тарады.
Күнтізбелердің түпкі нүктелері. Бірыңғай календарьлармен қатар
халықтар жыл санағын жүргізуге болатындай ортақ түпкі нүктені керек етті.
Ежелгі Римде мұны эра деп атады.
Жылдарды санау үшін бірыңғай түпкі нүктенің қажеттігІ туралы түсінік
бірден тұжырымдалған жоқ. Өркениеттің бастапқы кезінде және одан соң
көптеген ғасырлар бойында әр халықта, әдетте уақыт санаудың өзінің түпкі
нүктелері болды. Олардың қайсыбірі билеушінің таққа отыруынан жыл санауды
бастады. Мәселен, Вавилондықтарда Набонассардың таққа отыруы (б.з.д. 747
жылы), ал Үндістанда Ұлы моғолдар династиясынан Акбар патшаның таққа отыруы
(б.з. 1550 жылы) уақытты санаудың түпкі нүктесіне ретінде алынды. Екінші
бір жағдайларда эраның басталуы қайсыбір елеулі тарихи оқиғалармен
байланыстырылды. Ежелгі Грекияда жыл санау алғашқы олимпиададан (б.з.д. 776
жылы), ежелгі Римде - осы қаланың негізі қалануынан (б.з.д. 753 жылы), ал
араб елдерінде хиджрадан – яғни Мухаммед пайғамбардың Меккеден Мәдинаға
кетуінен (б.з.д. 622 жылы) бастан жүргізілді.
Ежелгі заманда дүниенің жаралуынан бастап эра (заман, дәуір) санау
өте көп тараған: Византия православиясы біздің эрамызға дейінгі 5508 жылды,
католик діні біздің эрамызға дейінгі 4004 жылды, иудей діні біздің эрамызға
дейінгі 3761 жылды санады. Тарих небары екі жүздей эраны біледі.
Қай дәуір болсын шартты маңызы болатындығын ескерген жөн. Алайда жыл
санаудың дәлдігі мен жүйелілігі бұдан бұзылмайды. Тек түрлі эралардың өзара
байланысын біліп, тарихи оқиғаларды оқып үйренгенде оны еске алудың маңызы
зор.
Қазіргі кезде қолданылып жүрген Исаның туғанынан басталған
халықаралық дәуір Рим монахы Дионисий Малыйдың ұсынысы бойынша б.з. V
ғасырда енгізілген. Оның тұсында жылдарды санау Диоклетиан дәуірі бойынша
жүргізілді. Бірақ христиандар оны өзінің жауыз дұшпаны деп санады.
Сондықтан да Дионисийге христиан мерекелерінің жаңа есебін құрауды
тапсырғанда ол бұлардың есебін басқа дәуір Исаның туғанынан бастап
жүргізуді ұсынды.
Бұл дата белгісіз болғандықтан, Дионисий оны схоластикалық пайымдаулар
жолымен шығарды. Ол әрбір 28 жыл сайын ай күндері сол бір апта күндеріне
келетінін білді. Бұл Күн шеңбері деп аталды. Оған ай шеңбері де мәлім еді,
яғни айдың біркелкі фазалары айдың белгілі бір күніне келетіні. Бұл
сандарды біріне-бірін (28X19) көбейткенде шіркеу мерекелері оның ұзына
бойында (532) сол бір күндерге сай келетін болып шықты.
Сөйтіп жаңа пасхалия 248 жылы басталуға тиіс болды, ал Дионисийдің
пікірі бойынша Исаның туған күні бұған дейінгі 532 жылдың ар жағында, яғни
Диоклетиан эрасы басталғанға дейінгі 284 жылдың ар жағында ғана бола
алатын еді. Дионисий эрасы (әдетте жаңа дәуір - б.з. деп атайды) басқа
эралар сияқты шартты болғанымен шіркеу мерекелерін есептеу үшін өте қолайлы
болып шықты, ол бүкіл христиан дүниесінде, ал содан кейін жер шарының көп
елдерінде бірте-бірте тарады.
Григориан календарының жасалуы мен оның таралуы. Юлиан күнтізбесі сол
замандағы календарьлармен салыстырғанда едәуір дәлірек болды, бірақ қалайда
оның жылы астрономиялық жылмен үйлеспеді, одан 11 минут 14 секунд ұзақ
болды. Алғаш қарағанда байқалмайтын бұл алшақтық 128 жылда Юлиан жылының
шынайы жылдан бір тәулікке, ал XVI ғасырдың аяғына қарай тіпті 10 тәулікке
артта қалуына әкеп соқтырды.
