Беғазы-Дәндібай мәдениеті туралы ақпарат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1.Орталық Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштер ... ... ... ... ... ... ... 5
2.Беғазы.Дәндібай мәдениеті.. 10
3.Беғазы.Дәндібай заманындағы тайпалар мәдениетінің дамуындағы кезеңдер. 14
4.Беғазыдағы ескерткіштер тобы 18
5.Беғазы.Дәндібай мәдениеті ескерткіштерінің ерекшеліктері 25
Қорытынды 27
Пайдаланылған әдебиеттер 29
1.Орталық Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштер ... ... ... ... ... ... ... 5
2.Беғазы.Дәндібай мәдениеті.. 10
3.Беғазы.Дәндібай заманындағы тайпалар мәдениетінің дамуындағы кезеңдер. 14
4.Беғазыдағы ескерткіштер тобы 18
5.Беғазы.Дәндібай мәдениеті ескерткіштерінің ерекшеліктері 25
Қорытынды 27
Пайдаланылған әдебиеттер 29
Жұмыстың өзектілігі. Қазақстан аумағынан палеолит, мезолит, неолит, қола сондай-ақ темір дәуірлерінің көптеген ескерткіштері табылып, зерттелген. Қола дәуіріне тән мәдениеттер, ескерткіштер Қазақстан аумағынан әсіресе, Орталық Қазақстанннан көп табылып, зерттелген десекте болады. Екшей келгенде қола дәуріндегі ірі мәдениет Андронов мәдениеті мен Беғазы-Дәндібай мәдениеті болып есептеледі. Бұл екі мәдениетте бір-бірінен ерекшеленіп тұрады. Негізінен Андронов мәдениеті өзінің табылған жеріне байланыты Андронов мәдениеті деп аталып кеткен. Кейінгі қола дәуірінде Орталық Қазақстанда пайда болған жаңа мәдениет Беғазы-Дәндібай мәдениеті болып табылады. Беғазы- Дәндібай мәдениеті мен Андронов мәдениетінің ерекшелігі негізінен жерлеу орындарының әртүрлі болуы, сол кезде мекен еткен тайпалардың дәстүрінің әртүрлі болуында.
Беғазы-Дәндібай кезеңінде үлкен патриархалды отбасыларға арналған зират орнына бір адам жерленетін зират пайда болды. Сондай-ақ, Беғазы-Дәндібай мәдениетінің басқа мәдениеттерден айырмашылығы жерлеу орындарының көпшілігі обалар болғандығында. Андроновтықтар үлкен жертөлелерде тұрды,үйлерінің қасында шаруашылық жайлар болды. Ал, Беғазы-Дәндібай мәдениетін қалдырған тайпаларының үйлері мен жерлеу орындарының құрылыстары өте ірі, тас қашау өнері жетілген болды. Бірақ, Беғазы-Дәндібай мәдениеті Андронов мәдениетінен кейінгі мәдениет болғандықтан бұл мәдениетте тікелей Андронов мәдениетінің кейбір дәстүрлері сақталып қалды. Андронов мәдениетінің дәстүріне қоса жаңа элементтерде енгізілді десекте болады. Айта кетсек, мазарлардың айрықша типі және өзіндік ерекшелігі бар жерлеу салты- мәйітті шалқасынан жатқызу сияқты ерекшеліктері болды.
Негізінен, б.з.б. 2 мыңжылдықта бүкіл Еуразияның далалық аймақтарында қола алу тәсілі шығып, өндіргіш күштер қатарында төңкеріс жасалады, осыған орай ғалымдар бұл кезеңді қола дәуірі деп атайды. Қоланың пайда болуына байланысты еңбек құралдарыда жетіле түсті. Барлық кезеңнің, мәдениеттердің өзіндік ерекшеліктері болғанындай, қола дәуірі және Беғазы-Дәнібай мәдениетінің де Андронов мәдениетінен өзгешелігі болды.
Беғазы-Дәнібай мәдениетінің басқа мәдениеттен ерекшелігі, оның хронологиясын анықтау, қола дәуіріндегі адамдардың қоланы қалай пайдаланғандығы, сол кездегі адамдардың қалдырған көрнекті ескерткіштері, және қоланы пайдалана отырып жеткен жетістіктері, бұл дәуірдегі өмір сүрген тайпалардың қалдырған мәдениетін оның ішінде бүгінгі біздің қалам тартып отырған Беғазы-Дәндібай мәдениеінің келіп шығуы, оның кезеңдері, Беғазы-Дәндібай мәдениеінің өз ішіндегі дамыған дәуірлеріне жататын қоныстарды анықтау, осылардың барлығы бүгінгі біздің жазып отырған тақырыбымыздың өзектілігі болып табылады.
Беғазы-Дәндібай кезеңінде үлкен патриархалды отбасыларға арналған зират орнына бір адам жерленетін зират пайда болды. Сондай-ақ, Беғазы-Дәндібай мәдениетінің басқа мәдениеттерден айырмашылығы жерлеу орындарының көпшілігі обалар болғандығында. Андроновтықтар үлкен жертөлелерде тұрды,үйлерінің қасында шаруашылық жайлар болды. Ал, Беғазы-Дәндібай мәдениетін қалдырған тайпаларының үйлері мен жерлеу орындарының құрылыстары өте ірі, тас қашау өнері жетілген болды. Бірақ, Беғазы-Дәндібай мәдениеті Андронов мәдениетінен кейінгі мәдениет болғандықтан бұл мәдениетте тікелей Андронов мәдениетінің кейбір дәстүрлері сақталып қалды. Андронов мәдениетінің дәстүріне қоса жаңа элементтерде енгізілді десекте болады. Айта кетсек, мазарлардың айрықша типі және өзіндік ерекшелігі бар жерлеу салты- мәйітті шалқасынан жатқызу сияқты ерекшеліктері болды.
Негізінен, б.з.б. 2 мыңжылдықта бүкіл Еуразияның далалық аймақтарында қола алу тәсілі шығып, өндіргіш күштер қатарында төңкеріс жасалады, осыған орай ғалымдар бұл кезеңді қола дәуірі деп атайды. Қоланың пайда болуына байланысты еңбек құралдарыда жетіле түсті. Барлық кезеңнің, мәдениеттердің өзіндік ерекшеліктері болғанындай, қола дәуірі және Беғазы-Дәнібай мәдениетінің де Андронов мәдениетінен өзгешелігі болды.
Беғазы-Дәнібай мәдениетінің басқа мәдениеттен ерекшелігі, оның хронологиясын анықтау, қола дәуіріндегі адамдардың қоланы қалай пайдаланғандығы, сол кездегі адамдардың қалдырған көрнекті ескерткіштері, және қоланы пайдалана отырып жеткен жетістіктері, бұл дәуірдегі өмір сүрген тайпалардың қалдырған мәдениетін оның ішінде бүгінгі біздің қалам тартып отырған Беғазы-Дәндібай мәдениеінің келіп шығуы, оның кезеңдері, Беғазы-Дәндібай мәдениеінің өз ішіндегі дамыған дәуірлеріне жататын қоныстарды анықтау, осылардың барлығы бүгінгі біздің жазып отырған тақырыбымыздың өзектілігі болып табылады.
1. «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.538 бет
2.Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. (Очерк) Алматы. «Дәуір»баспасы 1994.
3. Қазақстан тарихы. «Алматыкітап» баспасы. 2009.Г.В.Кан, Н.У.Шаяхметов.
4.Қазақстан тарихы. Алматы «Білім» 2006.Сұлтанмұрат Сабырұлы.
5.Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. І том. Алматы 1998. 364-368 беттер.
6. Көркемсүретті Қазақстан тарихы. Төрт томдық. І том «Қазақ энциклопедиясы» Алматы,2006 .
7. Ежелгі Қазақстан: Қазақстан балалар энциклопедиясы. Алматы. «Аруана» баспасы. 2002. 224 бет.
8. АЛАШТЫҢ АРДАҒЫ:(елтанымдық және тілтанымдық жинақ). Құрастырған Е.Е.Тілешов, Г.П.Әріпбек. Астана:"Руханият", 2010ж - 264 бет.
2.Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. (Очерк) Алматы. «Дәуір»баспасы 1994.
3. Қазақстан тарихы. «Алматыкітап» баспасы. 2009.Г.В.Кан, Н.У.Шаяхметов.
4.Қазақстан тарихы. Алматы «Білім» 2006.Сұлтанмұрат Сабырұлы.
5.Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. І том. Алматы 1998. 364-368 беттер.
6. Көркемсүретті Қазақстан тарихы. Төрт томдық. І том «Қазақ энциклопедиясы» Алматы,2006 .
7. Ежелгі Қазақстан: Қазақстан балалар энциклопедиясы. Алматы. «Аруана» баспасы. 2002. 224 бет.
8. АЛАШТЫҢ АРДАҒЫ:(елтанымдық және тілтанымдық жинақ). Құрастырған Е.Е.Тілешов, Г.П.Әріпбек. Астана:"Руханият", 2010ж - 264 бет.
Реферат
СӨЖ
Тақырыбы: Беғазы-Дәндібай мәдениеті
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2
1.Орталық Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштер ... ... ... ... ... ... ... .5
2.Беғазы-Дәндібай мәдениеті.. 10
3.Беғазы-Дәндібай заманындағы тайпалар мәдениетінің дамуындағы кезеңдер. 14
4.Беғазыдағы ескерткіштер тобы 18
5.Беғазы-Дәндібай мәдениеті ескерткіштерінің ерекшеліктері 25
Қорытынды 27
Пайдаланылған әдебиеттер 29
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазақстан аумағынан палеолит, мезолит, неолит, қола сондай-ақ темір дәуірлерінің көптеген ескерткіштері табылып, зерттелген. Қола дәуіріне тән мәдениеттер, ескерткіштер Қазақстан аумағынан әсіресе, Орталық Қазақстанннан көп табылып, зерттелген десекте болады. Екшей келгенде қола дәуріндегі ірі мәдениет Андронов мәдениеті мен Беғазы-Дәндібай мәдениеті болып есептеледі. Бұл екі мәдениетте бір-бірінен ерекшеленіп тұрады. Негізінен Андронов мәдениеті өзінің табылған жеріне байланыты Андронов мәдениеті деп аталып кеткен. Кейінгі қола дәуірінде Орталық Қазақстанда пайда болған жаңа мәдениет Беғазы-Дәндібай мәдениеті болып табылады. Беғазы- Дәндібай мәдениеті мен Андронов мәдениетінің ерекшелігі негізінен жерлеу орындарының әртүрлі болуы, сол кезде мекен еткен тайпалардың дәстүрінің әртүрлі болуында.
Беғазы-Дәндібай кезеңінде үлкен патриархалды отбасыларға арналған зират орнына бір адам жерленетін зират пайда болды. Сондай-ақ, Беғазы-Дәндібай мәдениетінің басқа мәдениеттерден айырмашылығы жерлеу орындарының көпшілігі обалар болғандығында. Андроновтықтар үлкен жертөлелерде тұрды,үйлерінің қасында шаруашылық жайлар болды. Ал, Беғазы-Дәндібай мәдениетін қалдырған тайпаларының үйлері мен жерлеу орындарының құрылыстары өте ірі, тас қашау өнері жетілген болды. Бірақ, Беғазы-Дәндібай мәдениеті Андронов мәдениетінен кейінгі мәдениет болғандықтан бұл мәдениетте тікелей Андронов мәдениетінің кейбір дәстүрлері сақталып қалды. Андронов мәдениетінің дәстүріне қоса жаңа элементтерде енгізілді десекте болады. Айта кетсек, мазарлардың айрықша типі және өзіндік ерекшелігі бар жерлеу салты- мәйітті шалқасынан жатқызу сияқты ерекшеліктері болды.
Негізінен, б.з.б. 2 мыңжылдықта бүкіл Еуразияның далалық аймақтарында қола алу тәсілі шығып, өндіргіш күштер қатарында төңкеріс жасалады, осыған орай ғалымдар бұл кезеңді қола дәуірі деп атайды. Қоланың пайда болуына байланысты еңбек құралдарыда жетіле түсті. Барлық кезеңнің, мәдениеттердің өзіндік ерекшеліктері болғанындай, қола дәуірі және Беғазы-Дәнібай мәдениетінің де Андронов мәдениетінен өзгешелігі болды.
Беғазы-Дәнібай мәдениетінің басқа мәдениеттен ерекшелігі, оның хронологиясын анықтау, қола дәуіріндегі адамдардың қоланы қалай пайдаланғандығы, сол кездегі адамдардың қалдырған көрнекті ескерткіштері, және қоланы пайдалана отырып жеткен жетістіктері, бұл дәуірдегі өмір сүрген тайпалардың қалдырған мәдениетін оның ішінде бүгінгі біздің қалам тартып отырған Беғазы-Дәндібай мәдениеінің келіп шығуы, оның кезеңдері, Беғазы-Дәндібай мәдениеінің өз ішіндегі дамыған дәуірлеріне жататын қоныстарды анықтау, осылардың барлығы бүгінгі біздің жазып отырған тақырыбымыздың өзектілігі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Андронов, Беғазы-Дәндібай сияқты ірі мәдениеттер жататын және адамзат тарихының археологиялық кезеңдерінің бірі болып табылатын қола дәуірін тереңірек түсіну. Беғазы-Дәндібай мәдениетіне тереңірек сипаттама беру, және бұл мәдениетке қатысты маңызды деректер жинау, бұл мәдениеттің басқа мәдениеттен ерекшелігін анықтау,сондай-ақ өзіндік артықшылықтарын айта кету, және нақтылау болып табылады.
Көздеген мақсатымызға жету үшін курстық жұмыстың міндеттері мыналарды қамтиды:
Деректік шолу. Ғалымдардың адамзат тарихын кезеңдерге бөлуі, оның ішінде қола дәуірін, Беғазы-Дәндібай мәдениетін зерттеуде жүргізген ғылыми зерттеулері оның ішінде айрықша ғалым, археолог,Әлкей Хақанұлы Марғұланның жүргізген ғылыми зерттеулері жеткілікті болып табылады.
Сондай-ақ, Беғазы-Дәндібай заманындағы тайпалар мәдениетінің дамуындағы бірінен кейін бірі келетін үш кезеңге яғни, өтпелі, дамыған, және соңғы кезеңдеріне тереңірек айта кету қәжет болып табылады.
Әрине, шағын курстық жұмыста бұлардың барлығын қамту мүмкін емес. Сондықтан біз жоғарыда аталғандарға бастама боларлық мәселелерді қарастырумен шектелеміз.
Жұмыста қола дәуірін, Беғазы-Дәндібай мәдениетін зерттеген зерттеушілер, тарихшылар, археологтардың ғылыми еңбектерін шама-шарқымызша қарастыра отырып, Беғазы-Дәндібай мәдениетіне кеңінен ақпарат беруге тырысамыз.
1. Орталық Қазақстандағы қола дәуірі ескерткіштері.
Адамзат тарихы тас, қола, темір дәуірлеріне бөлінеді. Ал, тас ғасырынан кейін қола дәуірі келеді. Біздің жерімізде қола дәуірі б.з.д. 3-мыңжылдықта басталған. Қола дәуірі адамзат баласы тарихында ерекше орын алады. Бұл дәуірде адамзат металды игерді. Ал өндіріске металдан жасалған құралдардың енуі еңбек өнімділігін арттырды, шаруашылықтың жаңа түрлерінің пайда болуына себеп болды, жаңаша әлеуметтік қатынастарды қалыптастырды. Қола дәуірінде Қазақстанды мекендеген тайпалар қыш ыдыстар жасаған. Бұл көбінесе әйелдер ісі болған. Мұндай ыдыстарды жасағанда негізгі шикізат ретінде балшықты пайдаланған.Адамзат баласының ой-санасы, өмір сүру тәжірибесі заман өткен сайын өсіп, өзгеріп отырды. Өндірістік тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа берілді. Сөйтіп, қоғамдық дамуда көбіне алға басу, ілгерілеушілік болып отырды. Өндірісте, тұрмыста ең бірінші пайдаланылған металл -- мыс болды. Адамдар алдымен табиғатта кездесетін таза мыс қорытпасын пайдаланған.Осындай энеолит дәуірінен бастап табиғи таза мыстан жасалған ұсақ құралдар -- біздер, жебе ұштары, мыс тілікшелер біздің жерімізде жиі кездеседі. Ал енді тотыққан мыстан металл қорыту тек қола дәуірінде басталды. Қола табиғатта таза күйде кездеспейді. Ол, негізінен, мыс пен қалайының қосындысынан жасалады. Мыспен салыстырғанда қола өте қатты және балқыту температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі болып келеді. Ол еңбек құралдары мен қару жасау үшін қолданылатын негізгі шикізат болып табылды. Қазақстан жерінде түсті металдар өңдеуге, әсіресе, мал өсіруге мықтап көңіл бөлген. Сөйтіп, б.з.б. 2 мың жылдықтың аяғында - I мың жылдықтың басында дала халықтары шаруашылықтың жаңа түрі - көшпелі мал шаруашылығына ауысады.
Қола дәуіріндегі экономикалық басты екі бағыттағы: мал шаруашылығы мен металл өңдеу кәсібінің тез дамуы, ең алдымен еркектердің еңбегін қажет етті.
Мұның өзі қоғамда еркектер рөлінің күшеюіне әкелді. Сөйтіп, аналық рудың орнына аталық ру-патриархат- пайда болды. Қоғамдық өмірдегі ірі өзгерістер өндірістік күштердің өсуіне, қоғамдық еңбектің мамандануына, патриархаттық қатынастың дамуына байланысты еді. Жеке отбасылар бөлініп оқшауланды, меншік ұлғайып кеңейді, рулық қауым ішінде мүлік теңсіздігі көрініс бере бастады. Тұрғындардың қоғамдық құрылысы мен отбасылық - некелік қатынастарында елеулі өзгерістер болды. Қазақстан жерінде қола дәуірінде, ерте темір дәуірінде мыс, қалайы, алтын өндірген көне кеніштер өте көп. Мысалы, ондай кеніштер қазіргі Шығыс Қазақстанда, Орталық Қазақстанда болған. Бұл сонау қола дәуірінен бастап көне заманда біздің жерімізде металлургия өндірісінің өте күшті дамығандығын көрсетеді.
Қола дәуірінің кезеңдері:
1.Ерте қола дәуірі- феодоров кезеңі-б.з.б XVIII -- ХV ғасырлар аралығын қамтиды.
2.Орта қола дәуірі- алакөл кезеңі- б.з.б ХV - ХIII ғасырлар.
3.Кейінгі қола дәуірі-замареев кезеңі-б.з.б ХIII-VI ғасырлар.
Қола дәуірі адамдар арасында рулық қатынастар ыдырап, оның орнына өнім өндіретін шаруашылықты біржола орнығуымен тура келді. Қола дәуірі қоғамының ілгері басуы екі факторға байланысты. Олардың бірі - жаңа дәуірді белгілеген фактор - палеометалдардың өндірістік жолмен игерілуі болды. Қоланың өзі бұйімнің неге арналуына қарай, әртүрлі пропорцияда мыс пен қалайының, кейде сүрменің, күшаланың, қорғасынның қорытпасы болып табылады. Мыспен салыстыпғанда қоланың бірсыпыра артықшылықтары бар: оның өзгешелігі - өзі қатты, балқу температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі. Қола еңбек құралдары мен қару жасау үшін қолданылатын негізгі шикізат бола бастады.
Қазақстанның қола дәуіріне үңілмес бұрын Андронов мәдениеті деп аталатын мәдениетке тоқталайық.Еуразия даласында қола дәуірінде өмір сүрген адамдардың қалдырған мәдениеті тарих ғылымында Андронов мәдениеті деп аталады. Осы мәдениеттің алғашқы ескерткіштері Андронов деген селоның жанында ашылған. Бұл село Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қ аласының жанында орналасқан. Бүгінгі таңда Андронов мәдени- тарихи бірлестігінің қола заманында өте кең таралғандығы белгілі болып отыр. Бұл ендік бойынша, Жайық өзенінен бастап, Енисей өзеніне дейінгі аралықта, ал бойлық бойынша, Батыс Сібір орманды алқабынан бастап, оңтүстікте Хорезмге, Сырдың төменгі ағысына дейін таралды. Олар Тянь-Шаньға, Ферғанаға, тіпті Вахш өзенінің төменгі сағасына дейін барған екен. Бұл мәдениет құрамына Қазақстан жері түгелімен кіреді. Андронов мәдениетінің алғашқы ескерткіштерін 1914 жылы А.Я. Тугаринов ашты. Содан бергі өткен уақыт ішінде Кеңес елінде, сонымен бірге Қазақстанда бұл мәдениетке қатысты орасан көп археологиялық материалдар жиналды. Андронов мәдениеті қола дәуірінің алғашқы кезеңін -б.з.б. XVIII-XVI ғасырлар;
және орта кезеңін -б.з.б. XV-X ғасырлар; түгелдей қамтиды.
1927 ж археолог Грязнов андрон мәдениетінің ескерткіштерін Батыс Қазақстаннан тапты.
Қола дәуірінде Қазакстан жерінде бірінен соң бірі жалғасып келетін екі мәдениет болған. Оның көнесі -- Андронов мәдениеті болса, ал б.з.д. XII -- VIII ғасырларда соңғы қола дәуірінде Беғазы-Дәндібай мәдениеті қалыптасқан.
Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштерінің ең көп таралған және жақсы зерттелген аймағы -- Орталық Қазақстан. Бұл аймак қола дәуірінде адамның өмір сүруіне өте жайлы болды. Онда: Қарқаралы, Баянауыл, Ұлытау, Атасу, Көкшетау, Имантау, Жақсы-Жаңғыз- тау, тағыда басқа кішігірім таулар болды. Бұл таулардың өзен-бұлақтарының бірі солтүстікке, бірі оңтүстікке қарай ағып жатады. Оның үлкендері -- Есіл, Нұра, Сарысу, Торғай өзендері. Біз бүгінге дейін Бұл өлкелерде қола дәуірінде қандай тайпалар өмір сүргендігін білмейміз. Археология ғылымында осындай аты белгісіз жұрттарды солардың қалдырған археологиялық мәдениетінің атымен атайды. Қола дәуірінде Қазақстан жерінде Андронов мәдениеті таралғаны белгілі. Біз бұл кезеңде өмір сүрген тайпаларды шартты түрде андрондықтар деп атаймыз. Қазақстанның андронов мәдениетіне тән сипаты-оның мазарларының күрделілігі, тас өңдеумен байланысты құрылыс техникасының жетіле түскендігі болып табылады.Орталық Қазақстанды археологиялық жағынан жоспарлы, нысаналы зерттеу 1946 жылы Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының құрылуымен байланысты. Оны ұйымдастырған және 80-жылдардың басына дейін басқарған Әлкей Хақанұлы Марғүлан болатын. Ә.Х.Марғүланның кезеңдеуі бойынша, Орталық Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштері екі мәдениетке -- Андронов және Беғазы-Дәндібай мәдениеттеріне жатады. Андронов мәдениеті екі кезеңге бөлінеді:
а) алдыңғысы -- Нұра кезеңі;
б) ортаңғысы -- Атасу кезеңі.
Нұра, Атасу өзендері атымен аталады. Андронов мәдениеті мен Беғазы-Дәндібай мәдениетінің арасында өтпелі кезең бар. Өтпелі кезеңнің мерзімдемесі -- б.з.д. XII -- XI ғасырлар. Беғазы-Дәндібай мәдениеті б.з.д. X -- VIII ғасырлар, Бұл соңғы қола дәуіріне жатады.
Нұра кезеңінін ескерткіштерін, негізінен алғанда, жерлеу орындары -- көне қорымдар құрайды. Жерлеу орындары кішігірім қазандай, жалпақ тастарды жерге жартылай батырып орнатқан қоршау түрінде болып келеді. Бұл дәуірде көбінесе өлген адамның сүйегін жартылай өртеп қойған. Адамның денесін қабірден тыс жерде өртеп, содан соң күйген сүйектерін қабірге жерлеген болуы керек. Өйткені адамның сүйектерімен қатар қойылған қыш құмыраларда, әшекей заттарда, қару-жарақтарда оттың ізі, белгісі жоқ. Андронов дәуірінің Атасу кезеңінін ең көп зерттелген ескерткіштері -- жерлеу орындары. Оның аса белгілілері -- Айшырақ, Саңғыру-ІІ, Былқылдақ, т.б. Атасу кезеңінің жерлеу орындары да Нұранікіндей дөңгелек, төртбұрышты қоршаулар болып келеді. Сондықтан алдыңғы кезеңнің көп дәстүрлері мұнда да жалғасын тапқан. Атасу кезеңінде адамды сол күйінде жерлеген, өртеген сүйектер өте сирек кездеседі. Қазақстан аумағындағы Андронов мәдениетінен кейінгі екінші мәдениет Беғазы-Дәндібай мәдениеті болып табылады.
2. Беғазы-Дәндібай мәдениеті.
Қола дәуірінде Қазақстан даласын, Оңтүстік Сібірді және Орал аймағын шығу тегі жағынан ұқсас, өзіндік мәдениеті бар тайпалар мекендеді. Андронов қауымдастығы құрамына енген тайпалардың тараған негізгі аймақтардың бірі жоғарыда айтып кеткеніміздей, Орталық Қазақстан болған.Орталық Қазақстаннан андрон мәдениетіне тән көптеген мекендер, қорымдар, көне рудниктер, құрбандық орындары, петроглифтер, 30-дан аса қоныстар мен 150-ден аса ескі қабыр табылып зерттелген. 1946 ж ғалым Марғұлан басшылығымен құрылған археологиялық экспедиция қола дәуірін жоспарлы зерттеуді бастады. Осыдан кейін қола дәуірінің мәдениеттері табылып терең зерттеле бастады.Кейінгі қола дәуірінің Беғазы-Дәндібай мәдениеті Қазақстанның ежелгі тарихындағы таңғаларлық құбылыс. Оны ашу мен негіздеу, Сарыарқа ескерткіштерін зерттеуге күші мен көп уақыттын арнаған ХХ ғасырдың белгілі зерттеушісі, академик Марғұланға тиесілі. Мәдениетті негіздеу 1930-1960 жылдар аралығындағы кезеңде алынған деректану мәліметтерін алғашқы толық жинақтау өткен ғасырдың 70- ші жылдарында жасалды, олардың алғашқыларының бірі 1933ж қазылып алынған Дәндібай кесенесі. Грязынов оны толық сипатттаған. Жерлейтін камерадан екі қола жебе ұштары, зәкір түріндегі қола зат, мүйізді ілгек түймелік пен 12 қыш құмыра табылған. Әлбетте, қайтыс болған адамды жерлегенде көбірек заттар бірге қойылған. Алайда олардың көпшілік бөлігін тонаушылар адам денесі қаңқаға айналғанша-ақ тонаған.
Ә.Х.Марғұлан жетекшілік еткен Қаз КСР ҒА Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының жұмысы 1940 жылдың екінші жартысында көрнекті өзгеше материалдарға бай жаңа ескерткіштерді ашумен жалғасты.1947 жылы үлкен Беғазы қорымында жұмыс басталды. Кейінгі қола ғасырының тас моласын қазу нағыз жаңалық болды, сол кезден, нақтырық айтсақ, Беғазыда жұмыс басталғаннан бастап кесене деген атау пайда болды. Қорым құрамында олардың атауы бар. Беғазы - Дәндібай мәдениеті - қола дәуірінің соңғы кезеңінде яғни, б.з.б. IX - VIII ғасырларға жататын Орталық Қазақстанды қоныстанған тайпалар мәдениеті. Беғазы мәдениетіне жататын тарихи жәдігерлер ерте заманнан, дәлірек айтқанда, қола дәуірден жеткен мұралар болып табылады. Мандаты Беғазы деген атау сол жердегі Беғазы тауына, Беғазы өзеніне байланысты қойылған. Дәндібай да жер атауы. Осы екі атау біріктіріліп, сол жердегі ежелгі өркениет қонысын Беғазы - Дәндібай мәдениеті деп атайды. Ерте дәуірдегі Қазақстанның тарихынан сыр қозғайтын Беғазы - Дәндібай мәдениеті Қарағанды облысындағы аудан орталығы Ақтоғай кентінен 40 шақырымдай жерде. Бұл тарихи мекенді зерттеп, оның ежелгі тарихымыз үшін маңызын айқындаған ғалым - әйгілі академик оқымысты, тарихшы, этнограф Әлкей Марғұлан болды. Осы ғалым бастаған арнаулы археологиялық топ Беғазы - Дәндібай мекенін 1947-1949 және 1952 жылдары жан-жақты зерттеді. Осы зерттеулер негізінде Қазақстан тарихы ғана үшін емес, көне дәуірлердегі жалпы адамзат тарихы үшін маңызды ғылыми қорытындылар жасалды.
Беғазы және Дәндібай ескерткіш кешендерін алғаш зерттеп, Беғазы - Дәндібай мәдениеті атауын ғылыми айналымға енгізген академикте осы Әлкей Хақанұлы Марғұлан болатын. Академик Әлкей Марғұланның анықтауынша, Беғазы - Дәндібай мәдениетінің ерекшелігі - ескі қола мәдениетінің түрлері өзгеріп, соның негізінде оған ұқсамайтын жаңа мәдениет түрлері қалыптасқан. Атап айтқанда, билігі, діни сенімі, саяси әкімшілік орталығы, өндірісі мен өндіргіш күштері дамыған, алғашқы мемлекеттік бірлестіктер құру деңгейіне көтерілген тайпалардың болғандығы анықталды. Беғазы - Дәндібай мәдениетін өркендеткен тайпалар батысында Ұлытау, шығысында Абыралы, Шыңғыс таулары, оңтүстігінде Жетіқоңырдан Ертіс бойына дейінгі Нұра, Сарысу, Кеңгір өзендері бойлары мен Қызылтау, Бұғылы, Қызыларай, Қарқаралы, Баянауыл таулары аралығындағы кең жазықтарды қоныс еткен. Бұл кезде одан бұрынғы андрон мәдениетіне тән үлгілер сақталумен қатар, жаңа жерлеу ғимараттары, тұрғын үйлер пайда болып, жерлеу салты, өзіндік шаруашылық түрлері қалыптасады. Жаңа мәдениет қауымның жоғарғы лауазымды билеушілеріне арнап салынған қақпақ тастардан тұрғызылған зәулім кесенелерімен, мәйітті бір қырынан, аяқ-қолын бауырына жинап, сонымен қатар шалқалатып жерлеу, олардың жандарына қару-жарақ, әшекей бұйымдар қою ғұрыптарымен ерекшеленеді. Қыш көзелердің пішіні, жасалу, өрнектелу өзгешелігімен де айрықшаланады. Беғазы - Дәндібай мәдениетінің Ақсу-Аюлы, Бұғылы, Беғазы, Дәндібай, Ортау кесенелері күрделі сәулет өнері ескерткіштеріне жатады. Олар көбіне дөңгелек, төртбұрышты болып келеді. Ғимараттардың үсті қақпақ тастармен немесе жуан бөренелермен сатылы пирамидалы әдіспен жабылып, мәйіт ортадағы үлкен тас жәшіктерге жерленген. Қоныстар мен тұрақтардан табылған көзе ыдыстардың таяқшамен батыңқы сызылып салынған сыртқы өрнектері қарапайым, қиғаш, көлбей салынған шырша, тырнақ, шекілдеуік, жарты ай бейнелі, мойны мен ернеуіне белдемшелер жапсырылған. Ал қабірлердің ішіне қойылған ыдыстардың пішімдері мен өрнектері мүлде өзгеше. Олар қыл мойын құмыра пішімді, шығыңқы бүйірлі кесе, тостаған тәрізді, сырты сүйек қалыпшалармен әсем етіп өрнектелген. Осы кезеңде бұл өңірде Кент, Бұғылы, Шортанды-бұлақ, Қарқаралы, Aқкезең, Ұлытау жіне тағыда басқа ірі елді мекендер пайда болған. Тұрғын үй құрылыстары әр түрлі болып келеді. Қабырғасы, іргесі таспен өрілген 4 - 6 бөлмелі үйлермен қатар, бір-екі бөлмелі жер кепе және киіз үй пішіндес құрастырмалы жеңіл үйлер де көп болған. Олардың орта тұсында немесе шетінде биіктеу етіп тастан салынған төртбұрышты ғибадат ету орындары бар. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СӨЖ
Тақырыбы: Беғазы-Дәндібай мәдениеті
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2
1.Орталық Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштер ... ... ... ... ... ... ... .5
2.Беғазы-Дәндібай мәдениеті.. 10
3.Беғазы-Дәндібай заманындағы тайпалар мәдениетінің дамуындағы кезеңдер. 14
4.Беғазыдағы ескерткіштер тобы 18
5.Беғазы-Дәндібай мәдениеті ескерткіштерінің ерекшеліктері 25
Қорытынды 27
Пайдаланылған әдебиеттер 29
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазақстан аумағынан палеолит, мезолит, неолит, қола сондай-ақ темір дәуірлерінің көптеген ескерткіштері табылып, зерттелген. Қола дәуіріне тән мәдениеттер, ескерткіштер Қазақстан аумағынан әсіресе, Орталық Қазақстанннан көп табылып, зерттелген десекте болады. Екшей келгенде қола дәуріндегі ірі мәдениет Андронов мәдениеті мен Беғазы-Дәндібай мәдениеті болып есептеледі. Бұл екі мәдениетте бір-бірінен ерекшеленіп тұрады. Негізінен Андронов мәдениеті өзінің табылған жеріне байланыты Андронов мәдениеті деп аталып кеткен. Кейінгі қола дәуірінде Орталық Қазақстанда пайда болған жаңа мәдениет Беғазы-Дәндібай мәдениеті болып табылады. Беғазы- Дәндібай мәдениеті мен Андронов мәдениетінің ерекшелігі негізінен жерлеу орындарының әртүрлі болуы, сол кезде мекен еткен тайпалардың дәстүрінің әртүрлі болуында.
Беғазы-Дәндібай кезеңінде үлкен патриархалды отбасыларға арналған зират орнына бір адам жерленетін зират пайда болды. Сондай-ақ, Беғазы-Дәндібай мәдениетінің басқа мәдениеттерден айырмашылығы жерлеу орындарының көпшілігі обалар болғандығында. Андроновтықтар үлкен жертөлелерде тұрды,үйлерінің қасында шаруашылық жайлар болды. Ал, Беғазы-Дәндібай мәдениетін қалдырған тайпаларының үйлері мен жерлеу орындарының құрылыстары өте ірі, тас қашау өнері жетілген болды. Бірақ, Беғазы-Дәндібай мәдениеті Андронов мәдениетінен кейінгі мәдениет болғандықтан бұл мәдениетте тікелей Андронов мәдениетінің кейбір дәстүрлері сақталып қалды. Андронов мәдениетінің дәстүріне қоса жаңа элементтерде енгізілді десекте болады. Айта кетсек, мазарлардың айрықша типі және өзіндік ерекшелігі бар жерлеу салты- мәйітті шалқасынан жатқызу сияқты ерекшеліктері болды.
Негізінен, б.з.б. 2 мыңжылдықта бүкіл Еуразияның далалық аймақтарында қола алу тәсілі шығып, өндіргіш күштер қатарында төңкеріс жасалады, осыған орай ғалымдар бұл кезеңді қола дәуірі деп атайды. Қоланың пайда болуына байланысты еңбек құралдарыда жетіле түсті. Барлық кезеңнің, мәдениеттердің өзіндік ерекшеліктері болғанындай, қола дәуірі және Беғазы-Дәнібай мәдениетінің де Андронов мәдениетінен өзгешелігі болды.
Беғазы-Дәнібай мәдениетінің басқа мәдениеттен ерекшелігі, оның хронологиясын анықтау, қола дәуіріндегі адамдардың қоланы қалай пайдаланғандығы, сол кездегі адамдардың қалдырған көрнекті ескерткіштері, және қоланы пайдалана отырып жеткен жетістіктері, бұл дәуірдегі өмір сүрген тайпалардың қалдырған мәдениетін оның ішінде бүгінгі біздің қалам тартып отырған Беғазы-Дәндібай мәдениеінің келіп шығуы, оның кезеңдері, Беғазы-Дәндібай мәдениеінің өз ішіндегі дамыған дәуірлеріне жататын қоныстарды анықтау, осылардың барлығы бүгінгі біздің жазып отырған тақырыбымыздың өзектілігі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Андронов, Беғазы-Дәндібай сияқты ірі мәдениеттер жататын және адамзат тарихының археологиялық кезеңдерінің бірі болып табылатын қола дәуірін тереңірек түсіну. Беғазы-Дәндібай мәдениетіне тереңірек сипаттама беру, және бұл мәдениетке қатысты маңызды деректер жинау, бұл мәдениеттің басқа мәдениеттен ерекшелігін анықтау,сондай-ақ өзіндік артықшылықтарын айта кету, және нақтылау болып табылады.
Көздеген мақсатымызға жету үшін курстық жұмыстың міндеттері мыналарды қамтиды:
Деректік шолу. Ғалымдардың адамзат тарихын кезеңдерге бөлуі, оның ішінде қола дәуірін, Беғазы-Дәндібай мәдениетін зерттеуде жүргізген ғылыми зерттеулері оның ішінде айрықша ғалым, археолог,Әлкей Хақанұлы Марғұланның жүргізген ғылыми зерттеулері жеткілікті болып табылады.
Сондай-ақ, Беғазы-Дәндібай заманындағы тайпалар мәдениетінің дамуындағы бірінен кейін бірі келетін үш кезеңге яғни, өтпелі, дамыған, және соңғы кезеңдеріне тереңірек айта кету қәжет болып табылады.
Әрине, шағын курстық жұмыста бұлардың барлығын қамту мүмкін емес. Сондықтан біз жоғарыда аталғандарға бастама боларлық мәселелерді қарастырумен шектелеміз.
Жұмыста қола дәуірін, Беғазы-Дәндібай мәдениетін зерттеген зерттеушілер, тарихшылар, археологтардың ғылыми еңбектерін шама-шарқымызша қарастыра отырып, Беғазы-Дәндібай мәдениетіне кеңінен ақпарат беруге тырысамыз.
1. Орталық Қазақстандағы қола дәуірі ескерткіштері.
Адамзат тарихы тас, қола, темір дәуірлеріне бөлінеді. Ал, тас ғасырынан кейін қола дәуірі келеді. Біздің жерімізде қола дәуірі б.з.д. 3-мыңжылдықта басталған. Қола дәуірі адамзат баласы тарихында ерекше орын алады. Бұл дәуірде адамзат металды игерді. Ал өндіріске металдан жасалған құралдардың енуі еңбек өнімділігін арттырды, шаруашылықтың жаңа түрлерінің пайда болуына себеп болды, жаңаша әлеуметтік қатынастарды қалыптастырды. Қола дәуірінде Қазақстанды мекендеген тайпалар қыш ыдыстар жасаған. Бұл көбінесе әйелдер ісі болған. Мұндай ыдыстарды жасағанда негізгі шикізат ретінде балшықты пайдаланған.Адамзат баласының ой-санасы, өмір сүру тәжірибесі заман өткен сайын өсіп, өзгеріп отырды. Өндірістік тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа берілді. Сөйтіп, қоғамдық дамуда көбіне алға басу, ілгерілеушілік болып отырды. Өндірісте, тұрмыста ең бірінші пайдаланылған металл -- мыс болды. Адамдар алдымен табиғатта кездесетін таза мыс қорытпасын пайдаланған.Осындай энеолит дәуірінен бастап табиғи таза мыстан жасалған ұсақ құралдар -- біздер, жебе ұштары, мыс тілікшелер біздің жерімізде жиі кездеседі. Ал енді тотыққан мыстан металл қорыту тек қола дәуірінде басталды. Қола табиғатта таза күйде кездеспейді. Ол, негізінен, мыс пен қалайының қосындысынан жасалады. Мыспен салыстырғанда қола өте қатты және балқыту температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі болып келеді. Ол еңбек құралдары мен қару жасау үшін қолданылатын негізгі шикізат болып табылды. Қазақстан жерінде түсті металдар өңдеуге, әсіресе, мал өсіруге мықтап көңіл бөлген. Сөйтіп, б.з.б. 2 мың жылдықтың аяғында - I мың жылдықтың басында дала халықтары шаруашылықтың жаңа түрі - көшпелі мал шаруашылығына ауысады.
Қола дәуіріндегі экономикалық басты екі бағыттағы: мал шаруашылығы мен металл өңдеу кәсібінің тез дамуы, ең алдымен еркектердің еңбегін қажет етті.
Мұның өзі қоғамда еркектер рөлінің күшеюіне әкелді. Сөйтіп, аналық рудың орнына аталық ру-патриархат- пайда болды. Қоғамдық өмірдегі ірі өзгерістер өндірістік күштердің өсуіне, қоғамдық еңбектің мамандануына, патриархаттық қатынастың дамуына байланысты еді. Жеке отбасылар бөлініп оқшауланды, меншік ұлғайып кеңейді, рулық қауым ішінде мүлік теңсіздігі көрініс бере бастады. Тұрғындардың қоғамдық құрылысы мен отбасылық - некелік қатынастарында елеулі өзгерістер болды. Қазақстан жерінде қола дәуірінде, ерте темір дәуірінде мыс, қалайы, алтын өндірген көне кеніштер өте көп. Мысалы, ондай кеніштер қазіргі Шығыс Қазақстанда, Орталық Қазақстанда болған. Бұл сонау қола дәуірінен бастап көне заманда біздің жерімізде металлургия өндірісінің өте күшті дамығандығын көрсетеді.
Қола дәуірінің кезеңдері:
1.Ерте қола дәуірі- феодоров кезеңі-б.з.б XVIII -- ХV ғасырлар аралығын қамтиды.
2.Орта қола дәуірі- алакөл кезеңі- б.з.б ХV - ХIII ғасырлар.
3.Кейінгі қола дәуірі-замареев кезеңі-б.з.б ХIII-VI ғасырлар.
Қола дәуірі адамдар арасында рулық қатынастар ыдырап, оның орнына өнім өндіретін шаруашылықты біржола орнығуымен тура келді. Қола дәуірі қоғамының ілгері басуы екі факторға байланысты. Олардың бірі - жаңа дәуірді белгілеген фактор - палеометалдардың өндірістік жолмен игерілуі болды. Қоланың өзі бұйімнің неге арналуына қарай, әртүрлі пропорцияда мыс пен қалайының, кейде сүрменің, күшаланың, қорғасынның қорытпасы болып табылады. Мыспен салыстыпғанда қоланың бірсыпыра артықшылықтары бар: оның өзгешелігі - өзі қатты, балқу температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі. Қола еңбек құралдары мен қару жасау үшін қолданылатын негізгі шикізат бола бастады.
Қазақстанның қола дәуіріне үңілмес бұрын Андронов мәдениеті деп аталатын мәдениетке тоқталайық.Еуразия даласында қола дәуірінде өмір сүрген адамдардың қалдырған мәдениеті тарих ғылымында Андронов мәдениеті деп аталады. Осы мәдениеттің алғашқы ескерткіштері Андронов деген селоның жанында ашылған. Бұл село Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қ аласының жанында орналасқан. Бүгінгі таңда Андронов мәдени- тарихи бірлестігінің қола заманында өте кең таралғандығы белгілі болып отыр. Бұл ендік бойынша, Жайық өзенінен бастап, Енисей өзеніне дейінгі аралықта, ал бойлық бойынша, Батыс Сібір орманды алқабынан бастап, оңтүстікте Хорезмге, Сырдың төменгі ағысына дейін таралды. Олар Тянь-Шаньға, Ферғанаға, тіпті Вахш өзенінің төменгі сағасына дейін барған екен. Бұл мәдениет құрамына Қазақстан жері түгелімен кіреді. Андронов мәдениетінің алғашқы ескерткіштерін 1914 жылы А.Я. Тугаринов ашты. Содан бергі өткен уақыт ішінде Кеңес елінде, сонымен бірге Қазақстанда бұл мәдениетке қатысты орасан көп археологиялық материалдар жиналды. Андронов мәдениеті қола дәуірінің алғашқы кезеңін -б.з.б. XVIII-XVI ғасырлар;
және орта кезеңін -б.з.б. XV-X ғасырлар; түгелдей қамтиды.
1927 ж археолог Грязнов андрон мәдениетінің ескерткіштерін Батыс Қазақстаннан тапты.
Қола дәуірінде Қазакстан жерінде бірінен соң бірі жалғасып келетін екі мәдениет болған. Оның көнесі -- Андронов мәдениеті болса, ал б.з.д. XII -- VIII ғасырларда соңғы қола дәуірінде Беғазы-Дәндібай мәдениеті қалыптасқан.
Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштерінің ең көп таралған және жақсы зерттелген аймағы -- Орталық Қазақстан. Бұл аймак қола дәуірінде адамның өмір сүруіне өте жайлы болды. Онда: Қарқаралы, Баянауыл, Ұлытау, Атасу, Көкшетау, Имантау, Жақсы-Жаңғыз- тау, тағыда басқа кішігірім таулар болды. Бұл таулардың өзен-бұлақтарының бірі солтүстікке, бірі оңтүстікке қарай ағып жатады. Оның үлкендері -- Есіл, Нұра, Сарысу, Торғай өзендері. Біз бүгінге дейін Бұл өлкелерде қола дәуірінде қандай тайпалар өмір сүргендігін білмейміз. Археология ғылымында осындай аты белгісіз жұрттарды солардың қалдырған археологиялық мәдениетінің атымен атайды. Қола дәуірінде Қазақстан жерінде Андронов мәдениеті таралғаны белгілі. Біз бұл кезеңде өмір сүрген тайпаларды шартты түрде андрондықтар деп атаймыз. Қазақстанның андронов мәдениетіне тән сипаты-оның мазарларының күрделілігі, тас өңдеумен байланысты құрылыс техникасының жетіле түскендігі болып табылады.Орталық Қазақстанды археологиялық жағынан жоспарлы, нысаналы зерттеу 1946 жылы Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының құрылуымен байланысты. Оны ұйымдастырған және 80-жылдардың басына дейін басқарған Әлкей Хақанұлы Марғүлан болатын. Ә.Х.Марғүланның кезеңдеуі бойынша, Орталық Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштері екі мәдениетке -- Андронов және Беғазы-Дәндібай мәдениеттеріне жатады. Андронов мәдениеті екі кезеңге бөлінеді:
а) алдыңғысы -- Нұра кезеңі;
б) ортаңғысы -- Атасу кезеңі.
Нұра, Атасу өзендері атымен аталады. Андронов мәдениеті мен Беғазы-Дәндібай мәдениетінің арасында өтпелі кезең бар. Өтпелі кезеңнің мерзімдемесі -- б.з.д. XII -- XI ғасырлар. Беғазы-Дәндібай мәдениеті б.з.д. X -- VIII ғасырлар, Бұл соңғы қола дәуіріне жатады.
Нұра кезеңінін ескерткіштерін, негізінен алғанда, жерлеу орындары -- көне қорымдар құрайды. Жерлеу орындары кішігірім қазандай, жалпақ тастарды жерге жартылай батырып орнатқан қоршау түрінде болып келеді. Бұл дәуірде көбінесе өлген адамның сүйегін жартылай өртеп қойған. Адамның денесін қабірден тыс жерде өртеп, содан соң күйген сүйектерін қабірге жерлеген болуы керек. Өйткені адамның сүйектерімен қатар қойылған қыш құмыраларда, әшекей заттарда, қару-жарақтарда оттың ізі, белгісі жоқ. Андронов дәуірінің Атасу кезеңінін ең көп зерттелген ескерткіштері -- жерлеу орындары. Оның аса белгілілері -- Айшырақ, Саңғыру-ІІ, Былқылдақ, т.б. Атасу кезеңінің жерлеу орындары да Нұранікіндей дөңгелек, төртбұрышты қоршаулар болып келеді. Сондықтан алдыңғы кезеңнің көп дәстүрлері мұнда да жалғасын тапқан. Атасу кезеңінде адамды сол күйінде жерлеген, өртеген сүйектер өте сирек кездеседі. Қазақстан аумағындағы Андронов мәдениетінен кейінгі екінші мәдениет Беғазы-Дәндібай мәдениеті болып табылады.
2. Беғазы-Дәндібай мәдениеті.
Қола дәуірінде Қазақстан даласын, Оңтүстік Сібірді және Орал аймағын шығу тегі жағынан ұқсас, өзіндік мәдениеті бар тайпалар мекендеді. Андронов қауымдастығы құрамына енген тайпалардың тараған негізгі аймақтардың бірі жоғарыда айтып кеткеніміздей, Орталық Қазақстан болған.Орталық Қазақстаннан андрон мәдениетіне тән көптеген мекендер, қорымдар, көне рудниктер, құрбандық орындары, петроглифтер, 30-дан аса қоныстар мен 150-ден аса ескі қабыр табылып зерттелген. 1946 ж ғалым Марғұлан басшылығымен құрылған археологиялық экспедиция қола дәуірін жоспарлы зерттеуді бастады. Осыдан кейін қола дәуірінің мәдениеттері табылып терең зерттеле бастады.Кейінгі қола дәуірінің Беғазы-Дәндібай мәдениеті Қазақстанның ежелгі тарихындағы таңғаларлық құбылыс. Оны ашу мен негіздеу, Сарыарқа ескерткіштерін зерттеуге күші мен көп уақыттын арнаған ХХ ғасырдың белгілі зерттеушісі, академик Марғұланға тиесілі. Мәдениетті негіздеу 1930-1960 жылдар аралығындағы кезеңде алынған деректану мәліметтерін алғашқы толық жинақтау өткен ғасырдың 70- ші жылдарында жасалды, олардың алғашқыларының бірі 1933ж қазылып алынған Дәндібай кесенесі. Грязынов оны толық сипатттаған. Жерлейтін камерадан екі қола жебе ұштары, зәкір түріндегі қола зат, мүйізді ілгек түймелік пен 12 қыш құмыра табылған. Әлбетте, қайтыс болған адамды жерлегенде көбірек заттар бірге қойылған. Алайда олардың көпшілік бөлігін тонаушылар адам денесі қаңқаға айналғанша-ақ тонаған.
Ә.Х.Марғұлан жетекшілік еткен Қаз КСР ҒА Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының жұмысы 1940 жылдың екінші жартысында көрнекті өзгеше материалдарға бай жаңа ескерткіштерді ашумен жалғасты.1947 жылы үлкен Беғазы қорымында жұмыс басталды. Кейінгі қола ғасырының тас моласын қазу нағыз жаңалық болды, сол кезден, нақтырық айтсақ, Беғазыда жұмыс басталғаннан бастап кесене деген атау пайда болды. Қорым құрамында олардың атауы бар. Беғазы - Дәндібай мәдениеті - қола дәуірінің соңғы кезеңінде яғни, б.з.б. IX - VIII ғасырларға жататын Орталық Қазақстанды қоныстанған тайпалар мәдениеті. Беғазы мәдениетіне жататын тарихи жәдігерлер ерте заманнан, дәлірек айтқанда, қола дәуірден жеткен мұралар болып табылады. Мандаты Беғазы деген атау сол жердегі Беғазы тауына, Беғазы өзеніне байланысты қойылған. Дәндібай да жер атауы. Осы екі атау біріктіріліп, сол жердегі ежелгі өркениет қонысын Беғазы - Дәндібай мәдениеті деп атайды. Ерте дәуірдегі Қазақстанның тарихынан сыр қозғайтын Беғазы - Дәндібай мәдениеті Қарағанды облысындағы аудан орталығы Ақтоғай кентінен 40 шақырымдай жерде. Бұл тарихи мекенді зерттеп, оның ежелгі тарихымыз үшін маңызын айқындаған ғалым - әйгілі академик оқымысты, тарихшы, этнограф Әлкей Марғұлан болды. Осы ғалым бастаған арнаулы археологиялық топ Беғазы - Дәндібай мекенін 1947-1949 және 1952 жылдары жан-жақты зерттеді. Осы зерттеулер негізінде Қазақстан тарихы ғана үшін емес, көне дәуірлердегі жалпы адамзат тарихы үшін маңызды ғылыми қорытындылар жасалды.
Беғазы және Дәндібай ескерткіш кешендерін алғаш зерттеп, Беғазы - Дәндібай мәдениеті атауын ғылыми айналымға енгізген академикте осы Әлкей Хақанұлы Марғұлан болатын. Академик Әлкей Марғұланның анықтауынша, Беғазы - Дәндібай мәдениетінің ерекшелігі - ескі қола мәдениетінің түрлері өзгеріп, соның негізінде оған ұқсамайтын жаңа мәдениет түрлері қалыптасқан. Атап айтқанда, билігі, діни сенімі, саяси әкімшілік орталығы, өндірісі мен өндіргіш күштері дамыған, алғашқы мемлекеттік бірлестіктер құру деңгейіне көтерілген тайпалардың болғандығы анықталды. Беғазы - Дәндібай мәдениетін өркендеткен тайпалар батысында Ұлытау, шығысында Абыралы, Шыңғыс таулары, оңтүстігінде Жетіқоңырдан Ертіс бойына дейінгі Нұра, Сарысу, Кеңгір өзендері бойлары мен Қызылтау, Бұғылы, Қызыларай, Қарқаралы, Баянауыл таулары аралығындағы кең жазықтарды қоныс еткен. Бұл кезде одан бұрынғы андрон мәдениетіне тән үлгілер сақталумен қатар, жаңа жерлеу ғимараттары, тұрғын үйлер пайда болып, жерлеу салты, өзіндік шаруашылық түрлері қалыптасады. Жаңа мәдениет қауымның жоғарғы лауазымды билеушілеріне арнап салынған қақпақ тастардан тұрғызылған зәулім кесенелерімен, мәйітті бір қырынан, аяқ-қолын бауырына жинап, сонымен қатар шалқалатып жерлеу, олардың жандарына қару-жарақ, әшекей бұйымдар қою ғұрыптарымен ерекшеленеді. Қыш көзелердің пішіні, жасалу, өрнектелу өзгешелігімен де айрықшаланады. Беғазы - Дәндібай мәдениетінің Ақсу-Аюлы, Бұғылы, Беғазы, Дәндібай, Ортау кесенелері күрделі сәулет өнері ескерткіштеріне жатады. Олар көбіне дөңгелек, төртбұрышты болып келеді. Ғимараттардың үсті қақпақ тастармен немесе жуан бөренелермен сатылы пирамидалы әдіспен жабылып, мәйіт ортадағы үлкен тас жәшіктерге жерленген. Қоныстар мен тұрақтардан табылған көзе ыдыстардың таяқшамен батыңқы сызылып салынған сыртқы өрнектері қарапайым, қиғаш, көлбей салынған шырша, тырнақ, шекілдеуік, жарты ай бейнелі, мойны мен ернеуіне белдемшелер жапсырылған. Ал қабірлердің ішіне қойылған ыдыстардың пішімдері мен өрнектері мүлде өзгеше. Олар қыл мойын құмыра пішімді, шығыңқы бүйірлі кесе, тостаған тәрізді, сырты сүйек қалыпшалармен әсем етіп өрнектелген. Осы кезеңде бұл өңірде Кент, Бұғылы, Шортанды-бұлақ, Қарқаралы, Aқкезең, Ұлытау жіне тағыда басқа ірі елді мекендер пайда болған. Тұрғын үй құрылыстары әр түрлі болып келеді. Қабырғасы, іргесі таспен өрілген 4 - 6 бөлмелі үйлермен қатар, бір-екі бөлмелі жер кепе және киіз үй пішіндес құрастырмалы жеңіл үйлер де көп болған. Олардың орта тұсында немесе шетінде биіктеу етіп тастан салынған төртбұрышты ғибадат ету орындары бар. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz