Исламдағы шииттік бағыт

1 ИСЛАМДАҒЫ ШИИТТІК БАҒЫТ.
2 Шииттік секталар.

Исламдағы шииттік бағыт Мұхаммед пайғам¬бардың жалғыз мирасқоры, мұсылман уммасын басқаруға лайықты имам ретінде төртінші “тақуа халиф” Әли мен оның ұрпақтарын ғана мойын¬дайтын мұсылмандардың басын біріктіреді. “Шиа” араб тілінен аударғанда топ, партия, жақтаушылар, көмекшілер деген мағынаны білдіреді.
Шииттердің тарих сахнасына шыққан мерзімі туралы әртүрлі пікірлер бар. Шииттік дереккөздер бұл ағымның Мұхаммед пайғамбардың тірі кезінде ортаға шыққанын және Әзіреті Әлидің ұлылығын дәріптеп, соның жағында болғандардың “Әли Шиасын (партиясын)” қалыптастырғандықтарын алға тартады. Кейбір тарихшылар шииттіктің Мұхаммед пайғамбардың өлімінен кейін Әлиді заңды халиф ретінде талап етушілердің ортаға шығарған таза саяси ағым екендігін айтады. Ал енді біреулер бұл ағымды үшінші халиф Османның өлімінен кейін пайда болған саяси әрекет деп бағалайды.
Алайда осы айтылғандардың барлығы бір қара¬ғанда тарихи оқиғаларға сәйкес келгенімен, шииттіктің жүйелі түрде ағым болып қалыптасқан уақытын дәл көрсетіп тұрған жоқ. Шииттік шын мәнінде Әлидің ұлы Хусейннің 680 жылы Кербала деген жерде жауыздықпен өлтірілуінен кейін саяси сипаттағы жүйелі түрде ұйымдасқан ағым ретінде көріне бастады. Пайғамбардың ұрпағы, әрі сүйікті немересі Хусейннің қаты¬гездікпен өлтірілгендігі туралы хабар жан-жақта үлкен көтерілістердің шығуына себеп болды. Осындай дүм¬пулердің алғашқысы Медине қала¬сында Абдулла ибн Ханзала та¬ра¬пынан ұйымдастырылды. Халықты өз жағына жиып алып ол Хусейннің өшін алу мақсатында халиф Язидке қарсы шықты. Медине маңындағы шайқаста халиф әскерлері оларды басып тастайды. Осы секілді шииттердің ислам тарихынан көптеген көтерілістеріне куә боламыз.
Бұл ағым – көптеген бағыттарға бөлініп кеткен өте бытыраңқы ағым. Шииттердің жіктелуі діни-саяси көшбасшылық мәселесіне байланысты қақтығысулар, алауыздықтар нәтижесінде жүріп отырды. VІІ ғасырдың өзінде-ақ шииттер ішінде екі бағыт – байыпты және радикал (шектен шыққан) шииттер қалыптасқан болатын. Олар біраз уақыт өткен соң түбегейлі өзгеріске ұшырады. Шииттердің діни доктринасының негізін қалаған Абдулла ибн Саба деп есептеледі. Ол радикал шииттердің көшбасшысы болған (VІІ ғасырдың орта шені). Оның есімімен әрбір пайғамбардың, соның арасында Мұхаммедтің де “рухани өсиетхатын қабылдаушысы” (васи) болатындығы туралы идея байланыстырылады. Әлиді васи, яғни пайғамбардың орынбасары деп жариялау оның тегінің таңдаулы екендігіне баса назар аударады. Әлидің көзі тірісінің өзінде-ақ, оның айналасындағы¬лардың ішінде оны құдайдай көріп, пір тұтқан адам¬дар кездескен. Сондай адамдардың біразын исламды теріс сенімдерден сақтау мақсатында Әлидің өзі тірідей өртетіп жіберткен жағдайлар да болған. Шииттердің діни ілімінің рәсімделу кезеңі Аббасидтер әулетінің орнығу уақытымен, яғни VІІ ғасырдың соңынан VІІІ ғасырдың ортасына дейінгі дәуірмен анықталады. Оған қастандық жасалғаннан кейін жараланып өлген Әлидің қасіретінің культі және Кербалада 680 жылы өлтірілген оның баласы Хусейннің тартқан азабы – шииттердің діни ағымға айналуына әкелген факторлар еді.
Шииттер де барлық ислам жолын ұстанушыларға ортақ бастау – Құранға иек артады. Рухани билікті Әлидің мұрагерлігіне беру туралы жалпы қағидат – имамат (қауымның жетекшілері) о бастан берілген, оны арнайы бекітуге болмайды. Нәтижесінде заңды талапкерді анықтау барысында өте күрделі, кейде, тіпті шешілместей мәселелер туындап отырған еді. Әрбір шииттік имам қайтыс болғаннан кейін оның орнын кім басатындығы туралы алауыздық басталып кететін, сөйтіп Әлидің үрім-бұтақтарының әрқайсысы өз тарапынан билікке келетін адамның мүддесін қорғайтын. Билікті берудің қағидатына қатысты көп түрлі түсініктер болғанымен де, шииттік ортада Әли әулетінің мұсылман қауымында билік етуге тікелей құқы барлығын бұлжымайтын қағида деп танитын.
Шииттер, сунниттер сияқты, Суннаны мұсылман дін ілімінің екінші көзі, бастауы деп есептейді. Өздерінің аңыздарын шииттер әдетте ахбар (хабар, мәлімет) деп атайды. Олар Мұхаммед пайғамбардың замандастарының – Әлидің қарсыластарының қалдырған аңыздарын жалған деп, мойындамайды. Шииттік ахбарлар сунниттік ахбарлармен салыс¬тырғанда кейініректегі ахбарлар болып табылады. Олардың өзіндік канондалу үдерісі Х-ХІ ғасырларға тиесілі. Мұсылмандардың қасиетті аңыздарын жинаушы шииттік діндарлар арасынан Мұхаммед әл-Кумми (903 ж. өлген), әл-Кулайни (939 ж. өлген), Мұхаммед ат-Тусидің (1067/8 ж. өлген) аттары әйгілі.