Шіркеу салты бойынша пасха мерекесі күннің теңелуінен кейін алғашқы
көктемгі ай толысуының іле-шала алғашқы жексенбісінде аталып өтілетін
болды. Ал Никей соборы кезінде көктемгі күн теңесуі 22 наурызға тура
келгендіктен, пасханы тек осы сәттен ғана атап өтуді белгіледі.
Юлиан күнтізбесінің дәл еместігі оны қабылдағаннан кейін бірнеше жүз
жылдан соң барып байқалды. XIV ғасырдан бастап оны жетілдіруге әрекет
жасалып бақты, бірақ 1582 жылы ғана Рим папасы XIII Григорийдің ұсынысы
бойынша жаңа реформа жүзеге асырылды.
Жаңа күнтізбе негізіне итальян ғалымы Луиджи Лилионың жобасы алынды.
Бұл Никей соборының шешімін мызғытпай қалдыруға, сол себепті көктемнің
басталуын, біріншіден 21 наурызға ауыстыруға, екіншіден мұндай алшақтықтың
көрінуін бұдан былай болдырмауға тиіс болды. Бірінші мәселе Рим папасы
Григорийдің декретімен шешілді: 1581 жылғы 4 қазаннан кейін 5 қазан емес,
15 қазан болып саналсын, делінді. Екінші мәселені жүзеге асыру үшін әрбір
400 жылдан кейін озып кеткен үш тәулікті күнтізбеден алып тастап отыру
ұйғарылды.
Жаңа күнтізбе Юлиан календарынан едәуір дәлірек еді. Мұнда жыл
астрономиялық жылдан 26 секунд қана қалып қойды, ал тәулікке қалып қою 3300
жылдан кейін ғана болды. XVII ғасырдың басына қарай бұл Еуропаның католик
елдерінде, XVIII ғасырда протестанттық, XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың
басында Жапонияда және Еуропаның бірқатар православие елдерінде қабылданды.
XX ғасырдың басында бұл күнтізбені Грекия, Түркия, Мысыр қабылдады. Қазіргі
кезде жаңа күнтізбе халықаралық календарь болып саналады.
Метрология
1. Қосалқы тарихи пән ретінде метрология, пайда болуы мен дамуы.
2. Метрологияның түп деректері және оларды зерттеудің әдістері.
3. Еліміздегі ақша өлшеулері мен есептері.
4. Тарихшы жұмысында метрология деректері мен ақша есебін пайдалану.
5. Қазақтың байырғы өлшем бірліктері.
1. Қосалқы тарихи пән ретінде метрология, пайда болуы мен дамуы
Метрология - өлшеу жүйелері туралы ілім. Осы ілімнің бөлігі ретіндегі
тарихи метрология өздерінің тарихи дамуында физикалық өлшеулердің (ұзындық,
көлем, салмақ) жүйелерін зерттейтін қосалқы тарихи пән болып табылады.
Физикалық өлшеу бірліктерінің өзгерістеріне қарай жер алаңдарының, алым-
салықтарының және ақша есебінің негізіне осы жүйелер алынғандықтан, олар да
үздіксіз өзгеріп отырды, тарихи метрология әрбір тарихи кезеңде мұндай
өлшеулердің нақтылы мазмұнын анықтай отырып, оларды да зерттейді.
Өлшеулерді зерттеуге тарихи тұрғыдан қараудың қажеттілігі өткен өлшеу
системаларының қазіргіден өзгешелігімен анықталады, әрі уақыт өткен сайын
ол үнемі өзгеріп отырады, ал бір тарихи дәуірдің шегінде әр түрлі
территорияларда оның түрліше болатындығы да жиі кездеседі. XIX ғасырдың
аяғында өлшеудің метрикалық жүйесі орныға бастады, метр негізгі сызықтық
өлшемге айналды. Бұдан басқа көптеген өлшеулердің аты біркелкі болды, ал
мазмұны әр дәуірде және әр территорияда әр түрлі еді. Оның үстіне тарихтың
ежелгі дәуірлерінде тіпті бір өлшем үлгілерінің өзінің бір-бірінен
айырмашылығы көп болатын.
Еуропаның кейбір елдерінде тарихи метрологияның жеке мәселелерін
талқылап, қайта қарау XVI ғасырдың өзінде басталды. Ресейде XVIII ғасырдың
екінші жартысы мен XIX ғасырдың басында тарихшылар бұл мәселеге ынта қойды,
ал 1849 жылы Ф.И.Петрушевскийдің Жалпы метрология деген ірі еңбегі пайда
болды. Бұл кезде метрологияның басты мәселесі кейбір өлшеулерді сипаттау
және әр түрлі тарихи дәуірлердегі олардың арасындағы қатынастарды табу
болып саналды.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап Д.И.Прозоровскийдің,
А.И.Никитскийдің, И.И.Кауфманның өлшеу системаларын зерттеуге арналған
еңбектері пайда болады. Бұл жұмыстың қорытындылары С.Қ.Кузнецовтың 1918
жылы шыққан Древне-русская метрология кітабында жасалды.
Кеңестік кезеңде тарихи ғылымның тез дамып, барлық қосалқы пәндерге
назардың күшеюіне байланысты метрология бойынша Б.А.Рыбаковтың,
В.Л.Яниннің, И.И.Смирновтың, В.И.Шунковтың, Е.И.Каменцеваның т.б. бірқатар
бағалы еңбектері пайда болды. 30-40-жылдары Н.В.Устюговтың және
Л.В.Черепниннің метрологияның жалпы курсы жарияланды. 1965 жылы
Е.И.Каменцева мен Н.В.Устюговтың Русская метрология атты оқу құралы жарық
көрді.
2. Метрологияның түп деректері және оларды зерттеудің әдістері
Қандай да болсын ғылыми пән сияқты метрологияның жоғарыда айтылып
өткендей өзінің зерттеу пәні ғана емес, сондай-ақ ол негізінде өз
міндеттерін шешіп отыратын түп деректері де болады.
Олардың қатарына, ең алдымен заттық ескерткіштер жатады. Неғұрлым
кейінгі дәуірлерден бізге дейін әдетте өлшемдер мен таразылар палатасында
сақталатын өлшеу эталондары жетті. Тарихтың ертеректегі кездерінен
эталондар мүлде дерлік сақталмаған, сондықтан да түп деректер ретінде бізге
дейін жеткен гирлер, масштабты сызғыштар, мәнеттер, архитектуралық
құрылыстар және стандартты өлшемдері бар басқа да заттық ескерткіштер
пайдаланылады. Тарихи метрологияны зерттеу үшін жазба түп деректерде құнды
материал бар. Қөптеген маңызды деректер заңдық актілерде кездеседі.
Мәселен, XVIII ғасырдың бірінші жартысында Ресейде орыс фунты мен аршинның
дәл өлшемдері белгіленген. XIX ғасырдың метрологиялық системалары 1835 және
1899 жылғы заңдарда белгіленген. Көптеген заңдық актілер арқылы Кеңес
мемлекеті метрология мен ақша есебін белгілеп берді.
XVIII ғасырға дейін мұндай заңдық актілер болмаған. Бірақ XV-XVII
ғасырларда Торговая книга, Счетные мудрости, Книга сошного письма
сияқты арнаулы анықтамалықтар жазылды. Көпестерге, жер және сауда
орындарының т.б. тізімін алушыларға арналған, бұлар елде қолданылып жүрген
өлшемдер мен таразылар туралы бағалы мәліметтерді хабарлады. Осы дәуірдегі
және бұдан ертеректегі уақыттың метрологиясы жөнінде түп деректер ретінде
жылнамалар, шекара бекеті грамоталары мен кітаптар, әр түрлі жазу
кітаптары, саяхатты суреттеу, шарттар мен басқа құжаттарда пайдаланылды.
Жоғарыда келтірілген метрология түп деректерінің бәрі бірдей қүнды
емес. XVIII ғасырдың және кейінгі кездердің материалдары әр дәуірдің кейбір
өлшемдері туралы және метрологиялық системалары жайында неғұрлым дәл ұғым
береді.
Түп деректердің ерекшелігі оларды зерттеудің әдісін де анықтайды. Ең
алдымен олардың әрқайсысының төл дүние екендігін анықтап алу керек. Содан
кейін көрсетілген деректердің растығына көз жеткізген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz