Ортағасырлық Тараздың экономикалық және саяси мәдениетi
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Ортағасырлық Тараздың экономикалық және
саяси мәдениетi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Айша Бибі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
3. Тараз . қазақ мәдениетiнiң алтын бесiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
4. Көне Тараз жерi туралы ерте
кездегi географиялық мағлұматтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
5. Ортағасырлық Қостөбе қаласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
6. Ортағасырлық Тараздың және оның
қала аймағының қорғаныс жүйесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
7. Атамекен: ежелгi қалалар Тараз аймағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
8. Тараз және облыс өңіріндегі Жарғабақ
тасындағы таңбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Ортағасырлық Тараздың экономикалық және
саяси мәдениетi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Айша Бибі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
3. Тараз . қазақ мәдениетiнiң алтын бесiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
4. Көне Тараз жерi туралы ерте
кездегi географиялық мағлұматтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
5. Ортағасырлық Қостөбе қаласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
6. Ортағасырлық Тараздың және оның
қала аймағының қорғаныс жүйесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
7. Атамекен: ежелгi қалалар Тараз аймағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
8. Тараз және облыс өңіріндегі Жарғабақ
тасындағы таңбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Кіріспе
Ежелгi Тараз - Ұлы Жiбек жолын жалғап жататын турақты дипломатикалық және сауда-саттык қарым-қатынас жасалатың күре тамыры iспеттес.
Бұл байланыс көпiрiнiң маңызы дүниенiң екi бөлiгi арасындағы материалдық ауыс-түйiспен ғана шектелiп қалмай, оның шеңберiнен алысқа кетiп жатты. Ол алуан турлi мәдениеттер мен халықтарды бiр-бiрiмен байланыстырып, сонау ежелгi заманнан берi идеялар алмасудың тұрақты да маңызды факторы ретiнде қызмет етiп келдi.
Тараз - Қазақстанның ортағасырлық қалаларының iшiндегi ең белгiлiсi, ең көнесi.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жiбек жолы бойындағы iрi қалаға айналды. Осы кезден бастап ол кеңiнен мәлiм болады.
IX-X ғасырларда Тараз одан әрi өсе түстi. Оның дәл сауда жолы бойында, егiншiлiкке қолайлы бай алқаптың ортасында, Талас Алатауындағы күмiс кендерiне жақын жерде орналасуы экономикалық және мәдени өрге басуға жәрдемдестi. Х ғасырда Әл-Максиди былай жазған: «Тараз - бекiнiстi үлкен қала, бау-бақшалы, халқы көп, айнала ормен қоршалған, төрт қақпасы және рабады бар.
Тараз - Қазақстанның ортағасырлық қалаларының iшiндегi ең белгiлiсi, ең көнесi.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жiбек жолы бойындағы iрi қалаға айналды. Осы кезден бастап ол кеңiнен мәлiм болады.
IX-X ғасырларда Тараз одан әрi өсе түстi. Оның дәл сауда жолы бойында, егiншiлiкке қолайлы бай алқаптың ортасында, Талас Алатауындағы күмiс кендерiне жақын жерде орналасуы экономикалық және мәдени өрге басуға жәрдемдестi. Х ғасырда Әл-Максиди былай жазған: «Тараз - бекiнiстi үлкен қала, бау-бақшалы, халқы көп, айнала ормен қоршалған, төрт қақпасы және рабады бар. Мәдина қақпасы алдынан өзен ағып жатады, ар жағында қаланың бiр бөлiгi орналасқан, оған өтетiн жол бар. Ал, базардың нақ ортасындағы үлкен мешiтi көрiнiп тұрады». Тараз қаласының орнын тұңғыш рет iрi ғалым Әлкей Марғұлан француз ғалымдары А. Ромоди, Шааванье Де Грата, академик Бартольд еңбектерiне сүйене отырып, көне екенiн дәлелейдi.
Жазба деректер бойынша Таразда 568 жылы Византияның емшiсi Земархтың түркi қағаны Дизабулдың қабылдауында болуынан кейiн, бiр ғасырдан соң 630 жылы Қытайдың монахы Сюань «Цзянь-Июаньнан батысында (Долос) қаласы орналаскан, қаланың аумағы 8-9ш/км, онда әр елдiң саудагерлерi мен соғырлар тұрады», деп жазды. Осы кезден бастап қаланың аты тек өз өлкесiнде ғана емес, көршiлес мемлекеттерге белгiлi болды. Тараз қаласының IX - X ғасырлардағы экономикасы мен мәдениетiнiң өркендеуiне негiзiнен ықпал еткен Талас аңғарындағы бай егiншiлiк алқап пен Талас Алатауының маңындағы күмiс өндiретiн кен орындарының дамуы болды.
Тараз - Түркеш, Қарлық онан кейiн Қараханид мемлекеттерiнiң орталығы болып, өзiнiң бақыр ақшаларын шығарды. Ортағысырлық қалаға жүргiзiлген археологиялық қазбадан табылған қыштан жасалған су құбырлары, сәулет өнерiнiң дамығандығын дәлелейтiн құрылыс орындарының қалдықтары, тас төселген көшелер мен тротуарлар және қолөнер шеберлерiнiң қолынан шыққан көптеген бұйымдар, сөз жоқ, қаланың X - XII ғасырларда едәуiр гүлдене өскендiгiнiң куәсi.
Менің курстық жұмысымның мақсаты келесі міндеттерден тұрады:
Ортағасырлық Тараздың экономикалық және саяси мәдениеті
Айша Бибі
Тараз - қазақ мәдениетiнiң алтын бесiгi
Атамекен: ежелгi қалалар Тараз аймағы
Көне Тараз жерi туралы ерте кездегi географиялық мағлұматтар
Ортағасырлық Тараздың және оның қала аймағының қорғаныс жүйесi
Ортағасырлық Қостөбе қаласы
Тараз және облыс өңіріндегі Жарғабақ
тасындағы таңбалар
Ежелгi Тараз - Ұлы Жiбек жолын жалғап жататын турақты дипломатикалық және сауда-саттык қарым-қатынас жасалатың күре тамыры iспеттес.
Бұл байланыс көпiрiнiң маңызы дүниенiң екi бөлiгi арасындағы материалдық ауыс-түйiспен ғана шектелiп қалмай, оның шеңберiнен алысқа кетiп жатты. Ол алуан турлi мәдениеттер мен халықтарды бiр-бiрiмен байланыстырып, сонау ежелгi заманнан берi идеялар алмасудың тұрақты да маңызды факторы ретiнде қызмет етiп келдi.
Тараз - Қазақстанның ортағасырлық қалаларының iшiндегi ең белгiлiсi, ең көнесi.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жiбек жолы бойындағы iрi қалаға айналды. Осы кезден бастап ол кеңiнен мәлiм болады.
IX-X ғасырларда Тараз одан әрi өсе түстi. Оның дәл сауда жолы бойында, егiншiлiкке қолайлы бай алқаптың ортасында, Талас Алатауындағы күмiс кендерiне жақын жерде орналасуы экономикалық және мәдени өрге басуға жәрдемдестi. Х ғасырда Әл-Максиди былай жазған: «Тараз - бекiнiстi үлкен қала, бау-бақшалы, халқы көп, айнала ормен қоршалған, төрт қақпасы және рабады бар.
Тараз - Қазақстанның ортағасырлық қалаларының iшiндегi ең белгiлiсi, ең көнесi.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жiбек жолы бойындағы iрi қалаға айналды. Осы кезден бастап ол кеңiнен мәлiм болады.
IX-X ғасырларда Тараз одан әрi өсе түстi. Оның дәл сауда жолы бойында, егiншiлiкке қолайлы бай алқаптың ортасында, Талас Алатауындағы күмiс кендерiне жақын жерде орналасуы экономикалық және мәдени өрге басуға жәрдемдестi. Х ғасырда Әл-Максиди былай жазған: «Тараз - бекiнiстi үлкен қала, бау-бақшалы, халқы көп, айнала ормен қоршалған, төрт қақпасы және рабады бар. Мәдина қақпасы алдынан өзен ағып жатады, ар жағында қаланың бiр бөлiгi орналасқан, оған өтетiн жол бар. Ал, базардың нақ ортасындағы үлкен мешiтi көрiнiп тұрады». Тараз қаласының орнын тұңғыш рет iрi ғалым Әлкей Марғұлан француз ғалымдары А. Ромоди, Шааванье Де Грата, академик Бартольд еңбектерiне сүйене отырып, көне екенiн дәлелейдi.
Жазба деректер бойынша Таразда 568 жылы Византияның емшiсi Земархтың түркi қағаны Дизабулдың қабылдауында болуынан кейiн, бiр ғасырдан соң 630 жылы Қытайдың монахы Сюань «Цзянь-Июаньнан батысында (Долос) қаласы орналаскан, қаланың аумағы 8-9ш/км, онда әр елдiң саудагерлерi мен соғырлар тұрады», деп жазды. Осы кезден бастап қаланың аты тек өз өлкесiнде ғана емес, көршiлес мемлекеттерге белгiлi болды. Тараз қаласының IX - X ғасырлардағы экономикасы мен мәдениетiнiң өркендеуiне негiзiнен ықпал еткен Талас аңғарындағы бай егiншiлiк алқап пен Талас Алатауының маңындағы күмiс өндiретiн кен орындарының дамуы болды.
Тараз - Түркеш, Қарлық онан кейiн Қараханид мемлекеттерiнiң орталығы болып, өзiнiң бақыр ақшаларын шығарды. Ортағысырлық қалаға жүргiзiлген археологиялық қазбадан табылған қыштан жасалған су құбырлары, сәулет өнерiнiң дамығандығын дәлелейтiн құрылыс орындарының қалдықтары, тас төселген көшелер мен тротуарлар және қолөнер шеберлерiнiң қолынан шыққан көптеген бұйымдар, сөз жоқ, қаланың X - XII ғасырларда едәуiр гүлдене өскендiгiнiң куәсi.
Менің курстық жұмысымның мақсаты келесі міндеттерден тұрады:
Ортағасырлық Тараздың экономикалық және саяси мәдениеті
Айша Бибі
Тараз - қазақ мәдениетiнiң алтын бесiгi
Атамекен: ежелгi қалалар Тараз аймағы
Көне Тараз жерi туралы ерте кездегi географиялық мағлұматтар
Ортағасырлық Тараздың және оның қала аймағының қорғаныс жүйесi
Ортағасырлық Қостөбе қаласы
Тараз және облыс өңіріндегі Жарғабақ
тасындағы таңбалар
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Елеуов М. Шу-Талас өңiрлерiнiң ортағасырлық қалалары мен мекендерi (VI-ХIII ғ. басы): тарих ғылымдарының докторы, дисс.: 07.00.06 – Алматы, 1999 – 107 б.
2. Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз.– Алма-Ата: Наука, 1972-с.44
3. Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. С. 65, 133, 135
4. Елеуов М., Қалиев С. Талас өңiрiнiң қарауыл мұнаралары // ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. – 1999-№12 – 77 б.
5. Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. – с.82 – табл. IV, 3
6. Кожемяко П.Н. Раннесредневековые города и поселения Чуйской долины. –Фрунзе,1959-с.39, табл. VI, 1-3;
7. Бубнова М.А. Средневековые поселения Актобе 1 у с.Орловки//ИАН Кирг ССР. Серия общественных наук – 1959 – Выпуск 1-с.138 – рис. 9, 148, 151
8. Елеуов Мадияр. Шу-Талас өңiрлерiнiң ортағасырлық қалалары мен мекендерi (VI-ХIII ғ. басы): тарих ғыл.док.дисс. - 207 б.
9. Попов А. Сигнальные башни Таразской округи// Знамя труда – 1981 17 августа. Свод памятников – с. 50
10. Свод памятников Джамбульской области / Авторы: С.Алепчиев, К.Байбосынов – Джамбул, 1982 – с. 50
11. Нершахи Мухаммед. История Бухары. Пер. Н.Лыкошина. Ташкент,1897
12. Байпақов К. М., Горячева В.Д. Исследования городища Красная речка. Археологические открытия 1979 год. М., 1980, с. 30
13. Шишкина В. А. Варахша. М., 1963, с.175
14. А.Мусльманский ренессанс М., 1966 367-бет.
15. Сеингова Т.Н. Средневековый Тараз., 1972 215-бет.
16. “Вестник древней историй” А., 1939 № 4 176-бет.
17. Толстов С.П. Топрак-қала “Известия АН Каз ССР” А., 1944 №47
18. Бартольд В.В. Отчет о поездке в Средн Азию с научной целью. 1893-1894 г.г. СП.б , 1897. С 17.
1. Елеуов М. Шу-Талас өңiрлерiнiң ортағасырлық қалалары мен мекендерi (VI-ХIII ғ. басы): тарих ғылымдарының докторы, дисс.: 07.00.06 – Алматы, 1999 – 107 б.
2. Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз.– Алма-Ата: Наука, 1972-с.44
3. Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. С. 65, 133, 135
4. Елеуов М., Қалиев С. Талас өңiрiнiң қарауыл мұнаралары // ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. – 1999-№12 – 77 б.
5. Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. – с.82 – табл. IV, 3
6. Кожемяко П.Н. Раннесредневековые города и поселения Чуйской долины. –Фрунзе,1959-с.39, табл. VI, 1-3;
7. Бубнова М.А. Средневековые поселения Актобе 1 у с.Орловки//ИАН Кирг ССР. Серия общественных наук – 1959 – Выпуск 1-с.138 – рис. 9, 148, 151
8. Елеуов Мадияр. Шу-Талас өңiрлерiнiң ортағасырлық қалалары мен мекендерi (VI-ХIII ғ. басы): тарих ғыл.док.дисс. - 207 б.
9. Попов А. Сигнальные башни Таразской округи// Знамя труда – 1981 17 августа. Свод памятников – с. 50
10. Свод памятников Джамбульской области / Авторы: С.Алепчиев, К.Байбосынов – Джамбул, 1982 – с. 50
11. Нершахи Мухаммед. История Бухары. Пер. Н.Лыкошина. Ташкент,1897
12. Байпақов К. М., Горячева В.Д. Исследования городища Красная речка. Археологические открытия 1979 год. М., 1980, с. 30
13. Шишкина В. А. Варахша. М., 1963, с.175
14. А.Мусльманский ренессанс М., 1966 367-бет.
15. Сеингова Т.Н. Средневековый Тараз., 1972 215-бет.
16. “Вестник древней историй” А., 1939 № 4 176-бет.
17. Толстов С.П. Топрак-қала “Известия АН Каз ССР” А., 1944 №47
18. Бартольд В.В. Отчет о поездке в Средн Азию с научной целью. 1893-1894 г.г. СП.б , 1897. С 17.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Ортағасырлық Тараздың экономикалық және
саяси мәдениетi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .5
2. Айша
Бибі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .7
3. Тараз - қазақ мәдениетiнiң алтын
бесiгi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..13
4. Көне Тараз жерi туралы ерте
кездегi географиялық мағлұматтар... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..17
5.
Ортағасырлық Қостөбе қаласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...19
6. Ортағасырлық Тараздың және оның
қала аймағының қорғаныс жүйесi ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...22
7.
Атамекен: ежелгi қалалар Тараз айма ғы ... ... ... ... ... ... ... ... . ..
... ... 25
8. Тараз және облыс өңіріндегі Жарғаба қ
тасындағы
таңбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..41
Кіріспе
Ежелгi Тараз - Ұлы Жiбек жолын жалғап жататын турақты дипломатикалық
және сауда-саттык қарым-қатынас жасалатың күре тамыры iспеттес.
Бұл байланыс көпiрiнiң маңызы дүниенiң екi бөлiгi арасындағы
материалдық ауыс-түйiспен ғана шектелiп қалмай, оның шеңберiнен алысқа
кетiп жатты. Ол алуан турлi мәдениеттер мен халықтарды бiр-бiрiмен
байланыстырып, сонау ежелгi заманнан берi идеялар алмасудың тұрақты да
маңызды факторы ретiнде қызмет етiп келдi.
Тараз - Қазақстанның ортағасырлық қалаларының iшiндегi ең
белгiлiсi, ең көнесi.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жiбек жолы бойындағы iрi қалаға айналды. Осы
кезден бастап ол кеңiнен мәлiм бола ды.
IX-X ғасырларда Тараз одан әрi өсе түстi. Оның дәл сауда жолы
бойында, егiншiлiкке қолайлы бай алқаптың ортасында, Талас Алатауындағы
күмiс кендерiне жақын жерде орналасуы экономикалық және мәдени өрге басуға
жәрдемдестi. Х ғасырда Әл-Максиди былай жазған: Тараз - бекiнiстi үлкен
қала, бау-бақшалы, халқы көп, айнала ормен қоршалған, төрт қақпасы және
рабады бар.
Тараз - Қазақстанның ортағасырлық қалаларының iшiндегi ең белгiлiсi,
ең көнесi.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жiбек жолы бойындағы iрi қалаға айналды. Осы
кезден бастап ол кеңiнен мәлiм бола ды.
IX-X ғасырларда Тараз одан әрi өсе түстi. Оның дәл сауда жолы
бойында, егiншiлiкке қолайлы бай алқаптың ортасында, Талас Алатауындағы
күмiс кендерiне жақын жерде орналасуы экономикалық және мәдени өрге басуға
жәрдемдестi. Х ғасырда Әл-Максиди былай жазған: Тараз - бекiнiстi үлкен
қала, бау-бақшалы, халқы көп, айнала ормен қоршалған, төрт қақпасы және
рабады бар. Мәдина қақпасы алдынан өзен ағып жатады, ар жағында қаланың бiр
бөлiгi орналасқан, оған өтетiн жол бар. Ал, базардың нақ ортасындағы үлкен
мешiтi көрiнiп тұрады. Тараз қаласының орнын тұңғыш рет iрi ғалым Әлкей
Марғұлан француз ғалымдары А. Ромоди, Шааванье Де Грата, академик Бартольд
еңбектерiне сүйене отырып, көне екенiн дәлелейдi.
Жазба деректер бойынша Таразда 568 жылы Византияның емшiсi Земархтың түркi
қағаны Дизабулдың қабылдауында болуынан кейiн, бiр ғасырдан соң 630 жылы
Қытайдың монахы Сюань Цзянь-Июаньнан батысында (Долос) қаласы орналаскан,
қаланың аумағы 8-9шкм, онда әр елдiң саудагерлерi мен соғырлар тұрады,
деп жазды. Осы кезден бастап қаланың аты тек өз өлкесiнде ғана емес,
көршiлес мемлекеттерге белгiлi болды. Тараз қаласының IX - X ғасырлардағы
экономикасы мен мәдениетiнiң өркендеуiне негiзiнен ықпал еткен Талас
аңғарындағы бай егiншiлiк алқап пен Талас Алатауының маңындағы күмiс
өндiретiн кен орындарының дамуы болды.
Тараз - Түркеш, Қарлық онан кейiн Қараханид мемлекеттерiнiң орталығы болып,
өзiнiң бақыр ақшаларын шығарды. Ортағысырлық қалаға жүргiзiлген
археологиялық қазбадан табылған қыштан жасалған су құбырлары, сәулет
өнерiнiң дамығандығын дәлелейтiн құрылыс орындарының қалдықтары, тас
төселген көшелер мен тротуарлар және қолөнер шеберлерiнiң қолынан шыққан
көптеген бұйымдар, сөз жоқ, қаланың X - XII ғасырларда едәуiр гүлдене
өскендiгiнiң куәсi.
Менің курстық жұмысымның мақсаты келесі міндеттерден тұрады:
➢ Ортағасырлық Тараздың экономикалық және саяси мәдениеті
➢ Айша Бибі
➢ Тараз - қазақ мәдениетiнiң алтын бесiгi
➢ Атамекен: ежелгi қалалар Тараз айма ғы
➢ Көне Тараз жерi туралы ерте кездегi географиялық мағлұматтар
➢ Ортағасырлық Тараздың және оның қала аймағының қорғаныс жүйесi
➢ Ортағасырлық Қостөбе қаласы
➢ Тараз және облыс өңіріндегі Жарғаба қ
тасындағы таңбалар
ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТАРАЗДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ МӘДЕНИЕТI
Архелогиялық қазба жұмыстарына сүйене отырып, Орта ғасырда Тараз
қаласының экономикалық жағынан жоғары, саяси мәдениетiнiң дамығандығын
байқай отырып, ғалымдарымыздың пiкiрiне сүйенетiн. А.Н.Бернштан
“Архелогические работы в Казакстан и Киргизий” деген мақаласында Тараздың
екi үлкен тарихи кезеңдi басынан өткергенiн айтады. Ол тарихи кезең:
Бiрiншiден VI-IX ғасырлардағы феодалдық қарым-қатынастың пайда
болуы, екiншi - X-XII феодализмнiң гүлденген дәуiрi. Тараздың дамыған
дәуiрiнiң өте жоғарғы кезiн бiр қатар ғалымдар оның iшкi экономикалық қарым-
қатынасымен тығыз байланыстырады. Қазақстан мен Орта Азияның қалалары өзара
тығыз байланыста болып отырған шақта олардың дамуына керуен жолдары арқылы
болған сыртқы сауда да Тараз қаласының өркендеуiне тигiзген әсерi аз емес .
Осымен қатар Тараз қаласынан табылған археологиялық қазба
материалдар Қазақстан мен Орта Азия жерiндегi басқа қалалармен Тараз
қаласының экономикалық және саяси мәдениеттiк байланысының тығыз
болғандығын көрсетедi. Оған дәлел: VI-VIII ғасырларға жататын Соғды және
Шаш жерiнен табылған дөңгелек түптi, екi құлақты қазаның табылуы, Сондай-ақ
Үзген, Қашғар, Жаркент, Самарқанд қалаларында Қараханид дәуiрiне жататын
ақшалардың құйылып, олардың Тараз қаласынан табылуының өзi экономикалық
байланыстың тығыздығын көрсетедi. Талас қаласында кәсiп пен сауда дамып,
онымен қатар архитектура және құрлыс жақсы дамыды.Бұған дәлел Қарахан,
Бабаджа - Хатун, Айша-бибi мавзелейлерiнiң салынуы. Араб және Қытай
саяхатшылары Талас қаласы туралы кеңiнен мәлiмет бердi. Араб географы
Мухамед- Хайдар X ғасырда Таразда болып, ол туралы былай жазады: “Талас
үлкен, бекiнiстiгi қала, бау бақшасы бар, халқы тығыз орналасқан,қорған
сыртында ор бар және төрт қақпасы бар, оның маңында халқы көп орналасқан
рабады, қақпаның жанынан үлкен өзен ағады. Қаланың жарты бөлiгi өзенiң арғы
жағында, өзеннен жол өтедi. Қаланың ортасында базарда мешiт бар.Қ Сондай-ақ
Тараздың маңында Бухарадан шыққандар негiзiн қалаған Жаукент қаласы болды.
Археолгтар Жаукенттiң жұртын Талас аңғарында, Таразға жақын жерде, Талас
өзенiнiң оң жағалауында, Сарыкемердiң қарсысынан тапты. Оның қираған жұрты
қазiр Қостөбе деп аталады. Бұл қалалардан басқа Талас аңғарында, аңғардың
iрi күмiс кенiштерi орналасқан таулы бөлiгiнде Шелже, Сус, Көл және
Текабкат сияқты белгiлi қалалар болған. Археолгтардың ескi Тараздың орнынан
I Юстинианың, византиялық алтын солидi табылды, оның бiрi бетiнде даулыға
киiп, Найза мен қалқан ұстаған император, екiншi бетiнде қолына крест
ұстаған Жеңiс құдайы бейнеленген Византияның алтын солидiң кең тараралғанын
және халықаралық валюта ретiнде қолданылғанын ескерте кеткен жөн. Кiмнiң
беилеушiсi күштi екенi жөнiнде византия және парсы көпестерiнiң айтысуы
туралы кузьма Индикопловтың VI ғасырдың орта шенiне жататын әнгiмесi мәлiм.
Персия саудагерi тек күмiс көрсете алған кезде, византиялық бүкiл әлемге
таралған алтын теңге көрсетiп жеңiп шыққан ! Бiз бүл деректен Тараз
қаласындағы Сауданың дамығандығымен қатар, жоғарғы мәдениеттiң дамығандығын
байқаймыз. Дегенмен, XV ғасырда Талас өңiрде Татар Маңғол шапқыншылығының
әсерiнен Тараз және сол өңiрдегi бiраз қалалар қирағанмен өз өмiр сүрулерiн
тоқтатқан жоқ. Бiрақ отырықшы шаруашылықтың гүлденген мәдениетi бiр қатар
тоқырап қалды. X-XV ғ.ғ. Тараз және Талас өңiрiнiң қалаларынан табылған
архиалогиялық материалдар: – әсем бояалған, өрнегiнiң ерекшелiгiмен
дараланатын ыдыстар - Хорезмдегi XII-XIII ғасырдың басы және Тараздың
Оңтүстiк шығыс аймағындағы (XII-XIV.ғ.ғ.) ыдыстарға өте ұқсас.Қ Бұл, да
Тараз және Талас өңiрiндегi қалаларының Орта Азия қалаларымен алыс-берiстiң
тығыз байланыста болуымен қатар, саяси мәдениеттiң жеңiлдегенiн көрсеттедi.
Мiне Тараздың- 2000 жылдағы қарсаңында айтарымыз. Тараз қаласының орнының
әлi зертегенiмен зертелгенi көп, әлде де жер қойнауында тарих қатпарларының
не бiр құпия сырлары жатыр. Оның бiр дәлелi. Жақында ғана Қарахан
мавзолейiнiң маңындағы су құбырларын қазып жатқандағы табылған тарихи
ескерткiштер. Сондықтан алдағы уақтта бiздiң археолгтарымыздың Тараз қаласы
үшiн атқаратын жұмыстары ұшаң теңiз.
АЙША БИБІ
Тараздың 2000 жылдық мерейтойы қарсаңында М. Х. Дулати атындағы
мемлекеттік университетте Қазақстандағы ең ежелгі қала тарихына қатысты
мәселелер жөнінде республикалық конференция өткізілді. Мұнда еліміздегі ең
байырғы кентіміздің, қазақ халқының сан ғасырлық өткен жолына байланысты
тарихи зерттеулер ортаға салынды. Осы үлкен жиында Тараз тарихына қатысты
әлі де шешуін толық таппай келе жатқан кейбір мәселелер төңірегінде біз де
өз ойымызды ортаға салған едік. Солардың бірі Айша бибі туралы.
Тараз қаласының оңтүстік жағында – 20 шақты шақырым жерде Аса
өзенінің жағасындағы Айша бибі ауылында өткен-кеткен талай жолаушы, әсіресе
зерттеушілер, жаңа үйленген жастар ат бастарын арнайы бұратын екі ғимарат
тұр. Олардың бірі – Айша бибіге, екіншісі – Бабажы қатынға орнатылған
ескерткіштер. Үлкен археолог Н. Бернштамның өткен жүзжылдықтың 30-40
жылдардағы зерттеулері негізінде бұл көне ғимараттар ХІ-ХІІ ғасырларда
салынған деп жазылған. Археологтар мұнда ескерткіштердің салынған жылын дәл
атап көрсетпесе де құрылыс ерекшеліктеріне байланысты жалпы мерзімін
негізінен дұрыс топшылайды. Әйтсе де ежелгі тарихымызды зерделегісі келген
әрбір адам бұл ғимараттар кімдерге, қашан салынғанын, оларды кімдер
салғанын білгісі келетіндігі табиғи нәрсе. Біз де журналист, яғни әрбір
жазатын тақырыбын зерттейтін қаламгер ретінде ұзақ жылдардан бері түрлі
тарихи әдебиеттерді, Ташкент, Алматы қалаларындағы мұрахат
деректерін іздестіріп, біраз белгісіз жайлардың бетін ашқандай болдық.
1964 жылғы желтоқсанның 6-14 күндері сол кездегі облыс
басшыларының жұмсауымен Ташкенттегі Өзбекстан республикалық орталық
архивінен Туркестанские ведомсти газетінен Айша бибі туралы алғашқы
мәліметтерді кездестіргенбіз. Рас, Айша бибі туралы алғашқы аңызды ақкөлдік
Жұмабек қожа Сейдалыұлынан естіген болатынбыз. Арабша, парсыша, көне
түрікше үлкен сауаты бар бұл кісі Айша бибінің әкесі Зеңгі баба деген шейх
екендігін айтқан еді. Ал, қалың жұртшылық білетін аңыз бойынша Айшаны сол
әкесінің тілін алмай, Таразға – ғашығы Қараханға аттанғаны үшін Зеңгі баба
теріс батасын беріпті-мыс. Содан су жағасында қызды жылан шағып өлтіріпті-
мыс. Бұл – аңыз. Ал, ақиқат қандай?
Ташкент архивінде бір кездегі Әулиеата қаласын билеген қалабасы
(городской и уездной начальник) Василий Андреевич Калаур Түркістан
өлкесінің әуесқой археологтары үйірмесінде жасаған баяндамасында Айша бибі
ескерткіші туралы біраз деректер келтірген екен. Тіпті мазардың
маңдайшасына арабша жазылған бірқатар жазулардың көшірмелері де Ташкент
архивінде әлі күнге дейін тұр. Сол қалабасы Калаурдың Шымкент және Әулиеата
ояздарының Әулиеата-Қарахан туралы жазылған кітаптарды оқыған молдаларынан
жинастырған деректері де сақтаулы. Қарахандар шежіресі туралы араб әріпімен
жазылған деректердің әуелі фотокөшірмесін, кейін ксерокспен түсірілген
көшірмесін алған едік. Олар қолымызда бар. Қазіргі әріппен көне түркі
тілінен қазақша түсірткен данасын облыстық мұражайдың сол кездегі директоры
Әжібай Әпсеметовке тапсырған болатынбыз. Ол кісі марқұм болып кетті де,
толық аудармасы қолымызда сақталмағанымен, жалпы нобайын білдіретін шала-
шарпы аудармасын малданып жүрген жайымыз бар.
Ең бастысы – Ташкент мұрахатындағы Туркестанские ведомости
газетінің 1900 жылғы №97 және 1904 жылғы №37 сандарында Әбубәкір Диваев
Айша бибінің әкесі Сүлеймен Бақырғани, яғни Хаким ата және асырап алған
әкесі Зеңгі бабаның тегі туралы деректер жариялапты. Сондай-ақ Ташкент
түбінде Зеңгі бабаның мазары, Айша бибінің анасы Әнбар бибінің және әжесі
Ұлықпатшаның басына тұрғызылған қабырлар жақсы сақталған. Зеңгі арабшадан
аударғанда қара түсті, европалықтар мен американдықтар айтатындай негр
деген мағынаны білдіреді. Оның өзінің азан шақырып қойған аты – Айқожа.
Әкесінің аты – Тәжіқожа... Зеңгі бабаның алтыншы атасы атақты Қожа Ахмет
Яссауи сопының ұстазы Арыстан баб екен. Өзбекстандық зерттеушілер бұл
шежірені Пәкстандағы Лахор қаласынан алыпты. Өзбекстанның көп томдық
энциклопедиясының 4-томында Зеңгі атаның өлген жылы 1258 жылы екендігі анық
жазылған. Бірақ туған жылы белгісіз.
Зеңгі бабаның зәулім биік мазары Ташкент қаласынан 25-30
километрдей жерде оңтүстікке, Самарқанға қарай апаратын жол бойында. Бұл
атырап қазір Зеңгі ата ауданы деп аталады. Байқайсыздар ма, қазақтар
сиыршылардың пірі Зеңгіні баба десе, өзбек ағайындар ата дейді, мұның
өзі оның жас шамасы кемінде сексеннен асқан-ау деп болжалдауға мүмкіндік
береді. Өзбекстан энциклопедиясында сол сияқты Зеңгі атаның басына
көтерілген күмбездің әр қырынан түсірілген суреттері, оюлы кірпіштерінің
кескіндері берілген. Зеңгі ата мазарының ішіне еніп, бір кезде оның қолына
ұстаған аса таяғын көрдік. Сол сияқты Самарканның көк тасымен көмкерілген
Әнбар бибінің – яғни Айша бибі анасының қабіріне де зиярат еттік, әжесі
Ұлықпатшаның (өзбекше – Улугподшо) қабірі де Әнбар бибінің зиратына ұқсайды
екен. Амал не, Қазақ Совет Энциклопедиясында Зеңгі баба туралы дәл деректер
жоқ. Есесіне ұлы Шоқан Уәлиханов 1858 жылы қазанның 25 күні І Қашқар
күнделігінде В Ташкенте – могила Зенги-ата... Анбар-ана – жена Зенги,
вдова учителя Зенги Хаким-ата, Эрхуббу, сын ее от первого брака, Али-Аскар
– от второго. Акбар-ана носила обед, когда муж пас коров... – деп жазыпты.
(Собрание сочинений, т.3, 50-51 бб. А., 1985)
Қазақтардың да, өзбектердің де арасында Әнбар бибінің алғашқы жұбайы
Сүлеймен Бақырғани сопы өлген соң оның шәкірті әрі жақын туысы да болуы
керек Айқожа шейхқа қалай ерге шыққаны туралы да аңыз бар. Сүлеймен
Бақырғани – Қожа Ахмет Яссауи сопының атақты шәкірттерінің бірі. Ол
Өзбекстандағы Бақырған қыстағында туғандықтан Бақырғани, яғни бақырғандық
деп аталып кеткен. Сүлеймен өте тапқыр да, ақын да, іскер де шәкірті
болғандықтан Қожа Ахметке сүйікті екен. Сүлеймен Бақырғанидың Ақыр заман
кітабы, Иса пайғамбардың анасы туралы Бибі Мариям дастаны көне түркі
шағатай тілінде 1848, 1898 жылдары Қазан қаласында жарияланған екен. Өзбек
тілінде бұл кітап 1991 жылы Ташкент қаласында жарық көріпті. Сүлеймен
Бақырғанидың өмірі туралы деректерден оның туған жылы беймағлұм болғанымен,
опат болған жылы 1186 екендігін білуге болады. Олай болса, Сүлеймен сопы
мен Әнбар бибінің артында қалған қызы Айша ең бері дегенде 1185 жылы өмірге
келген болып шығады.
Сүлеймен өмірден өтер алдында үйіне кіріп-шығып жүрген Зеңгі бабаға қарап,
жұбайы Әнбар бибінің алдында күліпті деседі аңыз. Сонда Әнбар бибі: Сопы,
Жылағанды сұрама, күлгенді сұра деген, – депті жұбайына. Сонда
көріпкелдігі де бар Сүлеймен: Мен өлген соң сені осы шәкіртім айттырады.
Түсі қара деп тимей жүрме, сенің қадіріңді біледі, – деп уағыз
өсиетін айтып, көзін мәңгілікке жұм ады.
Жесір қалған уыздай аппақ сүлу жесір келіншек уақыт өте келе өзін
қайта-қайта айттырған Зеңгі – Айқожа шейхқа ерге шығып, одан жалғыз ұл
тапқан екен. Мен бұл деректі 2000 жылы наурыз айында Еңірекей соғысы болған
жерді көру, сұрастыру үшін Аякөз қаласына барғанда 84 жасар Ғабылахмет қожа
Шекеров деген кісіден естідім. Бұл қария Аякөз өзені жағасында қазақтарға
қарсы жоңғарлар тұңғыш рет 1718 жылы зеңбіректер қолданып, ата-бабаларымыз
қирай жеңіліп, еңіреуіне байланысты Еңірекей атанған таудың етегінде 1916
жылы өмірге келген. Ғұлама қожа тұқымы болғаны үшін ғана большевиктерден
қуғын-сүргін көргендіктен отызыншы жылдары Қытай асып, 1956 жылы ғана туған
жеріне оралған. Өзінің оқыған-тоқығанын бір қалың кітап етіп шығарыпты. Сол
кітаптың бірі – Тараз қаласында тұратын қызында сақтаулы. Кезінде
облысымыздың орталығындағы мәдени-ағарту училищесінде кітапхана ісінен
дәріс берген жоғары білімді осы маманның қолындағы кітапта Айшаның анасы
бір, әкесі бөлек ағасы не інісі Ғабдімәлік туралы да жазылған. Алайда, одан
тұқым қалған-қалмағандығы белгісіз. Жоғарыда аталғанындай, Ш. Уәлихановта
Айшаның ағасы Ерхұббу да, інісі – Әлиасқар. Анасынан – үшеу, туған әкеден
екеу Айшаның Қарахан әулетінің біріне ерге шыққандығы оның бибі деген
қосымша атауынан анық байқалады. Түркі халқында хан әйелін ертеректе –
қатын, кейініректе – ханым, қызын – ханша, би мен бай әйелін –
бәйбіше (байбише), қызын – бикеш, бике десе, қожа қыздары ерге
шыққанда оларды тек бибі деп атағандығы белгілі.
Сонда Айша Қарахан әулетінің ішінде Тараз төңірегін, сол қаланың өзін
билеген қандай ханға ерге шығуы мүмкін?.. Айтпақшы, Айша деген сөздің
мағынасы арабшадан аударғанда өмірге құштар, іңкәр деген мағынаны
білдіреді. Айша – Мұхаммед пайғамбардың хижра алдында, яғни дінсіздер
тыныштық бермегендіктен Меккеден Мәдина қаласына қаша қоныс аударар алдында
– 622 жылдан сәл бұрын алғашқы жұбайы Хадиша өлгенде тұл қалған соң өзінің
досы Әбубәкір Сыздықтың айттырып алған қызы.
Міне, сол кейінгі Айша 1185 жылы өмірге келген болса, ол бойжеткен кезде
Тараз қаласын билеген Қарахан әулетінің кезекті өкілі түркіше лақабы –
Арыстан, мұсылманша Мұхаммед аталған хан еді. Бұл Қарахан Мұхаммед 1212
жылы Тараз қаласынан қуылып, Қашқарды паналағанда сол жерде бақталастарының
қолынан қаза тапқандығын атақты академик В. В. Бартольд жазған болатын.
Қарахан Мұхаммедті Тараздан әуелі қуалаған қара қытай гурханы Чулуку мен
найман ханы Күшлік болса, кейін біржолата бездіріп жіберген қорезмшах
Мұхаммед еді. Отқа табынатын көп құдайшыл Чулуку гурханның әуелі қызын
алып, артынан өзінің басын алып, Тараз өлкесін де билей бастаған найман
ханы Күшліктің соңына түскен моңғол Шыңғыс хан
ақырында оның түбіне жеткендігі мәл ім.
Біздіңше, Айша бибі Қарахан Мұхаммедке ол қаза табардан әлдеқайда
бұрын ерге шыққаны күмән туғызбайды. Өйткені, Айша бибі ескерткішін
Мұхаммед тұрғызды деп батыл айтуға негіз болатын бір жәй бар. Қазақстанның
сәулетші зерттеушілері В. Қадырбаевтың, Н. Бәсеновтың және басқалардың
мәліметтеріне қарағанда күмбездің маңдайшасында мазарды тұрғызған Мұхаммед
хан деген сөздер мұндаға дейін сақталған екен.
Айша бибі өмір сүрген дәуір Қарахан әулетінің, оларға бағынышты ата-
бабаларымыздың әуелі дінсіз қара қытайларға, одан кейін діндес хорезмшах
Мұхаммедке, артынша әуелі христиан дінінде болғанмен көп ұзамай қара қытай
гурханының қызына үйленген соң будда дініне көшкен найман Күшлік ханға
қарсы күрескен заманына тұстас келеді.
Енді Қарахан атауына тоқталған жөн болар. Көп жұрт Қараханды билеушінің аты
деп ұғады. Бұл – мүлдем қате түсінік. Қарахан лауазымы көне түркі заманында
ұлы хан деген мағынада қолданылған. Мәселен, қара халық деген сөз көп
халық, ұлы халық деген мағынаны білдіреді. Ал сол ұлы ханға бағынатын
хандарды илек хандар деп атаған. Қарахан әулеті – қараханидтер деген
атауды көне грек дәстүріне сәйкес орыстың шығыстанушысы, Шоқан Уәлиханов
шығармашылығын алғашқы зерттеушілердің бірі В. Григорьев ғылыми айналымға
енгізген болатын.
Осы орайда Тараз қаласының қақ ортасындағы мазардағы Әулиеата атанған
Қарахан кім? деген сауал өзінен-өзі туындайтындығы сөзсіз. Ғалымдар бұл
мәселеге де жауап беріп отыр. Австрия ғалымы О. Прицак Мусульманские
династии деген кітабында 1059-шы жылға дейін Таразды билеген қарахан Ша-
Махмуд (Шах-Махмуд) екендігін нумизматикалық деректер арқылы дәлелдеп
көрсетсе, академик В. В. Бартольд сол Ша-Махмудтың қара қытайларға қарсы
талай қырғын соғыстарда қол бастап, талай жеңістерге жеткенін, бірде Талас
өзенімен тоғытылған қойдай ағып бара жатқан жау өліктерін көріп, жиреніп,
алтын тағын мүлдем тастағанын, сопылық жолға түсіп, жер астынан қылует үй
қазып алып өле-өлгенше Аллаға жалбарынып өткенін, сондықтан да Әулиеата
атанғанын жазған еді. Академик Әлкей Марғұлан да Шоқан және Манас деген
кітабында әулие атанған Қарахан туралы жазады.[1]
Академик В. В. Бартольд Қарахан әулеті түркілердің яғма
тайпасынан шыққандығын айтады. Мұны Қазақ Совет энциклопедиясының 12-ші
томындағы яғма деген сөзге берілген қысқаша мақаладан білуге болады.
Шындап келгенде, яғма деген сөз парсы тілінде көшпелі деген мағынаны
білдіреді. Сол Қазақ энциклопедиясында жазылғандай, яғмалардың, яғни,
көшпелілердің мұрагерлері қазіргі қазақ тайпасының құрамындағы
жалайырлар екен.
Қарахан әулетінің негізін салушы Сұлтан Сатук Бура хан бейіті
Қашқар қаласының іргесіндегі Артуш деген мекенде әлі күнге дейін жақсы
сақталған. Қашқарлық Махмұд ғұламаның үш томдық түрік сөздігінде Қарахан
әулетінің түп-тамыры Афрасиабтан – Алып Ер Тоңадан басталатындығы
көрсетілген. Ал, атақты парсы ақыны Фердаусидің Шахнама дастанындағы
Туран мемлекетінің, яғни түріктер мемлекетінің басшысы Афрасиаб есімі парсы
тілінде қорқынышты құбыжық дегенді білдіреді. Афрасиаб-Алып Ер Тоңға өз
ұрпағы алғашқы Қарахан Сұлтан Сатук Бура ханнан мың жарым жыл бұрын, яғни
қазіргі заманнан 2628 жыл бұрын парсы шахының қолынан опасыздықтан қаза
тапқаны тарихтан, сондай-ақ профессор Мекемтас Мырзахметов пен шығыстанушы
Ислам Жеменей зерттеулерінен тағы белгілі.
Астанадағы Л. Гумилев атындағы Евразиялық университеттегі қызмет
ететін зерттеуші ғалым Қойшықара Салғараұлының деректеріне қарағанда,
Қытайда Қарахандар әулеті туралы едәуір деректер сақталған. Қойшықара
Салғараұлы бұл деректерді Санат баспасынан кітап етіп шығарды да. Бір
айта кететін жай, Туран – Түркістанның ежелгі атауы. Мұны ұлы ақынымыз
Мағжан Жұмабайұлы да жырлағаны белгілі. Ал, Ир-ан деген түрікше Ер елі
деген мағынаны білдіреді екен. Иран деген атауды парсылар мемлекетіне
біздің ата-бабаларымыз тақса, біздің ата-бабаларымызды сол парсылар сақ,
яғни ит деп атаған, дейді Қойшықара Салғараұлы. Қазіргі қазақ тіліндегі
сақман деген сөз малды күзететін ит-адам дегенді білдіреді. Олай болса,
сақ, сақшы деген сөздердің түбінде сол парсыша ит деген мағына жатыр.
Орыстар дойтчтарды немістер (яғни немец – мақау) деген сөзі қазір құлаққа
сіңісті болып кеткендігі сонша, менмен паң германдықтар бұл атуды естігенде
бас шұлғып тыңдайды, тулай қоймайды.
Сонымен, Айша бибі – қазақ халқының, әлбетте, түркі халқының екі
жарым мың жылдан да ары тарихына терең бойлататын Қарахан әулетінің бір
ұрпағына ерге шыққан қасиетті анамыз. Өзінің асырап алған әкесі Зеңгі
бабаның сиыршы – падашалар пірі болғаны, Айшаның махаббат пірі, ғашықтардың
пірі саналатындығы тегін емес. Айтпақшы, Айша қатын деген атау ұлы
тарихшымыз Дулат Мұхаммед Хайдар мырзаның Тарих-и Рашиди кітабында да
кездеседі. Қазіргі Аса өзені бұдан бес ғасыр бұрын Айша қатын аталса керек.
Қатын демекші, бұл сөз, кейбіреулер жазып жүргеніндей, ешқандай парсы
сөзі емес, көне түркі атауы. ХІ ғасырда өмір сүрген қашқарлық ғұлама Махмуд
бабамыз өзінің түрік сөздігінде қатын деген атау Алып Ер Тоңаның
қыздарына байланысты айтылғандығын жазады. Айша бибі ескерткіші қасындағы
Бабажы қатын күмбезі де Қарахан әулетінен шыққан ақсүйек әйелге
тұрғызылғандығын осыдан да білуге болады. Ал Бабажы атауына келсек, бажы
деген сөз тіпті қазіргі түрік тілінде де тұңғыш қызға байланысты айтылады.
Ажа – көне түрікше билеуші деген сөз. Мәселен, Қой! дейтін қожа жоқ,
Әй! дейтін ажа жоқ деген қазақ мәтеліндегі ажа осы билеуші
мағынасында. Айтпақшы, қазіргі қырғыздар өз президентін ажа да деседі.
Біздер, қазақтар, Президентімізді Елбасы дегеніміз сияқты.
Қарахан әулеті қожалар арасында да бар. Олар Қожа Ахмет Яссауи
сияқты өздерін Мұхаммед пайғамбардың немере інісі әрі күйеу баласы хазірет
Әли халифаның Әнафия атты әйелінен туған ұлы Мұхаммед-Әнафиядан таратады.
Сірә, бұл арабтардың Түркістан өлкесіне 714-15
жылдары келуінен кейін қойылған-ау.
Айша бибінің тегі, туған, өлген жылдары, заманы туралы осындай
мәліметтерді ортаға сала отырып, оның мазары басындағы ХІ-ХІІ ғасыр деген
болжам мезгілді ХІІ ғасырдың соңы – ХІІІ ғасырдың басы деп дәлірек жазсақ
деген ұсыныс өзінен-өзі туындайды.
ТАРАЗ - ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТIНIҢ АЛТЫН БЕСIГI
Ежелгi Тараз - Ұлы Жiбек жолын жалғап жататын турақты дипломатикалық
және сауда-саттык қарым-қатынас жасалатың күре тамыры iспеттес.
Бұл байланыс көпiрiнiң маңызы дүниенiң екi бөлiгi арасындағы
материалдық ауыс-түйiспен ғана шектелiп қалмай, оның шеңберiнен алысқа
кетiп жатты. Ол алуан турлi мәдениеттер мен халықтарды бiр-бiрiмен
байланыстырып, сонау ежелгi заманнан берi идеялар алмасудың тұрақты да
маңызды факторы ретiнде қызмет етiп келдi.
Тараз - Қазақстанның ортағасырлық қалаларының iшiндегi ең
белгiлiсi, ең көнесi.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жiбек жолы бойындағы iрi қалаға айналды. Осы
кезден бастап ол кеңiнен мәлiм бола ды.
IX-X ғасырларда Тараз одан әрi өсе түстi. Оның дәл сауда жолы
бойында, егiншiлiкке қолайлы бай алқаптың ортасында, Талас Алатауындағы
күмiс кендерiне жақын жерде орналасуы экономикалық және мәдени өрге басуға
жәрдемдестi. Х ғасырда Әл-Максиди былай жазған: Тараз - бекiнiстi үлкен
қала, бау-бақшалы, халқы көп, айнала ормен қоршалған, төрт қақпасы және
рабады бар. Мәдина қақпасы алдынан өзен ағып жатады, ар жағында қаланың бiр
бөлiгi орналасқан, оған өтетiн жол бар. Ал, базардың нақ ортасындағы үлкен
мешiтi көрiнiп тұрады. Тараз қаласының орнын тұңғыш рет iрi ғалым Әлкей
Марғұлан француз ғалымдары А. Ромоди, Шааванье Де Грата, академик Бартольд
еңбектерiне сүйене отырып, көне екенiн дәлелейдi.
Жазба деректер бойынша Таразда 568 жылы Византияның емшiсi Земархтың түркi
қағаны Дизабулдың қабылдауында болуынан кейiн, бiр ғасырдан соң 630 жылы
Қытайдың монахы Сюань Цзянь-Июаньнан батысында (Долос) қаласы орналаскан,
қаланың аумағы 8-9шкм, онда әр елдiң саудагерлерi мен соғырлар тұрады,
деп жазды. Осы кезден бастап қаланың аты тек өз өлкесiнде ғана емес,
көршiлес мемлекеттерге белгiлi болды. Тараз қаласының IX - X ғасырлардағы
экономикасы мен мәдениетiнiң өркендеуiне негiзiнен ықпал еткен Талас
аңғарындағы бай егiншiлiк алқап пен Талас Алатауының маңындағы күмiс
өндiретiн кен орындарының дамуы болды.
Тараз - Түркеш, Қарлық онан кейiн Қараханид мемлекеттерiнiң орталығы болып,
өзiнiң бақыр ақшаларын шығарды. Ортағысырлық қалаға жүргiзiлген
археологиялық қазбадан табылған қыштан жасалған су құбырлары, сәулет
өнерiнiң дамығандығын дәлелейтiн құрылыс орындарының қалдықтары, тас
төселген көшелер мен тротуарлар және қолөнер шеберлерiнiң қолынан шыққан
көптеген бұйымдар, сөз жоқ, қаланың X - XII ғасырларда едәуiр гүлдене
өскендiгiнiң куәсi. Қалада керуен сарайлары, iрi қоғамдық ғимараттар,
қолөнершiлердiң шеберханасы, копестердiң дүкендерi мен көптеген қала
тұрғындарының қажетiн өтейтiн кiшiгiрiм сауда орындары болған.
Тараз қаласында мұсылман сәулет өнерiнiң iнжу-маржандары болып
саналатын Әулие ата - Қарахан (XI ғасыр) және Дәуiтбек (XIII ғасыр)
кесенелерiн айтуға болады. Тараз XIII ғасырдың аяғында моңғол империясының,
одан кейiн Темiр империясының маңызды орталығы болып қала бердi. Кейiнiрек
XVI ғасырда Жетiсуда Қазақ хандығы құрамына енген кезде де қала өз жалғасын
тауып кеттi. Қала 1856 жылы - Әулиеата деп аталды, 1936 жылы - Мирзоян аты
берiлдi, 1938 жылы жыр алыбы Жамбыл есiмiн иелендi. Ал 1997 жылы 8 қаңтарда
Қазақстан Республика Президентiнiң жарлығымен ежелгi аты қайтарылып, Тараз
аталды.
Тараз тарихы таусылмайтын тағлымға бай, тамыры тым тереңде жатқан көне
қала. Ол әсiресе X - XII ғасырларда зор даму, гүлдену дәуiрiн басынан
өткердi. Қарахан әулетi билеген тұста, ол осы бiр ертеғасырлық алпауыт
мемлекеттiң астанасы болған. Тап сол кезеңде Тараз, түрленiп, түлеп күллi
әлемнiң құрылымдық жүйесi, көше жолдары қала стилiндегi терең де бедерлi,
сән-сәулетке ие болды.
XII ғасырдың аяқ кезiнде бабамыз Қарахан дүниеден өткен кезде,
оның қабiрi басына сәулеттi күмбез ғимараты салынады. Ол келе-келе қала
тұрғындары мен қонақтарының бас иiп, мүнәжәт ететiн қасиеттi орынына
айналған. Сөйтiп, мазар Әулиеата аталып кетедi. Бiрақ, кейiн монғолдардың
жойқын шапқыншылығы кезiнде сол қасиеттi күмбез де, қала да тып-типыл болып
қиратылған едi. Кейiн жоңғарлардың ақтабан шұбырындысынан арылған, есiн
жиған қазақтар 1809 жылы кесененi қалпына келтiрдi. Мiне, сол ғимарат Айша-
бибi, Бабажа-қатын, Дәуiтбек (Шамансұр) ертеортағасырлық архитектуралық
ескерткiштер күнi бүгiнге дейiн сақталып келедi.
Айша бибi, Қарахан, Бабажа қатын, Тектұрмас сынды тарихи
жәдiгерлерiмен әлемдi сүйсiнткен көне Таразды, шығыстың ұлы жұлдызы
Фердауисидың жүрегiнен суырып алған, мына өлең жолдары тамсандырған
бұл көне, қасиеттi Тараз. Сергiтер жүрек жарасын, Мөп-мөлдiр
көздер қарасын Тараздан ғана табарсың деп оның табиғатына, тұрмыс
тiршiлiгiне, тарихы мен салт-дәстүрiне, топырағына сүйсiнген. Осынау
қасиеттi, шуақты Тараз қаласынан XI ғасырдың бiрiншi ширегiнде теңге
сарайы табылған.
Ортағасырлық қала тұрмысында түрлi қолөнер өндiрiсi: тоқыма,
шыны үрлеу, зергерлiк, ұсталық ағашты және сүйектi бедерлеп ою маңызды роль
атқарған. Бабаларымыздың бұдан 2000 ж. бұрын да қала салып, металл қорытып,
қыш ыдыстар ғана емес, құбырлар жасап су жүргiзгенiн, Тараз - Еуропа мен
Азияны жалғастырған Ұлы Жiбек жолының ең елеулi қаласы болып, бүкiл түркi
елiнiң экономикасы мен мәдениетiнiң дамуына зор үлес қосқан, әлемнiң бар
түпкiрiнен саудагерлер ағылған, таразы сияқты салмақ өлшеу құралы да, ойлап
табылған, Шейх Ахмет Тарази сияқты ғұлама ақын өмiр сүрген көне, мәдениетi
жоғары дамыған, рухани байлықтың дiңгегi. Қазба жұмыстары нәтижесiнде Тараз
тарихының әр түрлi дәуiрлерiндегi құрылыс комплекстерi мен жеке құрылыстары
ашылды. 200 м2 - дей жердi қазған кезде шаһристанның шығыс жақ бұрышынан
моншаның қалдығы табылды. Оның төбесi күмбезделiп жасалса керек. XI - XII
ғасырларда, қала экономикалық жағынан дамыған кезде салынғанын дәлелдейдi.
Осы жерден ұзындығы 12,8 м су құбыры табылды.
Таразда 11-12 ғасырларда өте қызық тәсiлмен салынған пеш
табылды. Оның пiшiнi күмбез тәрiздi, пеш сынап және жаңғыш заттар
сақтайтын, ұзын мойынды, бүйiрлi ыдыстарды күйдiруге арналған болу керек.
Пеш табылған жерден әр түрлi ас бұйымдарын тапқан. Тараздың орнын қазған
кезде, ақ күңгiрт, жасыл және қызғылт шыныдан жасалған дискiлер табылған.
Бұл дискiлердi үйдiң терезесiне орнату үшiн пайдаланған. Таразда әйелдерге
керектi әсемдiк бұйымдарын құюға арналған үш қалып табылды. Ұсақ түйек
бұйымдар жасау үшiн сүйекпен мүйiз кеңiнен пайдаланған. Бұғы мүйiзiнен
жасалған бұйымдар да Тараздан табылған. Металл бұйымдар - шырағдандар мен
оларды қоятын тұғырлар аса зор көркемдiкпен iстелген. Мiне, осы қазба
жұмыстары нәтижесiнде табылған заттар, өрнектелген бұйымдар, тарихи
ескерткiштер мәдениеттiң яғни рухани мәдениеттiң дамуына зор үлес қосты.
Қазақстанның ең көне қаласы Тараз Ұлы Жiбек жолының ең басты, елеулi
орталығы болды. Ұлы Жiбек жолында ғасырлар бойы бiздiң өлкемiздiң тарихы,
әлемдiк құрамдықтың, тiршiлiктiң күре тамырына айналып, өз заманында Жiбек
жолы бойындағы жетi жұртқа даңқы жайылған iрi сауда, қолөнер кәсiпшiлiгi
дамыған орталық болғанын бүкiл әлем, осыдан бiрер жыл бұрын Қытай елiнiң
ежелгi астанасы - Сиянь қаласында өткен Ұлы Жiбек жолына 2100 жыл толуы
құрметiне арнап өткiзген халықаралық конференцияда мойындап оны, мақұлдады.
Бұдан бiз олардың бiздiң қасиеттi қаламыздың тарихын тым терең
бiлетiндiгiне көз жеткiземiз.
Ұлы Жiбек жолы - адамзат тарихының дамуында бiздiң эрамызға
дейiн II ғ. Батыс пен Шығысты байланыстыратын, құрылық аралық жол ретiнде
қызмет еткен бiрегей тарихи ескерткiш. Бiздiң өлкемiз арқылы өтетiн басты
бағытының iшiнде - Оңтүстiк бағыт-сауда орталығының шоғарлары, ғылымның
дамуы мен, мемлекет аралық байланыстың күшеюi, олардың озық өркениетiнiң
мәдениетiн өзара бiрлесiп байытуға орасан септiгiн тигiздi. Оның көп
ғасырлық тарихы әлем мәдениетiнiң дамуына айтарлықтай үлес қосқан мұра
болып табылады және адам баласының бiрнеше мың жылдар бойы жасаған тарихи
мұралары қазiргi мәдениетiмiздiң тұғыры ретiнде
келешек ұрпаққа сақталынуы қажет.
20 жүз жылдықпен құрдас сияқты Тараз қаласының бүкiл әлем болып,
атап өтетiн мерейтойы туралы ЮНЕСКО 1999 жылы шешiм қабылдады.
Елiмiздегi ең көне қаласы, оның тарихы, мәдени ескерткiштерi сол күйiнде
сақталып сәулетi мен сәнi арта түссе шеккi болмас едi. Иә, қала қайта
жаңғыртуды күтедi. Сан қырлы сәулетi мен сәнi ескерткiштер ерекшелiктерiн
сақтай отырып, XХI ғ. лайық жаңа түрмен байыта, бiртұтас мемориалдық кешен
түзеу қаланың бас жоспарына алынған. Сұлу табиғаты мен, арықтарды сыңғырлап
аққан суымен, қонақжайлығымен баурап алатын Тараз өңiрi дүниежүзiлiк туризм
ағымынан шет қала алмайды. Қаланың келешегi зор, бүгiн де Тараз - ежелгi де
жаңа қалаға айналды. Рухани байлықты паш ету Тараз қаласының 2000 жылын
тойлаудың темiрқазығы болуы абзал. Сонда, ғана бiз мақсат биiгiнен
көрiнемiз. Тараздың және осы өлкенiң бай тарихын, табиғатын, жерiн ұтымды
көрсете бiлсек, көне ұлттар қатарына, оның қазақ мәдениетiнiң, қазақ
өркениетiнiң дамуына қосқан үлесiн, тигiзген жетiстiктерiн әлемге паш
етемiз. Ал, ендеше iске сәт Ежелгi, Тараз- қазақ мәдениетiнiң алтын
бесiгi.
КӨНЕ ТАРАЗ ЖЕРI ТУРАЛЫ ЕРТЕ КЕЗДЕГI
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ МАҒЛҰМАТТАР
Қазақстанның территориясы мен табиғаты жағдайындағы географиялық
деректердiң тамыры ықылым замандардың терең түкпiрiнде жатыр. Қола
дәуiрiнде Қазақстан ежелгi заманғы металлургияның басты орталықтарының
бiрiне айналған. Кендi Алтайда ежелгi заманда темiр рудасы шығарыла
бастаған. Темiр рудасы қазылған кенiштердiң ең белгiлерi мыналар:
Арғанақты, Ақсораң, Ақшағыл, Темiржол, Саяқ және т.б.
Қазақ жерiнде бiрте-бiрте сақ тайпаларының iрi одақтары пайда бола
бастайды. Мал жайылымдарын өзгертiп отыруға тура келедi. Сондықтан
өзендердiң (Талас, Шу) алқаптары ғана емес, сонымен бiрге шөлейт жерлердi,
Қаратау жоталарымен да игеру қолға алынады.
Бiздiң заманымызға дейiнгi V ғасырдың 40-жылдарының аяғында 30 жылдығының
басында жазылған Геродат салған жер пiшiнi атты картада жер-су
атауларымен қоса Талас, Шу өзендерi бейнеленген.
Ал ендi Птоломейдiң ”география бойынша нұсқауында” жер туралы қолда бар
географиялық мағлұматтардың бәрi жинақталып, жүйеге келтiрiлген. Мұнда
“Скиф де Имаус” территориясы бейнеленген. Карта градустарға бөлiнiп, тiк
корнус жасалған. Онда Талас қаласы шамамен Солтүстiк ендiктiң 49-600
аралығында орналасқан. Мұның өзi солтүстiк ендiктiң 410 мен 550 30
көрсететiн осы заманға картаға деңгейлес келедi.
Бiздiң заманымыздың III ғасырында Қытай саяхатшысы Сюань-Цзан картасында
Азия туралы географиялық мағлұматтар келтiрiлген. Саяхатшы онда тек өзi
болған елдердiң табиғат жағдайларын ғана емес, сонымен бiрге алуан түрлi
халықтардың әдет-ғұрып, өмiр салты жайында жазған.
Саяхатшының Таң әулетiнiң тарихында атты еңбегiнде қалалар атаулары
келтiрiлген. Онда Талас өзенiнiң жоғары сағасына орналасқан Суяб қаласы
(Талас) аса маңызды сауда-саттық орны болғанын атап көрсетедi Сюань-Цзанның
баяндауынша, Талас қаласы iрi сауда орталығна айналып, онда көптеген
елдердiң көпестерi жиналған. Қаланың аумағы 8-9 ли (4-4,5 шақырым) болған.
Сонымен бiрге саяхатшы мың қайнарды да (Мыңбұлақ) сипаттап жазған. Онда
ол Шу өзенiнiң батысына 400 ли, ал Талас өзiнiнiң шығысына қарай 140-150 ли
қашықтықта деп көрсеткен.
Ежелгi замандағы Тараз жерi туралы зерттеушiлердiң кейбiр мағлұматтары,
мiне осындай.
Ал ендi VII ғасырдан бастап көне Тараз туралы арабтар мынадай
географиялық деректер қалдырған Араб географы Ибн Хордадбехтiң Саяхаттар
мен мемлекеттер кiтабы еңбегiнде жердiң пiшiнiн суреттеуден басталады да,
содан кейiн саяхаттар жайында баяндалады.
Ол Талас алқабын көшiп-қонуға қолайлы жылы аймақ ретiнде атап көрсетедi.
Испиджаб (Сайрам) қаласынан Тараз (Талас) қаласына дейiнгi жолды егжей-
тегжейлi суреттейдi. Мысал ретiнде оның Тараз қаласын қалай бейнелеп
жазғанын келтiрейiк. Тараз бау-бақшысы көп, даңқы шыққан, бекiнiсi күштi
шаhар. Оның үйлерi үйме-жүйме тығыз салынған, төрт дарбазасы бар, жағалай
ор қазылған, шаhар маңында халқы көп елдi мекен қоныс тепкен, шаhар
дарбазасының түбiнен үлкен өзен ағып жатыр, шаhардың бiр бөлiгi өзеннiң
арғы бетiне орналасқан, өзен үстiнен жол өтедi, мешiт хан базардың
ортасына салынған деп көрсетедi.
ХVI ғасырдағы тарихшы Мухамед Хайдар Дулатидiң Тарихи Рашиди
атты еңбегiнде Қазақстанның оңтүстiк өңiрiнiң климаты мен су жүйесi
туралы мағлұматтар берiлген.
Тарихшы сұрастырып бiлген мағлұматтарына сүйенiп жазған
географиялық атауларда дұрыс тұжырымдаған. Махмуд Қашиғаридың (ХV ғасыр)
Девану луғатит – турк (Түрiк лексикасының жинағы) атты еңбегi
географиялық тұрғыдан алғанда өте маңызды. Аталмыш еңбекте тарихи география
жөнiнде маңызды мағлұматтар бар. Бұл кiтапта толық жатқан мемлекеттердiң,
қалалардың, таулардың, көлдермен өзендердiң атаулары
ұшырасады. Солардың бiрi Талас өзен нiң аты.
Чан-Чунь Шу мен Талас өзендерiнiң аралығын мекендеушiлер егiншiлiкпен қоса
жiбек өсiрумен және шарап жасаумен де айналысқанын мәлiмдейдi Талас өзенi
солтүстiк батысқа қарай ағады, терең әрi арнасы кең деп жазады.
Демек Тараз территориясын географиялық тұрғыдан танып-бiлу, алғашқы
мағлұматтарды жинактау Қытай, араб саяхатшыларының географиялық мәлiметтерi
болды. Олардың көбi географиялық табиғат ерекшелiктерiнен гөрi жер аттарын,
қалалардың, өзендердiң, көлдердiң, таулардың және басқалардың атауларын
келтiруден әрi аспады.
Осы деректердi зерттей отырып, бiз Тараз тарихының географиялық
зерттеулерiн әлiде жинастырудамыз.
ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚОСТӨБЕ ҚАЛАСЫ
Қостөбе қаласы Жамбыл қаласының оңтүстiгiнде 15 шақырым жерде Сарыкемер
ауылының шығысында орналасқан. Ол өңiрдiң ең iрi қаласы. Шежiрелер бойынша
Талас өңiрiнiң ортағасырлық қаласы Жамұқатты Х ғасыр тарихшысы Нершахидың
айтуы бойынша; ҮIғасырда Бұхарадан келген келiмсектер салған және басшысы
Жамұқтың атымен атаған. Ал-Макдиси еңбектерiнде Жамұқат үлкен қала.
Айналасында қабырға Мешiтi бар, рабадында базарлары бар деп сипатта лады.
Өз кезiнде В.В. Бартольд Жамуқатты зерттеушiлер айтқандай
Сырдарияда емес, Талас аңғарында жатқанын дәлелдеген. Алайда қаланы нақты
бiр есерткiшпен сәйкестеу мәселесi әлi күнге пiкiр таласты болып келедi.
Мысалы, А.Н. Бернштамның үйғаруы бойынша Жамұқатқа Жамбыл қаласынан
оңтүстiгiнде орналасқан Майтөбе немесе Бесағаш қала қалдықтары сәйкес
келдi. Алайда бұл ескерткiштер, қазiр айқындалғандай, көлемдерi жағынан
Жамұқаттың сипаттамаларына дәл келмейдi. Қостөбе жобасы Жамұқатқа барлық
белгiлерiмен сәйкес келедi. Оның орталық бөлiгi екi қатар қамалмен
қоршалған, өлшемi 420 - 450 м төртбұрыш. Сыртқы қамалдың биiктiгi 3,5 м
iшкiсi 5 м. Қабырғалардың бұрыштары мен қамал бойында дөңгелек мұнаралар
орналасқан. Қалаға кiретiн төрт қақпаның орны, қамалдың әрбiр жағының
ортасында байқалады.
Iшкi қамал батыс қабырғаның ортасына таман орналасқан. Қазiргi кезде ол
үстi тегiс болып келген шошайған төбе. Төбенiң түп кенересiнiң өлшемдерi
70х80 м. Төбесiнiң аумағы 30-40 м, биiктiгi 12-15 м. Шахристан iшкi қамалға
жанасып, қаланың барлық оңтүстiк-батыс бұрышын алып жатыр. Оның
өлшемi 150х150 м.
Солтүстiк жағында қамалдың сыртында қала зираты орналасқан.
Бiрiншi зират дуалдың солтүстiк бөлiгiмен жанасқан. Жобасында төртбұрыш
өлшемдерi 50х50 м. төбе. Оның ең биiк, солтүстiк-батыс бөлiгi 5 км-ге дейiн
көтерiңкi. Екiншi зират қаланың солтүстiк-батыс бұрышынан солтүстiкке қарай
100 м жерде орналасқан. Шахристаннан 200 м терiскейде күмбез тәрiздес
диаметрi 80 м, биiктiгi 15 м төбе орналасқан. Бұл зороастризм ғибадатханасы
болса керек. Шу өңiрiндегi Қызылөзен қалашығында осыған
ұқсас төбеден от храмы ашылды.
Ауыл шаруашылық аймағы 3-5 шақырым жердi қамтиды. Бөлек-бөлек
төбешiктер бұрынғы жеке үйлер мен саяжайлар қалдықтары.
Қостөбе жобасы Ақбешiм және Қызылөзен қала қалдықтарына ұқсас. Оларда да
шахристан, рабад, iшкi қамал, от храмы, зират бар.2
Iшкi қамалдағы зерттеулерден ҮI-ҮII ғғ. кезiндегi сәулет құрылысы ашылды.
Ең жоғарғы құрылыс қабаты қатты бұзылған өйткенi ол ХIII ғасыр аяғында
мұсылман зиратына айналған. Үстiнгi қабаттан табылған тиындар мен қыш
бұйымдар оның ХIII ғ. басына дейiн өмiр сүргенiн дәлелдейдi.
Ең төменгi қабат ҮI-ҮIII ғғ. салынған. Ол айналма дәлiздерi, тұрғын
бөлмелерi мен шаруашылық жайлары бар қамал-сарай болған. Құрылысына
тұтас кесек пен шикi кiрпiш қолданы лған.
Одан кейiн IХ-Х ғғ. ғимарат жоспары едәуiр өзгерiстерге ұшыраған. Айналма
дәлiздерi көбiнесе шаруашылық қажеттерiне қолданылатын жеке-жеке бөлмелерге
бөлiнген. Бөлмелер дәлiз арқылы тұрғын, салтанат және дiни
қызмет атқаратын бөлмелермен байлан ыста болған.
Жоғарғы қабаттан 0,5 м төменнен сарай-қорған құрылысы ашылды. Ол
өлшемдерi : 0,45х0,25х0,8 м кiрпiштен және өлшемi: 0,7х0,6 м тұтас
кесектерден қаланған.
6-бөлме. Жобасында тiкбұрышты, өлшемi 7х5 м. Шығыс және батыс
қабырғаларына жағалай енi 1 м, биiктiгi 0,5 м тапша салынған. Батыс
жағындағы тапша бүкiл қабырғаның бойымен созылып жатыр, шығыс
жағындағысының ортасында қуысы бар.
Солтүстiк қабырғасына тақалып дөңгелек тапша салынған. Оның
диаметрi 3 м, биiктiгi 0,54 м. Тапшаға үш жағынан баспалдақтар жасалған.
Тапша ортасында диаметрi 1,4 м ошақ орналасқан.
Оңтүстiк қабырғасында енi 1 м, биiктiгi 1,3 м және тереңдiгi 0,35 м қуыс-
ойық жасалған. Еден деңгейiнен ол 0,38 м көтерiлген. Екi жағын жиектеп әр
түрлi ою-өрнектермен көмкерген. Бөлменiң оңтүстiк-шығыс бұрышында көршi
бөлмеге кiретiн есiк орналасқан. Босағаның жоғарғы жағы ою-өрнекпен
безендiрiлген. Бөлме iшi неше түрлi саз қабырғаға ойылып жасалған ойма-
өрнектермен әшекейленген. Олар жерге ысырылып түсiп, сынып, қатты
бөлшектенген күйде жатыр. Ойма өрнек қалыңдығы 7 см сылақ
қабатына жасалған.
Бөлме отқа табынумен байланысты дiни қызмет атқаратын
ғибадатхана болған. Бөлменiң қабырғасынан, еденiнен табылған ойма-оюларға
сипаттама берейiк. Олар бөлме iшiнде тiр мағналық ғұрыпты бейнелейтiн
өрнектер тiзбегiнен құрылған. Әсемдiк пен көркемдiктiң жиынтығы болған
оюлар қала мәдениетi мен сәулет өнерiнiң жемiсi. Оюлардың құрылымы бойынша
олардың қандай үлгi ұсынып отырғанын анықтауға болады. Мысалы, бiрнеше
дөңгелек болған: үлкен, орта, кiшi оюлар "iнжу әшекей" өзара ұқсас келген,
бiрақ өлшемдерi жағынан әртүрлi. Бұндай оюлар үлгiсi Орта Азия қалаларында
кездеседi.
Көркемдеуде аса көп кездесетiн өрнектiң бiрi - жүзiм, жүзiм жапырақтары.
Өте үлкен ойма-оюы бар қабырға-тақта сақталған. Ол бiр-бiрiне қатар-қатар
орналасқан екi түрлi -бiреуi геометриялық, екiншiсi өсiмдiк салынған
суреттер жиынтығы. Кiшкене дөңгелек бүлдiргендерден тұратын тығыз жүзiм
шоғы және тiс-тiс жапырақ бiр-бiрiнен бөлек жатыр, оларды қосып тұрған
бөлiктер сақталмаған. Бiрақ жапырақты жүзiм жемiсiне байланыстыру
мүмкiндiгiн көрсететiн, жүзiм сабағының тұтас сақталған бөлiгi бар.
Бұралған тармақтарға бiр тәртiппен, ең алдымен жүзiм шоғы, сонан соң
жапырақ бекiтiлген. Бөлшектердiң көбiнде жүзiм жемiсi мен сабағы, жапырағы
бейнеленген. Мұндай бейнелеу өнерi Тәжiкстанның ежелгi
қалаларында кездеседi.
Қостөбеден табылған ою мәнерi жағынан Орта Азиялық қалалары
Афрасиб, Варахша және шығыстың Самара және Фустат сияқты мәдени
орталықтарының қазбаларынан алынған оймаларға ұқсас. Олар IХ-Х ғғ.
даталанған.
18-бөлменiң үстiн жапқан шатыр құландысы өте жақсы сақталған. Ол
өртенген. Мәдени қабаттан дөңгелек бел ағаштар табылды. Еденнiң үстiне бел
ағаштар бiр уақытта құлаған, олардың саны бесеу. Олардың диаметрi 19-
25 см аралығында.
Едендi бойлай кесу кезiнде жерден күйiп құлаған шатырдың қабаты
ашылды. Қабаттың енi шамамен 8-9 см. Құлаған шатырда диаметрi 6-7 см ойық
сақталған. Бұл ойықтардың барлығы өз уақытында жiңiшке осындай жуандықтағы
бел ағашпен толып тұрған. Қамыс қабаттары сақталған. Бiрiншi және екiншi
бел ағаштар арасында, еденде қалың қамыс қабаты жатыр.
Қостөбе қаласы Жiбек жолы бойында жатыр. Қостөбе қазiргi кезде кең көлемде
зерттелген қала. Талас өңiрiне келген соғдылар жергiлiктi тұрғындармен
бiрге араласып түрiк соғды мәдениетiн қалыптастырған. Iшкi қала соғыс
кезiнде қираған. Қазбадан алынған бұйымдар оның ҮI-Х ғғ.
басына дейiн өмiр сүргенiн дәлелдей дi.
Ою - өрнек сәулет өнерiнiң дамығанын көрсетедi. Өсiмдiк пен
геометриялық ою-өрнкетiң дамуы Ислам дiнiнiң ықпалы болса керек. Қостөбе
қаласы саяси және экономикалық жағынан Тараз қаласына тәуелдi болды.
Қаланың дамуына сауда мен қолөнер зор ықпал жасады. Қостөбе қаласы ҮI-ҮIII
ғғ. Талас өңiрiндегi мәдениетi дамыған қала болған.
ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТАРАЗДЫҢ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЛА ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Ортағасырлық Тараздың экономикалық және
саяси мәдениетi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .5
2. Айша
Бибі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .7
3. Тараз - қазақ мәдениетiнiң алтын
бесiгi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..13
4. Көне Тараз жерi туралы ерте
кездегi географиялық мағлұматтар... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..17
5.
Ортағасырлық Қостөбе қаласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...19
6. Ортағасырлық Тараздың және оның
қала аймағының қорғаныс жүйесi ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...22
7.
Атамекен: ежелгi қалалар Тараз айма ғы ... ... ... ... ... ... ... ... . ..
... ... 25
8. Тараз және облыс өңіріндегі Жарғаба қ
тасындағы
таңбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..41
Кіріспе
Ежелгi Тараз - Ұлы Жiбек жолын жалғап жататын турақты дипломатикалық
және сауда-саттык қарым-қатынас жасалатың күре тамыры iспеттес.
Бұл байланыс көпiрiнiң маңызы дүниенiң екi бөлiгi арасындағы
материалдық ауыс-түйiспен ғана шектелiп қалмай, оның шеңберiнен алысқа
кетiп жатты. Ол алуан турлi мәдениеттер мен халықтарды бiр-бiрiмен
байланыстырып, сонау ежелгi заманнан берi идеялар алмасудың тұрақты да
маңызды факторы ретiнде қызмет етiп келдi.
Тараз - Қазақстанның ортағасырлық қалаларының iшiндегi ең
белгiлiсi, ең көнесi.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жiбек жолы бойындағы iрi қалаға айналды. Осы
кезден бастап ол кеңiнен мәлiм бола ды.
IX-X ғасырларда Тараз одан әрi өсе түстi. Оның дәл сауда жолы
бойында, егiншiлiкке қолайлы бай алқаптың ортасында, Талас Алатауындағы
күмiс кендерiне жақын жерде орналасуы экономикалық және мәдени өрге басуға
жәрдемдестi. Х ғасырда Әл-Максиди былай жазған: Тараз - бекiнiстi үлкен
қала, бау-бақшалы, халқы көп, айнала ормен қоршалған, төрт қақпасы және
рабады бар.
Тараз - Қазақстанның ортағасырлық қалаларының iшiндегi ең белгiлiсi,
ең көнесi.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жiбек жолы бойындағы iрi қалаға айналды. Осы
кезден бастап ол кеңiнен мәлiм бола ды.
IX-X ғасырларда Тараз одан әрi өсе түстi. Оның дәл сауда жолы
бойында, егiншiлiкке қолайлы бай алқаптың ортасында, Талас Алатауындағы
күмiс кендерiне жақын жерде орналасуы экономикалық және мәдени өрге басуға
жәрдемдестi. Х ғасырда Әл-Максиди былай жазған: Тараз - бекiнiстi үлкен
қала, бау-бақшалы, халқы көп, айнала ормен қоршалған, төрт қақпасы және
рабады бар. Мәдина қақпасы алдынан өзен ағып жатады, ар жағында қаланың бiр
бөлiгi орналасқан, оған өтетiн жол бар. Ал, базардың нақ ортасындағы үлкен
мешiтi көрiнiп тұрады. Тараз қаласының орнын тұңғыш рет iрi ғалым Әлкей
Марғұлан француз ғалымдары А. Ромоди, Шааванье Де Грата, академик Бартольд
еңбектерiне сүйене отырып, көне екенiн дәлелейдi.
Жазба деректер бойынша Таразда 568 жылы Византияның емшiсi Земархтың түркi
қағаны Дизабулдың қабылдауында болуынан кейiн, бiр ғасырдан соң 630 жылы
Қытайдың монахы Сюань Цзянь-Июаньнан батысында (Долос) қаласы орналаскан,
қаланың аумағы 8-9шкм, онда әр елдiң саудагерлерi мен соғырлар тұрады,
деп жазды. Осы кезден бастап қаланың аты тек өз өлкесiнде ғана емес,
көршiлес мемлекеттерге белгiлi болды. Тараз қаласының IX - X ғасырлардағы
экономикасы мен мәдениетiнiң өркендеуiне негiзiнен ықпал еткен Талас
аңғарындағы бай егiншiлiк алқап пен Талас Алатауының маңындағы күмiс
өндiретiн кен орындарының дамуы болды.
Тараз - Түркеш, Қарлық онан кейiн Қараханид мемлекеттерiнiң орталығы болып,
өзiнiң бақыр ақшаларын шығарды. Ортағысырлық қалаға жүргiзiлген
археологиялық қазбадан табылған қыштан жасалған су құбырлары, сәулет
өнерiнiң дамығандығын дәлелейтiн құрылыс орындарының қалдықтары, тас
төселген көшелер мен тротуарлар және қолөнер шеберлерiнiң қолынан шыққан
көптеген бұйымдар, сөз жоқ, қаланың X - XII ғасырларда едәуiр гүлдене
өскендiгiнiң куәсi.
Менің курстық жұмысымның мақсаты келесі міндеттерден тұрады:
➢ Ортағасырлық Тараздың экономикалық және саяси мәдениеті
➢ Айша Бибі
➢ Тараз - қазақ мәдениетiнiң алтын бесiгi
➢ Атамекен: ежелгi қалалар Тараз айма ғы
➢ Көне Тараз жерi туралы ерте кездегi географиялық мағлұматтар
➢ Ортағасырлық Тараздың және оның қала аймағының қорғаныс жүйесi
➢ Ортағасырлық Қостөбе қаласы
➢ Тараз және облыс өңіріндегі Жарғаба қ
тасындағы таңбалар
ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТАРАЗДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ МӘДЕНИЕТI
Архелогиялық қазба жұмыстарына сүйене отырып, Орта ғасырда Тараз
қаласының экономикалық жағынан жоғары, саяси мәдениетiнiң дамығандығын
байқай отырып, ғалымдарымыздың пiкiрiне сүйенетiн. А.Н.Бернштан
“Архелогические работы в Казакстан и Киргизий” деген мақаласында Тараздың
екi үлкен тарихи кезеңдi басынан өткергенiн айтады. Ол тарихи кезең:
Бiрiншiден VI-IX ғасырлардағы феодалдық қарым-қатынастың пайда
болуы, екiншi - X-XII феодализмнiң гүлденген дәуiрi. Тараздың дамыған
дәуiрiнiң өте жоғарғы кезiн бiр қатар ғалымдар оның iшкi экономикалық қарым-
қатынасымен тығыз байланыстырады. Қазақстан мен Орта Азияның қалалары өзара
тығыз байланыста болып отырған шақта олардың дамуына керуен жолдары арқылы
болған сыртқы сауда да Тараз қаласының өркендеуiне тигiзген әсерi аз емес .
Осымен қатар Тараз қаласынан табылған археологиялық қазба
материалдар Қазақстан мен Орта Азия жерiндегi басқа қалалармен Тараз
қаласының экономикалық және саяси мәдениеттiк байланысының тығыз
болғандығын көрсетедi. Оған дәлел: VI-VIII ғасырларға жататын Соғды және
Шаш жерiнен табылған дөңгелек түптi, екi құлақты қазаның табылуы, Сондай-ақ
Үзген, Қашғар, Жаркент, Самарқанд қалаларында Қараханид дәуiрiне жататын
ақшалардың құйылып, олардың Тараз қаласынан табылуының өзi экономикалық
байланыстың тығыздығын көрсетедi. Талас қаласында кәсiп пен сауда дамып,
онымен қатар архитектура және құрлыс жақсы дамыды.Бұған дәлел Қарахан,
Бабаджа - Хатун, Айша-бибi мавзелейлерiнiң салынуы. Араб және Қытай
саяхатшылары Талас қаласы туралы кеңiнен мәлiмет бердi. Араб географы
Мухамед- Хайдар X ғасырда Таразда болып, ол туралы былай жазады: “Талас
үлкен, бекiнiстiгi қала, бау бақшасы бар, халқы тығыз орналасқан,қорған
сыртында ор бар және төрт қақпасы бар, оның маңында халқы көп орналасқан
рабады, қақпаның жанынан үлкен өзен ағады. Қаланың жарты бөлiгi өзенiң арғы
жағында, өзеннен жол өтедi. Қаланың ортасында базарда мешiт бар.Қ Сондай-ақ
Тараздың маңында Бухарадан шыққандар негiзiн қалаған Жаукент қаласы болды.
Археолгтар Жаукенттiң жұртын Талас аңғарында, Таразға жақын жерде, Талас
өзенiнiң оң жағалауында, Сарыкемердiң қарсысынан тапты. Оның қираған жұрты
қазiр Қостөбе деп аталады. Бұл қалалардан басқа Талас аңғарында, аңғардың
iрi күмiс кенiштерi орналасқан таулы бөлiгiнде Шелже, Сус, Көл және
Текабкат сияқты белгiлi қалалар болған. Археолгтардың ескi Тараздың орнынан
I Юстинианың, византиялық алтын солидi табылды, оның бiрi бетiнде даулыға
киiп, Найза мен қалқан ұстаған император, екiншi бетiнде қолына крест
ұстаған Жеңiс құдайы бейнеленген Византияның алтын солидiң кең тараралғанын
және халықаралық валюта ретiнде қолданылғанын ескерте кеткен жөн. Кiмнiң
беилеушiсi күштi екенi жөнiнде византия және парсы көпестерiнiң айтысуы
туралы кузьма Индикопловтың VI ғасырдың орта шенiне жататын әнгiмесi мәлiм.
Персия саудагерi тек күмiс көрсете алған кезде, византиялық бүкiл әлемге
таралған алтын теңге көрсетiп жеңiп шыққан ! Бiз бүл деректен Тараз
қаласындағы Сауданың дамығандығымен қатар, жоғарғы мәдениеттiң дамығандығын
байқаймыз. Дегенмен, XV ғасырда Талас өңiрде Татар Маңғол шапқыншылығының
әсерiнен Тараз және сол өңiрдегi бiраз қалалар қирағанмен өз өмiр сүрулерiн
тоқтатқан жоқ. Бiрақ отырықшы шаруашылықтың гүлденген мәдениетi бiр қатар
тоқырап қалды. X-XV ғ.ғ. Тараз және Талас өңiрiнiң қалаларынан табылған
архиалогиялық материалдар: – әсем бояалған, өрнегiнiң ерекшелiгiмен
дараланатын ыдыстар - Хорезмдегi XII-XIII ғасырдың басы және Тараздың
Оңтүстiк шығыс аймағындағы (XII-XIV.ғ.ғ.) ыдыстарға өте ұқсас.Қ Бұл, да
Тараз және Талас өңiрiндегi қалаларының Орта Азия қалаларымен алыс-берiстiң
тығыз байланыста болуымен қатар, саяси мәдениеттiң жеңiлдегенiн көрсеттедi.
Мiне Тараздың- 2000 жылдағы қарсаңында айтарымыз. Тараз қаласының орнының
әлi зертегенiмен зертелгенi көп, әлде де жер қойнауында тарих қатпарларының
не бiр құпия сырлары жатыр. Оның бiр дәлелi. Жақында ғана Қарахан
мавзолейiнiң маңындағы су құбырларын қазып жатқандағы табылған тарихи
ескерткiштер. Сондықтан алдағы уақтта бiздiң археолгтарымыздың Тараз қаласы
үшiн атқаратын жұмыстары ұшаң теңiз.
АЙША БИБІ
Тараздың 2000 жылдық мерейтойы қарсаңында М. Х. Дулати атындағы
мемлекеттік университетте Қазақстандағы ең ежелгі қала тарихына қатысты
мәселелер жөнінде республикалық конференция өткізілді. Мұнда еліміздегі ең
байырғы кентіміздің, қазақ халқының сан ғасырлық өткен жолына байланысты
тарихи зерттеулер ортаға салынды. Осы үлкен жиында Тараз тарихына қатысты
әлі де шешуін толық таппай келе жатқан кейбір мәселелер төңірегінде біз де
өз ойымызды ортаға салған едік. Солардың бірі Айша бибі туралы.
Тараз қаласының оңтүстік жағында – 20 шақты шақырым жерде Аса
өзенінің жағасындағы Айша бибі ауылында өткен-кеткен талай жолаушы, әсіресе
зерттеушілер, жаңа үйленген жастар ат бастарын арнайы бұратын екі ғимарат
тұр. Олардың бірі – Айша бибіге, екіншісі – Бабажы қатынға орнатылған
ескерткіштер. Үлкен археолог Н. Бернштамның өткен жүзжылдықтың 30-40
жылдардағы зерттеулері негізінде бұл көне ғимараттар ХІ-ХІІ ғасырларда
салынған деп жазылған. Археологтар мұнда ескерткіштердің салынған жылын дәл
атап көрсетпесе де құрылыс ерекшеліктеріне байланысты жалпы мерзімін
негізінен дұрыс топшылайды. Әйтсе де ежелгі тарихымызды зерделегісі келген
әрбір адам бұл ғимараттар кімдерге, қашан салынғанын, оларды кімдер
салғанын білгісі келетіндігі табиғи нәрсе. Біз де журналист, яғни әрбір
жазатын тақырыбын зерттейтін қаламгер ретінде ұзақ жылдардан бері түрлі
тарихи әдебиеттерді, Ташкент, Алматы қалаларындағы мұрахат
деректерін іздестіріп, біраз белгісіз жайлардың бетін ашқандай болдық.
1964 жылғы желтоқсанның 6-14 күндері сол кездегі облыс
басшыларының жұмсауымен Ташкенттегі Өзбекстан республикалық орталық
архивінен Туркестанские ведомсти газетінен Айша бибі туралы алғашқы
мәліметтерді кездестіргенбіз. Рас, Айша бибі туралы алғашқы аңызды ақкөлдік
Жұмабек қожа Сейдалыұлынан естіген болатынбыз. Арабша, парсыша, көне
түрікше үлкен сауаты бар бұл кісі Айша бибінің әкесі Зеңгі баба деген шейх
екендігін айтқан еді. Ал, қалың жұртшылық білетін аңыз бойынша Айшаны сол
әкесінің тілін алмай, Таразға – ғашығы Қараханға аттанғаны үшін Зеңгі баба
теріс батасын беріпті-мыс. Содан су жағасында қызды жылан шағып өлтіріпті-
мыс. Бұл – аңыз. Ал, ақиқат қандай?
Ташкент архивінде бір кездегі Әулиеата қаласын билеген қалабасы
(городской и уездной начальник) Василий Андреевич Калаур Түркістан
өлкесінің әуесқой археологтары үйірмесінде жасаған баяндамасында Айша бибі
ескерткіші туралы біраз деректер келтірген екен. Тіпті мазардың
маңдайшасына арабша жазылған бірқатар жазулардың көшірмелері де Ташкент
архивінде әлі күнге дейін тұр. Сол қалабасы Калаурдың Шымкент және Әулиеата
ояздарының Әулиеата-Қарахан туралы жазылған кітаптарды оқыған молдаларынан
жинастырған деректері де сақтаулы. Қарахандар шежіресі туралы араб әріпімен
жазылған деректердің әуелі фотокөшірмесін, кейін ксерокспен түсірілген
көшірмесін алған едік. Олар қолымызда бар. Қазіргі әріппен көне түркі
тілінен қазақша түсірткен данасын облыстық мұражайдың сол кездегі директоры
Әжібай Әпсеметовке тапсырған болатынбыз. Ол кісі марқұм болып кетті де,
толық аудармасы қолымызда сақталмағанымен, жалпы нобайын білдіретін шала-
шарпы аудармасын малданып жүрген жайымыз бар.
Ең бастысы – Ташкент мұрахатындағы Туркестанские ведомости
газетінің 1900 жылғы №97 және 1904 жылғы №37 сандарында Әбубәкір Диваев
Айша бибінің әкесі Сүлеймен Бақырғани, яғни Хаким ата және асырап алған
әкесі Зеңгі бабаның тегі туралы деректер жариялапты. Сондай-ақ Ташкент
түбінде Зеңгі бабаның мазары, Айша бибінің анасы Әнбар бибінің және әжесі
Ұлықпатшаның басына тұрғызылған қабырлар жақсы сақталған. Зеңгі арабшадан
аударғанда қара түсті, европалықтар мен американдықтар айтатындай негр
деген мағынаны білдіреді. Оның өзінің азан шақырып қойған аты – Айқожа.
Әкесінің аты – Тәжіқожа... Зеңгі бабаның алтыншы атасы атақты Қожа Ахмет
Яссауи сопының ұстазы Арыстан баб екен. Өзбекстандық зерттеушілер бұл
шежірені Пәкстандағы Лахор қаласынан алыпты. Өзбекстанның көп томдық
энциклопедиясының 4-томында Зеңгі атаның өлген жылы 1258 жылы екендігі анық
жазылған. Бірақ туған жылы белгісіз.
Зеңгі бабаның зәулім биік мазары Ташкент қаласынан 25-30
километрдей жерде оңтүстікке, Самарқанға қарай апаратын жол бойында. Бұл
атырап қазір Зеңгі ата ауданы деп аталады. Байқайсыздар ма, қазақтар
сиыршылардың пірі Зеңгіні баба десе, өзбек ағайындар ата дейді, мұның
өзі оның жас шамасы кемінде сексеннен асқан-ау деп болжалдауға мүмкіндік
береді. Өзбекстан энциклопедиясында сол сияқты Зеңгі атаның басына
көтерілген күмбездің әр қырынан түсірілген суреттері, оюлы кірпіштерінің
кескіндері берілген. Зеңгі ата мазарының ішіне еніп, бір кезде оның қолына
ұстаған аса таяғын көрдік. Сол сияқты Самарканның көк тасымен көмкерілген
Әнбар бибінің – яғни Айша бибі анасының қабіріне де зиярат еттік, әжесі
Ұлықпатшаның (өзбекше – Улугподшо) қабірі де Әнбар бибінің зиратына ұқсайды
екен. Амал не, Қазақ Совет Энциклопедиясында Зеңгі баба туралы дәл деректер
жоқ. Есесіне ұлы Шоқан Уәлиханов 1858 жылы қазанның 25 күні І Қашқар
күнделігінде В Ташкенте – могила Зенги-ата... Анбар-ана – жена Зенги,
вдова учителя Зенги Хаким-ата, Эрхуббу, сын ее от первого брака, Али-Аскар
– от второго. Акбар-ана носила обед, когда муж пас коров... – деп жазыпты.
(Собрание сочинений, т.3, 50-51 бб. А., 1985)
Қазақтардың да, өзбектердің де арасында Әнбар бибінің алғашқы жұбайы
Сүлеймен Бақырғани сопы өлген соң оның шәкірті әрі жақын туысы да болуы
керек Айқожа шейхқа қалай ерге шыққаны туралы да аңыз бар. Сүлеймен
Бақырғани – Қожа Ахмет Яссауи сопының атақты шәкірттерінің бірі. Ол
Өзбекстандағы Бақырған қыстағында туғандықтан Бақырғани, яғни бақырғандық
деп аталып кеткен. Сүлеймен өте тапқыр да, ақын да, іскер де шәкірті
болғандықтан Қожа Ахметке сүйікті екен. Сүлеймен Бақырғанидың Ақыр заман
кітабы, Иса пайғамбардың анасы туралы Бибі Мариям дастаны көне түркі
шағатай тілінде 1848, 1898 жылдары Қазан қаласында жарияланған екен. Өзбек
тілінде бұл кітап 1991 жылы Ташкент қаласында жарық көріпті. Сүлеймен
Бақырғанидың өмірі туралы деректерден оның туған жылы беймағлұм болғанымен,
опат болған жылы 1186 екендігін білуге болады. Олай болса, Сүлеймен сопы
мен Әнбар бибінің артында қалған қызы Айша ең бері дегенде 1185 жылы өмірге
келген болып шығады.
Сүлеймен өмірден өтер алдында үйіне кіріп-шығып жүрген Зеңгі бабаға қарап,
жұбайы Әнбар бибінің алдында күліпті деседі аңыз. Сонда Әнбар бибі: Сопы,
Жылағанды сұрама, күлгенді сұра деген, – депті жұбайына. Сонда
көріпкелдігі де бар Сүлеймен: Мен өлген соң сені осы шәкіртім айттырады.
Түсі қара деп тимей жүрме, сенің қадіріңді біледі, – деп уағыз
өсиетін айтып, көзін мәңгілікке жұм ады.
Жесір қалған уыздай аппақ сүлу жесір келіншек уақыт өте келе өзін
қайта-қайта айттырған Зеңгі – Айқожа шейхқа ерге шығып, одан жалғыз ұл
тапқан екен. Мен бұл деректі 2000 жылы наурыз айында Еңірекей соғысы болған
жерді көру, сұрастыру үшін Аякөз қаласына барғанда 84 жасар Ғабылахмет қожа
Шекеров деген кісіден естідім. Бұл қария Аякөз өзені жағасында қазақтарға
қарсы жоңғарлар тұңғыш рет 1718 жылы зеңбіректер қолданып, ата-бабаларымыз
қирай жеңіліп, еңіреуіне байланысты Еңірекей атанған таудың етегінде 1916
жылы өмірге келген. Ғұлама қожа тұқымы болғаны үшін ғана большевиктерден
қуғын-сүргін көргендіктен отызыншы жылдары Қытай асып, 1956 жылы ғана туған
жеріне оралған. Өзінің оқыған-тоқығанын бір қалың кітап етіп шығарыпты. Сол
кітаптың бірі – Тараз қаласында тұратын қызында сақтаулы. Кезінде
облысымыздың орталығындағы мәдени-ағарту училищесінде кітапхана ісінен
дәріс берген жоғары білімді осы маманның қолындағы кітапта Айшаның анасы
бір, әкесі бөлек ағасы не інісі Ғабдімәлік туралы да жазылған. Алайда, одан
тұқым қалған-қалмағандығы белгісіз. Жоғарыда аталғанындай, Ш. Уәлихановта
Айшаның ағасы Ерхұббу да, інісі – Әлиасқар. Анасынан – үшеу, туған әкеден
екеу Айшаның Қарахан әулетінің біріне ерге шыққандығы оның бибі деген
қосымша атауынан анық байқалады. Түркі халқында хан әйелін ертеректе –
қатын, кейініректе – ханым, қызын – ханша, би мен бай әйелін –
бәйбіше (байбише), қызын – бикеш, бике десе, қожа қыздары ерге
шыққанда оларды тек бибі деп атағандығы белгілі.
Сонда Айша Қарахан әулетінің ішінде Тараз төңірегін, сол қаланың өзін
билеген қандай ханға ерге шығуы мүмкін?.. Айтпақшы, Айша деген сөздің
мағынасы арабшадан аударғанда өмірге құштар, іңкәр деген мағынаны
білдіреді. Айша – Мұхаммед пайғамбардың хижра алдында, яғни дінсіздер
тыныштық бермегендіктен Меккеден Мәдина қаласына қаша қоныс аударар алдында
– 622 жылдан сәл бұрын алғашқы жұбайы Хадиша өлгенде тұл қалған соң өзінің
досы Әбубәкір Сыздықтың айттырып алған қызы.
Міне, сол кейінгі Айша 1185 жылы өмірге келген болса, ол бойжеткен кезде
Тараз қаласын билеген Қарахан әулетінің кезекті өкілі түркіше лақабы –
Арыстан, мұсылманша Мұхаммед аталған хан еді. Бұл Қарахан Мұхаммед 1212
жылы Тараз қаласынан қуылып, Қашқарды паналағанда сол жерде бақталастарының
қолынан қаза тапқандығын атақты академик В. В. Бартольд жазған болатын.
Қарахан Мұхаммедті Тараздан әуелі қуалаған қара қытай гурханы Чулуку мен
найман ханы Күшлік болса, кейін біржолата бездіріп жіберген қорезмшах
Мұхаммед еді. Отқа табынатын көп құдайшыл Чулуку гурханның әуелі қызын
алып, артынан өзінің басын алып, Тараз өлкесін де билей бастаған найман
ханы Күшліктің соңына түскен моңғол Шыңғыс хан
ақырында оның түбіне жеткендігі мәл ім.
Біздіңше, Айша бибі Қарахан Мұхаммедке ол қаза табардан әлдеқайда
бұрын ерге шыққаны күмән туғызбайды. Өйткені, Айша бибі ескерткішін
Мұхаммед тұрғызды деп батыл айтуға негіз болатын бір жәй бар. Қазақстанның
сәулетші зерттеушілері В. Қадырбаевтың, Н. Бәсеновтың және басқалардың
мәліметтеріне қарағанда күмбездің маңдайшасында мазарды тұрғызған Мұхаммед
хан деген сөздер мұндаға дейін сақталған екен.
Айша бибі өмір сүрген дәуір Қарахан әулетінің, оларға бағынышты ата-
бабаларымыздың әуелі дінсіз қара қытайларға, одан кейін діндес хорезмшах
Мұхаммедке, артынша әуелі христиан дінінде болғанмен көп ұзамай қара қытай
гурханының қызына үйленген соң будда дініне көшкен найман Күшлік ханға
қарсы күрескен заманына тұстас келеді.
Енді Қарахан атауына тоқталған жөн болар. Көп жұрт Қараханды билеушінің аты
деп ұғады. Бұл – мүлдем қате түсінік. Қарахан лауазымы көне түркі заманында
ұлы хан деген мағынада қолданылған. Мәселен, қара халық деген сөз көп
халық, ұлы халық деген мағынаны білдіреді. Ал сол ұлы ханға бағынатын
хандарды илек хандар деп атаған. Қарахан әулеті – қараханидтер деген
атауды көне грек дәстүріне сәйкес орыстың шығыстанушысы, Шоқан Уәлиханов
шығармашылығын алғашқы зерттеушілердің бірі В. Григорьев ғылыми айналымға
енгізген болатын.
Осы орайда Тараз қаласының қақ ортасындағы мазардағы Әулиеата атанған
Қарахан кім? деген сауал өзінен-өзі туындайтындығы сөзсіз. Ғалымдар бұл
мәселеге де жауап беріп отыр. Австрия ғалымы О. Прицак Мусульманские
династии деген кітабында 1059-шы жылға дейін Таразды билеген қарахан Ша-
Махмуд (Шах-Махмуд) екендігін нумизматикалық деректер арқылы дәлелдеп
көрсетсе, академик В. В. Бартольд сол Ша-Махмудтың қара қытайларға қарсы
талай қырғын соғыстарда қол бастап, талай жеңістерге жеткенін, бірде Талас
өзенімен тоғытылған қойдай ағып бара жатқан жау өліктерін көріп, жиреніп,
алтын тағын мүлдем тастағанын, сопылық жолға түсіп, жер астынан қылует үй
қазып алып өле-өлгенше Аллаға жалбарынып өткенін, сондықтан да Әулиеата
атанғанын жазған еді. Академик Әлкей Марғұлан да Шоқан және Манас деген
кітабында әулие атанған Қарахан туралы жазады.[1]
Академик В. В. Бартольд Қарахан әулеті түркілердің яғма
тайпасынан шыққандығын айтады. Мұны Қазақ Совет энциклопедиясының 12-ші
томындағы яғма деген сөзге берілген қысқаша мақаладан білуге болады.
Шындап келгенде, яғма деген сөз парсы тілінде көшпелі деген мағынаны
білдіреді. Сол Қазақ энциклопедиясында жазылғандай, яғмалардың, яғни,
көшпелілердің мұрагерлері қазіргі қазақ тайпасының құрамындағы
жалайырлар екен.
Қарахан әулетінің негізін салушы Сұлтан Сатук Бура хан бейіті
Қашқар қаласының іргесіндегі Артуш деген мекенде әлі күнге дейін жақсы
сақталған. Қашқарлық Махмұд ғұламаның үш томдық түрік сөздігінде Қарахан
әулетінің түп-тамыры Афрасиабтан – Алып Ер Тоңадан басталатындығы
көрсетілген. Ал, атақты парсы ақыны Фердаусидің Шахнама дастанындағы
Туран мемлекетінің, яғни түріктер мемлекетінің басшысы Афрасиаб есімі парсы
тілінде қорқынышты құбыжық дегенді білдіреді. Афрасиаб-Алып Ер Тоңға өз
ұрпағы алғашқы Қарахан Сұлтан Сатук Бура ханнан мың жарым жыл бұрын, яғни
қазіргі заманнан 2628 жыл бұрын парсы шахының қолынан опасыздықтан қаза
тапқаны тарихтан, сондай-ақ профессор Мекемтас Мырзахметов пен шығыстанушы
Ислам Жеменей зерттеулерінен тағы белгілі.
Астанадағы Л. Гумилев атындағы Евразиялық университеттегі қызмет
ететін зерттеуші ғалым Қойшықара Салғараұлының деректеріне қарағанда,
Қытайда Қарахандар әулеті туралы едәуір деректер сақталған. Қойшықара
Салғараұлы бұл деректерді Санат баспасынан кітап етіп шығарды да. Бір
айта кететін жай, Туран – Түркістанның ежелгі атауы. Мұны ұлы ақынымыз
Мағжан Жұмабайұлы да жырлағаны белгілі. Ал, Ир-ан деген түрікше Ер елі
деген мағынаны білдіреді екен. Иран деген атауды парсылар мемлекетіне
біздің ата-бабаларымыз тақса, біздің ата-бабаларымызды сол парсылар сақ,
яғни ит деп атаған, дейді Қойшықара Салғараұлы. Қазіргі қазақ тіліндегі
сақман деген сөз малды күзететін ит-адам дегенді білдіреді. Олай болса,
сақ, сақшы деген сөздердің түбінде сол парсыша ит деген мағына жатыр.
Орыстар дойтчтарды немістер (яғни немец – мақау) деген сөзі қазір құлаққа
сіңісті болып кеткендігі сонша, менмен паң германдықтар бұл атуды естігенде
бас шұлғып тыңдайды, тулай қоймайды.
Сонымен, Айша бибі – қазақ халқының, әлбетте, түркі халқының екі
жарым мың жылдан да ары тарихына терең бойлататын Қарахан әулетінің бір
ұрпағына ерге шыққан қасиетті анамыз. Өзінің асырап алған әкесі Зеңгі
бабаның сиыршы – падашалар пірі болғаны, Айшаның махаббат пірі, ғашықтардың
пірі саналатындығы тегін емес. Айтпақшы, Айша қатын деген атау ұлы
тарихшымыз Дулат Мұхаммед Хайдар мырзаның Тарих-и Рашиди кітабында да
кездеседі. Қазіргі Аса өзені бұдан бес ғасыр бұрын Айша қатын аталса керек.
Қатын демекші, бұл сөз, кейбіреулер жазып жүргеніндей, ешқандай парсы
сөзі емес, көне түркі атауы. ХІ ғасырда өмір сүрген қашқарлық ғұлама Махмуд
бабамыз өзінің түрік сөздігінде қатын деген атау Алып Ер Тоңаның
қыздарына байланысты айтылғандығын жазады. Айша бибі ескерткіші қасындағы
Бабажы қатын күмбезі де Қарахан әулетінен шыққан ақсүйек әйелге
тұрғызылғандығын осыдан да білуге болады. Ал Бабажы атауына келсек, бажы
деген сөз тіпті қазіргі түрік тілінде де тұңғыш қызға байланысты айтылады.
Ажа – көне түрікше билеуші деген сөз. Мәселен, Қой! дейтін қожа жоқ,
Әй! дейтін ажа жоқ деген қазақ мәтеліндегі ажа осы билеуші
мағынасында. Айтпақшы, қазіргі қырғыздар өз президентін ажа да деседі.
Біздер, қазақтар, Президентімізді Елбасы дегеніміз сияқты.
Қарахан әулеті қожалар арасында да бар. Олар Қожа Ахмет Яссауи
сияқты өздерін Мұхаммед пайғамбардың немере інісі әрі күйеу баласы хазірет
Әли халифаның Әнафия атты әйелінен туған ұлы Мұхаммед-Әнафиядан таратады.
Сірә, бұл арабтардың Түркістан өлкесіне 714-15
жылдары келуінен кейін қойылған-ау.
Айша бибінің тегі, туған, өлген жылдары, заманы туралы осындай
мәліметтерді ортаға сала отырып, оның мазары басындағы ХІ-ХІІ ғасыр деген
болжам мезгілді ХІІ ғасырдың соңы – ХІІІ ғасырдың басы деп дәлірек жазсақ
деген ұсыныс өзінен-өзі туындайды.
ТАРАЗ - ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТIНIҢ АЛТЫН БЕСIГI
Ежелгi Тараз - Ұлы Жiбек жолын жалғап жататын турақты дипломатикалық
және сауда-саттык қарым-қатынас жасалатың күре тамыры iспеттес.
Бұл байланыс көпiрiнiң маңызы дүниенiң екi бөлiгi арасындағы
материалдық ауыс-түйiспен ғана шектелiп қалмай, оның шеңберiнен алысқа
кетiп жатты. Ол алуан турлi мәдениеттер мен халықтарды бiр-бiрiмен
байланыстырып, сонау ежелгi заманнан берi идеялар алмасудың тұрақты да
маңызды факторы ретiнде қызмет етiп келдi.
Тараз - Қазақстанның ортағасырлық қалаларының iшiндегi ең
белгiлiсi, ең көнесi.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жiбек жолы бойындағы iрi қалаға айналды. Осы
кезден бастап ол кеңiнен мәлiм бола ды.
IX-X ғасырларда Тараз одан әрi өсе түстi. Оның дәл сауда жолы
бойында, егiншiлiкке қолайлы бай алқаптың ортасында, Талас Алатауындағы
күмiс кендерiне жақын жерде орналасуы экономикалық және мәдени өрге басуға
жәрдемдестi. Х ғасырда Әл-Максиди былай жазған: Тараз - бекiнiстi үлкен
қала, бау-бақшалы, халқы көп, айнала ормен қоршалған, төрт қақпасы және
рабады бар. Мәдина қақпасы алдынан өзен ағып жатады, ар жағында қаланың бiр
бөлiгi орналасқан, оған өтетiн жол бар. Ал, базардың нақ ортасындағы үлкен
мешiтi көрiнiп тұрады. Тараз қаласының орнын тұңғыш рет iрi ғалым Әлкей
Марғұлан француз ғалымдары А. Ромоди, Шааванье Де Грата, академик Бартольд
еңбектерiне сүйене отырып, көне екенiн дәлелейдi.
Жазба деректер бойынша Таразда 568 жылы Византияның емшiсi Земархтың түркi
қағаны Дизабулдың қабылдауында болуынан кейiн, бiр ғасырдан соң 630 жылы
Қытайдың монахы Сюань Цзянь-Июаньнан батысында (Долос) қаласы орналаскан,
қаланың аумағы 8-9шкм, онда әр елдiң саудагерлерi мен соғырлар тұрады,
деп жазды. Осы кезден бастап қаланың аты тек өз өлкесiнде ғана емес,
көршiлес мемлекеттерге белгiлi болды. Тараз қаласының IX - X ғасырлардағы
экономикасы мен мәдениетiнiң өркендеуiне негiзiнен ықпал еткен Талас
аңғарындағы бай егiншiлiк алқап пен Талас Алатауының маңындағы күмiс
өндiретiн кен орындарының дамуы болды.
Тараз - Түркеш, Қарлық онан кейiн Қараханид мемлекеттерiнiң орталығы болып,
өзiнiң бақыр ақшаларын шығарды. Ортағысырлық қалаға жүргiзiлген
археологиялық қазбадан табылған қыштан жасалған су құбырлары, сәулет
өнерiнiң дамығандығын дәлелейтiн құрылыс орындарының қалдықтары, тас
төселген көшелер мен тротуарлар және қолөнер шеберлерiнiң қолынан шыққан
көптеген бұйымдар, сөз жоқ, қаланың X - XII ғасырларда едәуiр гүлдене
өскендiгiнiң куәсi. Қалада керуен сарайлары, iрi қоғамдық ғимараттар,
қолөнершiлердiң шеберханасы, копестердiң дүкендерi мен көптеген қала
тұрғындарының қажетiн өтейтiн кiшiгiрiм сауда орындары болған.
Тараз қаласында мұсылман сәулет өнерiнiң iнжу-маржандары болып
саналатын Әулие ата - Қарахан (XI ғасыр) және Дәуiтбек (XIII ғасыр)
кесенелерiн айтуға болады. Тараз XIII ғасырдың аяғында моңғол империясының,
одан кейiн Темiр империясының маңызды орталығы болып қала бердi. Кейiнiрек
XVI ғасырда Жетiсуда Қазақ хандығы құрамына енген кезде де қала өз жалғасын
тауып кеттi. Қала 1856 жылы - Әулиеата деп аталды, 1936 жылы - Мирзоян аты
берiлдi, 1938 жылы жыр алыбы Жамбыл есiмiн иелендi. Ал 1997 жылы 8 қаңтарда
Қазақстан Республика Президентiнiң жарлығымен ежелгi аты қайтарылып, Тараз
аталды.
Тараз тарихы таусылмайтын тағлымға бай, тамыры тым тереңде жатқан көне
қала. Ол әсiресе X - XII ғасырларда зор даму, гүлдену дәуiрiн басынан
өткердi. Қарахан әулетi билеген тұста, ол осы бiр ертеғасырлық алпауыт
мемлекеттiң астанасы болған. Тап сол кезеңде Тараз, түрленiп, түлеп күллi
әлемнiң құрылымдық жүйесi, көше жолдары қала стилiндегi терең де бедерлi,
сән-сәулетке ие болды.
XII ғасырдың аяқ кезiнде бабамыз Қарахан дүниеден өткен кезде,
оның қабiрi басына сәулеттi күмбез ғимараты салынады. Ол келе-келе қала
тұрғындары мен қонақтарының бас иiп, мүнәжәт ететiн қасиеттi орынына
айналған. Сөйтiп, мазар Әулиеата аталып кетедi. Бiрақ, кейiн монғолдардың
жойқын шапқыншылығы кезiнде сол қасиеттi күмбез де, қала да тып-типыл болып
қиратылған едi. Кейiн жоңғарлардың ақтабан шұбырындысынан арылған, есiн
жиған қазақтар 1809 жылы кесененi қалпына келтiрдi. Мiне, сол ғимарат Айша-
бибi, Бабажа-қатын, Дәуiтбек (Шамансұр) ертеортағасырлық архитектуралық
ескерткiштер күнi бүгiнге дейiн сақталып келедi.
Айша бибi, Қарахан, Бабажа қатын, Тектұрмас сынды тарихи
жәдiгерлерiмен әлемдi сүйсiнткен көне Таразды, шығыстың ұлы жұлдызы
Фердауисидың жүрегiнен суырып алған, мына өлең жолдары тамсандырған
бұл көне, қасиеттi Тараз. Сергiтер жүрек жарасын, Мөп-мөлдiр
көздер қарасын Тараздан ғана табарсың деп оның табиғатына, тұрмыс
тiршiлiгiне, тарихы мен салт-дәстүрiне, топырағына сүйсiнген. Осынау
қасиеттi, шуақты Тараз қаласынан XI ғасырдың бiрiншi ширегiнде теңге
сарайы табылған.
Ортағасырлық қала тұрмысында түрлi қолөнер өндiрiсi: тоқыма,
шыны үрлеу, зергерлiк, ұсталық ағашты және сүйектi бедерлеп ою маңызды роль
атқарған. Бабаларымыздың бұдан 2000 ж. бұрын да қала салып, металл қорытып,
қыш ыдыстар ғана емес, құбырлар жасап су жүргiзгенiн, Тараз - Еуропа мен
Азияны жалғастырған Ұлы Жiбек жолының ең елеулi қаласы болып, бүкiл түркi
елiнiң экономикасы мен мәдениетiнiң дамуына зор үлес қосқан, әлемнiң бар
түпкiрiнен саудагерлер ағылған, таразы сияқты салмақ өлшеу құралы да, ойлап
табылған, Шейх Ахмет Тарази сияқты ғұлама ақын өмiр сүрген көне, мәдениетi
жоғары дамыған, рухани байлықтың дiңгегi. Қазба жұмыстары нәтижесiнде Тараз
тарихының әр түрлi дәуiрлерiндегi құрылыс комплекстерi мен жеке құрылыстары
ашылды. 200 м2 - дей жердi қазған кезде шаһристанның шығыс жақ бұрышынан
моншаның қалдығы табылды. Оның төбесi күмбезделiп жасалса керек. XI - XII
ғасырларда, қала экономикалық жағынан дамыған кезде салынғанын дәлелдейдi.
Осы жерден ұзындығы 12,8 м су құбыры табылды.
Таразда 11-12 ғасырларда өте қызық тәсiлмен салынған пеш
табылды. Оның пiшiнi күмбез тәрiздi, пеш сынап және жаңғыш заттар
сақтайтын, ұзын мойынды, бүйiрлi ыдыстарды күйдiруге арналған болу керек.
Пеш табылған жерден әр түрлi ас бұйымдарын тапқан. Тараздың орнын қазған
кезде, ақ күңгiрт, жасыл және қызғылт шыныдан жасалған дискiлер табылған.
Бұл дискiлердi үйдiң терезесiне орнату үшiн пайдаланған. Таразда әйелдерге
керектi әсемдiк бұйымдарын құюға арналған үш қалып табылды. Ұсақ түйек
бұйымдар жасау үшiн сүйекпен мүйiз кеңiнен пайдаланған. Бұғы мүйiзiнен
жасалған бұйымдар да Тараздан табылған. Металл бұйымдар - шырағдандар мен
оларды қоятын тұғырлар аса зор көркемдiкпен iстелген. Мiне, осы қазба
жұмыстары нәтижесiнде табылған заттар, өрнектелген бұйымдар, тарихи
ескерткiштер мәдениеттiң яғни рухани мәдениеттiң дамуына зор үлес қосты.
Қазақстанның ең көне қаласы Тараз Ұлы Жiбек жолының ең басты, елеулi
орталығы болды. Ұлы Жiбек жолында ғасырлар бойы бiздiң өлкемiздiң тарихы,
әлемдiк құрамдықтың, тiршiлiктiң күре тамырына айналып, өз заманында Жiбек
жолы бойындағы жетi жұртқа даңқы жайылған iрi сауда, қолөнер кәсiпшiлiгi
дамыған орталық болғанын бүкiл әлем, осыдан бiрер жыл бұрын Қытай елiнiң
ежелгi астанасы - Сиянь қаласында өткен Ұлы Жiбек жолына 2100 жыл толуы
құрметiне арнап өткiзген халықаралық конференцияда мойындап оны, мақұлдады.
Бұдан бiз олардың бiздiң қасиеттi қаламыздың тарихын тым терең
бiлетiндiгiне көз жеткiземiз.
Ұлы Жiбек жолы - адамзат тарихының дамуында бiздiң эрамызға
дейiн II ғ. Батыс пен Шығысты байланыстыратын, құрылық аралық жол ретiнде
қызмет еткен бiрегей тарихи ескерткiш. Бiздiң өлкемiз арқылы өтетiн басты
бағытының iшiнде - Оңтүстiк бағыт-сауда орталығының шоғарлары, ғылымның
дамуы мен, мемлекет аралық байланыстың күшеюi, олардың озық өркениетiнiң
мәдениетiн өзара бiрлесiп байытуға орасан септiгiн тигiздi. Оның көп
ғасырлық тарихы әлем мәдениетiнiң дамуына айтарлықтай үлес қосқан мұра
болып табылады және адам баласының бiрнеше мың жылдар бойы жасаған тарихи
мұралары қазiргi мәдениетiмiздiң тұғыры ретiнде
келешек ұрпаққа сақталынуы қажет.
20 жүз жылдықпен құрдас сияқты Тараз қаласының бүкiл әлем болып,
атап өтетiн мерейтойы туралы ЮНЕСКО 1999 жылы шешiм қабылдады.
Елiмiздегi ең көне қаласы, оның тарихы, мәдени ескерткiштерi сол күйiнде
сақталып сәулетi мен сәнi арта түссе шеккi болмас едi. Иә, қала қайта
жаңғыртуды күтедi. Сан қырлы сәулетi мен сәнi ескерткiштер ерекшелiктерiн
сақтай отырып, XХI ғ. лайық жаңа түрмен байыта, бiртұтас мемориалдық кешен
түзеу қаланың бас жоспарына алынған. Сұлу табиғаты мен, арықтарды сыңғырлап
аққан суымен, қонақжайлығымен баурап алатын Тараз өңiрi дүниежүзiлiк туризм
ағымынан шет қала алмайды. Қаланың келешегi зор, бүгiн де Тараз - ежелгi де
жаңа қалаға айналды. Рухани байлықты паш ету Тараз қаласының 2000 жылын
тойлаудың темiрқазығы болуы абзал. Сонда, ғана бiз мақсат биiгiнен
көрiнемiз. Тараздың және осы өлкенiң бай тарихын, табиғатын, жерiн ұтымды
көрсете бiлсек, көне ұлттар қатарына, оның қазақ мәдениетiнiң, қазақ
өркениетiнiң дамуына қосқан үлесiн, тигiзген жетiстiктерiн әлемге паш
етемiз. Ал, ендеше iске сәт Ежелгi, Тараз- қазақ мәдениетiнiң алтын
бесiгi.
КӨНЕ ТАРАЗ ЖЕРI ТУРАЛЫ ЕРТЕ КЕЗДЕГI
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ МАҒЛҰМАТТАР
Қазақстанның территориясы мен табиғаты жағдайындағы географиялық
деректердiң тамыры ықылым замандардың терең түкпiрiнде жатыр. Қола
дәуiрiнде Қазақстан ежелгi заманғы металлургияның басты орталықтарының
бiрiне айналған. Кендi Алтайда ежелгi заманда темiр рудасы шығарыла
бастаған. Темiр рудасы қазылған кенiштердiң ең белгiлерi мыналар:
Арғанақты, Ақсораң, Ақшағыл, Темiржол, Саяқ және т.б.
Қазақ жерiнде бiрте-бiрте сақ тайпаларының iрi одақтары пайда бола
бастайды. Мал жайылымдарын өзгертiп отыруға тура келедi. Сондықтан
өзендердiң (Талас, Шу) алқаптары ғана емес, сонымен бiрге шөлейт жерлердi,
Қаратау жоталарымен да игеру қолға алынады.
Бiздiң заманымызға дейiнгi V ғасырдың 40-жылдарының аяғында 30 жылдығының
басында жазылған Геродат салған жер пiшiнi атты картада жер-су
атауларымен қоса Талас, Шу өзендерi бейнеленген.
Ал ендi Птоломейдiң ”география бойынша нұсқауында” жер туралы қолда бар
географиялық мағлұматтардың бәрi жинақталып, жүйеге келтiрiлген. Мұнда
“Скиф де Имаус” территориясы бейнеленген. Карта градустарға бөлiнiп, тiк
корнус жасалған. Онда Талас қаласы шамамен Солтүстiк ендiктiң 49-600
аралығында орналасқан. Мұның өзi солтүстiк ендiктiң 410 мен 550 30
көрсететiн осы заманға картаға деңгейлес келедi.
Бiздiң заманымыздың III ғасырында Қытай саяхатшысы Сюань-Цзан картасында
Азия туралы географиялық мағлұматтар келтiрiлген. Саяхатшы онда тек өзi
болған елдердiң табиғат жағдайларын ғана емес, сонымен бiрге алуан түрлi
халықтардың әдет-ғұрып, өмiр салты жайында жазған.
Саяхатшының Таң әулетiнiң тарихында атты еңбегiнде қалалар атаулары
келтiрiлген. Онда Талас өзенiнiң жоғары сағасына орналасқан Суяб қаласы
(Талас) аса маңызды сауда-саттық орны болғанын атап көрсетедi Сюань-Цзанның
баяндауынша, Талас қаласы iрi сауда орталығна айналып, онда көптеген
елдердiң көпестерi жиналған. Қаланың аумағы 8-9 ли (4-4,5 шақырым) болған.
Сонымен бiрге саяхатшы мың қайнарды да (Мыңбұлақ) сипаттап жазған. Онда
ол Шу өзенiнiң батысына 400 ли, ал Талас өзiнiнiң шығысына қарай 140-150 ли
қашықтықта деп көрсеткен.
Ежелгi замандағы Тараз жерi туралы зерттеушiлердiң кейбiр мағлұматтары,
мiне осындай.
Ал ендi VII ғасырдан бастап көне Тараз туралы арабтар мынадай
географиялық деректер қалдырған Араб географы Ибн Хордадбехтiң Саяхаттар
мен мемлекеттер кiтабы еңбегiнде жердiң пiшiнiн суреттеуден басталады да,
содан кейiн саяхаттар жайында баяндалады.
Ол Талас алқабын көшiп-қонуға қолайлы жылы аймақ ретiнде атап көрсетедi.
Испиджаб (Сайрам) қаласынан Тараз (Талас) қаласына дейiнгi жолды егжей-
тегжейлi суреттейдi. Мысал ретiнде оның Тараз қаласын қалай бейнелеп
жазғанын келтiрейiк. Тараз бау-бақшысы көп, даңқы шыққан, бекiнiсi күштi
шаhар. Оның үйлерi үйме-жүйме тығыз салынған, төрт дарбазасы бар, жағалай
ор қазылған, шаhар маңында халқы көп елдi мекен қоныс тепкен, шаhар
дарбазасының түбiнен үлкен өзен ағып жатыр, шаhардың бiр бөлiгi өзеннiң
арғы бетiне орналасқан, өзен үстiнен жол өтедi, мешiт хан базардың
ортасына салынған деп көрсетедi.
ХVI ғасырдағы тарихшы Мухамед Хайдар Дулатидiң Тарихи Рашиди
атты еңбегiнде Қазақстанның оңтүстiк өңiрiнiң климаты мен су жүйесi
туралы мағлұматтар берiлген.
Тарихшы сұрастырып бiлген мағлұматтарына сүйенiп жазған
географиялық атауларда дұрыс тұжырымдаған. Махмуд Қашиғаридың (ХV ғасыр)
Девану луғатит – турк (Түрiк лексикасының жинағы) атты еңбегi
географиялық тұрғыдан алғанда өте маңызды. Аталмыш еңбекте тарихи география
жөнiнде маңызды мағлұматтар бар. Бұл кiтапта толық жатқан мемлекеттердiң,
қалалардың, таулардың, көлдермен өзендердiң атаулары
ұшырасады. Солардың бiрi Талас өзен нiң аты.
Чан-Чунь Шу мен Талас өзендерiнiң аралығын мекендеушiлер егiншiлiкпен қоса
жiбек өсiрумен және шарап жасаумен де айналысқанын мәлiмдейдi Талас өзенi
солтүстiк батысқа қарай ағады, терең әрi арнасы кең деп жазады.
Демек Тараз территориясын географиялық тұрғыдан танып-бiлу, алғашқы
мағлұматтарды жинактау Қытай, араб саяхатшыларының географиялық мәлiметтерi
болды. Олардың көбi географиялық табиғат ерекшелiктерiнен гөрi жер аттарын,
қалалардың, өзендердiң, көлдердiң, таулардың және басқалардың атауларын
келтiруден әрi аспады.
Осы деректердi зерттей отырып, бiз Тараз тарихының географиялық
зерттеулерiн әлiде жинастырудамыз.
ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚОСТӨБЕ ҚАЛАСЫ
Қостөбе қаласы Жамбыл қаласының оңтүстiгiнде 15 шақырым жерде Сарыкемер
ауылының шығысында орналасқан. Ол өңiрдiң ең iрi қаласы. Шежiрелер бойынша
Талас өңiрiнiң ортағасырлық қаласы Жамұқатты Х ғасыр тарихшысы Нершахидың
айтуы бойынша; ҮIғасырда Бұхарадан келген келiмсектер салған және басшысы
Жамұқтың атымен атаған. Ал-Макдиси еңбектерiнде Жамұқат үлкен қала.
Айналасында қабырға Мешiтi бар, рабадында базарлары бар деп сипатта лады.
Өз кезiнде В.В. Бартольд Жамуқатты зерттеушiлер айтқандай
Сырдарияда емес, Талас аңғарында жатқанын дәлелдеген. Алайда қаланы нақты
бiр есерткiшпен сәйкестеу мәселесi әлi күнге пiкiр таласты болып келедi.
Мысалы, А.Н. Бернштамның үйғаруы бойынша Жамұқатқа Жамбыл қаласынан
оңтүстiгiнде орналасқан Майтөбе немесе Бесағаш қала қалдықтары сәйкес
келдi. Алайда бұл ескерткiштер, қазiр айқындалғандай, көлемдерi жағынан
Жамұқаттың сипаттамаларына дәл келмейдi. Қостөбе жобасы Жамұқатқа барлық
белгiлерiмен сәйкес келедi. Оның орталық бөлiгi екi қатар қамалмен
қоршалған, өлшемi 420 - 450 м төртбұрыш. Сыртқы қамалдың биiктiгi 3,5 м
iшкiсi 5 м. Қабырғалардың бұрыштары мен қамал бойында дөңгелек мұнаралар
орналасқан. Қалаға кiретiн төрт қақпаның орны, қамалдың әрбiр жағының
ортасында байқалады.
Iшкi қамал батыс қабырғаның ортасына таман орналасқан. Қазiргi кезде ол
үстi тегiс болып келген шошайған төбе. Төбенiң түп кенересiнiң өлшемдерi
70х80 м. Төбесiнiң аумағы 30-40 м, биiктiгi 12-15 м. Шахристан iшкi қамалға
жанасып, қаланың барлық оңтүстiк-батыс бұрышын алып жатыр. Оның
өлшемi 150х150 м.
Солтүстiк жағында қамалдың сыртында қала зираты орналасқан.
Бiрiншi зират дуалдың солтүстiк бөлiгiмен жанасқан. Жобасында төртбұрыш
өлшемдерi 50х50 м. төбе. Оның ең биiк, солтүстiк-батыс бөлiгi 5 км-ге дейiн
көтерiңкi. Екiншi зират қаланың солтүстiк-батыс бұрышынан солтүстiкке қарай
100 м жерде орналасқан. Шахристаннан 200 м терiскейде күмбез тәрiздес
диаметрi 80 м, биiктiгi 15 м төбе орналасқан. Бұл зороастризм ғибадатханасы
болса керек. Шу өңiрiндегi Қызылөзен қалашығында осыған
ұқсас төбеден от храмы ашылды.
Ауыл шаруашылық аймағы 3-5 шақырым жердi қамтиды. Бөлек-бөлек
төбешiктер бұрынғы жеке үйлер мен саяжайлар қалдықтары.
Қостөбе жобасы Ақбешiм және Қызылөзен қала қалдықтарына ұқсас. Оларда да
шахристан, рабад, iшкi қамал, от храмы, зират бар.2
Iшкi қамалдағы зерттеулерден ҮI-ҮII ғғ. кезiндегi сәулет құрылысы ашылды.
Ең жоғарғы құрылыс қабаты қатты бұзылған өйткенi ол ХIII ғасыр аяғында
мұсылман зиратына айналған. Үстiнгi қабаттан табылған тиындар мен қыш
бұйымдар оның ХIII ғ. басына дейiн өмiр сүргенiн дәлелдейдi.
Ең төменгi қабат ҮI-ҮIII ғғ. салынған. Ол айналма дәлiздерi, тұрғын
бөлмелерi мен шаруашылық жайлары бар қамал-сарай болған. Құрылысына
тұтас кесек пен шикi кiрпiш қолданы лған.
Одан кейiн IХ-Х ғғ. ғимарат жоспары едәуiр өзгерiстерге ұшыраған. Айналма
дәлiздерi көбiнесе шаруашылық қажеттерiне қолданылатын жеке-жеке бөлмелерге
бөлiнген. Бөлмелер дәлiз арқылы тұрғын, салтанат және дiни
қызмет атқаратын бөлмелермен байлан ыста болған.
Жоғарғы қабаттан 0,5 м төменнен сарай-қорған құрылысы ашылды. Ол
өлшемдерi : 0,45х0,25х0,8 м кiрпiштен және өлшемi: 0,7х0,6 м тұтас
кесектерден қаланған.
6-бөлме. Жобасында тiкбұрышты, өлшемi 7х5 м. Шығыс және батыс
қабырғаларына жағалай енi 1 м, биiктiгi 0,5 м тапша салынған. Батыс
жағындағы тапша бүкiл қабырғаның бойымен созылып жатыр, шығыс
жағындағысының ортасында қуысы бар.
Солтүстiк қабырғасына тақалып дөңгелек тапша салынған. Оның
диаметрi 3 м, биiктiгi 0,54 м. Тапшаға үш жағынан баспалдақтар жасалған.
Тапша ортасында диаметрi 1,4 м ошақ орналасқан.
Оңтүстiк қабырғасында енi 1 м, биiктiгi 1,3 м және тереңдiгi 0,35 м қуыс-
ойық жасалған. Еден деңгейiнен ол 0,38 м көтерiлген. Екi жағын жиектеп әр
түрлi ою-өрнектермен көмкерген. Бөлменiң оңтүстiк-шығыс бұрышында көршi
бөлмеге кiретiн есiк орналасқан. Босағаның жоғарғы жағы ою-өрнекпен
безендiрiлген. Бөлме iшi неше түрлi саз қабырғаға ойылып жасалған ойма-
өрнектермен әшекейленген. Олар жерге ысырылып түсiп, сынып, қатты
бөлшектенген күйде жатыр. Ойма өрнек қалыңдығы 7 см сылақ
қабатына жасалған.
Бөлме отқа табынумен байланысты дiни қызмет атқаратын
ғибадатхана болған. Бөлменiң қабырғасынан, еденiнен табылған ойма-оюларға
сипаттама берейiк. Олар бөлме iшiнде тiр мағналық ғұрыпты бейнелейтiн
өрнектер тiзбегiнен құрылған. Әсемдiк пен көркемдiктiң жиынтығы болған
оюлар қала мәдениетi мен сәулет өнерiнiң жемiсi. Оюлардың құрылымы бойынша
олардың қандай үлгi ұсынып отырғанын анықтауға болады. Мысалы, бiрнеше
дөңгелек болған: үлкен, орта, кiшi оюлар "iнжу әшекей" өзара ұқсас келген,
бiрақ өлшемдерi жағынан әртүрлi. Бұндай оюлар үлгiсi Орта Азия қалаларында
кездеседi.
Көркемдеуде аса көп кездесетiн өрнектiң бiрi - жүзiм, жүзiм жапырақтары.
Өте үлкен ойма-оюы бар қабырға-тақта сақталған. Ол бiр-бiрiне қатар-қатар
орналасқан екi түрлi -бiреуi геометриялық, екiншiсi өсiмдiк салынған
суреттер жиынтығы. Кiшкене дөңгелек бүлдiргендерден тұратын тығыз жүзiм
шоғы және тiс-тiс жапырақ бiр-бiрiнен бөлек жатыр, оларды қосып тұрған
бөлiктер сақталмаған. Бiрақ жапырақты жүзiм жемiсiне байланыстыру
мүмкiндiгiн көрсететiн, жүзiм сабағының тұтас сақталған бөлiгi бар.
Бұралған тармақтарға бiр тәртiппен, ең алдымен жүзiм шоғы, сонан соң
жапырақ бекiтiлген. Бөлшектердiң көбiнде жүзiм жемiсi мен сабағы, жапырағы
бейнеленген. Мұндай бейнелеу өнерi Тәжiкстанның ежелгi
қалаларында кездеседi.
Қостөбеден табылған ою мәнерi жағынан Орта Азиялық қалалары
Афрасиб, Варахша және шығыстың Самара және Фустат сияқты мәдени
орталықтарының қазбаларынан алынған оймаларға ұқсас. Олар IХ-Х ғғ.
даталанған.
18-бөлменiң үстiн жапқан шатыр құландысы өте жақсы сақталған. Ол
өртенген. Мәдени қабаттан дөңгелек бел ағаштар табылды. Еденнiң үстiне бел
ағаштар бiр уақытта құлаған, олардың саны бесеу. Олардың диаметрi 19-
25 см аралығында.
Едендi бойлай кесу кезiнде жерден күйiп құлаған шатырдың қабаты
ашылды. Қабаттың енi шамамен 8-9 см. Құлаған шатырда диаметрi 6-7 см ойық
сақталған. Бұл ойықтардың барлығы өз уақытында жiңiшке осындай жуандықтағы
бел ағашпен толып тұрған. Қамыс қабаттары сақталған. Бiрiншi және екiншi
бел ағаштар арасында, еденде қалың қамыс қабаты жатыр.
Қостөбе қаласы Жiбек жолы бойында жатыр. Қостөбе қазiргi кезде кең көлемде
зерттелген қала. Талас өңiрiне келген соғдылар жергiлiктi тұрғындармен
бiрге араласып түрiк соғды мәдениетiн қалыптастырған. Iшкi қала соғыс
кезiнде қираған. Қазбадан алынған бұйымдар оның ҮI-Х ғғ.
басына дейiн өмiр сүргенiн дәлелдей дi.
Ою - өрнек сәулет өнерiнiң дамығанын көрсетедi. Өсiмдiк пен
геометриялық ою-өрнкетiң дамуы Ислам дiнiнiң ықпалы болса керек. Қостөбе
қаласы саяси және экономикалық жағынан Тараз қаласына тәуелдi болды.
Қаланың дамуына сауда мен қолөнер зор ықпал жасады. Қостөбе қаласы ҮI-ҮIII
ғғ. Талас өңiрiндегi мәдениетi дамыған қала болған.
ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТАРАЗДЫҢ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЛА ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz