Қаратау жотасының физикалық-географиялық ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Қаратау жотасының физикалық.географиялық ерекшеліктері ... ... ... ... .6
1.1 Қаратау жотасының орографиясы, климаты, жер беті сулары,
топырағы мен өсімдік жамылғылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Қаратау жотасының литологиялық.стратиграфиялық жыныстарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.3 Қаратаудың геологиялық құрылысы мен тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2 Қаратау жотасының морфоқұрылымы және пайдалы қазбалары ... ... ... 37
2.1 Қарату жотасының морфоқұрылымдық топталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Қаратау қазба байлығының ашылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.3 Қаратау жотасының қазба байлықтарын пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
1 Қаратау жотасының физикалық.географиялық ерекшеліктері ... ... ... ... .6
1.1 Қаратау жотасының орографиясы, климаты, жер беті сулары,
топырағы мен өсімдік жамылғылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Қаратау жотасының литологиялық.стратиграфиялық жыныстарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.3 Қаратаудың геологиялық құрылысы мен тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2 Қаратау жотасының морфоқұрылымы және пайдалы қазбалары ... ... ... 37
2.1 Қарату жотасының морфоқұрылымдық топталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Қаратау қазба байлығының ашылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.3 Қаратау жотасының қазба байлықтарын пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Тақырыптың өзектілігі. Ғасырлармен құрдас қасиетті де қастерлі таудың бар қадір-қасиеті халық шежіресіне, замана тарихына алтын әріппен жазылды. Сан ғасырдан бері, ықылым заманнан бері қазақ халқының ұғымында асқан қастермен, ерекше құрметпен сақталып келген қарт Қаратау - өз халқының тарих төрінен орын алған алып аймақ біздің ұлттық мақтанышымызға айналды.
Өзінің сондай бай тарихы бар Қаратау қашанда халықпен бірге жасасып, бірге өмір сүріп келеді. Тарихтың талай сырларын аңғарғанда, халқымыздың өткен өміріне үңіле қарағанда Қаратау өз халқы үшін, ал халық Қаратау үшін қызмет жасаған. Ғасырлардың кұрдасы іспеттес Қаратау тек өзінің табиғат сыйлаған тамаша сұлулығымен, сырт көзге көрінер соншалықты қарапайымдылығымен ғана емес, бойындағы тұнып тұрған байлығымен де, қилы-қилы тарихи оқиғаларға куә болған көне көздігімен де қасиетті.
Дегенмен өз халқы үшін соншама құрметті, соншама қастерлі болған Қаратау қойнында тұнған байлық бар, сол байлықтың ішіндегі "фосфорит" атты байлығы оны белгілі етті.
Қаратау Қазақстанның оңтүстігіндегі таулы жота. Тянь-Шяньның оңтүстік-батыс сілемі. Қаратау Талас Алатауыны батысымен ұштасып, солтүстік-батысқа 420 км-ге созылып, біртіндеп аласарып, Сарысу мен Шу өзендерінің атырауына жетіп бітеді. Биік жері - Бессаз тауы (2176 м), Қаратау қатарласа жатқан екі жотадан түрады; Солтүстік-Шығыс немесе Кіші Қаратау (Жанатас қаласы орналасқан) және Оңтүстік-Батыс Қаратау. Бұл екі жота тау аралық ойыстармен бөлінген. Солтүстік-шығыс (Жанатас қаласы) Қаратау төменгі палеозойдың құм тас және тақта тасына, аралық ойыс девонның қызыл түсті шөгінділерімен, ал Оңтүстік-батыс Қаратау карбонның құм тастары мен конглемераттан түзілген [1].
Карсты жерлер де көп, сонымен қатар кайнозойдың әк тасты, құм тас, саздақты шөгінділер де кездеседі. Тау үсті тегістелген жазық, беткейлері үлкенді-кішілі шатқалдарымен тілімделген, тік жақпар тасты. Қаратауда шөлге төзімді бұталар, дала өсімдіктері өседі. Тұрақты ағатын суы мол өзендері жоқ.
Қаратау қойнауынан ақтарылған асыл тас облысқа үлкен химия өлкесі деген атақ әпергені баршаға белгілі. Қаратау бассейні таусылмас фосфорит кені негізінде бүкіл Қазақстан химия өнеркәсібі кең қарқынмен дамып келеді. Ал облыс химия кәсіпорындары Қазақстанның үлкен химия кәсіпорындарының алдыңғы шегінде көріне білуде.
Қазақстан темір рудасына бай өлкенің бірі. Темір рудасының қоры 77,8 пайыз, оның 10 пайызы байытуды қажет етпейді.
Қазақстан жерінде ондаған өндірістік мәні бар цинк, қорғасын кеніштері табылған. Олар Кенді Алтайда, Қаратау аймағында шоғырланған. Кенді Алтай байлығы ХҮІ ғ. ортасынан бастап өндіріле бастаған. Шығыс Қазақстан кенінің бір ерекшелігі кен құрамында қорғасын мен мырыштан басқа мыс, алтын, күміс, кадмий, висмут, молибден кездеседі. Лениногор кен орнындағы кен құрамында 10-15 пайыз қорғасын, 15-20 пайыз мырыш пен әр тоннасында жүздегей грамм күміс табылады.
Өзінің сондай бай тарихы бар Қаратау қашанда халықпен бірге жасасып, бірге өмір сүріп келеді. Тарихтың талай сырларын аңғарғанда, халқымыздың өткен өміріне үңіле қарағанда Қаратау өз халқы үшін, ал халық Қаратау үшін қызмет жасаған. Ғасырлардың кұрдасы іспеттес Қаратау тек өзінің табиғат сыйлаған тамаша сұлулығымен, сырт көзге көрінер соншалықты қарапайымдылығымен ғана емес, бойындағы тұнып тұрған байлығымен де, қилы-қилы тарихи оқиғаларға куә болған көне көздігімен де қасиетті.
Дегенмен өз халқы үшін соншама құрметті, соншама қастерлі болған Қаратау қойнында тұнған байлық бар, сол байлықтың ішіндегі "фосфорит" атты байлығы оны белгілі етті.
Қаратау Қазақстанның оңтүстігіндегі таулы жота. Тянь-Шяньның оңтүстік-батыс сілемі. Қаратау Талас Алатауыны батысымен ұштасып, солтүстік-батысқа 420 км-ге созылып, біртіндеп аласарып, Сарысу мен Шу өзендерінің атырауына жетіп бітеді. Биік жері - Бессаз тауы (2176 м), Қаратау қатарласа жатқан екі жотадан түрады; Солтүстік-Шығыс немесе Кіші Қаратау (Жанатас қаласы орналасқан) және Оңтүстік-Батыс Қаратау. Бұл екі жота тау аралық ойыстармен бөлінген. Солтүстік-шығыс (Жанатас қаласы) Қаратау төменгі палеозойдың құм тас және тақта тасына, аралық ойыс девонның қызыл түсті шөгінділерімен, ал Оңтүстік-батыс Қаратау карбонның құм тастары мен конглемераттан түзілген [1].
Карсты жерлер де көп, сонымен қатар кайнозойдың әк тасты, құм тас, саздақты шөгінділер де кездеседі. Тау үсті тегістелген жазық, беткейлері үлкенді-кішілі шатқалдарымен тілімделген, тік жақпар тасты. Қаратауда шөлге төзімді бұталар, дала өсімдіктері өседі. Тұрақты ағатын суы мол өзендері жоқ.
Қаратау қойнауынан ақтарылған асыл тас облысқа үлкен химия өлкесі деген атақ әпергені баршаға белгілі. Қаратау бассейні таусылмас фосфорит кені негізінде бүкіл Қазақстан химия өнеркәсібі кең қарқынмен дамып келеді. Ал облыс химия кәсіпорындары Қазақстанның үлкен химия кәсіпорындарының алдыңғы шегінде көріне білуде.
Қазақстан темір рудасына бай өлкенің бірі. Темір рудасының қоры 77,8 пайыз, оның 10 пайызы байытуды қажет етпейді.
Қазақстан жерінде ондаған өндірістік мәні бар цинк, қорғасын кеніштері табылған. Олар Кенді Алтайда, Қаратау аймағында шоғырланған. Кенді Алтай байлығы ХҮІ ғ. ортасынан бастап өндіріле бастаған. Шығыс Қазақстан кенінің бір ерекшелігі кен құрамында қорғасын мен мырыштан басқа мыс, алтын, күміс, кадмий, висмут, молибден кездеседі. Лениногор кен орнындағы кен құрамында 10-15 пайыз қорғасын, 15-20 пайыз мырыш пен әр тоннасында жүздегей грамм күміс табылады.
1. Атлас Казахской ССР . М., 1982
2. Әубакіров Ж., Әбдрахманов С. Орысша-казақша географиялық
түсіндірме сөздігі. Алматы, 1964
3. Веселова Л.К. Морфокультуры гор Юго-Восточного Казахстана
//Современные рельефообразующие процессы на територии
Казахстана//Алма-Ата, 1988
4. Высокогузова А.В., Владимиров Н.М., Гуськова А.И., Медеуов
А. Рельеф Казахстана 4.2 Алма-Ата 1991.
5. Галицкий В.В., К изучению четвертичных отложении и
геморфологии хребта Каратау. Алама-Ата 1961.
6. Галицкий В.В., Роль молодой тектоники в формироване хребта
Каратау. Алма-Ата, 1964.
7. Галицкий В.В., История образования гор Каратау. Алма-Ата,
1978
8. Герасимов И.П., Мещеряков Ю.А., Геоморфологический этап в
развитие Земли. "Известия АН ССР, серия геогр", 1964, № 6
9. Геология СССР, Т. 40 Южный Казахстан ч. 1 и 2, Геол.
Описание. М, "Недра" 1966
10. Каленцкая М.С., Авсюк Г.А., Матвеев С.К., Горы Юго
Восточного Казахстана. Алма-Ата, 1995
11. Кузнецов А.П., Радионов Н.В. Карст Казахстана. М., 1967.
12. Казақ совет энциклопедиясы, т.6
13. Мещеряков Ю.А. Рельеф СССР инфраструктура и
морфоструктура. М., «Мысль» 1972.
14. Научно-прикладной справочник по климату ССР. Сер.З
Многолетние данные. Вып. 18. КазССР. Гидромет, 1989г. 515с.
15. Сапарбаев К., НүсіпбаевТ. Орысша-кдзақша геологиялық
түсіндірме сөздігі. Алматы, 1991
16. Сваричевская З.А. Пенеплен Казахстана и основные его
преобразования. Л.,1961
17. Ресурсы поверхностных вод: основные гидрологические
характиристики. Т.14. Бассейн реки Сырдарьи. Вып. 18. Л.
Гидромет. Изд. 1974.
18. Олжабаев Е. Қазақстан химиялық алыбы. Алматы, 1981
19. Сагунов В.Г., Вирг Г.Р., Несипбаев А.Н. Фосфатные руды
Казахстана. Алматы, 1990
20. Безруков П.Л. Месторождения фосфоритов хребта Каратау.
М., 1969
21. Галицкий В.В., История образования гор Каратау. Алма-Ата,
1978
22. Галицкий В.В., К изучению четвертичных отложении и
геморфологии хребта Каратау. Алама-Ата 1961.
23. Сапарбаев К., НүсіпбаевТ. Орысша-қазакша геологиялық
түсіндірме сөздігі. Алматы, 1991
24. Казақ совет энциклопедиясы, т.8
25. Геология СССР, Т. 40 Южный Казахстан ч. 1 и 2, Геол.
Описание. М., "Недра" 1966
26. Высокогузова А.В., Владимиров Н.М., Гуськова А.И., Медеуов
А. Рельеф Казахстана 4.2 Алма-Ата 1991.
27. Галицкий В.В., История образования гор Каратау. Алма-Ата,
1978
2. Әубакіров Ж., Әбдрахманов С. Орысша-казақша географиялық
түсіндірме сөздігі. Алматы, 1964
3. Веселова Л.К. Морфокультуры гор Юго-Восточного Казахстана
//Современные рельефообразующие процессы на територии
Казахстана//Алма-Ата, 1988
4. Высокогузова А.В., Владимиров Н.М., Гуськова А.И., Медеуов
А. Рельеф Казахстана 4.2 Алма-Ата 1991.
5. Галицкий В.В., К изучению четвертичных отложении и
геморфологии хребта Каратау. Алама-Ата 1961.
6. Галицкий В.В., Роль молодой тектоники в формироване хребта
Каратау. Алма-Ата, 1964.
7. Галицкий В.В., История образования гор Каратау. Алма-Ата,
1978
8. Герасимов И.П., Мещеряков Ю.А., Геоморфологический этап в
развитие Земли. "Известия АН ССР, серия геогр", 1964, № 6
9. Геология СССР, Т. 40 Южный Казахстан ч. 1 и 2, Геол.
Описание. М, "Недра" 1966
10. Каленцкая М.С., Авсюк Г.А., Матвеев С.К., Горы Юго
Восточного Казахстана. Алма-Ата, 1995
11. Кузнецов А.П., Радионов Н.В. Карст Казахстана. М., 1967.
12. Казақ совет энциклопедиясы, т.6
13. Мещеряков Ю.А. Рельеф СССР инфраструктура и
морфоструктура. М., «Мысль» 1972.
14. Научно-прикладной справочник по климату ССР. Сер.З
Многолетние данные. Вып. 18. КазССР. Гидромет, 1989г. 515с.
15. Сапарбаев К., НүсіпбаевТ. Орысша-кдзақша геологиялық
түсіндірме сөздігі. Алматы, 1991
16. Сваричевская З.А. Пенеплен Казахстана и основные его
преобразования. Л.,1961
17. Ресурсы поверхностных вод: основные гидрологические
характиристики. Т.14. Бассейн реки Сырдарьи. Вып. 18. Л.
Гидромет. Изд. 1974.
18. Олжабаев Е. Қазақстан химиялық алыбы. Алматы, 1981
19. Сагунов В.Г., Вирг Г.Р., Несипбаев А.Н. Фосфатные руды
Казахстана. Алматы, 1990
20. Безруков П.Л. Месторождения фосфоритов хребта Каратау.
М., 1969
21. Галицкий В.В., История образования гор Каратау. Алма-Ата,
1978
22. Галицкий В.В., К изучению четвертичных отложении и
геморфологии хребта Каратау. Алама-Ата 1961.
23. Сапарбаев К., НүсіпбаевТ. Орысша-қазакша геологиялық
түсіндірме сөздігі. Алматы, 1991
24. Казақ совет энциклопедиясы, т.8
25. Геология СССР, Т. 40 Южный Казахстан ч. 1 и 2, Геол.
Описание. М., "Недра" 1966
26. Высокогузова А.В., Владимиров Н.М., Гуськова А.И., Медеуов
А. Рельеф Казахстана 4.2 Алма-Ата 1991.
27. Галицкий В.В., История образования гор Каратау. Алма-Ата,
1978
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Қаратау жотасының физикалық-географиялық ерекшеліктері ... ... ... ... .6
1.1 Қаратау жотасының орографиясы, климаты, жер беті сулары,
топырағы мен өсімдік
жамылғылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.2 Қаратау жотасының литологиялық-стратиграфиялық жыныстарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.3 Қаратаудың геологиялық құрылысы мен
тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2 Қаратау жотасының морфоқұрылымы және пайдалы қазбалары ... ... ... 37
2.1 Қарату жотасының морфоқұрылымдық
топталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 Қаратау қазба байлығының ашылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..44
2.3 Қаратау жотасының қазба байлықтарын
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ғасырлармен құрдас қасиетті де қастерлі таудың
бар қадір-қасиеті халық шежіресіне, замана тарихына алтын әріппен жазылды.
Сан ғасырдан бері, ықылым заманнан бері қазақ халқының ұғымында асқан
қастермен, ерекше құрметпен сақталып келген қарт Қаратау - өз халқының
тарих төрінен орын алған алып аймақ біздің ұлттық мақтанышымызға айналды.
Өзінің сондай бай тарихы бар Қаратау қашанда халықпен бірге жасасып,
бірге өмір сүріп келеді. Тарихтың талай сырларын аңғарғанда, халқымыздың
өткен өміріне үңіле қарағанда Қаратау өз халқы үшін, ал халық Қаратау үшін
қызмет жасаған. Ғасырлардың кұрдасы іспеттес Қаратау тек өзінің табиғат
сыйлаған тамаша сұлулығымен, сырт көзге көрінер соншалықты
қарапайымдылығымен ғана емес, бойындағы тұнып тұрған байлығымен де, қилы-
қилы тарихи оқиғаларға куә болған көне көздігімен де қасиетті.
Дегенмен өз халқы үшін соншама құрметті, соншама қастерлі болған
Қаратау қойнында тұнған байлық бар, сол байлықтың ішіндегі "фосфорит" атты
байлығы оны белгілі етті.
Қаратау Қазақстанның оңтүстігіндегі таулы жота. Тянь-Шяньның оңтүстік-
батыс сілемі. Қаратау Талас Алатауыны батысымен ұштасып, солтүстік-батысқа
420 км-ге созылып, біртіндеп аласарып, Сарысу мен Шу өзендерінің атырауына
жетіп бітеді. Биік жері - Бессаз тауы (2176 м), Қаратау қатарласа жатқан
екі жотадан түрады; Солтүстік-Шығыс немесе Кіші Қаратау (Жанатас қаласы
орналасқан) және Оңтүстік-Батыс Қаратау. Бұл екі жота тау аралық ойыстармен
бөлінген. Солтүстік-шығыс (Жанатас қаласы) Қаратау төменгі палеозойдың құм
тас және тақта тасына, аралық ойыс девонның қызыл түсті шөгінділерімен, ал
Оңтүстік-батыс Қаратау карбонның құм тастары мен конглемераттан түзілген
[1].
Карсты жерлер де көп, сонымен қатар кайнозойдың әк тасты, құм тас,
саздақты шөгінділер де кездеседі. Тау үсті тегістелген жазық, беткейлері
үлкенді-кішілі шатқалдарымен тілімделген, тік жақпар тасты. Қаратауда шөлге
төзімді бұталар, дала өсімдіктері өседі. Тұрақты ағатын суы мол өзендері
жоқ.
Қаратау қойнауынан ақтарылған асыл тас облысқа үлкен химия өлкесі деген
атақ әпергені баршаға белгілі. Қаратау бассейні таусылмас фосфорит кені
негізінде бүкіл Қазақстан химия өнеркәсібі кең қарқынмен дамып келеді. Ал
облыс химия кәсіпорындары Қазақстанның үлкен химия кәсіпорындарының алдыңғы
шегінде көріне білуде.
Қазақстан темір рудасына бай өлкенің бірі. Темір рудасының қоры 77,8
пайыз, оның 10 пайызы байытуды қажет етпейді.
Қазақстан жерінде ондаған өндірістік мәні бар цинк, қорғасын кеніштері
табылған. Олар Кенді Алтайда, Қаратау аймағында шоғырланған. Кенді Алтай
байлығы ХҮІ ғ. ортасынан бастап өндіріле бастаған. Шығыс Қазақстан кенінің
бір ерекшелігі кен құрамында қорғасын мен мырыштан басқа мыс, алтын, күміс,
кадмий, висмут, молибден кездеседі. Лениногор кен орнындағы кен құрамында
10-15 пайыз қорғасын, 15-20 пайыз мырыш пен әр тоннасында жүздегей грамм
күміс табылады.
Қаратаудың етектерінде Ашысай, Мырғалымсай полиметалл кен орындары бар.
Олардың негізгі кендері қорғасын мен мырышты өндеу жұмысы мен Шымкенттегі
қорғасын-мырыш зауыты айналысады. Химия өнеркәсібі Қазақстандағы минералды
тыңайтқыштар өндіретін аса ірі кәсіпорындар Қаратау бассейніне қарайды.
Қаратау бассейні фосфорит қоры Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облысытарының
территориясында орналасқан, ені 25 км, ұзындығы 120 км жерді алып жатыр
[2].
Бұл алқапта төрт рудник бар. Олар: Молодежный, Ақсай, Орталық, Оңтүстік-
Батыс рудниктері. Карьерден руда ашық әдіспен өндіріледі. Қаратау
бассейніндегі химиялық шикізаттар Европа мемлекеттері және Орта Азия
еддерін химиялық шикізатпен қамтамасыз етеді.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Қаратау жотасы Тянь-Шань
тауының қатты өзгеріске ұшыраған, бұзылған ең шеткі Солтүстік- Батыс
жотасы. Оның морфоқұрылымдық ерекшеліктері бірнеше топтарға бөлінеді: аласа
тау, тау алды жазықтығы, тау аралық ойпаттардан тұрады.
Жұмыстың мақсаты – Қаратау жотасының физикалық-географиялық,
геотехтоникалық ерекшеліктеріне сипаттама бере отырып, морфоқұрылымдарын
талдау, антропогендік өзгерістерін айқындау.
Диплом жұмысының құрылымы. Қаратау аумағының пайдалы қазбалары туралы
зерттеу барысында диплом жұмысымды бірнеше тараулар мен параграфтарға бөліп
көрсеттім. Бірінші тарауда Қаратау жотасының физикалық-географиялық
жағдайына сипаттама беріліп және оның жер бедерінің геологиялық-
тектоникалық құрылымы көрсетілді. Бұл тарау үш параграфтан құралып Қаратау
жотасының орографиясы, биогенді факторлары мен жер бедерінің литологиялық-
стратиграфиялық жыныс кешендері қарастырылды.
Екінші тарауда Қаратау жотасының морфоқұрылымы мен морфомүсіндеріне
талдай жасалынды. Бұл тарауда жотаның құрылымы топталып, морфомүсіндерінің
негізгі түрлері көрсетілді. Диплом жұмысы сонымен қатар кіріспе, қорытынды
және пайдаланған әдебиеттер тізімнен кұралады.
Диплом жазу барысында Қаратауды зерттеуге арналған арнайы ғылыми
зерттеулер мен қосымша әдебиеттер, геологиялық және географиялық түсіндірме
сөздіктерінен мәліметтер, энциклопедиялық түсініктемелер пайдаланылды.
1 Қаратау жотасының физикалық-географиялық ерекшеліктері
1.1 Қаратау жотасының орографиясы, климаты, жер беті сулары, топырағы
мен өсімдік жамылғылары
Қаратау - Еуразияның түркі тілдес халықтар қоныстанған аймақтарындағы
биіктігі орташа және аласа тау жоталары Алатаумен салыстырғанда Қаратауда
жаз айларында қар жымылғысы болмайды, сондықтан осылай аталады. Қаратаудан
шағын өзендер ғана бастау алып, тау алды жазықтарында құмға сіңіп кетеді.
Мұндай таулардың беткейлері тасты, қорымды келеді. Қаратау атауы Орталық
Азияда, Оңтүстік Оралда т.б. түркі тілдес елдер аумағында (Түркия, Иран,
Шыңжаң автон. ауданы, Кавказ, Қырым, т.б.) жиі кездеседі. Қазақстанда
Қаратау жотасы (Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстары
аумағында), Қаратау таулары (Маңғыстауда), Кетпен (Ұзынқора) жотасында бар
[3].
Қаратау - Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік-батысындағы тау жотасы
(сурет 1.1), Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстары аумағында
орналасқан. Сырдария және Шу-Талас өзен алаптарының су айрығы. Солтүстік-
батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 420 км-ге созылған, енді жері 60 - 80 км
(оңтүстік-шығысындағы Боралдай жотасы) Ең биік жері Бессаз тауы (2175 м)
(сурет 1.2). Жота қатарласа созылған Кіші Қаратау және Үлкен Қаратау
жоталарынан тұрады. Бұларды бір-бірінен тауаралық ойыстар бөліп жатыр,
Қаратаудың шығысы және Кіші Қаратау протерозойлық тактатас және
құмтастарынан, оңтүстік-батыс Қаратау карбонның әктас, құмтас, конгломерат
және девонның жанартаутекгі жыныстарынан түзілген. Жоталардың тау бастары
тегістеу келген жазық, беткейлері шатқалды, тік жартасты. Қаратаудың
оңтүстік-батысын Сырдария, солтүстік-шығысын Шу және Талас өздерінің
алаптары алып жатыр. Қаратау төңірегіндегі өңірге климат тұрғысынан өз
әсерін тигізеді. Сондықтан, жотаның оңтүстік-батысы мен солтүстік-шығысының
ауа райында біраз айырмашылықтар бар. Қаңтар айындағы орташа температура
жотаның солтүстік беткейі мен баурайында -10°С, оңтүстік-батысында -6°С.
Жазы ыстық жері құрғақ, шілденің орташа температурасы 22 - 26°С. Жауын-
шашынның жылдық орташа мөлшері тау бөктерінде 200 - 400 мм, тауда 400 - 600
мм (сурет 1.3). Беткейлерінің топырағы қоңыр, қызғылт қоңыр. Тауаралық
аңғарлар мен шатқалдарында бетеге, боз, көде, өзен аңғарларында тоғай
өседі. Қазақстанның басқа жерінде кездеспейтін, каучук ретінде қолдануға
болатын тау сағызы Қаратау қойнауында мол өседі (сурет 1.4). Таутеке,
борсық, түлкі, қасқыр, түрлі тышқан, сарышұнақ, т.б. мекендейді. Қаратау
өңірінде жер асты суларының мол қоры бар (сурет 1.5).
Барлық климаттық биіктік зоналарында атмосфералық жауын-шашын,
солтүстік-батыстан, оңтүстік-шығысқа қарай өседі. Ащысай метеостанциясында
жауын-шашынның орташа жылдық-мөлшері - 475 мм, ал Түлкібаста - 725 мм [4].
Сурет 1.1. Каратау.
Сурет 1.2. Каратау жотасы.
Сурет 1.3. Қаратау жотасындағы көктем.
Сурет 1.4. Қаратау өсімдіктері.
Сурет 1.5. Қаратау жануарлары.
Екі станцияда оңтүстік - батыс беткейіндегі су айрығына жақын
орналасқан. Қызылорда - 108, Жусалы -140 мм, Түркістан - 176 мм, Тимур -
188 мм, Шубаровка - 339 мм, Шымкент - 433 мм, Метеорологиялық станциялардың
деректері оңтүстік-батыс беткейлердің тау алды жотасындағы жауын-шашын
мөлшерін сипаттайды [5].
Қаратау жота биіктерінің негізгі су айрықтың бойында жауын-шашынның көп
мөлшерде түсіп, ал тау алдында аз болады. Жауын-шашынның көп мөлшері қыста
және көктем маусымында түседі, жаз кезінде жауын-шашын мөлшері өте аз
болады, ал тамыз айында мүлдем сусыз болады. Орташа жылдық температура
Қаратау маңайында Түркістанда - 13 градус С, Бурныйда - 7,4 градус С-қа
дейін болады. Ең суық ай - қаңтар, ең ыстық - шілде айы.
Орта және Солтүстік Қаратаудың таулы аудандарында, су айрық
кеңістігінде қар жамылғысының қалыңдығы жұқа, оны желдер үрлейді.
Солтүстік экспозициясының беткейлерінде қар жамылғысының қалыңдығы үлкен
болуы ерудің ұзақ және біркелкі болуына солтүстік беткей құздарының аз
болуы да әсер етеді.
Ауданда шығыс және солтүстік-шығыс, содан кейін батыс, солтүстік-батыс
және оңтүстік-батыс бағытындағы желдер басым.
Зерттеулер нәтижесі бойынша Байжансай ауданының су айрықтарында жеке
тұрған талдар шығыстан батысқа қарай бағытталған. Оңтүстік Қаратауда ауа
ағыстарына жергілікті жер бедері себеп, жергілікті тау бриздер және
аңғарлық желдер әсерін тигізді [6].
Шығыс және солтүстік-шығыс батыстағы тұрақты желдер, үлкен-кішілігімен
ерекшеленеді және олар жаз кезінде үздіксіз үш аптаға созылады. Ащысай
поселкасында күшті желдер үй төбесіндегі темірлерді жұлып кетеді.
Қаратауда Мойынқұм және Қызылқұм шөлдерінен соғатын күшті желдердің
болуы жағдайында, атмосфера үлкен тазалығымен және ондағы шыңдардың
аздығымен ерекшеленетінін атап өту керек.
Ауданның таулы биіктерінде шаң тек Ащысай, Кентоғай сияқты ауылдардың
жанында байқалады. Өйткені мұнда 5-7 км-дегі радиациясында шөп жамылғысы
адамның іс-әрекеттері әсерінен топырақтарына Тянь-Шань тауына бейімделген
бұталы өсімдіктер тараған. Солтүстігінде шөлге бейімделген сексеуіл, жусан
тағы басқа өсімдіктер тараған. Ал оңтүстігіндегі беткейде шөлге бейімделген
өсімдіктер, өзен аңғарларында, жайылымда өсімдіктер өседі. Таудың оңтүстік
шығысында тасты жыныстар болғандықтан ксерофитті бұталы өсімдіктер өседі
[7].
Сонымен қатар, жануарлар дүниесі де бұл жерде баршылық. Мысалы, бұлақ,
қарақұйрық, қабан, арқар, сібір тау ешкісі, ақ қоян т.б. жануарлар
мекендейді.
Сонымен, Қаратау жотасының топырағы, өсімдігі мен жануарлары әр түрлі
компоненттермен сипатталады. Қарастырылып отырған аймақтың геологиялық
құрылымына әр түрлі жыныстар кешені кіреді (жасы мен кұрамы бойынша),
протерезойдан басталып қазіргі шөгінділеріне дейін енгізіледі.
Қаратау жотасының орографиялық орналасуы. Қаратау жотасы Қазақстанның
Оңтүстігіндегі, Тянь-Шань тауының оңтүстік-батыс сілемі. Қаратау Талас
Алатауының батыс жағынан басталып, Боралдай Сайрам жоталары арқылы Ташкент
маңы Алатауымен шектеседі. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 420
км-ге созылып, біртіндеп аласарып, Сарысу мен Шу өзендерінің атырабында
бітеді. Қаратау жотасын Талас Алатауынан өтпелі Шақпақ бөліп тұр [8].
Солтүстік-батысқа қарай Шақпақ тауы азимут бойынша 310 градус 420
км арақашықтықта созылып жатыр. Негізінен аласа тау жүйесіне жатады.
Қаратау қатарласа жатқан екі жотадан тұрады: Солтүстік-шығыс немесе
Кіші Қаратау және Оңтүстік-батыс Үлкен Қаратау. Бұл екі жота тау
аралық ойыстармен бөлінген. Гипсометриялық белгілері жағынан Кіші
Қаратау Үлкен Қаратаудан кіші. Ең биік жері 1625 м, беткейлерімен
жайық толқынды су бөліктерімен мінезделеді. Жоталардың тау бастары
тегістеу келген, жазық, беткейлері шатқалды, тік жартасты.
Қаратау ежелгі тау антиклинориына жататындықтан мұндағы
топырақ құрамында жыныстардың ерекшелігіне байланысты орналасқан.
Мысалы, солтүстігі ашық-сұр, оңтүстік-шығысқа қарай таудың сұр топырағына
ауысады. Қаратаудың ең жоғарғы бөлігінде топырақтың түрі жыныстарға
байланысты, таулы сұр – қоңыр және таудың қоңыр топырақтары тараған.
Одан төмен солтүстік ашық – сұр, ал Сырдария өзеніне жақындағанда
шөптесін өсімдіктер өсетін шалғынды сұр топырақ тараған. Ал тіпті
өзен арасында шалғынды, жайылманың топырақтары тараған.
Ірі жота жүйелері. Боралдай – Қаратау жотасының оңтүстік
–шығысындағы тау сілемі. Ең биік жері Бекейтауы ( биіктігі 1813 м).
Солтүстік – батыстан оңтүстік – шығысқа қарай 70 км – ге созылып жатыр,
ені батысында 25 -30 км, оңтүстік – шығысында 5-7 км. Боралдайдың
баурайынан Боралдай, Қиыршықты, Құлан, Жыланды өзендері бастау алады.Тау
карбонның әктасты, гранитоидті және интрузивті жыныстарынан түзілген.
Етегі сұр және қоңыр топырақты.Эфемерлі – бұталы биік шөптер басым.
Беткейлері мен шатқалдарында Түркістан аршасы, Согдиана шетені , алша ,
жеміс ағаштары өседі. Боралдайда Ақсу – Жабағылы қорығының Қарабастау
помологиялық (жеміс-жидекті аудандастыру) телімі бар. Боралдай жотасының
қиыр оңтүстігінде Қиынасу - теңіз деңгейінен 1120 м биіктікте
орналасқан. Жонды- қырқалы келген асу өңірінде бұта шоғырлары аралас
нарғия, бетеге, қылқан бөз т.б. таудың шөптері өседі. Шақпақ желі
соғып тұрады. Қарақия асуы арқылы Алматы- Тараз- Шымкент
автомагистралі өтеді.
Үлкен Ақтау, Үлкен Барлытау – Қаратаудың шығыс сілеміндегі тау.
Солтүстік-батыстан оңтүстік- шығысқа қарай 70-80 км –ге созылып жатыр.
Ені 15-20 км шамасында. Абсолюттік биіктігі 992 м. Тау жотасы
кембрийге геосинклиналының карбонатты, ал беткей етегі ордовиктің
терригендік жыныстарынан түзілген. Беткейлерін сай-жыра тілімдеген.
Тау беткейлерінде жусан, бетеге, көде өседі. Фосфорит кен орны
бар. Атырабы мал жайылымына пайдаланылады.
Кіші Ақтау жотасы – Бәйдібек ауданындағы аумағы Қаратау
жотасының оңтүстік- батыс беткейі. Ең биік нүктесі – Көктау (1287
м).Карбонның әктас, құмтас, конгомерат жыныстарынан түзілген. Кіші
Ақтау жотасының қойнауында Байжансай қорғасын кені шоғырланған.
Беткейінде бетеге, боз, жусан, өзен аңғарларында әр түрлі бұталы
өсімдіктер өседі. Аңғары жайылымға пайдаланылады. Жота етегін Шаян,
Бөген өзендерінің алаптары алып жатыр.
Арқарлы - Жота оңтүстік- батыстан Солтүстік- шығысқа қарай
созылып жатыр. Ең биік жері 758 м, ұзындығы 60- 65 км, ал ені 20
км. Солтүстік беткейі көлбеу, оңтүстігі тегістеу . Сай жыралармен
тілімденген. Жота карбон шөгінділерінен түзілген. Құмдауыт сұр
топырағында бұйырғын, жусан, баялыш өседі.
Ақшоқы – Қаратау жотасының Солтүстік- шығысында орналасқан.
Ұзындығы 5- 7 км, ендік жерлері 3- 4 км. Ең биік жері 571 м. Ақшоқы
тауларының барлығы тас көмір жүйесі жыныстарынан түзілген.Тау
беткейлері сайлармен тілімденген. Етектерінде бұлақ көп. Ақшоқының
қара қоңыр топырағында бетеге , селеу, жусан, қараған, сұлыбас,
сайларында тал, түрлі шөптер өседі. Жазғы мал жайылымы ретінде
пайдаланылады.
Үлкен Қаратау көптеген жазықтармен, әр түрлі массивтермен
бөлініп тұрады. Ол әртүрлі морфологиялық пішіндермен ерекшеленеді.
Оңтүстік және Шығыс Қаратау өзенінің созылған жолтақ сызықты
депрессиясымен бөлінген. Гипсометриялық, геоморфологиялық, геологиялық
карталарда Қаратаудың бөліктері бағытта өзгереді.Оңтүстік-батыстан,
солтүстік-шығысқа қарай тауды кесе және солтүстік-батыстан оңтүстік
шығысқа қарай тау бойымен.
Климаты. Қаратау төңірегіндегі өңірге климат тұрғысынан өз
әсерін тигізеді. Сондықтан, жотаның оңтүстік-батысы мен солтүстік
шығысының ауа райында біраз айырмашылықтар бар. Қаңтар айындағы
орташа температура жотаның солтүстік беткейі мен баурайында -10
градус С, оңтүстік-батысында -6 градус С. Жазы ыстық әрі құрғақ, шілде
айының орташа температурасы 22-26 градус. Орташа жылдық температура
Қаратау маңайында -Түркістанда -13 градусқа, Бурныйда -7,4 градусқа дейін
болады. Ең суық ай – қаңтар, ең ыстық – шілде айы. Жауын-шашынның
жылдық орташа мөлшері тау бөктерінде 200-400 мм, тауда 400-600 мм.
Барлық климаттық биіктік зоналарында атмосфералық жауын-шашын,
солтүстік- батыстан, оңтүстік- шығысқа қарай өседі. Ащысай
метеостанциясында жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері – 475 мм, ал
Түлкібас метеостанциясында – 725 мм. Екі станцияда оңтүстік- батыс
беткейіндегі су айрығынна жақын орналасқан. Қызылорда – 108 мм,
Жусалы – 140 мм, Түркістан – 176 мм, Тимур – 188 мм, Шубаровка – 339 мм,
Шымкент – 433 мм. Метереологиялық станциялардың деректері оңтүстік-
батыс беткейлердің тау алды жотасындағы жауын- шашын мөлшерін
сипаттайды [9].
Қаратау жота биіктерінің негізгі су айрықтың бойында жауын-
шашынның көп мөлшерде түсіп , ал тау алдында аз болады. Жауын-
шашынның көп мөлшері қыста және көктем маусымында түседі, жаз
кезінде жауын- шашын мөлшері өте аз болады, ал тамыз айында мүлдем
сусыз болады.
Орта және Солтүстік Қаратаудың таулы аудандарында, су айрық
кеңістігінде қар жамылғысының қалыңдығы жұқа, оны желдер үрлейді.
Солтүстік экспозициясының беткейлерінде қар жамылғысының
қалыңдығы үлкен болуы ерудің ұзақ және біркелкі болуына солтүстік
беткей құздарының аз болуы да әсер етеді.
Ауданда шығыс және солтүстік – шығыс, содан кейін батыс,
солтүстік- батыс және оңтүстік- батыс бағытындағы желдер басым.
Зерттеулер нәтижесі бойынша Байжансай ауданының су
айрықтарында жеке тұрған талдар шығыстан батысқа қарай бағытталған.
Оңтүстік Қаратауда ауа ағыстарына жергілікті жер бедері себеп,
жергілікті тау бриздер және аңғарлық желдер әсерін тигізеді [10].
Шығыс және солтүстік – шығыс батыстағы тұрақты желдер, үлкен-
кішілігімен ерекшеленеді және олар жаз кезінде үздіксіз үш аптаға
созылады.
Ащысай поселкесінде күшті желдер үй төбесіндегі темірлерді жұлып
кетеді.
Қаратауда Мойынқұм және Қызылқұм шөлдерінен соғатын күшті
желдердің болуы жағдайында, атмосфера үлкен тазалығымен және
ондағы шаңдардың аздығымен ерекшеленетінін атап өту керек.
Ауданның таулы биіктерінде шаң тек Ащысай, Кентоғай сияқты
ауылдардың жанында байқалады.Өйткені мұнда 5-7 км-дегі радиациясында
шөп жамылғысы адамның іс- әрекеттері әсерінен жойылған, тау алдындағы
шаңдардың пайда болуы адамдарға байланысты болды. Сонымен климаттық
жағдай жер бедеріне әсер етуші негізгі экзогендік процесс алдын –
ала болжай алатын фактор [11].
Жер беті сулары. Қаратау жотасындағы өзендері климаттың
континенттігіне байланысты көбі қар суымен қоректеніп, жазда суы
тартылады,сулардың көбеюі қар ерігенде, яғни наурыз, сәуір айларында
байқалады.
Боралдай өзені – Арыс өзенінің оң саласы. Бәйдібек, Ордабасы
аудандары жерімен ағып өтеді. Ұзындығы 130 км, су жинайтвн алабының
аумағы 1760 км кв. Қаратаудағы Ақшоқы, Арқарлы, Боралдай тауларынан
басталады. Жоғары ағысында Қошқарата өзені құяды. Арыс өзеніне
құятын тұсында аңғары кеңейіп, ені 1-4 км – ге жетеді. Қар, жаңбыр
және жер асты суларымен толығады. Боралдай ауылы тұсында жылдық
орташа су ағыны 10,5 м куб\сек. Суы тұщы. Минералдылығы 0,2 - 0,4
г\л.
Аңғарында жабайы жеміс ағаштары : алма, долана, жабайы жүзім
тағы басқа көп. Жергілікті тұрғындар Боралдайдың суын егін, бау-
бақша суаруға, ауыз суға пайдаланады. Боралдай өзенінен тікелей 10-
нан астам ирригациялық каналдар тартылған.
Бөген – Сырдария алабындағы өзен. Бәйдібек ауданының жерінен
ағып өтеді. Қаратау баурайынан бастау алатын Қаттабөген ( Үлкен
бөген) және Балабөген өзендерінің қосылған жерінен бастап – Бөген деп
аталады. Ұзындығы 164 км, алабы 4680 км. кв. Басты саласы – Сасық
өзені.
Алабы белесті,еңістеу келген жазық. Жайылмасы 300 – 600 м.
Бөген өзені ерте көктемде тасиды. Қар, жаңбыр және жер асты
суымен толығады. “Қызыл көпір” бекеті тұсында көп жылдық орташа
ағыны 4,36 м.куб\сек.
Төменгі ағысында Бөген өзені бөгені салынған. Ал одан Түркістан
каналы тартылған. Өзен суын Бәйдібек, Ордабасы және Отырар
аудандарының шаруашылықтары пайдаланады.
Көксарай – Сырдария алабындағы өзен. Қаратау жотасынан Ақалтын
өзені болып басталып, оңтүстік- батысқа қарай Түркістан қаласының
әкімдігі аумағының жерімен ағып, Арыс- Түркістан каналына құяды.
Ұзындығы 46 км, су жиналатын алабы 228 км .кв. Үлгілі
ауылының тұсында бөген салынған. Орта ағысында аты Жаңақорған өзені
деп өзгереді. Жоғары ағысында аңғары тар, тік жарлы. Негізінен
қар, жер асты суымен толығады. Шөл далада орналасуына байланысты,
бұл өзеннің мал суаруда , жайылымдықтарды суландыруда маңызы зор.
Үшбас өзені (Түйемойнақ) - Жамбыл облысының Сарысу және
Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданы жеріндегі өзен. Талас
алабындағы өзен.
Ұзындығы 71 км, су жинайтын алабы 571 км2. Қаратаудың солтүстік
беткейіндегі 3 бастаутан басталып, Қызылкөлге құяды. Аңғары таулық
сипатта , арнасы тік жарлы. Өзен жер асты , жауын-шашын суымен
қоректенеді.
Жылдық орташа су шығыны Жыланды өзенінің құяр сағасынан
төмен 0,25 м. куб\ сек.
Жабағылы – Арыс алабындағы өзен. Түлкібас ауданының жерімен
ағады. Өзен ұзындығы 36 км. Су жиналатын алабы 222 км2. Талас
Алатауының Солтүстік- батыс беткейіндегі бұлақтардан басталатын
Сарқырама , Құрсай, Көксала жылғаларының қосылған жерінен басталады.
Алатау Кіші Ақсу таулары аралығындағы арнасы тік жарлы, тар
шатқалымен ағып, Жабағылы ауылы тұсында ағысы баяулап, бірнеше
салаға тармақталады. Азаттық ауылының маңында Арыс өзеніне құяды.
Өзен жер асты, қар суымен толығады. Егін, мал суаруға пайдаланады.
Арыстанды – Арыс алабындағы өзен.Бәйдібек ауданы жерімен
ағады. Қаратаудың Оңтүстік- батыс беткейіндегі екі шағын өзеннің
қосылған жерінен бастау алып, Арыс- Түркістан каналына құяды.Өзен
ұзындығы 108 км, су жиналатын алабы 896 км 2. Аңғары тар, арнасы
тік жарлы. Жер асты , жауын- шашын суларымен толығады. Жылдық
орташа су ағыны 0,64 м3\сек. Өзен аңғарын бойлай Арыстанды -
Қарабас желі соғады. Суы ауыз суға , егін суғаруға пайдаланады. Өзен
бойында Шоқпақ , Жүздік ауылдары бар.
Қарабас – Досан, Қарабассай, Қарабассу – Сырдария алабындағы
өзен. Бәйдібек ауданы жерімен ағады. Қаратау жотасының солтүстік
беткейінен басталып, Бөген өзеніне жетпей тартылып қалады.Өзен
ұзындығы 71 м (салаларын қосқанда). Аңғары тік жарлы, табаны тар.
Қарабас өзені жауын- шашын суымен толығады. Ағыны ақпан- наурыз
айларында болады. Жылдық орташа ағыны 0,23 м3\сек. Суы егін суаруға
пайдаланылады.
Бадам – Арыс алабындағы өзен. Төле би , Сайрам, Ордабасы
аудандары жерлерімен ағып өтеді. Өзен Қаржантау жотасының Солтүстік
– шығыс беткейінен басталып, орта ағысында Шымкент қаласының Оңтүстік
– батысынан өтеді. Қарааспан алабының тұсында Арыс өзеніне құяды.
Бадам өзенінің ұзындығы 138 км, су жиналатын алабы 4380 км 2.
Салалары: Тоғыс, Бүржар т. б. Өзен жауын –шашын , жер асты суларымен
толығады. Жылдық орташа су ағыны 4,51 м 3 \сек. Бадам өзенінің
бойында Бадам бөгені салынған.
Шымкент қаласының кәсіпорындары мен Төле би , Сайрам, Ордабасы
аудандарының ауыл шаруашылықтарын сумен қамтамасыз етеді.
Қарашық – Қарашық Сырдария алабындағы өзен. Түркістан қаласы
аумағымен ағады. Қарашық өзені Қаратау жотасының ортаңғы бөлігіндегі
Бессаз тауынан басталып, Текекөлге құяды. Ұзындығы 102 км, су
жиналатын алабы 1210 км 2. Аңғары жоғары бөлігінде тар шатқалды,
төменгі бөлігінде жайпақтанып кеңейе түседі. Өзен жауын- щашын , жер
асты суымен толығады. Көп жылдық орташа су ағымы Хантағы Кеніші
тұсында 1,72 м 3\сек. Суы егін , бау- бақша суаруға пайдаланылады.
Хантағы
өзені - Хантағы сырдария алабындағы өзен. Қаратау жотасынан
Оңтүстік – батысқа қарай ағып шығып, Хантағы кенті маңында Біресек
өзенімен қосылып, Қазақстанның 30 - жылдығы ауылының тұсында Арыс-
Түркістан каналына құяды.Ұзындығы 102 м, су жиналатын алабы 1210 км
2. Жоғарғы ағысында аңғары тар шатқалды. Өзен қар, жер асты суымен
толығады. Егін, мал суаруға пайдаланылады.
Байылдыр өзені – Сырдария алабындағы өзен. Түркістан , Кентау
қалаларының әкімдік аумағы жерімен ағып өтеді. Қаратаудың Бессаз
тауынан бастау алады. Өзен ұзындығы 50 км, су жиналатын алабы 315
км 2. Байылдыр өзені қар суымен, жер асты суымен толығады. Арнасы
тар, тік жарлы.
Салалары: Бозбұтақ, Балтабай. Қрашық ауылы тұсында Арыс – Түркістан
каналына құйып, одан әрі Қарашық тармағы екіге айрылады да, бірі
Сырдарияға , екіншісі Қамыстықақ көліне құяды. Суы егін суаруға
пайдаланылады.
Қаратау жотасының ірі өзендерінің орташа жылдық ағысы
әркелкі.
Ал су шығыны жоғары, себебі , өзендердің қоректенуі төмен , ал
булану прцессі жоғары. Мысалы: Теріс өзенінің жылдық орташа шығыны
8,97 м 3\сек.
Жер асты сулары грунт сулары мен ағыны күшті сулар болып
бөлінеді. Ағыны күшті суларының қоректенуі карстанған әктасқа
байланысты. Бұл сулар атмосфералық жауын – шашын мол түсетін жерде
болады.
Үлкен , Кіші Қаратау болып бөлінетін Қаратау артезиан
алабының ұзындығы 300 км, ені 40 км, ауданы 5500 км2 . Су әк тас
пен доломиттің қуыстары мен жарықтарында. Сулы қабаттардың қалыңдығы
400 – 500 м тереңдікке дейін анықталған.. Мұндағы бұлақтардың су
өнімі 10 – 50 л\сек – тан 500 – 900 л\сек –қа дейін жетеді.Жарығы мен
қуысы мол жыныстарда бұрғыланған скважиналардың су өнімі 80 – 100
л\сек. Судың минералдылығы 0,2 – 1,0 г\л. Алқаптың карбонатты және
терригенді жыныстарда орналасқан сулы қабатын тау бөктерінде мезозой
– кайнозойдың құм- саз шөгінділері басқан. Девон мен карбонның
карбонатты қабатының ( әк тас, долмит) жарықтары мен қуыстарында су
қоры өте көп, суының минералдылығы 1,0 г\л – ден артық емес. Құрамы
гидрокарбонатты кальцийлі. Скважинадан секундына 70 -100 литр,
бұлақтардан 100 - 600 литр су шығады.
Қаратау артезиан алабының суы Кентау, Қаратау қалаларын,
көптеген өндіріс орындарын, колхоз, совхоздарды сумен қамтамасыз
етуге кеңінен пайдаланылып отыр.
Мырғалымсай кен орны шахталарынан шығарылатын су мөлшері
көбеюіне байланысты бұлақ сулары кеміп келеді.Үлкен Қаратау артезиан
суының пайдалануға болатын жорамал қоры секундына 12 м 3. Ауыз суға
және кәсіпорындарында технологиялық мақсаттарға пайдаланылады. Кіші
Қаратау өңірінде жорамал су қоры секундына 3,5 м 3, пайдалану қоры
секундына 2,4 м3 . Үлкен Қаратау су қоры 11 м3 \сек. 8 артезиан суы
орнының бесеуі тау – кен химия өнеркәсібі мұқтажына пайдаланылады
[12].
Топырағы мен өсімдік жамылғылры. Бұл аймақтың өсімдіктер мен жан-
жануарлар әлемі Мойынқұм, Қызылқұм, Бетпақдала шөлдері арасында
эволюция барысында географиялық, биологиялық, экологиялық оқшаулауда
дамып келген. Оқшаулау негізінен эндемді, яғни белгілі бір
географиялық аумақта өсетін өсімдіктер немесе мекендейтін жануарлар
түрлерінің дамуына табиғи себепкер болып табылады. Әрбір табиғи
географиялық аймақтың өсімдік дүниесінің байлығының көрсеткіші –
эндемизм пайызы. Қаратау жотасының эндемизм көрсеткіш пайызы жақын.
Ежелгі жерортатеңіздік аймақтарының арасында Қаратау тауларын
жергілікті ерекше эндемизм орталығы ретінде санауға болады. Бұл
Қазақстан бойынша ең жоғарғы көрсеткіш. Жалпы Сырдариялық Қаратауда,
ғалымдардың зерттеулері бойынша 1666 өсімдіктер түрлері бар екен.
Оның ішінде 153 түрі эндемдерге жатады [13].
Қаратау жотасы өзінің топырағына, орналасу орнына байланысты,
сол жерге бейімделген өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне бай.
Қаратаудың ең жоғарғы биіктігіндегі сұр – қоңыр, қоңыр
топырақтарына Тянь – Шань тауына бейімделген сексеуіл, жусан тағы
басқа өсімдіктер тараған. Солтүстігінде шөлге бейімделген сексеуіл,
жусан тағы басқа өсімдіктер тараған. Ал оңтүстігіндегі беткейде
шөлге бейімделген өсімдіктер, өзен аңғарларында , жайылымда
өсімдіктер өседі. Таудың оңтүстік шығысында тасты жыныстар
болғандықтан, ксерофитті бұталы өсімдіктер өседі [14].
Сонымен қатар Қаратау жотасы өзіне тән эндемик өсімдіктерге де
бай.
Қаратау ақшешегі - орамжапырақ тұқымдасы, ақшешек туысына
жататын шала бұта. Тек Қаратаудың тау беткейлері мен биік жартастарында
өседі. Биіктігі 2-8 см. Тамырдан өсетін жапырақтары жалпақ, ал сабақ
бойындағы жапырақтары майда, қандауыр тәрізді. Тұқымымен және атпа
тамырлары арқылы вегетативтік жолмен көбейеді. Мамыр – маусым
айларында гүлдеп, шілдеде жемісі – бұршаққын піседі. Қаратау ақшешегі
- өте сирек кездесетін сәндік өсімдік. Таралу аймағының жылдан
жылға азаюына байланысты қорғауға алынып, Қазақстанның “ Қызыл
кітабына ” енгізілген.
Қаратау кекіресі – бұршақ тұқымдасы, кекіре туысына жататын
көп жылдық шөптесін өсімдік, тек Қаратауда ғана кездеседі. Биіктігі
8-15 см, тамыры жуандау келген, жер астындағы тамырлары шашақталған
, жер үстіндегілерінің сабақтары қысқа, ұзындығы 0,5 – 1,5 см –дей.
Қандауыр тәрізді, жапырақтарының ұзындығы 5 - 12 см, сыртын ақ түк
жапқан. Гүлсидамы ақ, қара түкті. Күлтесі қарақошқыл – күлгін түсті,
оның шеті ойық, біртіндеп созылып тырнақшаға айналған, тұқымынан
көбейеді. Мамыр - маусым айларында гүлдеп, маусым – шілдеде жемісі
піседі. Қаратау кекіресі – сирек кездесетін эндемик өсімдік. Жылдан
жылға таралу аймағының азаюына байланысты қорғауға алынып,
Қазақстанның “ Қызыл кітабына ” енгізілген.
Қаратау маралтамыры – күрделі гүлділер тұқымдасына жататын көп
жылдық шөптесін өсімдік. Қаратаудың тау жоталары және Мыңжылқы
сайының тастақты, қорым тасты жерлері мен жартастардың жарықшақ
сызаттарында өседі.Теңіз деңгейінен 1300 -1500 метр биіктіктегі
таудың ұсақ тасты беткейлерінде кездеседі. Биіктігі 5 – 10 см – дей.
Тамырсабағы өте жуан. Жапырақтары қалың түкті болғандықтан,
бозғылт түсті. Гүлдері себет гүлшоғырына топталған. Күлтесі
қызғылт түсті, ұзындығы 2- 2,2 см , тұқымынан көбейеді. Маусымда
гүлдеп, шілдеде жемістері піседі. Жемісі сарғыса, құрғақ тұқымша,
оның ұзындығы 6 мм, ені 1,5 – 2 мм. Тұқымшасында үлкен ақайдаршасы
болады, ол тұқымның желмен ұшып таралуына мүмкіндік береді. Қаратау
маралтамыры өте сирек кездесетін өсімдік. Өте сирек кездесетіндіктен
қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына ”енгізілген.
Қаратау жыланбасы – Еріндігүлділер тұқымдасына жататын көп
жылдық шала бұта. Талас Алатауларының аласа таулары ( Машаттау) мен
Қаратаудың (Мыңжылқы аймағы) тастақты беткейлерінде және жартастарында
ғана кездесетін өсімдік. Биіктігі 15 – 60 см. Жапырақтары қандауыр
пішінді, ұзындығы 1,5 – 3 см, ені 0,4 -1,2 см, сағақсыз болады.
Жапырақ бетін жылтыр сұйықтық жауып тұрады. Гүл сағағы өте қысқа.
Күлтесінің сырты безді – түкті, қоңыр қызғылт түсті, оның ұзындығы 18-
25 мм. Тұқымы арқылы көбейеді. Маусым айында гүлдеп, шілдеде
жемістері піседі. Жемісі - құрғақ майда ( ұсақ) жаңғақша. Қаратау
жыланбасы сирек кездесетін өсімдік, Қаратаудың эндемигі жылдан жылға
таралу аймағының азаюына байланысты қорғауға алынып, Қазақстанның
“Қызыл кітабына” енгізілген.
Қаратау томағашөбі – еріндігүлділер тұқымдасына жататын көп
жылдық өсімдік. Қаратаудың тау жоталарында (әсіресе Берікқара
сайында), беткейлерінде ғана өсетін сиреп бара жатқан түр. Биіктігі
10 – 30 см. Тамырсабағы жіңішке, жан – жағына тарамдала жайылған.
Сабағы жайылып өседі, сыртын қалың түк жапқан. Жапырағының ұзындығы
0,8 – 2 см, ені 0,6 – 2 см. Гүлдері түкті, бір- бірімен өте тығыз
орналасқан. Қаратау томаға шөбі – тұқымынан көбейеді. Маусымда
гүлдеп, маусым , шілдеде жемістері піседі. Жемісі – құрғақ жаңғақша .
Қаратау томаға шөбі - өте сирек кездесетіндіктен эндемик
өсімдік. Жылдан жылға таралу аймағының азаюына байланысты қорғауға
алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.
Берікқара терегі- тал тұқымдасы Терек туысына жататын ағаш.
Қаратау жотасындағы Берікқара шатқалының солтүстік беткейінде, 1000-
1200 м биіктікте топтана өскен кішкене тоғайы белгілі. Теректің биіктігі
10-12 м, бұталары жайыла өскен. Жас бұтақшаларын ақ түсті түк басқан.
Жапырақтары қалың, сағағы ұзындығы 6см,ені 5см. Сәуірде гүлдейді, маусым
айында жемістенеді. Бірікқара терегі- сирек кездесетін, жойылып бара
жатқан эндемик түр болғандықтан, Қазақстанның Қызыл кітабына -
енгізілген.
Бұдыр кекіре - бұршақ тұқымдасының кекіре туысына жататын көп
жылдық бұташық.. Қаратау жотасындағы Мыңжылқы тауының тастақты
беткейлерінде ғана кездеседі. Ол – биіктігі 10 см-дей, жатаған тамырлы,
тікенді болып келеді. Жапырақтары жұмыртқа пішінді, ұзындығы 7 см, гүлі
қызғылт түсті, тұқымынан көбейеді. Шілде айында гүлдейді. Бұдыр кекіре
- өте сирек кездесетін, эндемик түр болғандықтан қорғауға алынып,
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Сонымен қатар, бұл жерде жануарлар дүниесі де баршылық.
Мысалы, бұлан, қарақұйрық, қабан, арқар, сібір тау ешкісі, ақ қоян
т. б. да жануарлар мекендейді.
Қаратау Арқары – қуысмүйізділер тұқымдасына жататын аң. Тек
Қаратауда ғана таралған. Осы таудың солтүстік батысын Қаратау Арқары
мекендейді де, оңтүстік шығыс бөлігінде Қаратау Арқары мен бірге
қыс айларында Талас Алатауынан қоныс аударып келген Тянь – Шань
Арқары да кездеседі. Қаратау арқарының 3 – 5 жастағы құлжасының
салмағы 70 кг- дай, мүйізінің ұзындығы 70 -71,5 см, жота жүні
қоңырлау келеді. Қаратау арқары үйірімен топтанып жайылады.
Негізінен таулы аймақтың жазықтау алаңдарында тұрақты мекендейді.
Жиі – жиі қоныс аудармайды. Қазан – қараша айларында күйекке түсіп,
сәуір – мамыр айларында ешкісі жалқы (егізді сирек табады) қозықа
табады. Қаратау арқарының саны өте аз. 1970 жылы Қаратаудың
солтүстік батысында арқар саны 150 – 250-дей болды. Қазір олардың
саны 100 – 150-ден аспайды. Қаратау арқарының саны өте азайып бара
жатқандықтан қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына”
енгізілген.
Сонымен, Қаратау жотасының топырағы, өсімдігі мен жануарлары
әр түрлі компоненттермен сипаталады. Қарастырылып отырған аймақтың
геологиялық құрылымына әр түрлі жыныстар кешені кіреді (жасы мен құрамы
бойынша), протерезойдан басталып қазіргі шөгінділеріне дейін енгізіледі.
1.2 Қаратау жотасының литологиялық-стратиграфиялық жыныстарының
ерекшеліктері
Үлкен Қаратаудың кембрийге дейінгі қабатында Қаратау антиклинорлік
ядросы жатыр. Батыс Қаратау жарынысын бойлай жотаның солтүстік - шығыс
беткейлерін алған. Қаратау зонасына-Жабағылы, Борандайтау, Құлантау және
т.б. таулар кіреді. Кембрийге дейінгі жыныстары ашық жатыр.
Үлкен Қаратауда магманың пайда болуымен шектеліп дамыған,
үлкен бөлігін ежелгі кембрийге дейінгі, ал аз бөлігі каледон жасының
өзендеріне ие. .
Солтүстік-батыс Қаратауда кембрийге дейінгі интрузивті активті болған.
Кембрийге дейінгі басқада венд кешені жамылған жерде әр түрлі үсақ
граноситтер, гранит-порфил түріндегі сиениті шамалы орналасқан [15].
Үлкен Қаратауда ультрагенезді жэне негізгі жыныстарында шамалы
интрузивті денелер көрсетілген, солтүстік-шығыс беткейінде орналасқан.
Бессаз жүйесі жотаның орталық бөлігінде орналасқан.
Мыңжылқы тау және Суындықтың сол жағалауында, Алтынтау аудандарында
габбро - диориттер орта кембрийге дейін белгілі.
Ішкі Қаратаудың кембрийге дейінгі шөгінділер жасын органикалық
қалдықтар қазбасы растайды, жеткілікті жақсы зерттелген. Ежелгі кабаттың
стратиграфиясын 30 жылдары В.Н. Вебер негізін салған.
Альпі қабаты платформалы, эпиплатформалы орогенді қозғалысқа әлсіз эсер
етеді. Кейінгі байкал жэне каледон қабаты шығыс қанат атнтиклинорлы
құрылды, блоктарға бөлінді. Ежелгі герцин қабаты кокджот бөлігінде ғана
белгілі, шығыс қанат антиклинорлы көбейіп және Шу ойпатының шығыс қанатына
өтеді.
Кокджот блогі. (Вебер, Гзовский, Ганницкий, 1967). Басты Қаратау зонасы
оңтүстік батыстағы жарылулармен шектелген, ал солтүстік -шығыста Үлкен
Қарой жарылулары бар. Блоктар ежелгі байкал жыныстары мен жэне шамалы
мөлшерде ежелгі герцин қабаттарымен ісүрделенген.
Кокджот блогінің ортаңғы блогі қатты қысылған, ал оңтүстік -шығысқа
жэне солтүстік - батысқа жайлап кеңейеді. Кокджот метоморфизм жыныстары
блоктың ендігіне және ең тар бөлігіне байланысты. Қатпарларының пішіні
бірдей емес. Кокджот горсты орталық бөлігіндегі изоклиналді қатпарлары
басым дамыған. Қанаттарының құлау бұрышы 50-75 градус, 30-85 градусқа
дейін. Үлкен Қаратау жотасының жарылуы ІІІ-ІҮ қатпарлы қанаттарымен
күрделенген. Мүнда басты рольді аударылған қатпарлар игерді, төмен түскен
қанаттардың құлау бұрышы 15-45 градус, ал аударылуы 70-80 градус. Өзендер
изоклинальді аударылған қатпарларда кездеседі және өзендері де тік және
еңкіш.
Кіші Қаратаудың қанаты, Қаратаудың антиклинорлы соңғы байкал мен
каледон қабаттары жыныстарының иілуі біркелкі қысылып күрделенген.
Антиклиналдің П-ші қатарлы топшалары бұзылып, жарылуға жақын, солтүстік -
батысқа жылжыған. Қазір қанаттары блоктардан түрады; олардың ең ірілері:
Үлкен Қарой, Кіші Қарой, Ақсай және Үшбұлақ. Үшбұлақ блогінде тек қарой
жыныстары сақталынған.
Үлкен Қарой блогы оңтүстік - батыста, солтүстік - шығыста Кіші Қароймен
шектелген. Қарой сериясының жыныстары үлкен Қарой жарылымында жатыр,
солтүстік - шығыс қанатында тамды әктастары мен даламиттері жатыр
Кіші Қарой блогі, кіші қарой мен кіші ақтаушапшыма аралығында қысылған,
қарой жэне тамды жыныстары солтүстік -шығыс қанаты антиклинальда пайда
болды, сондай-ақ жоғарғы қатардың жэне жарылымдардың күрделенуімен
қатпарланған.
Негізгі жарылымдарға, орталық және оңтүстік - шығыс бөлігінде Кіші
Қаратауға Тамды, Жартыбастау жэне Ақмаметбүлақ жылжымасы кіреді. Сотүстік
- шығыс жазықтығының ойықтары (Ақтау, Беркут, Қоссу) Кіші Қаратаудың
солтүстік -батыс бөлігіне жайылған.
Жылжымалар мен шапшымалар каледон дэуірінде болған, сонымен бірге алғаш
шапшыма, содан кейін жылжыма болған. Шапшымалар орта ордовиктен кейінгі
седиментацияда пайда болды. Жылжымалардың көпшілігі Кіші Қаратауда
құрылған, төменгі тас көмір дәуіріне дейін, ал шапшымалар герцин дәуірінде
пайда болған көрінеді [16].
Сонымен, аймақтың тектоникалық және геологиялық даму тарихы, Қаратау
жотасы морфоқұрылым типі негізінде құрылған.
Герциндік қабаттың пайда болуы, шамамен Үлкен Қаратау орта карбонда
аяқталған. Қаратаудың герциндік қабатының құрылымы жылжумен сипатталады.
Қаратаудағы герциндік тектогенезі диклоциясы тереңдікте ғана емес,
сонымен бірге, сыртқы бетте де көрсетіледі. Осы кешендердің механикалық
өзгешеліктері тектогенез процестерінде болды.
Әр түрлі морфология қатынастары бойынша пайда болды. Батыс Қаратау
жарылуы қабат астындағы 3 құрылымның күрделі құрылысын айқын көтерген.
Герциндік қабат асты брахи қайнарлығымен сипатталады. (Галицкий 1936,
Захаров, 1969), Франс жынысының қатты линзасын брахиантиклинальдіь жэне
олардың жалпы пішінін анықтаған. Қатпарлардың осьтік ұзындығы Қаратау
бойынша созылып жайылып жатыр. Қабатты фамен кешені тарлау изоклиналды
қатпар жиналған. Кенкөл антиклинальды зонада, Бессаз бен Қызылат арасындағы
Арлақ зонасындағы брахиантиклиналі, Үшұйрық және бранхиантиклиналы Орталық
Қаратауда белгіленген.
Қатпарлы жамылғының жоғары ығысуының құрылуы герциндік қабатта
синхронді пайда болуы, каледон қабатының қатпарлану жамылғысынан кейін
құрылады [17].
Кіші Қаратауды бес геологиялық - құрылымдық қабатқа бөледі. Төменгі
қабат, кокджот сериясында көрсетілген, кейінгі протерозой геосинклиналімен
байланыста дамыған. Оны кейінгі байкал қабатымен жамылған.
В.Г. Королев бойынша кеш геосинклинальді формация және байкал дәуірінің
орогенді этаптары кіреді. Төменгі палеозой қабаты, кембрий мен ордовиктің
шамалы қуатты карбонат жыныстарына қатысуы күрделі. Олардың дамуы каледон
қатпарлығының басты фазасына байланысты.
Сонымен, Қаратау жотасының геологиялық құрылысын әр түрлі жасы мен
литологиялық жыныстары бойынша қарастырып, генезисін және морфологиясының
негізгі типтерін, жер бедері пішіндерін анықтайды.
Тектоникалық ерекшеліктері. Тектоникалық құрылысы мен олардың
жыныстарының жиналуына негізінен рельефтің пайда болуы да кіреді, сондықтан
осындай мәліметтер олардың сипатын береді. Қаратаудың негізгі құрылымдық
элементтерінің дамуын анықтайтын осы аудандағы Батыс Қаратаудың терең
жарылысына солтүстік - батысқа жалғанатын Талас - Ферғана жарылымы кіреді,
планетарлық бөлігінің Орал - Куньлун миталинтасы 2400 км байқалады. Қаратау
жарылымы сол жақ жылжуы ұзаққа созылған дамуын көрсетеді (жоғарғы
протерозойдан қазіргі уақытқа дейін), Үлкен және Кіші Қаратауды бөледі.
Ауданның құрылымы Байкалға дейін, ежелгі және кейінгі байкал, каледон,
герцин және альпілік құрылым қабаттары кіреді.
Каледон қабаты. Кейінгі байкалда тыныш болған, оларда біркелкі құрылым
құрылды.
Қабатта аздаған қуаттылығы мен платформалық фациясына жақындығымен
сипатталады. Кембрий шөгінділер қүрамы таяу жерде көтерілу болмағанын және
седиментациялық қалыпты жағдайын куэландырады, едэуір қозғалыстың
бөлінбеуін көрсетеді.
Герцин қабаты. Каратау жарылысы сотүстік - шығыс қанатында көтерілу
жағдайынан және оңтүстік - батыс канатының майысуы басталды. Жарылыс тік
болды, осы кезеңде болмаған. Олар эпикаледондық пенепленді бұзбаған.
Оңтүстік - батыс қанатындағы батыс жарылудың кескіні қызыл түспен
басталады, жоғарыдан терригенді - карбонатты және карбонатты теңіз
шөгінділеріне ауысады.
Көкжота қабатының кембрийге дейінгі стратиграфиялық кескін ендігінің
алқабы 30 км дейін ашық жатыр, Кіші Қаратаудың су айрықтарына шоғырланған
(Көкжон үстірті және оның солтүстік-шығысы) Негізгі
бейнесі кварцитті - серицитті, кварцитті-серицит- хлоритті сланец және
ұсақ, орта түйіршікті құмдақты қабаттарға байланысты [18].
Қарой сериясы. В.Н. Вебердің (1935) және Э.С. Кичманның мэліметтері
бойынша Көкжота сериясының стратиграфиясына үйлеседі.
Кембрий жүйесі. Үлкен жэне Кіші Қаратау геосинклинальді режим
дамуындағы ерекшелігін көрсетті және қалыпты техникалық жағдайларына
байланысты, ол активті магнитизмнің және қатпарлы қозғалыстарымен
сипатталады. Кембрий жүйесі әктасты және доламиттермен сипатталады.
Ордовик жүйесі. Ордовикте Үлкен Қаратау зонасында қаттылығы шамалы
кремнийлі-сазды - сианецті формацияның құрылуы жаппай пайда болды. Қаратау
жотасының геологиялық жағдайы өзгермеді және карбонатты шөгінділердің дамуы
барлық ежелгі дәуірде жалғасты.
Кейінгі ордовик гранитайды Арбатас жэне Тамды өзендеріне жақын Кіші
Қарай аңғарының оңтүстік - шығыс бөлігінде және Кіші Ақтау жотасының
солтүстік-шығыс беткейін бойлай Жетішоқы тауынан бастап, Көксу өзеніне
дейін анық жолақ түрінде жалаңаштанған.
Онтүстік-шығыстан - Тамды жэне солтүстік-батыстан -Көктал массиві тау
алды алқабын бойлай аздаған шток түріндегі денелер кездеседі. Ең солтүстік-
батыс штогі Көксу өзеніне жақын пайда болған массивтер кешені изаметриялы,
немесе жырмалы. Солтүстік-батыстан онтүстік-шығысқа созылған Арбатас
массивінің аумағы шамамен 50 км, Көктал мен Тамды 40 және 30 км сәэйкес,
Қызылбүлақ 8 км. Көктал мен Тамды массивтері біркелкі интрузивті, никель
карбонымен жамылған.
Силур жүйесі. Ордовикттің аяғы және силур кезеңінің басында оңтүстік
Қазақстанда күшті дифференцияланған тектоникалық қозғалыстары белгіленіп,
көптеген аудандарда ірі геологиялық құрылымдардың қайта қүрылуы байқалады.
Қаратау ауданының консолидациясы байқалды жэне тұрақты көтерілуге айналды.
Осы аймақта Амур аудиментациясы болған. Фран ғасырында қызыл түсті
террогенді формация, ал фамен ғасырында монотонды корбанат шөгінділері
жиналған.
Таскөмір жүйесі. Жоғары девонан басталған Қаратаудың геологиялық даму
сатысына жалғасты. Үлкен Қаратау терригенді-карбонатты формациясы күрылды
(1500-ЗОООм), сонымен қатар, әктастар, жеткілікті мөлшерде доломиттер
кездеседі. Осы кезеңде құрылған терригенді-карбонатты формация Қаратауда
(700-900м) едэуір жерлерде карбонатты қабаттар орналасқан.
Батыс аудандарда тас көмірден кейінгі дәуірде платогранит-профирлері,
аналогиялық жыныстар мен орта палеозойдың арасындағы байланыс
қатынастарымен негізделген. Үлкен Қаратау орта палеозой мен орта
таскөмірдің құрылуы мен аяқталған, осы дәуірдегі магматизмнің
активтілігінен, осында тұнбалану циклімен аяқталған.
Перм жүйесі. Пермде және Триас кезеңінің басында геологиялық дамудың
орогенді сатысы аяқталған.
Триас және Юра жүйесі. Қаратаудың юра шөгінділері енсіз алқапты алады,
орта және жоғарғы юра шөгінділері үлкен алаңды алады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Қаратау жотасының физикалық-географиялық ерекшеліктері ... ... ... ... .6
1.1 Қаратау жотасының орографиясы, климаты, жер беті сулары,
топырағы мен өсімдік
жамылғылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.2 Қаратау жотасының литологиялық-стратиграфиялық жыныстарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.3 Қаратаудың геологиялық құрылысы мен
тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2 Қаратау жотасының морфоқұрылымы және пайдалы қазбалары ... ... ... 37
2.1 Қарату жотасының морфоқұрылымдық
топталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 Қаратау қазба байлығының ашылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..44
2.3 Қаратау жотасының қазба байлықтарын
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ғасырлармен құрдас қасиетті де қастерлі таудың
бар қадір-қасиеті халық шежіресіне, замана тарихына алтын әріппен жазылды.
Сан ғасырдан бері, ықылым заманнан бері қазақ халқының ұғымында асқан
қастермен, ерекше құрметпен сақталып келген қарт Қаратау - өз халқының
тарих төрінен орын алған алып аймақ біздің ұлттық мақтанышымызға айналды.
Өзінің сондай бай тарихы бар Қаратау қашанда халықпен бірге жасасып,
бірге өмір сүріп келеді. Тарихтың талай сырларын аңғарғанда, халқымыздың
өткен өміріне үңіле қарағанда Қаратау өз халқы үшін, ал халық Қаратау үшін
қызмет жасаған. Ғасырлардың кұрдасы іспеттес Қаратау тек өзінің табиғат
сыйлаған тамаша сұлулығымен, сырт көзге көрінер соншалықты
қарапайымдылығымен ғана емес, бойындағы тұнып тұрған байлығымен де, қилы-
қилы тарихи оқиғаларға куә болған көне көздігімен де қасиетті.
Дегенмен өз халқы үшін соншама құрметті, соншама қастерлі болған
Қаратау қойнында тұнған байлық бар, сол байлықтың ішіндегі "фосфорит" атты
байлығы оны белгілі етті.
Қаратау Қазақстанның оңтүстігіндегі таулы жота. Тянь-Шяньның оңтүстік-
батыс сілемі. Қаратау Талас Алатауыны батысымен ұштасып, солтүстік-батысқа
420 км-ге созылып, біртіндеп аласарып, Сарысу мен Шу өзендерінің атырауына
жетіп бітеді. Биік жері - Бессаз тауы (2176 м), Қаратау қатарласа жатқан
екі жотадан түрады; Солтүстік-Шығыс немесе Кіші Қаратау (Жанатас қаласы
орналасқан) және Оңтүстік-Батыс Қаратау. Бұл екі жота тау аралық ойыстармен
бөлінген. Солтүстік-шығыс (Жанатас қаласы) Қаратау төменгі палеозойдың құм
тас және тақта тасына, аралық ойыс девонның қызыл түсті шөгінділерімен, ал
Оңтүстік-батыс Қаратау карбонның құм тастары мен конглемераттан түзілген
[1].
Карсты жерлер де көп, сонымен қатар кайнозойдың әк тасты, құм тас,
саздақты шөгінділер де кездеседі. Тау үсті тегістелген жазық, беткейлері
үлкенді-кішілі шатқалдарымен тілімделген, тік жақпар тасты. Қаратауда шөлге
төзімді бұталар, дала өсімдіктері өседі. Тұрақты ағатын суы мол өзендері
жоқ.
Қаратау қойнауынан ақтарылған асыл тас облысқа үлкен химия өлкесі деген
атақ әпергені баршаға белгілі. Қаратау бассейні таусылмас фосфорит кені
негізінде бүкіл Қазақстан химия өнеркәсібі кең қарқынмен дамып келеді. Ал
облыс химия кәсіпорындары Қазақстанның үлкен химия кәсіпорындарының алдыңғы
шегінде көріне білуде.
Қазақстан темір рудасына бай өлкенің бірі. Темір рудасының қоры 77,8
пайыз, оның 10 пайызы байытуды қажет етпейді.
Қазақстан жерінде ондаған өндірістік мәні бар цинк, қорғасын кеніштері
табылған. Олар Кенді Алтайда, Қаратау аймағында шоғырланған. Кенді Алтай
байлығы ХҮІ ғ. ортасынан бастап өндіріле бастаған. Шығыс Қазақстан кенінің
бір ерекшелігі кен құрамында қорғасын мен мырыштан басқа мыс, алтын, күміс,
кадмий, висмут, молибден кездеседі. Лениногор кен орнындағы кен құрамында
10-15 пайыз қорғасын, 15-20 пайыз мырыш пен әр тоннасында жүздегей грамм
күміс табылады.
Қаратаудың етектерінде Ашысай, Мырғалымсай полиметалл кен орындары бар.
Олардың негізгі кендері қорғасын мен мырышты өндеу жұмысы мен Шымкенттегі
қорғасын-мырыш зауыты айналысады. Химия өнеркәсібі Қазақстандағы минералды
тыңайтқыштар өндіретін аса ірі кәсіпорындар Қаратау бассейніне қарайды.
Қаратау бассейні фосфорит қоры Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облысытарының
территориясында орналасқан, ені 25 км, ұзындығы 120 км жерді алып жатыр
[2].
Бұл алқапта төрт рудник бар. Олар: Молодежный, Ақсай, Орталық, Оңтүстік-
Батыс рудниктері. Карьерден руда ашық әдіспен өндіріледі. Қаратау
бассейніндегі химиялық шикізаттар Европа мемлекеттері және Орта Азия
еддерін химиялық шикізатпен қамтамасыз етеді.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Қаратау жотасы Тянь-Шань
тауының қатты өзгеріске ұшыраған, бұзылған ең шеткі Солтүстік- Батыс
жотасы. Оның морфоқұрылымдық ерекшеліктері бірнеше топтарға бөлінеді: аласа
тау, тау алды жазықтығы, тау аралық ойпаттардан тұрады.
Жұмыстың мақсаты – Қаратау жотасының физикалық-географиялық,
геотехтоникалық ерекшеліктеріне сипаттама бере отырып, морфоқұрылымдарын
талдау, антропогендік өзгерістерін айқындау.
Диплом жұмысының құрылымы. Қаратау аумағының пайдалы қазбалары туралы
зерттеу барысында диплом жұмысымды бірнеше тараулар мен параграфтарға бөліп
көрсеттім. Бірінші тарауда Қаратау жотасының физикалық-географиялық
жағдайына сипаттама беріліп және оның жер бедерінің геологиялық-
тектоникалық құрылымы көрсетілді. Бұл тарау үш параграфтан құралып Қаратау
жотасының орографиясы, биогенді факторлары мен жер бедерінің литологиялық-
стратиграфиялық жыныс кешендері қарастырылды.
Екінші тарауда Қаратау жотасының морфоқұрылымы мен морфомүсіндеріне
талдай жасалынды. Бұл тарауда жотаның құрылымы топталып, морфомүсіндерінің
негізгі түрлері көрсетілді. Диплом жұмысы сонымен қатар кіріспе, қорытынды
және пайдаланған әдебиеттер тізімнен кұралады.
Диплом жазу барысында Қаратауды зерттеуге арналған арнайы ғылыми
зерттеулер мен қосымша әдебиеттер, геологиялық және географиялық түсіндірме
сөздіктерінен мәліметтер, энциклопедиялық түсініктемелер пайдаланылды.
1 Қаратау жотасының физикалық-географиялық ерекшеліктері
1.1 Қаратау жотасының орографиясы, климаты, жер беті сулары, топырағы
мен өсімдік жамылғылары
Қаратау - Еуразияның түркі тілдес халықтар қоныстанған аймақтарындағы
биіктігі орташа және аласа тау жоталары Алатаумен салыстырғанда Қаратауда
жаз айларында қар жымылғысы болмайды, сондықтан осылай аталады. Қаратаудан
шағын өзендер ғана бастау алып, тау алды жазықтарында құмға сіңіп кетеді.
Мұндай таулардың беткейлері тасты, қорымды келеді. Қаратау атауы Орталық
Азияда, Оңтүстік Оралда т.б. түркі тілдес елдер аумағында (Түркия, Иран,
Шыңжаң автон. ауданы, Кавказ, Қырым, т.б.) жиі кездеседі. Қазақстанда
Қаратау жотасы (Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстары
аумағында), Қаратау таулары (Маңғыстауда), Кетпен (Ұзынқора) жотасында бар
[3].
Қаратау - Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік-батысындағы тау жотасы
(сурет 1.1), Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстары аумағында
орналасқан. Сырдария және Шу-Талас өзен алаптарының су айрығы. Солтүстік-
батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 420 км-ге созылған, енді жері 60 - 80 км
(оңтүстік-шығысындағы Боралдай жотасы) Ең биік жері Бессаз тауы (2175 м)
(сурет 1.2). Жота қатарласа созылған Кіші Қаратау және Үлкен Қаратау
жоталарынан тұрады. Бұларды бір-бірінен тауаралық ойыстар бөліп жатыр,
Қаратаудың шығысы және Кіші Қаратау протерозойлық тактатас және
құмтастарынан, оңтүстік-батыс Қаратау карбонның әктас, құмтас, конгломерат
және девонның жанартаутекгі жыныстарынан түзілген. Жоталардың тау бастары
тегістеу келген жазық, беткейлері шатқалды, тік жартасты. Қаратаудың
оңтүстік-батысын Сырдария, солтүстік-шығысын Шу және Талас өздерінің
алаптары алып жатыр. Қаратау төңірегіндегі өңірге климат тұрғысынан өз
әсерін тигізеді. Сондықтан, жотаның оңтүстік-батысы мен солтүстік-шығысының
ауа райында біраз айырмашылықтар бар. Қаңтар айындағы орташа температура
жотаның солтүстік беткейі мен баурайында -10°С, оңтүстік-батысында -6°С.
Жазы ыстық жері құрғақ, шілденің орташа температурасы 22 - 26°С. Жауын-
шашынның жылдық орташа мөлшері тау бөктерінде 200 - 400 мм, тауда 400 - 600
мм (сурет 1.3). Беткейлерінің топырағы қоңыр, қызғылт қоңыр. Тауаралық
аңғарлар мен шатқалдарында бетеге, боз, көде, өзен аңғарларында тоғай
өседі. Қазақстанның басқа жерінде кездеспейтін, каучук ретінде қолдануға
болатын тау сағызы Қаратау қойнауында мол өседі (сурет 1.4). Таутеке,
борсық, түлкі, қасқыр, түрлі тышқан, сарышұнақ, т.б. мекендейді. Қаратау
өңірінде жер асты суларының мол қоры бар (сурет 1.5).
Барлық климаттық биіктік зоналарында атмосфералық жауын-шашын,
солтүстік-батыстан, оңтүстік-шығысқа қарай өседі. Ащысай метеостанциясында
жауын-шашынның орташа жылдық-мөлшері - 475 мм, ал Түлкібаста - 725 мм [4].
Сурет 1.1. Каратау.
Сурет 1.2. Каратау жотасы.
Сурет 1.3. Қаратау жотасындағы көктем.
Сурет 1.4. Қаратау өсімдіктері.
Сурет 1.5. Қаратау жануарлары.
Екі станцияда оңтүстік - батыс беткейіндегі су айрығына жақын
орналасқан. Қызылорда - 108, Жусалы -140 мм, Түркістан - 176 мм, Тимур -
188 мм, Шубаровка - 339 мм, Шымкент - 433 мм, Метеорологиялық станциялардың
деректері оңтүстік-батыс беткейлердің тау алды жотасындағы жауын-шашын
мөлшерін сипаттайды [5].
Қаратау жота биіктерінің негізгі су айрықтың бойында жауын-шашынның көп
мөлшерде түсіп, ал тау алдында аз болады. Жауын-шашынның көп мөлшері қыста
және көктем маусымында түседі, жаз кезінде жауын-шашын мөлшері өте аз
болады, ал тамыз айында мүлдем сусыз болады. Орташа жылдық температура
Қаратау маңайында Түркістанда - 13 градус С, Бурныйда - 7,4 градус С-қа
дейін болады. Ең суық ай - қаңтар, ең ыстық - шілде айы.
Орта және Солтүстік Қаратаудың таулы аудандарында, су айрық
кеңістігінде қар жамылғысының қалыңдығы жұқа, оны желдер үрлейді.
Солтүстік экспозициясының беткейлерінде қар жамылғысының қалыңдығы үлкен
болуы ерудің ұзақ және біркелкі болуына солтүстік беткей құздарының аз
болуы да әсер етеді.
Ауданда шығыс және солтүстік-шығыс, содан кейін батыс, солтүстік-батыс
және оңтүстік-батыс бағытындағы желдер басым.
Зерттеулер нәтижесі бойынша Байжансай ауданының су айрықтарында жеке
тұрған талдар шығыстан батысқа қарай бағытталған. Оңтүстік Қаратауда ауа
ағыстарына жергілікті жер бедері себеп, жергілікті тау бриздер және
аңғарлық желдер әсерін тигізді [6].
Шығыс және солтүстік-шығыс батыстағы тұрақты желдер, үлкен-кішілігімен
ерекшеленеді және олар жаз кезінде үздіксіз үш аптаға созылады. Ащысай
поселкасында күшті желдер үй төбесіндегі темірлерді жұлып кетеді.
Қаратауда Мойынқұм және Қызылқұм шөлдерінен соғатын күшті желдердің
болуы жағдайында, атмосфера үлкен тазалығымен және ондағы шыңдардың
аздығымен ерекшеленетінін атап өту керек.
Ауданның таулы биіктерінде шаң тек Ащысай, Кентоғай сияқты ауылдардың
жанында байқалады. Өйткені мұнда 5-7 км-дегі радиациясында шөп жамылғысы
адамның іс-әрекеттері әсерінен топырақтарына Тянь-Шань тауына бейімделген
бұталы өсімдіктер тараған. Солтүстігінде шөлге бейімделген сексеуіл, жусан
тағы басқа өсімдіктер тараған. Ал оңтүстігіндегі беткейде шөлге бейімделген
өсімдіктер, өзен аңғарларында, жайылымда өсімдіктер өседі. Таудың оңтүстік
шығысында тасты жыныстар болғандықтан ксерофитті бұталы өсімдіктер өседі
[7].
Сонымен қатар, жануарлар дүниесі де бұл жерде баршылық. Мысалы, бұлақ,
қарақұйрық, қабан, арқар, сібір тау ешкісі, ақ қоян т.б. жануарлар
мекендейді.
Сонымен, Қаратау жотасының топырағы, өсімдігі мен жануарлары әр түрлі
компоненттермен сипатталады. Қарастырылып отырған аймақтың геологиялық
құрылымына әр түрлі жыныстар кешені кіреді (жасы мен кұрамы бойынша),
протерезойдан басталып қазіргі шөгінділеріне дейін енгізіледі.
Қаратау жотасының орографиялық орналасуы. Қаратау жотасы Қазақстанның
Оңтүстігіндегі, Тянь-Шань тауының оңтүстік-батыс сілемі. Қаратау Талас
Алатауының батыс жағынан басталып, Боралдай Сайрам жоталары арқылы Ташкент
маңы Алатауымен шектеседі. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 420
км-ге созылып, біртіндеп аласарып, Сарысу мен Шу өзендерінің атырабында
бітеді. Қаратау жотасын Талас Алатауынан өтпелі Шақпақ бөліп тұр [8].
Солтүстік-батысқа қарай Шақпақ тауы азимут бойынша 310 градус 420
км арақашықтықта созылып жатыр. Негізінен аласа тау жүйесіне жатады.
Қаратау қатарласа жатқан екі жотадан тұрады: Солтүстік-шығыс немесе
Кіші Қаратау және Оңтүстік-батыс Үлкен Қаратау. Бұл екі жота тау
аралық ойыстармен бөлінген. Гипсометриялық белгілері жағынан Кіші
Қаратау Үлкен Қаратаудан кіші. Ең биік жері 1625 м, беткейлерімен
жайық толқынды су бөліктерімен мінезделеді. Жоталардың тау бастары
тегістеу келген, жазық, беткейлері шатқалды, тік жартасты.
Қаратау ежелгі тау антиклинориына жататындықтан мұндағы
топырақ құрамында жыныстардың ерекшелігіне байланысты орналасқан.
Мысалы, солтүстігі ашық-сұр, оңтүстік-шығысқа қарай таудың сұр топырағына
ауысады. Қаратаудың ең жоғарғы бөлігінде топырақтың түрі жыныстарға
байланысты, таулы сұр – қоңыр және таудың қоңыр топырақтары тараған.
Одан төмен солтүстік ашық – сұр, ал Сырдария өзеніне жақындағанда
шөптесін өсімдіктер өсетін шалғынды сұр топырақ тараған. Ал тіпті
өзен арасында шалғынды, жайылманың топырақтары тараған.
Ірі жота жүйелері. Боралдай – Қаратау жотасының оңтүстік
–шығысындағы тау сілемі. Ең биік жері Бекейтауы ( биіктігі 1813 м).
Солтүстік – батыстан оңтүстік – шығысқа қарай 70 км – ге созылып жатыр,
ені батысында 25 -30 км, оңтүстік – шығысында 5-7 км. Боралдайдың
баурайынан Боралдай, Қиыршықты, Құлан, Жыланды өзендері бастау алады.Тау
карбонның әктасты, гранитоидті және интрузивті жыныстарынан түзілген.
Етегі сұр және қоңыр топырақты.Эфемерлі – бұталы биік шөптер басым.
Беткейлері мен шатқалдарында Түркістан аршасы, Согдиана шетені , алша ,
жеміс ағаштары өседі. Боралдайда Ақсу – Жабағылы қорығының Қарабастау
помологиялық (жеміс-жидекті аудандастыру) телімі бар. Боралдай жотасының
қиыр оңтүстігінде Қиынасу - теңіз деңгейінен 1120 м биіктікте
орналасқан. Жонды- қырқалы келген асу өңірінде бұта шоғырлары аралас
нарғия, бетеге, қылқан бөз т.б. таудың шөптері өседі. Шақпақ желі
соғып тұрады. Қарақия асуы арқылы Алматы- Тараз- Шымкент
автомагистралі өтеді.
Үлкен Ақтау, Үлкен Барлытау – Қаратаудың шығыс сілеміндегі тау.
Солтүстік-батыстан оңтүстік- шығысқа қарай 70-80 км –ге созылып жатыр.
Ені 15-20 км шамасында. Абсолюттік биіктігі 992 м. Тау жотасы
кембрийге геосинклиналының карбонатты, ал беткей етегі ордовиктің
терригендік жыныстарынан түзілген. Беткейлерін сай-жыра тілімдеген.
Тау беткейлерінде жусан, бетеге, көде өседі. Фосфорит кен орны
бар. Атырабы мал жайылымына пайдаланылады.
Кіші Ақтау жотасы – Бәйдібек ауданындағы аумағы Қаратау
жотасының оңтүстік- батыс беткейі. Ең биік нүктесі – Көктау (1287
м).Карбонның әктас, құмтас, конгомерат жыныстарынан түзілген. Кіші
Ақтау жотасының қойнауында Байжансай қорғасын кені шоғырланған.
Беткейінде бетеге, боз, жусан, өзен аңғарларында әр түрлі бұталы
өсімдіктер өседі. Аңғары жайылымға пайдаланылады. Жота етегін Шаян,
Бөген өзендерінің алаптары алып жатыр.
Арқарлы - Жота оңтүстік- батыстан Солтүстік- шығысқа қарай
созылып жатыр. Ең биік жері 758 м, ұзындығы 60- 65 км, ал ені 20
км. Солтүстік беткейі көлбеу, оңтүстігі тегістеу . Сай жыралармен
тілімденген. Жота карбон шөгінділерінен түзілген. Құмдауыт сұр
топырағында бұйырғын, жусан, баялыш өседі.
Ақшоқы – Қаратау жотасының Солтүстік- шығысында орналасқан.
Ұзындығы 5- 7 км, ендік жерлері 3- 4 км. Ең биік жері 571 м. Ақшоқы
тауларының барлығы тас көмір жүйесі жыныстарынан түзілген.Тау
беткейлері сайлармен тілімденген. Етектерінде бұлақ көп. Ақшоқының
қара қоңыр топырағында бетеге , селеу, жусан, қараған, сұлыбас,
сайларында тал, түрлі шөптер өседі. Жазғы мал жайылымы ретінде
пайдаланылады.
Үлкен Қаратау көптеген жазықтармен, әр түрлі массивтермен
бөлініп тұрады. Ол әртүрлі морфологиялық пішіндермен ерекшеленеді.
Оңтүстік және Шығыс Қаратау өзенінің созылған жолтақ сызықты
депрессиясымен бөлінген. Гипсометриялық, геоморфологиялық, геологиялық
карталарда Қаратаудың бөліктері бағытта өзгереді.Оңтүстік-батыстан,
солтүстік-шығысқа қарай тауды кесе және солтүстік-батыстан оңтүстік
шығысқа қарай тау бойымен.
Климаты. Қаратау төңірегіндегі өңірге климат тұрғысынан өз
әсерін тигізеді. Сондықтан, жотаның оңтүстік-батысы мен солтүстік
шығысының ауа райында біраз айырмашылықтар бар. Қаңтар айындағы
орташа температура жотаның солтүстік беткейі мен баурайында -10
градус С, оңтүстік-батысында -6 градус С. Жазы ыстық әрі құрғақ, шілде
айының орташа температурасы 22-26 градус. Орташа жылдық температура
Қаратау маңайында -Түркістанда -13 градусқа, Бурныйда -7,4 градусқа дейін
болады. Ең суық ай – қаңтар, ең ыстық – шілде айы. Жауын-шашынның
жылдық орташа мөлшері тау бөктерінде 200-400 мм, тауда 400-600 мм.
Барлық климаттық биіктік зоналарында атмосфералық жауын-шашын,
солтүстік- батыстан, оңтүстік- шығысқа қарай өседі. Ащысай
метеостанциясында жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері – 475 мм, ал
Түлкібас метеостанциясында – 725 мм. Екі станцияда оңтүстік- батыс
беткейіндегі су айрығынна жақын орналасқан. Қызылорда – 108 мм,
Жусалы – 140 мм, Түркістан – 176 мм, Тимур – 188 мм, Шубаровка – 339 мм,
Шымкент – 433 мм. Метереологиялық станциялардың деректері оңтүстік-
батыс беткейлердің тау алды жотасындағы жауын- шашын мөлшерін
сипаттайды [9].
Қаратау жота биіктерінің негізгі су айрықтың бойында жауын-
шашынның көп мөлшерде түсіп , ал тау алдында аз болады. Жауын-
шашынның көп мөлшері қыста және көктем маусымында түседі, жаз
кезінде жауын- шашын мөлшері өте аз болады, ал тамыз айында мүлдем
сусыз болады.
Орта және Солтүстік Қаратаудың таулы аудандарында, су айрық
кеңістігінде қар жамылғысының қалыңдығы жұқа, оны желдер үрлейді.
Солтүстік экспозициясының беткейлерінде қар жамылғысының
қалыңдығы үлкен болуы ерудің ұзақ және біркелкі болуына солтүстік
беткей құздарының аз болуы да әсер етеді.
Ауданда шығыс және солтүстік – шығыс, содан кейін батыс,
солтүстік- батыс және оңтүстік- батыс бағытындағы желдер басым.
Зерттеулер нәтижесі бойынша Байжансай ауданының су
айрықтарында жеке тұрған талдар шығыстан батысқа қарай бағытталған.
Оңтүстік Қаратауда ауа ағыстарына жергілікті жер бедері себеп,
жергілікті тау бриздер және аңғарлық желдер әсерін тигізеді [10].
Шығыс және солтүстік – шығыс батыстағы тұрақты желдер, үлкен-
кішілігімен ерекшеленеді және олар жаз кезінде үздіксіз үш аптаға
созылады.
Ащысай поселкесінде күшті желдер үй төбесіндегі темірлерді жұлып
кетеді.
Қаратауда Мойынқұм және Қызылқұм шөлдерінен соғатын күшті
желдердің болуы жағдайында, атмосфера үлкен тазалығымен және
ондағы шаңдардың аздығымен ерекшеленетінін атап өту керек.
Ауданның таулы биіктерінде шаң тек Ащысай, Кентоғай сияқты
ауылдардың жанында байқалады.Өйткені мұнда 5-7 км-дегі радиациясында
шөп жамылғысы адамның іс- әрекеттері әсерінен жойылған, тау алдындағы
шаңдардың пайда болуы адамдарға байланысты болды. Сонымен климаттық
жағдай жер бедеріне әсер етуші негізгі экзогендік процесс алдын –
ала болжай алатын фактор [11].
Жер беті сулары. Қаратау жотасындағы өзендері климаттың
континенттігіне байланысты көбі қар суымен қоректеніп, жазда суы
тартылады,сулардың көбеюі қар ерігенде, яғни наурыз, сәуір айларында
байқалады.
Боралдай өзені – Арыс өзенінің оң саласы. Бәйдібек, Ордабасы
аудандары жерімен ағып өтеді. Ұзындығы 130 км, су жинайтвн алабының
аумағы 1760 км кв. Қаратаудағы Ақшоқы, Арқарлы, Боралдай тауларынан
басталады. Жоғары ағысында Қошқарата өзені құяды. Арыс өзеніне
құятын тұсында аңғары кеңейіп, ені 1-4 км – ге жетеді. Қар, жаңбыр
және жер асты суларымен толығады. Боралдай ауылы тұсында жылдық
орташа су ағыны 10,5 м куб\сек. Суы тұщы. Минералдылығы 0,2 - 0,4
г\л.
Аңғарында жабайы жеміс ағаштары : алма, долана, жабайы жүзім
тағы басқа көп. Жергілікті тұрғындар Боралдайдың суын егін, бау-
бақша суаруға, ауыз суға пайдаланады. Боралдай өзенінен тікелей 10-
нан астам ирригациялық каналдар тартылған.
Бөген – Сырдария алабындағы өзен. Бәйдібек ауданының жерінен
ағып өтеді. Қаратау баурайынан бастау алатын Қаттабөген ( Үлкен
бөген) және Балабөген өзендерінің қосылған жерінен бастап – Бөген деп
аталады. Ұзындығы 164 км, алабы 4680 км. кв. Басты саласы – Сасық
өзені.
Алабы белесті,еңістеу келген жазық. Жайылмасы 300 – 600 м.
Бөген өзені ерте көктемде тасиды. Қар, жаңбыр және жер асты
суымен толығады. “Қызыл көпір” бекеті тұсында көп жылдық орташа
ағыны 4,36 м.куб\сек.
Төменгі ағысында Бөген өзені бөгені салынған. Ал одан Түркістан
каналы тартылған. Өзен суын Бәйдібек, Ордабасы және Отырар
аудандарының шаруашылықтары пайдаланады.
Көксарай – Сырдария алабындағы өзен. Қаратау жотасынан Ақалтын
өзені болып басталып, оңтүстік- батысқа қарай Түркістан қаласының
әкімдігі аумағының жерімен ағып, Арыс- Түркістан каналына құяды.
Ұзындығы 46 км, су жиналатын алабы 228 км .кв. Үлгілі
ауылының тұсында бөген салынған. Орта ағысында аты Жаңақорған өзені
деп өзгереді. Жоғары ағысында аңғары тар, тік жарлы. Негізінен
қар, жер асты суымен толығады. Шөл далада орналасуына байланысты,
бұл өзеннің мал суаруда , жайылымдықтарды суландыруда маңызы зор.
Үшбас өзені (Түйемойнақ) - Жамбыл облысының Сарысу және
Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданы жеріндегі өзен. Талас
алабындағы өзен.
Ұзындығы 71 км, су жинайтын алабы 571 км2. Қаратаудың солтүстік
беткейіндегі 3 бастаутан басталып, Қызылкөлге құяды. Аңғары таулық
сипатта , арнасы тік жарлы. Өзен жер асты , жауын-шашын суымен
қоректенеді.
Жылдық орташа су шығыны Жыланды өзенінің құяр сағасынан
төмен 0,25 м. куб\ сек.
Жабағылы – Арыс алабындағы өзен. Түлкібас ауданының жерімен
ағады. Өзен ұзындығы 36 км. Су жиналатын алабы 222 км2. Талас
Алатауының Солтүстік- батыс беткейіндегі бұлақтардан басталатын
Сарқырама , Құрсай, Көксала жылғаларының қосылған жерінен басталады.
Алатау Кіші Ақсу таулары аралығындағы арнасы тік жарлы, тар
шатқалымен ағып, Жабағылы ауылы тұсында ағысы баяулап, бірнеше
салаға тармақталады. Азаттық ауылының маңында Арыс өзеніне құяды.
Өзен жер асты, қар суымен толығады. Егін, мал суаруға пайдаланады.
Арыстанды – Арыс алабындағы өзен.Бәйдібек ауданы жерімен
ағады. Қаратаудың Оңтүстік- батыс беткейіндегі екі шағын өзеннің
қосылған жерінен бастау алып, Арыс- Түркістан каналына құяды.Өзен
ұзындығы 108 км, су жиналатын алабы 896 км 2. Аңғары тар, арнасы
тік жарлы. Жер асты , жауын- шашын суларымен толығады. Жылдық
орташа су ағыны 0,64 м3\сек. Өзен аңғарын бойлай Арыстанды -
Қарабас желі соғады. Суы ауыз суға , егін суғаруға пайдаланады. Өзен
бойында Шоқпақ , Жүздік ауылдары бар.
Қарабас – Досан, Қарабассай, Қарабассу – Сырдария алабындағы
өзен. Бәйдібек ауданы жерімен ағады. Қаратау жотасының солтүстік
беткейінен басталып, Бөген өзеніне жетпей тартылып қалады.Өзен
ұзындығы 71 м (салаларын қосқанда). Аңғары тік жарлы, табаны тар.
Қарабас өзені жауын- шашын суымен толығады. Ағыны ақпан- наурыз
айларында болады. Жылдық орташа ағыны 0,23 м3\сек. Суы егін суаруға
пайдаланылады.
Бадам – Арыс алабындағы өзен. Төле би , Сайрам, Ордабасы
аудандары жерлерімен ағып өтеді. Өзен Қаржантау жотасының Солтүстік
– шығыс беткейінен басталып, орта ағысында Шымкент қаласының Оңтүстік
– батысынан өтеді. Қарааспан алабының тұсында Арыс өзеніне құяды.
Бадам өзенінің ұзындығы 138 км, су жиналатын алабы 4380 км 2.
Салалары: Тоғыс, Бүржар т. б. Өзен жауын –шашын , жер асты суларымен
толығады. Жылдық орташа су ағыны 4,51 м 3 \сек. Бадам өзенінің
бойында Бадам бөгені салынған.
Шымкент қаласының кәсіпорындары мен Төле би , Сайрам, Ордабасы
аудандарының ауыл шаруашылықтарын сумен қамтамасыз етеді.
Қарашық – Қарашық Сырдария алабындағы өзен. Түркістан қаласы
аумағымен ағады. Қарашық өзені Қаратау жотасының ортаңғы бөлігіндегі
Бессаз тауынан басталып, Текекөлге құяды. Ұзындығы 102 км, су
жиналатын алабы 1210 км 2. Аңғары жоғары бөлігінде тар шатқалды,
төменгі бөлігінде жайпақтанып кеңейе түседі. Өзен жауын- щашын , жер
асты суымен толығады. Көп жылдық орташа су ағымы Хантағы Кеніші
тұсында 1,72 м 3\сек. Суы егін , бау- бақша суаруға пайдаланылады.
Хантағы
өзені - Хантағы сырдария алабындағы өзен. Қаратау жотасынан
Оңтүстік – батысқа қарай ағып шығып, Хантағы кенті маңында Біресек
өзенімен қосылып, Қазақстанның 30 - жылдығы ауылының тұсында Арыс-
Түркістан каналына құяды.Ұзындығы 102 м, су жиналатын алабы 1210 км
2. Жоғарғы ағысында аңғары тар шатқалды. Өзен қар, жер асты суымен
толығады. Егін, мал суаруға пайдаланылады.
Байылдыр өзені – Сырдария алабындағы өзен. Түркістан , Кентау
қалаларының әкімдік аумағы жерімен ағып өтеді. Қаратаудың Бессаз
тауынан бастау алады. Өзен ұзындығы 50 км, су жиналатын алабы 315
км 2. Байылдыр өзені қар суымен, жер асты суымен толығады. Арнасы
тар, тік жарлы.
Салалары: Бозбұтақ, Балтабай. Қрашық ауылы тұсында Арыс – Түркістан
каналына құйып, одан әрі Қарашық тармағы екіге айрылады да, бірі
Сырдарияға , екіншісі Қамыстықақ көліне құяды. Суы егін суаруға
пайдаланылады.
Қаратау жотасының ірі өзендерінің орташа жылдық ағысы
әркелкі.
Ал су шығыны жоғары, себебі , өзендердің қоректенуі төмен , ал
булану прцессі жоғары. Мысалы: Теріс өзенінің жылдық орташа шығыны
8,97 м 3\сек.
Жер асты сулары грунт сулары мен ағыны күшті сулар болып
бөлінеді. Ағыны күшті суларының қоректенуі карстанған әктасқа
байланысты. Бұл сулар атмосфералық жауын – шашын мол түсетін жерде
болады.
Үлкен , Кіші Қаратау болып бөлінетін Қаратау артезиан
алабының ұзындығы 300 км, ені 40 км, ауданы 5500 км2 . Су әк тас
пен доломиттің қуыстары мен жарықтарында. Сулы қабаттардың қалыңдығы
400 – 500 м тереңдікке дейін анықталған.. Мұндағы бұлақтардың су
өнімі 10 – 50 л\сек – тан 500 – 900 л\сек –қа дейін жетеді.Жарығы мен
қуысы мол жыныстарда бұрғыланған скважиналардың су өнімі 80 – 100
л\сек. Судың минералдылығы 0,2 – 1,0 г\л. Алқаптың карбонатты және
терригенді жыныстарда орналасқан сулы қабатын тау бөктерінде мезозой
– кайнозойдың құм- саз шөгінділері басқан. Девон мен карбонның
карбонатты қабатының ( әк тас, долмит) жарықтары мен қуыстарында су
қоры өте көп, суының минералдылығы 1,0 г\л – ден артық емес. Құрамы
гидрокарбонатты кальцийлі. Скважинадан секундына 70 -100 литр,
бұлақтардан 100 - 600 литр су шығады.
Қаратау артезиан алабының суы Кентау, Қаратау қалаларын,
көптеген өндіріс орындарын, колхоз, совхоздарды сумен қамтамасыз
етуге кеңінен пайдаланылып отыр.
Мырғалымсай кен орны шахталарынан шығарылатын су мөлшері
көбеюіне байланысты бұлақ сулары кеміп келеді.Үлкен Қаратау артезиан
суының пайдалануға болатын жорамал қоры секундына 12 м 3. Ауыз суға
және кәсіпорындарында технологиялық мақсаттарға пайдаланылады. Кіші
Қаратау өңірінде жорамал су қоры секундына 3,5 м 3, пайдалану қоры
секундына 2,4 м3 . Үлкен Қаратау су қоры 11 м3 \сек. 8 артезиан суы
орнының бесеуі тау – кен химия өнеркәсібі мұқтажына пайдаланылады
[12].
Топырағы мен өсімдік жамылғылры. Бұл аймақтың өсімдіктер мен жан-
жануарлар әлемі Мойынқұм, Қызылқұм, Бетпақдала шөлдері арасында
эволюция барысында географиялық, биологиялық, экологиялық оқшаулауда
дамып келген. Оқшаулау негізінен эндемді, яғни белгілі бір
географиялық аумақта өсетін өсімдіктер немесе мекендейтін жануарлар
түрлерінің дамуына табиғи себепкер болып табылады. Әрбір табиғи
географиялық аймақтың өсімдік дүниесінің байлығының көрсеткіші –
эндемизм пайызы. Қаратау жотасының эндемизм көрсеткіш пайызы жақын.
Ежелгі жерортатеңіздік аймақтарының арасында Қаратау тауларын
жергілікті ерекше эндемизм орталығы ретінде санауға болады. Бұл
Қазақстан бойынша ең жоғарғы көрсеткіш. Жалпы Сырдариялық Қаратауда,
ғалымдардың зерттеулері бойынша 1666 өсімдіктер түрлері бар екен.
Оның ішінде 153 түрі эндемдерге жатады [13].
Қаратау жотасы өзінің топырағына, орналасу орнына байланысты,
сол жерге бейімделген өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне бай.
Қаратаудың ең жоғарғы биіктігіндегі сұр – қоңыр, қоңыр
топырақтарына Тянь – Шань тауына бейімделген сексеуіл, жусан тағы
басқа өсімдіктер тараған. Солтүстігінде шөлге бейімделген сексеуіл,
жусан тағы басқа өсімдіктер тараған. Ал оңтүстігіндегі беткейде
шөлге бейімделген өсімдіктер, өзен аңғарларында , жайылымда
өсімдіктер өседі. Таудың оңтүстік шығысында тасты жыныстар
болғандықтан, ксерофитті бұталы өсімдіктер өседі [14].
Сонымен қатар Қаратау жотасы өзіне тән эндемик өсімдіктерге де
бай.
Қаратау ақшешегі - орамжапырақ тұқымдасы, ақшешек туысына
жататын шала бұта. Тек Қаратаудың тау беткейлері мен биік жартастарында
өседі. Биіктігі 2-8 см. Тамырдан өсетін жапырақтары жалпақ, ал сабақ
бойындағы жапырақтары майда, қандауыр тәрізді. Тұқымымен және атпа
тамырлары арқылы вегетативтік жолмен көбейеді. Мамыр – маусым
айларында гүлдеп, шілдеде жемісі – бұршаққын піседі. Қаратау ақшешегі
- өте сирек кездесетін сәндік өсімдік. Таралу аймағының жылдан
жылға азаюына байланысты қорғауға алынып, Қазақстанның “ Қызыл
кітабына ” енгізілген.
Қаратау кекіресі – бұршақ тұқымдасы, кекіре туысына жататын
көп жылдық шөптесін өсімдік, тек Қаратауда ғана кездеседі. Биіктігі
8-15 см, тамыры жуандау келген, жер астындағы тамырлары шашақталған
, жер үстіндегілерінің сабақтары қысқа, ұзындығы 0,5 – 1,5 см –дей.
Қандауыр тәрізді, жапырақтарының ұзындығы 5 - 12 см, сыртын ақ түк
жапқан. Гүлсидамы ақ, қара түкті. Күлтесі қарақошқыл – күлгін түсті,
оның шеті ойық, біртіндеп созылып тырнақшаға айналған, тұқымынан
көбейеді. Мамыр - маусым айларында гүлдеп, маусым – шілдеде жемісі
піседі. Қаратау кекіресі – сирек кездесетін эндемик өсімдік. Жылдан
жылға таралу аймағының азаюына байланысты қорғауға алынып,
Қазақстанның “ Қызыл кітабына ” енгізілген.
Қаратау маралтамыры – күрделі гүлділер тұқымдасына жататын көп
жылдық шөптесін өсімдік. Қаратаудың тау жоталары және Мыңжылқы
сайының тастақты, қорым тасты жерлері мен жартастардың жарықшақ
сызаттарында өседі.Теңіз деңгейінен 1300 -1500 метр биіктіктегі
таудың ұсақ тасты беткейлерінде кездеседі. Биіктігі 5 – 10 см – дей.
Тамырсабағы өте жуан. Жапырақтары қалың түкті болғандықтан,
бозғылт түсті. Гүлдері себет гүлшоғырына топталған. Күлтесі
қызғылт түсті, ұзындығы 2- 2,2 см , тұқымынан көбейеді. Маусымда
гүлдеп, шілдеде жемістері піседі. Жемісі сарғыса, құрғақ тұқымша,
оның ұзындығы 6 мм, ені 1,5 – 2 мм. Тұқымшасында үлкен ақайдаршасы
болады, ол тұқымның желмен ұшып таралуына мүмкіндік береді. Қаратау
маралтамыры өте сирек кездесетін өсімдік. Өте сирек кездесетіндіктен
қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына ”енгізілген.
Қаратау жыланбасы – Еріндігүлділер тұқымдасына жататын көп
жылдық шала бұта. Талас Алатауларының аласа таулары ( Машаттау) мен
Қаратаудың (Мыңжылқы аймағы) тастақты беткейлерінде және жартастарында
ғана кездесетін өсімдік. Биіктігі 15 – 60 см. Жапырақтары қандауыр
пішінді, ұзындығы 1,5 – 3 см, ені 0,4 -1,2 см, сағақсыз болады.
Жапырақ бетін жылтыр сұйықтық жауып тұрады. Гүл сағағы өте қысқа.
Күлтесінің сырты безді – түкті, қоңыр қызғылт түсті, оның ұзындығы 18-
25 мм. Тұқымы арқылы көбейеді. Маусым айында гүлдеп, шілдеде
жемістері піседі. Жемісі - құрғақ майда ( ұсақ) жаңғақша. Қаратау
жыланбасы сирек кездесетін өсімдік, Қаратаудың эндемигі жылдан жылға
таралу аймағының азаюына байланысты қорғауға алынып, Қазақстанның
“Қызыл кітабына” енгізілген.
Қаратау томағашөбі – еріндігүлділер тұқымдасына жататын көп
жылдық өсімдік. Қаратаудың тау жоталарында (әсіресе Берікқара
сайында), беткейлерінде ғана өсетін сиреп бара жатқан түр. Биіктігі
10 – 30 см. Тамырсабағы жіңішке, жан – жағына тарамдала жайылған.
Сабағы жайылып өседі, сыртын қалың түк жапқан. Жапырағының ұзындығы
0,8 – 2 см, ені 0,6 – 2 см. Гүлдері түкті, бір- бірімен өте тығыз
орналасқан. Қаратау томаға шөбі – тұқымынан көбейеді. Маусымда
гүлдеп, маусым , шілдеде жемістері піседі. Жемісі – құрғақ жаңғақша .
Қаратау томаға шөбі - өте сирек кездесетіндіктен эндемик
өсімдік. Жылдан жылға таралу аймағының азаюына байланысты қорғауға
алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.
Берікқара терегі- тал тұқымдасы Терек туысына жататын ағаш.
Қаратау жотасындағы Берікқара шатқалының солтүстік беткейінде, 1000-
1200 м биіктікте топтана өскен кішкене тоғайы белгілі. Теректің биіктігі
10-12 м, бұталары жайыла өскен. Жас бұтақшаларын ақ түсті түк басқан.
Жапырақтары қалың, сағағы ұзындығы 6см,ені 5см. Сәуірде гүлдейді, маусым
айында жемістенеді. Бірікқара терегі- сирек кездесетін, жойылып бара
жатқан эндемик түр болғандықтан, Қазақстанның Қызыл кітабына -
енгізілген.
Бұдыр кекіре - бұршақ тұқымдасының кекіре туысына жататын көп
жылдық бұташық.. Қаратау жотасындағы Мыңжылқы тауының тастақты
беткейлерінде ғана кездеседі. Ол – биіктігі 10 см-дей, жатаған тамырлы,
тікенді болып келеді. Жапырақтары жұмыртқа пішінді, ұзындығы 7 см, гүлі
қызғылт түсті, тұқымынан көбейеді. Шілде айында гүлдейді. Бұдыр кекіре
- өте сирек кездесетін, эндемик түр болғандықтан қорғауға алынып,
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Сонымен қатар, бұл жерде жануарлар дүниесі де баршылық.
Мысалы, бұлан, қарақұйрық, қабан, арқар, сібір тау ешкісі, ақ қоян
т. б. да жануарлар мекендейді.
Қаратау Арқары – қуысмүйізділер тұқымдасына жататын аң. Тек
Қаратауда ғана таралған. Осы таудың солтүстік батысын Қаратау Арқары
мекендейді де, оңтүстік шығыс бөлігінде Қаратау Арқары мен бірге
қыс айларында Талас Алатауынан қоныс аударып келген Тянь – Шань
Арқары да кездеседі. Қаратау арқарының 3 – 5 жастағы құлжасының
салмағы 70 кг- дай, мүйізінің ұзындығы 70 -71,5 см, жота жүні
қоңырлау келеді. Қаратау арқары үйірімен топтанып жайылады.
Негізінен таулы аймақтың жазықтау алаңдарында тұрақты мекендейді.
Жиі – жиі қоныс аудармайды. Қазан – қараша айларында күйекке түсіп,
сәуір – мамыр айларында ешкісі жалқы (егізді сирек табады) қозықа
табады. Қаратау арқарының саны өте аз. 1970 жылы Қаратаудың
солтүстік батысында арқар саны 150 – 250-дей болды. Қазір олардың
саны 100 – 150-ден аспайды. Қаратау арқарының саны өте азайып бара
жатқандықтан қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына”
енгізілген.
Сонымен, Қаратау жотасының топырағы, өсімдігі мен жануарлары
әр түрлі компоненттермен сипаталады. Қарастырылып отырған аймақтың
геологиялық құрылымына әр түрлі жыныстар кешені кіреді (жасы мен құрамы
бойынша), протерезойдан басталып қазіргі шөгінділеріне дейін енгізіледі.
1.2 Қаратау жотасының литологиялық-стратиграфиялық жыныстарының
ерекшеліктері
Үлкен Қаратаудың кембрийге дейінгі қабатында Қаратау антиклинорлік
ядросы жатыр. Батыс Қаратау жарынысын бойлай жотаның солтүстік - шығыс
беткейлерін алған. Қаратау зонасына-Жабағылы, Борандайтау, Құлантау және
т.б. таулар кіреді. Кембрийге дейінгі жыныстары ашық жатыр.
Үлкен Қаратауда магманың пайда болуымен шектеліп дамыған,
үлкен бөлігін ежелгі кембрийге дейінгі, ал аз бөлігі каледон жасының
өзендеріне ие. .
Солтүстік-батыс Қаратауда кембрийге дейінгі интрузивті активті болған.
Кембрийге дейінгі басқада венд кешені жамылған жерде әр түрлі үсақ
граноситтер, гранит-порфил түріндегі сиениті шамалы орналасқан [15].
Үлкен Қаратауда ультрагенезді жэне негізгі жыныстарында шамалы
интрузивті денелер көрсетілген, солтүстік-шығыс беткейінде орналасқан.
Бессаз жүйесі жотаның орталық бөлігінде орналасқан.
Мыңжылқы тау және Суындықтың сол жағалауында, Алтынтау аудандарында
габбро - диориттер орта кембрийге дейін белгілі.
Ішкі Қаратаудың кембрийге дейінгі шөгінділер жасын органикалық
қалдықтар қазбасы растайды, жеткілікті жақсы зерттелген. Ежелгі кабаттың
стратиграфиясын 30 жылдары В.Н. Вебер негізін салған.
Альпі қабаты платформалы, эпиплатформалы орогенді қозғалысқа әлсіз эсер
етеді. Кейінгі байкал жэне каледон қабаты шығыс қанат атнтиклинорлы
құрылды, блоктарға бөлінді. Ежелгі герцин қабаты кокджот бөлігінде ғана
белгілі, шығыс қанат антиклинорлы көбейіп және Шу ойпатының шығыс қанатына
өтеді.
Кокджот блогі. (Вебер, Гзовский, Ганницкий, 1967). Басты Қаратау зонасы
оңтүстік батыстағы жарылулармен шектелген, ал солтүстік -шығыста Үлкен
Қарой жарылулары бар. Блоктар ежелгі байкал жыныстары мен жэне шамалы
мөлшерде ежелгі герцин қабаттарымен ісүрделенген.
Кокджот блогінің ортаңғы блогі қатты қысылған, ал оңтүстік -шығысқа
жэне солтүстік - батысқа жайлап кеңейеді. Кокджот метоморфизм жыныстары
блоктың ендігіне және ең тар бөлігіне байланысты. Қатпарларының пішіні
бірдей емес. Кокджот горсты орталық бөлігіндегі изоклиналді қатпарлары
басым дамыған. Қанаттарының құлау бұрышы 50-75 градус, 30-85 градусқа
дейін. Үлкен Қаратау жотасының жарылуы ІІІ-ІҮ қатпарлы қанаттарымен
күрделенген. Мүнда басты рольді аударылған қатпарлар игерді, төмен түскен
қанаттардың құлау бұрышы 15-45 градус, ал аударылуы 70-80 градус. Өзендер
изоклинальді аударылған қатпарларда кездеседі және өзендері де тік және
еңкіш.
Кіші Қаратаудың қанаты, Қаратаудың антиклинорлы соңғы байкал мен
каледон қабаттары жыныстарының иілуі біркелкі қысылып күрделенген.
Антиклиналдің П-ші қатарлы топшалары бұзылып, жарылуға жақын, солтүстік -
батысқа жылжыған. Қазір қанаттары блоктардан түрады; олардың ең ірілері:
Үлкен Қарой, Кіші Қарой, Ақсай және Үшбұлақ. Үшбұлақ блогінде тек қарой
жыныстары сақталынған.
Үлкен Қарой блогы оңтүстік - батыста, солтүстік - шығыста Кіші Қароймен
шектелген. Қарой сериясының жыныстары үлкен Қарой жарылымында жатыр,
солтүстік - шығыс қанатында тамды әктастары мен даламиттері жатыр
Кіші Қарой блогі, кіші қарой мен кіші ақтаушапшыма аралығында қысылған,
қарой жэне тамды жыныстары солтүстік -шығыс қанаты антиклинальда пайда
болды, сондай-ақ жоғарғы қатардың жэне жарылымдардың күрделенуімен
қатпарланған.
Негізгі жарылымдарға, орталық және оңтүстік - шығыс бөлігінде Кіші
Қаратауға Тамды, Жартыбастау жэне Ақмаметбүлақ жылжымасы кіреді. Сотүстік
- шығыс жазықтығының ойықтары (Ақтау, Беркут, Қоссу) Кіші Қаратаудың
солтүстік -батыс бөлігіне жайылған.
Жылжымалар мен шапшымалар каледон дэуірінде болған, сонымен бірге алғаш
шапшыма, содан кейін жылжыма болған. Шапшымалар орта ордовиктен кейінгі
седиментацияда пайда болды. Жылжымалардың көпшілігі Кіші Қаратауда
құрылған, төменгі тас көмір дәуіріне дейін, ал шапшымалар герцин дәуірінде
пайда болған көрінеді [16].
Сонымен, аймақтың тектоникалық және геологиялық даму тарихы, Қаратау
жотасы морфоқұрылым типі негізінде құрылған.
Герциндік қабаттың пайда болуы, шамамен Үлкен Қаратау орта карбонда
аяқталған. Қаратаудың герциндік қабатының құрылымы жылжумен сипатталады.
Қаратаудағы герциндік тектогенезі диклоциясы тереңдікте ғана емес,
сонымен бірге, сыртқы бетте де көрсетіледі. Осы кешендердің механикалық
өзгешеліктері тектогенез процестерінде болды.
Әр түрлі морфология қатынастары бойынша пайда болды. Батыс Қаратау
жарылуы қабат астындағы 3 құрылымның күрделі құрылысын айқын көтерген.
Герциндік қабат асты брахи қайнарлығымен сипатталады. (Галицкий 1936,
Захаров, 1969), Франс жынысының қатты линзасын брахиантиклинальдіь жэне
олардың жалпы пішінін анықтаған. Қатпарлардың осьтік ұзындығы Қаратау
бойынша созылып жайылып жатыр. Қабатты фамен кешені тарлау изоклиналды
қатпар жиналған. Кенкөл антиклинальды зонада, Бессаз бен Қызылат арасындағы
Арлақ зонасындағы брахиантиклиналі, Үшұйрық және бранхиантиклиналы Орталық
Қаратауда белгіленген.
Қатпарлы жамылғының жоғары ығысуының құрылуы герциндік қабатта
синхронді пайда болуы, каледон қабатының қатпарлану жамылғысынан кейін
құрылады [17].
Кіші Қаратауды бес геологиялық - құрылымдық қабатқа бөледі. Төменгі
қабат, кокджот сериясында көрсетілген, кейінгі протерозой геосинклиналімен
байланыста дамыған. Оны кейінгі байкал қабатымен жамылған.
В.Г. Королев бойынша кеш геосинклинальді формация және байкал дәуірінің
орогенді этаптары кіреді. Төменгі палеозой қабаты, кембрий мен ордовиктің
шамалы қуатты карбонат жыныстарына қатысуы күрделі. Олардың дамуы каледон
қатпарлығының басты фазасына байланысты.
Сонымен, Қаратау жотасының геологиялық құрылысын әр түрлі жасы мен
литологиялық жыныстары бойынша қарастырып, генезисін және морфологиясының
негізгі типтерін, жер бедері пішіндерін анықтайды.
Тектоникалық ерекшеліктері. Тектоникалық құрылысы мен олардың
жыныстарының жиналуына негізінен рельефтің пайда болуы да кіреді, сондықтан
осындай мәліметтер олардың сипатын береді. Қаратаудың негізгі құрылымдық
элементтерінің дамуын анықтайтын осы аудандағы Батыс Қаратаудың терең
жарылысына солтүстік - батысқа жалғанатын Талас - Ферғана жарылымы кіреді,
планетарлық бөлігінің Орал - Куньлун миталинтасы 2400 км байқалады. Қаратау
жарылымы сол жақ жылжуы ұзаққа созылған дамуын көрсетеді (жоғарғы
протерозойдан қазіргі уақытқа дейін), Үлкен және Кіші Қаратауды бөледі.
Ауданның құрылымы Байкалға дейін, ежелгі және кейінгі байкал, каледон,
герцин және альпілік құрылым қабаттары кіреді.
Каледон қабаты. Кейінгі байкалда тыныш болған, оларда біркелкі құрылым
құрылды.
Қабатта аздаған қуаттылығы мен платформалық фациясына жақындығымен
сипатталады. Кембрий шөгінділер қүрамы таяу жерде көтерілу болмағанын және
седиментациялық қалыпты жағдайын куэландырады, едэуір қозғалыстың
бөлінбеуін көрсетеді.
Герцин қабаты. Каратау жарылысы сотүстік - шығыс қанатында көтерілу
жағдайынан және оңтүстік - батыс канатының майысуы басталды. Жарылыс тік
болды, осы кезеңде болмаған. Олар эпикаледондық пенепленді бұзбаған.
Оңтүстік - батыс қанатындағы батыс жарылудың кескіні қызыл түспен
басталады, жоғарыдан терригенді - карбонатты және карбонатты теңіз
шөгінділеріне ауысады.
Көкжота қабатының кембрийге дейінгі стратиграфиялық кескін ендігінің
алқабы 30 км дейін ашық жатыр, Кіші Қаратаудың су айрықтарына шоғырланған
(Көкжон үстірті және оның солтүстік-шығысы) Негізгі
бейнесі кварцитті - серицитті, кварцитті-серицит- хлоритті сланец және
ұсақ, орта түйіршікті құмдақты қабаттарға байланысты [18].
Қарой сериясы. В.Н. Вебердің (1935) және Э.С. Кичманның мэліметтері
бойынша Көкжота сериясының стратиграфиясына үйлеседі.
Кембрий жүйесі. Үлкен жэне Кіші Қаратау геосинклинальді режим
дамуындағы ерекшелігін көрсетті және қалыпты техникалық жағдайларына
байланысты, ол активті магнитизмнің және қатпарлы қозғалыстарымен
сипатталады. Кембрий жүйесі әктасты және доламиттермен сипатталады.
Ордовик жүйесі. Ордовикте Үлкен Қаратау зонасында қаттылығы шамалы
кремнийлі-сазды - сианецті формацияның құрылуы жаппай пайда болды. Қаратау
жотасының геологиялық жағдайы өзгермеді және карбонатты шөгінділердің дамуы
барлық ежелгі дәуірде жалғасты.
Кейінгі ордовик гранитайды Арбатас жэне Тамды өзендеріне жақын Кіші
Қарай аңғарының оңтүстік - шығыс бөлігінде және Кіші Ақтау жотасының
солтүстік-шығыс беткейін бойлай Жетішоқы тауынан бастап, Көксу өзеніне
дейін анық жолақ түрінде жалаңаштанған.
Онтүстік-шығыстан - Тамды жэне солтүстік-батыстан -Көктал массиві тау
алды алқабын бойлай аздаған шток түріндегі денелер кездеседі. Ең солтүстік-
батыс штогі Көксу өзеніне жақын пайда болған массивтер кешені изаметриялы,
немесе жырмалы. Солтүстік-батыстан онтүстік-шығысқа созылған Арбатас
массивінің аумағы шамамен 50 км, Көктал мен Тамды 40 және 30 км сәэйкес,
Қызылбүлақ 8 км. Көктал мен Тамды массивтері біркелкі интрузивті, никель
карбонымен жамылған.
Силур жүйесі. Ордовикттің аяғы және силур кезеңінің басында оңтүстік
Қазақстанда күшті дифференцияланған тектоникалық қозғалыстары белгіленіп,
көптеген аудандарда ірі геологиялық құрылымдардың қайта қүрылуы байқалады.
Қаратау ауданының консолидациясы байқалды жэне тұрақты көтерілуге айналды.
Осы аймақта Амур аудиментациясы болған. Фран ғасырында қызыл түсті
террогенді формация, ал фамен ғасырында монотонды корбанат шөгінділері
жиналған.
Таскөмір жүйесі. Жоғары девонан басталған Қаратаудың геологиялық даму
сатысына жалғасты. Үлкен Қаратау терригенді-карбонатты формациясы күрылды
(1500-ЗОООм), сонымен қатар, әктастар, жеткілікті мөлшерде доломиттер
кездеседі. Осы кезеңде құрылған терригенді-карбонатты формация Қаратауда
(700-900м) едэуір жерлерде карбонатты қабаттар орналасқан.
Батыс аудандарда тас көмірден кейінгі дәуірде платогранит-профирлері,
аналогиялық жыныстар мен орта палеозойдың арасындағы байланыс
қатынастарымен негізделген. Үлкен Қаратау орта палеозой мен орта
таскөмірдің құрылуы мен аяқталған, осы дәуірдегі магматизмнің
активтілігінен, осында тұнбалану циклімен аяқталған.
Перм жүйесі. Пермде және Триас кезеңінің басында геологиялық дамудың
орогенді сатысы аяқталған.
Триас және Юра жүйесі. Қаратаудың юра шөгінділері енсіз алқапты алады,
орта және жоғарғы юра шөгінділері үлкен алаңды алады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz