ХV және ХVІ ғасырдың І жартысындағы қазақ хандығы
І . тарау ХҮ және ХҮІ ғасырдың І жартысындағы қазақ хандығы.
1. 1. Қазақ хандығының құрылуы.
1. 2. ХҮ және ХҮІ ғасырдың І жартысындағы қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы.
ІІ . тарау ХVІ ғасырдың ІІ жартысндағы ХVІІ ғасырдағы қазақ хандығы.
2. 1. Саяси және әлеуметтік жағдайы.
Жеті жарғы
2. 2. Шаруашылық жағдайы және мәдениеті
ҚОРЫТЫНДЫ
1. 1. Қазақ хандығының құрылуы.
1. 2. ХҮ және ХҮІ ғасырдың І жартысындағы қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы.
ІІ . тарау ХVІ ғасырдың ІІ жартысндағы ХVІІ ғасырдағы қазақ хандығы.
2. 1. Саяси және әлеуметтік жағдайы.
Жеті жарғы
2. 2. Шаруашылық жағдайы және мәдениеті
ҚОРЫТЫНДЫ
Тақырыптың маңыздылығы мен міндеті; Бұл күндері егеменді ел атанып, өзге жұртпен тең болып, ата бабаларының ертеден бергі арман - тілегі іске асқан, қалыптасқан елдік тәстүрі, қабылданған Ата заңы бар, дербес тәуелсіз ұлттық мемлекет құрып мекен-тұрақ, құтты қоныс болған Ұлы даланы сөз еткенде қазіргі Қазақстан оны тегіс қамтып, түгел алып жатыр екен деп ойлауға болмайды.
Сайып келгенде, егер осы Ұлы даланың айдыны асқар теңіз ретінде көз алдымызға елестетер болсақ, теңіздің қайнар бастауы, оның ішінде қазақ халқы екендігін ұмытпаған жөн.
Қазақстанның кезінде осы Ұлы даланың елеулі қаусыра құшақтап, қарымды қамтып жатқан, бүгігіден де үлкен жері болды.
Қазақстанның бүгінгі жері Қазан төңкерісінен кейін 20-жылдарда қалыптасты. Оның шеңбері Албания, Италия, Англия, Жапония сияқты ондаған мемлекетті емін - еркін сыйғыза аларлық таулы-тасты, орман-тоғайлы, өзенді - көлді, Каспийден асқақ теңізі, ашық далалы алқаптары бар, батысынан шығысына дейін 3000 шақырым, оңтүстігінен солтүстігіне дейін 1700 шақырым созылып жатқан, жалпы көлемі 2 млн 700 мың шақырымды қамтитын алқап.
Тарих кешегі емес бүгінгіге, келешек - бүгінгі ұрпаққа керек. Ата-бабамыздан "жеті атасын білмеген жетесіздік белгісі" дегенге сөз қалған. Бұл сақты сындырып сүйекке таңба салатын сөз.
Тақырыптың өзектілігі: Кешегі тарихымыз халқының қамын ойлаған, іргелі ел болуы үшін күн қатып жүріп түсі қашқан хандарсыз, билерсіз, батырларсыз, ақырып жел өтінде қалған жағдай шекпенмен пара - пар.
Ресей империясы үстемдік жүргізе бастағаннан, одан бергідегі солақай саясаттың салдарынан халықтың бір туар зиялы азаматтарын бұхара халыққа жау етіп көрсету сияқты зымыяндық өріс алды. Мұндағы мақсат халықты қараңғылықта ұстап, өткенін білмейтін мәңгүртке ұстау еді.
Сайып келгенде, егер осы Ұлы даланың айдыны асқар теңіз ретінде көз алдымызға елестетер болсақ, теңіздің қайнар бастауы, оның ішінде қазақ халқы екендігін ұмытпаған жөн.
Қазақстанның кезінде осы Ұлы даланың елеулі қаусыра құшақтап, қарымды қамтып жатқан, бүгігіден де үлкен жері болды.
Қазақстанның бүгінгі жері Қазан төңкерісінен кейін 20-жылдарда қалыптасты. Оның шеңбері Албания, Италия, Англия, Жапония сияқты ондаған мемлекетті емін - еркін сыйғыза аларлық таулы-тасты, орман-тоғайлы, өзенді - көлді, Каспийден асқақ теңізі, ашық далалы алқаптары бар, батысынан шығысына дейін 3000 шақырым, оңтүстігінен солтүстігіне дейін 1700 шақырым созылып жатқан, жалпы көлемі 2 млн 700 мың шақырымды қамтитын алқап.
Тарих кешегі емес бүгінгіге, келешек - бүгінгі ұрпаққа керек. Ата-бабамыздан "жеті атасын білмеген жетесіздік белгісі" дегенге сөз қалған. Бұл сақты сындырып сүйекке таңба салатын сөз.
Тақырыптың өзектілігі: Кешегі тарихымыз халқының қамын ойлаған, іргелі ел болуы үшін күн қатып жүріп түсі қашқан хандарсыз, билерсіз, батырларсыз, ақырып жел өтінде қалған жағдай шекпенмен пара - пар.
Ресей империясы үстемдік жүргізе бастағаннан, одан бергідегі солақай саясаттың салдарынан халықтың бір туар зиялы азаматтарын бұхара халыққа жау етіп көрсету сияқты зымыяндық өріс алды. Мұндағы мақсат халықты қараңғылықта ұстап, өткенін білмейтін мәңгүртке ұстау еді.
1. Асфендияров С. «История Казахстана» Алматы, «Жалын», 1993
2. Абусейтов М. «Казахское ханствово во второй половине ХҮІ века» Ааматы, «Жалын», 1969.
3. Абылай хан (1711-1781ж.ж.) Алматы, «Ғылым», 1992
4. Әбуов Қ. «Қазақстан тарихы» Алматы, «Атамұра»
5. Әбілдаұлы Б. «Жауғаш батыр» Абылай ханның елшісі. Алматы,1999
6. Әбілдаұлы Б. «Жауғаш батыр» Абылай ханның елшісі. Алматы, 2000
7. В..Моисеев «Джунгарское ханство и казахи ХҮІІ-ХҮІІІв» Алматы, 1991
8. К.Мамырұлы «Қазақ тарихы» Алматы, «Қазақстан», 1995.
9. Қ.Салғарин «Хандар кестесі» Алматы, «Жалын», 1999.
10. Қ. Салғарин «Қазақтың қилы тарихы» Алматы, «Жалын»,1992.
11. Қазақстан тарихы очерктер Алматы, «Жалын», 1994.
12. Қазақстан тарихы 5 том Алматы, «Атамұра», 1998.
13. Қожабекұлы Б. Тарихи таным. Алматы, «Атамұра»1994
14.М.Тынышбаев «История казахского народа» Алматы, «Жалын», 1993.
15. Х. Маданов «Қазақ тарихының әліппесі» Алматы, «Атамұра», 1995.
16. Мусин Ч. «Ұлы дала тарихы» Алматы, «Атамұра»,1994.
17. Мусин Ч. Қазақстан тарихы Алматы, 2000
18. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы А,. «Жалын», 1994.
19. Мұхаметханұлы Н. Тарихи зерттеулер Алматы, «Ғылым», 1994
20. Маданов Х. Қазақ халқының арғы бергі тарихы. Алматы, 1995
21. М. Көпейұлы "Қазақ шежіресі" Алматы, «Жалын»,1993
22. Табей К."Қайсар рухты қазақ" Алматы, «Білім», 1994.
23. Тауасарұлы Қазыбек бек "Түп тұқиянынан өзіме шейін" Алматы, 1993.
24. Төреқұлұлы Т. "Қазақ елінің қысқаша тарихы"
25. Сыздықов Р. «Қыдырғали би және оның Жылнамалар жинағы».Алматы,1991.
26. Ә. Дербісәлі, И. Жеменей М. Қазыбек, Қ. Мырза Әлі М.Х.Дулатидың қоғамдық қоры «Тарих –и - Рашиди» Тұран баспасы Алматы 2003 .
27. Қазақ ССР тарихы ІІ том. Алматы, 1980
28. М.Тынышбаев «История Казахского народа» Алматы, 1993.
29. И.Есенберлин «Көшпенділер» Алматы, 1981.
30. А.Акишев К.Байпақов «Позднесредневековый Отрар» Алматы, 1981.
2. Абусейтов М. «Казахское ханствово во второй половине ХҮІ века» Ааматы, «Жалын», 1969.
3. Абылай хан (1711-1781ж.ж.) Алматы, «Ғылым», 1992
4. Әбуов Қ. «Қазақстан тарихы» Алматы, «Атамұра»
5. Әбілдаұлы Б. «Жауғаш батыр» Абылай ханның елшісі. Алматы,1999
6. Әбілдаұлы Б. «Жауғаш батыр» Абылай ханның елшісі. Алматы, 2000
7. В..Моисеев «Джунгарское ханство и казахи ХҮІІ-ХҮІІІв» Алматы, 1991
8. К.Мамырұлы «Қазақ тарихы» Алматы, «Қазақстан», 1995.
9. Қ.Салғарин «Хандар кестесі» Алматы, «Жалын», 1999.
10. Қ. Салғарин «Қазақтың қилы тарихы» Алматы, «Жалын»,1992.
11. Қазақстан тарихы очерктер Алматы, «Жалын», 1994.
12. Қазақстан тарихы 5 том Алматы, «Атамұра», 1998.
13. Қожабекұлы Б. Тарихи таным. Алматы, «Атамұра»1994
14.М.Тынышбаев «История казахского народа» Алматы, «Жалын», 1993.
15. Х. Маданов «Қазақ тарихының әліппесі» Алматы, «Атамұра», 1995.
16. Мусин Ч. «Ұлы дала тарихы» Алматы, «Атамұра»,1994.
17. Мусин Ч. Қазақстан тарихы Алматы, 2000
18. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы А,. «Жалын», 1994.
19. Мұхаметханұлы Н. Тарихи зерттеулер Алматы, «Ғылым», 1994
20. Маданов Х. Қазақ халқының арғы бергі тарихы. Алматы, 1995
21. М. Көпейұлы "Қазақ шежіресі" Алматы, «Жалын»,1993
22. Табей К."Қайсар рухты қазақ" Алматы, «Білім», 1994.
23. Тауасарұлы Қазыбек бек "Түп тұқиянынан өзіме шейін" Алматы, 1993.
24. Төреқұлұлы Т. "Қазақ елінің қысқаша тарихы"
25. Сыздықов Р. «Қыдырғали би және оның Жылнамалар жинағы».Алматы,1991.
26. Ә. Дербісәлі, И. Жеменей М. Қазыбек, Қ. Мырза Әлі М.Х.Дулатидың қоғамдық қоры «Тарих –и - Рашиди» Тұран баспасы Алматы 2003 .
27. Қазақ ССР тарихы ІІ том. Алматы, 1980
28. М.Тынышбаев «История Казахского народа» Алматы, 1993.
29. И.Есенберлин «Көшпенділер» Алматы, 1981.
30. А.Акишев К.Байпақов «Позднесредневековый Отрар» Алматы, 1981.
К і р і с п е
Тақырыптың маңыздылығы мен міндеті; Бұл күндері егеменді ел атанып,
өзге жұртпен тең болып, ата бабаларының ертеден бергі арман - тілегі іске
асқан, қалыптасқан елдік тәстүрі, қабылданған Ата заңы бар, дербес тәуелсіз
ұлттық мемлекет құрып мекен-тұрақ, құтты қоныс болған Ұлы даланы сөз
еткенде қазіргі Қазақстан оны тегіс қамтып, түгел алып жатыр екен деп
ойлауға болмайды.
Сайып келгенде, егер осы Ұлы даланың айдыны асқар теңіз ретінде көз
алдымызға елестетер болсақ, теңіздің қайнар бастауы, оның ішінде қазақ
халқы екендігін ұмытпаған жөн.
Қазақстанның кезінде осы Ұлы даланың елеулі қаусыра құшақтап, қарымды
қамтып жатқан, бүгігіден де үлкен жері болды.
Қазақстанның бүгінгі жері Қазан төңкерісінен кейін 20-жылдарда
қалыптасты. Оның шеңбері Албания, Италия, Англия, Жапония сияқты ондаған
мемлекетті емін - еркін сыйғыза аларлық таулы-тасты, орман-тоғайлы, өзенді
- көлді, Каспийден асқақ теңізі, ашық далалы алқаптары бар, батысынан
шығысына дейін 3000 шақырым, оңтүстігінен солтүстігіне дейін 1700 шақырым
созылып жатқан, жалпы көлемі 2 млн 700 мың шақырымды қамтитын алқап.
Тарих кешегі емес бүгінгіге, келешек - бүгінгі ұрпаққа керек. Ата-
бабамыздан "жеті атасын білмеген жетесіздік белгісі" дегенге сөз қалған.
Бұл сақты сындырып сүйекке таңба салатын сөз.
Тақырыптың өзектілігі: Кешегі тарихымыз халқының қамын ойлаған,
іргелі ел болуы үшін күн қатып жүріп түсі қашқан хандарсыз, билерсіз,
батырларсыз, ақырып жел өтінде қалған жағдай шекпенмен пара - пар.
Ресей империясы үстемдік жүргізе бастағаннан, одан бергідегі солақай
саясаттың салдарынан халықтың бір туар зиялы азаматтарын бұхара халыққа жау
етіп көрсету сияқты зымыяндық өріс алды. Мұндағы мақсат халықты
қараңғылықта ұстап, өткенін білмейтін мәңгүртке ұстау еді.
Өз тарихымызды білмей, біз қазір баршамыз мақсат етіп отырған тәуелсіз
мемлекетіміздің іргесін бекіту, шаңырағын шайқалмайтын ету мүмкін емес.
Қазір тарихтың көптеген мәселереі қайта қаралып жатыр.
Солай бола тұрса да, жоғары және арнаулы оқу орындарында Қазақстан ьарихы
бойынша оқулықтар жетіспейді.
Қазақ халқының тарихи құжаттарында нақты таңбаланған азаматтық тарихы
соңғы мың жарым жылды қамтиды. Ежелгі түркі дәуірінен бастап, Алтын Орда
заманына ұласқан ұлыстар шежіресіне келген, сала-сала, қат - қабат әңгіме.
Арыдағы тарихымызды айтпағанда, бергі қазақ атымен аталатын дәуірдің
өзі біздің ұлы халық екеніміздің айғағы. Біз ХV ғасырдың орта кезінде
қазіргі ұлттық республикамыздың шегіне Қазақ Ордасы аталатын айбынды
мемлекет құрдық. Бұл қуатты ұлыс төрт жүз жыл бойы кең даланы еркін жайлап,
өзгеше тұрпатты ұлттық мәдениет жасады.
Менің осы жазған дипломдық жұмысым теңізге құйған тамшыдай ғана
ізденген еңбегім еді.
Жұмыс алты бөлімнен тұрады.
Тақырыптар қазақ халқы тарихының белгілі кендеріне байланыстырылып
алынды. Яғни ХV ғасырдың орта шенінде Жәнібек пен Керей ханның Қазақ
хандығын құрған кезінен бастап, ХVІІ ғасырдың І жартысындағы жоңғарлармен
арадағы екі жүз жылдық соғысқа дейінгі кезеңді қамтиды.
Соның ішінде Қазақ хандығының құрылуы алғы шарттары, әлеуметтік
жағдайы, экономикалық және мәдени жағдайы және де қазақ хандарының заңдары
қарастырылды.
Тақырыптың библиография яғни тарихнамасында; түрік, парсы, тимуридтік
шағатайлық, аштрахандық, араб еліндегі ғұламалардың еңбегі пайдаланылдым
соның М. Х. Дулатидың “Тарих –и- Рашиди” еңбегі бойынша жазылды. “Тарих –и-
Рашиди” кітабы үш себеп бойынша жазылған (құрастылыған). Бірінші себеп
Тоғылық Темір хан ислам дінін маулана Аршададиннің ықпалымен қабылдады.
Екінші себеп Тоғылық Темірге дейін – ақ исламды Барақ хан одан кейін Кебек
хан қабылдаған еді. Алайда, осы хандар дәуірінде моғол ұлыстары ислам
дінінен дұрыс жол таба алмайды. Ал құдретті де мәртебелі Тоғылық Темір хан
мен бақытты моғол ұлысы исламнан дұрыс жол тауып, ұлылыққа бет бұрды.
Үшінші себеп қазіргі уақытта моғол хан Әбдірашид хан болғандықтан, бұл
тарих соған арналған, оның құрметіне құрастырылып отыр. Осы үш себептен бұл
тарих “Тарих – и- Рашиди” (“Хақ жолындағылар тарихы” ) деп аталады.
Жоғарыдағыларды жазған, баяндаған кезде Қазақстан тарихы жөнінде бұрын
соңды жарық көрген еңбектер кеңінен пайдаланылады. Сонымен бірге Қазақстан
тарихындағы көптеген маңызды оқиғаларға соңғы кезде беріліп жатқан тың
бағалар мен жалтақсыз айтылған сындар, жаңадан қалыптаса бастаған
көзқарастар жан-жақты ескерілді. Бұл сияқты материалдарды неғұрлым толық
пайдаланғанымызды айта кетелік.
Әрине, мінсіз дүние жоқ, бұл жұмыстың да мүлт кеткен, толықтыруды,
жетілдіруді керек ететін жерлері болуы әбден ықтимал.
ХV - ХVІІІ ғасырлар Қазақстан тарихынан ерекше орын алады. Бұл
кезеңнің басталуы ХV - ХVІ ғасырдың басындағы Орталық Азияның жалпы
тарихымен ұштасып жатқандығында: бір орталыққа тартқан және орталықтан
сыртқа тепкен тенденциялардың шиеленісуі нәтижесінде бірнеше мемлекеттер
құлап, жаңадан Орта Азияда Шайбанидтер, Аштраханидтер, Түркияда Онтомон
(Осман) империясы, Солтүстік Үндістанда Ұлы Моғолдар, Иранда Сефевидтер
мемлекеттері құрылды. Бұл кезінде қазақ халқы өзінің қазіргі атауын
қабылдайды, осы атымен көршілес елдермен өзара байланысқа түседі және
тарихтағы өзінің орнын айқындайды.
Қазақ халқының тарихын, оның ішінде ХV - ХVІІ ғасырдағы тарихын
зерттемей тұрып, тек қазақтардың ғана емес, Орта және Орталық Азия, Сібір,
Еділ бойы халықтарының да тарихи тағылымдарын түсіну мен түсіндіру мүмкін
емес.
ХV - ХVІІ ғасырдағы қазақ тарихы жөнінде деректер сақталған парсы және
түркі тілдеріндегі жазба ескерткіштер көлемі жағынан үлкен және ұстамаған
ашық саяси бағыттары бойынша бірнеше топтарға бөлінеді.
Осы белгілеріне қарай деректемелер тимуридтік, шайбанидтік.
шағатайлық, сефевидтік, османдық, аштрахандық10,18-19 т.б. болып
бөлінеді.
ХV ғасыр мен ХVІ ғасырдың басындағы Қазақстанның тарихын және қазақ
халқы этногенезін зерттеуге қажетті біздің қолымызда көптеген жазба
деректер бар.
Олардың ішінен "Таварих-и гузида-ші нусрат-нама", "Фатх-нама",
"Шайбани-нама", Зубдат ал асрар "Тарих-и Абулхайр-хани", "Бадан алваксей",
"Тарихи-и Рашиди" іспетті еңбектер айырықша ерекшеленеді. Аталған
еңбектердің арасынан "Михман-нам-й Бухара", "Зубдат ал асрар", "Тарихи-и
Абулхаирхаш" шығармаларынан басқалары бір уақытта, ХVІ ғасырдың басында
жазылған. Негізінен бір кезең, бір оқиға жайын баяндаған олар бір-бірін
толықтырып, нақтылап отырады.
Бұл шығармаларды басты орындарды әскери-саяси оқиғалар алғанмен,
аталған еңбектерден әлеуметтік-экономикалық деректерді де көптеп табуға
болады.
Жазба ескерткіштерде қазақ халқы мемлекеттік құрлымның саяси және
сыртқы саяси тарихына қатысты хабарлар, қазақ хандары мен сұлтандарының
көршілес елдерімен халықтарының билеушілеріне қарсы соғыстар жөнінде
деректер қамтылған. Олар қазақ даласы мен қазақ хандықтарының ішкі саяси
тарихын, қазақ хандары әлеуметінің арасындағы өзара жанжал, ұрыс-керіс пен
күресті баяндайды. Өзара соғыстар Тоқа-Темір, Барақ, Керей, Жәнібек
ұрпақтарының арасындағы әлеуметтік күрестерге ұласқан.
Парсы тіліндегі Қыпышақ тұрғындарының ру тайпалық құрамы бұрындары
өзбек аталып жүрген тайпалардың қазақ атауын қабылдауларының себептері,
өзбек және қазақ терминдерінің арақатынасы туралы көлемді деректер
сақталған. Бұл қазақ халқының қалыптасуына кеңінен айқындауға тиісті
қортынды жасауға мүмкіндік береді.
Жазба деректерде Қазақ хандығының мемлекеттік құрлымы, ондағы
лауазымды, салық жүйесі хақында айтылады. Қазақ атауы "Бадан алвакан"
шығармасында аталады. Онда Васифи қазақ ханы Тахирдың қазіргі Қырғызстан
жерінде қалмақтарға қарсы қамал тұрғызғаны жөнінде дерек келтіреді.
ХV ғасыр мен ХVІ ғасырдың бас кезінде қазақ тарихын зерттеуде Мырза
Мухамед Хайдар Дулатидың "Тарих –и- Рашиди" шығармасының мәні ерекше.
"Тарих -и- Рашиди" алғашқы қазақ хандары, қазақ моғол, қазақ - өзбек
арасындағы одақтастық және жауапкершілік қарым-қатынастар, Моғолстанға
иелік ету үшін қазақтар мен моғолдар арасындағы күрес туралы материалдар
молынан кездеседі.
Шығыс авторларының жоғарыда аталған шығармалары, негізінен ХV – ХVІ
ғғ. Қазақстанның саяси тарихи бойынша деректерді қамтиды.
Рузбиханның "Михман-наме-йи Бухара" еңбегінің олардан ерекшелігі ХVІ
ғасырдың басындағы Қазақстанның экономикасы, мәдениеті, тұрмысы мен
қалаларының тарихы жөніндегі қызғылықты деректерді келтіруінде.
Бұл еңбек Мұхамед Шайбани ханның Бұрындық, Қасым, Жаныш тағы басқа
сұлтандарына қарсы үлкен жорығына арналған. Рузбихан бұл жорықта Шайбани
ханға еріп жүреді де, осы оқиғаны жан - жақты сипаттайды. Бұл еңбекте
қазақтардың әкімшілік жүйесі, сыртқы сауда байланыстары, құл саудасы мен
құлдары көшпелілердің шаруашылықта, соғыс кезінде пайдаланулары туралы
басқа жазба деректерде кездеспейтін жазбалар қамтылған.
ХV ғасырдың орта кезеңі жөнінде жүйелі түрдегі деректер кездеспейді,
ал қолда барымен (процестің) толық маңызы мен ашу мүмкін емес.
Аталған ғасырдың 50-жылдарынан кейін қазақ халқының тарихына қатысты
маңызды деректер кездесе бастайды және олардың көлемі мен мазмұны да арта
түседі.
Тарихи деректердің бұлай бөлінуі қазақ тарихына қатысты парсы және
түркі тіліндегі жазбалардың шағатайлық, сефевидтік, тағы басқа, оның ішінде
Мәуренақырлық шайбаниттер тарихнамасы тұрғысынан және солар арқылы
түсіндірілуінде. Бұл тарихнама, іштей екіге бөлінеді. Бірі Әбілхайыр хан
(1428-1468жж) мен оның немересі Мұхамед Шайбани ханның есімдері төңірегінде
жинақталады.
ХVІ ғасырдың ІІ жартысында Хафиз Тыныш Бұқаридың "Шараф-наме-йи Шахи"
еңбегінде ІІ Абдаллах ханның өмірі мен қызыметі, әскери жорықтары жан -
жақты баяндалады.
Хафиз Тыныш өзі суреттеп отырған оқиғалардың көпшілігі көзімен көзбен
көрген. Бұл еңбекте ХVІ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының сыртқы
саяси тарихы кең көрініс тапқан. Онда 1588 жылғы Ташкент көтерілісі,
қазақтардың Сырдария бойындағы қалалар үшін Шайбанидтермен күресі, ол
күрестің идеологиялық және саяси құпиялығымен құйтырлығы соғыс қимылдар
кезінде бір шайбанидтермен екіншілеріне қарсы одақ құрған байланыстары
туралы жан - жақты толық баяндалады.
Қазақтардың ХV ғасырдың екінші жартысындағы саяси тарихы хақындағы
деректерді жинақтаған тағы бір маңызды ескерткіш-Мұхаммадияр ибн Араб
қатағанның "Мусаххир Ал - билад" шығармасы.
"Мусаххир Ал-билад" ХV -ХVІІ ғасырлардағы басқа авторлардың
шығармаларында кездеспейтін, қазақтар туралы қиғылықты деректер бар. Ондағы
қазақтар тарихы туралы кейбір деректер Хафиз Тыныш "Шараф-нами-йи-шахи" да
келтірілген мәліметтерді толықтыра түседі. Есімхан мен Бахадур хан
бастаған қазақтардың Абд ал - Тарфа сұлтанмен болған соғысын (1665 ж.) баян
етеді.
Искандер Муншидің "Тарих-и иамара-йи Аббасида" суреттелген оқиғалар
қазақтар туралы "Шараф-нами-йи-Шахиде" айтылғандарды одан әрі сабақтай
түседі.
Жазба деректерді одан әрі зерттеу ХV ғасырдағы қазақ тарихы жөніндегі
мәліметтері бар жаңа ескерткіштерді анықтауға жағдай жасады. Бұл топтағы
шығармалардың ішіндегі ең тәуірі ортаазиялық ашогеографиялық шығармалар.
ХV - ХVІІІ ғ.ғ қазақ тарихы үшін маңызды еңбектің бірі түрік тіліндегі
"Хиуа хроникасында" (Муниса-и Асахи Фердауыс ал икбал) қазақ сұлтандарының
әулетінің Хиуа мемлкетінің саяси өміріне кеңінен арласқандығы айтылады.
Қазақ - жоңғар байланыстары жөнінде "Ислам-наме" ашогеографиялық
шығармасында келтіреді.
Қазақтардың сыртықы саяси қатынастардың тарихы бойынша ТМД елдері мен
шетел архивтерімен қол жазба қорларында сақталған жазба ескерткіштері бар.
"Мират -и ал - мамлик" - түрік адмиралы Сейд Али Раистің мемуары. Онда
Сейд Али Раистің үш жарым жылдық саясаты кезінде аралаған елдері мен болған
қалалары, кездескен ел билеушілері жайындағы деректер жинақталған.
ХV ғасырдағы қазақ тарихы жөніндегі аса қызғылықты және маңызды
ескерткіш - Осман империясының қаржы жөніндегі әкімі (дефтердар) қызметін
атқарған Сейфи Челибидің "Тарих" атты еңбегі.
Кітапта автор Орта Азия мен Қытайды аралаған сапарындағы алған
негізінде, Осман Империясының құрамына кірмеген Азияның көптеген елдерінің
географиялық орналасуы мен саяси тарихы туралы құнды деректер келтіреді.
"Тарихта" қазақтардың тұрмысы жөнінде әсіресе, тері өңдеу кәсібіне
байланысты, этнографиялық деректер бар.
Қазақ тарихын тағы бір құнды деректің берігі болып табылатын А.И.
Левшин "Қырғыз-қайсақ" ордалары мен даласының еңбегі аталған ең алғаш 1832
жылы жарық көрген. Еңбекте Қазақстаның жағарпиялық жағдайына, тарихына,
этнографиясына сипаттама береді.
А.И.Левшин қазақтардың табиғат қаталдығына, төзімділігіне күн көріс
кәсібін төрт түлік мал мен байланыстыра отырып, әдет ғұрыптарын, салт-
дәстүрін, құқық формаларын баян етеді.
Өз еңбегімде М.Х.Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік
Университетінде соңғы жылдары өткен ғылыми теориялық халықаралық
конференциялардың материалдарын қолдандым. Сонымен қатар М.Х.Дулатидың 500
жылдық мерей тойына байланысты газет журнал т.б. да ақпарат материалдарында
осы тақырып жөнінде өте көп шығармашылық еңбектер жазылды.
Сондай – ақ ХV – ХVІІ ғасырлардағы қазақ хандықтары жайлы жазылған
тарихы шығармаларды оның ішіндегі өзімізге белгілі тарихи ғалымдардың (Ж.
Қасымбаев, Э. Тілеуова, М. Мағауин, С. Асфендияров, Т. Сұлтанов, М.
Тынышбаев, Х. Маданов т.б.) тарихи шығармашылық еңбектерін пайдаландым.
І - тарау ХҮ және ХҮІ ғасырдың І жартысындағы қазақ хандығы.
1. 1. Қазақ хандығының құрылуы.
Қазір халқымыздың тарихына байланысты ғылым мойындаған бір шындық
бар. Ол - Қазақ мемлекеті тарихы 1456 - 1468 жылдары, яғни Керей мен
Жәнібек сұлтан бастап Моғолстанның батыс бөлігіне келіп орналасқан халықтың
дербес Қазақ хандығы шаңырағын көтерген кезден басталғандығы.
Бірақ, өкінішке орай, құжаттың құқы бар тарихи шығармалар дерегі
арқылы орныққан осы нақтылықтың арғы жағының да, бергі жағыныңда айқындығы
әлі аз болып тұр. Оған басты себеп: күні бүгінге дейін өткенімізге өгей
көзбен қарап, көне тарихымыздың ұмыт қалдырғанымыз екендігі даусыз.
Моғолстан тарихын жазған Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидың "Тарих –и-
Рашидиінде" есімі келтірілген екі сұлтанның бірі Керей хан екіншісі
Жәнібек сұлтан деп көрсетеді.
Кез келген тарихи шығарманы алып, оқып көріңіз. Шыңғысхан ұрпағының
бірден - біреуі, егер ол шағын да болса жеке хандықты иеленбесе, хан деп
атамайды. Оларды ата жолына қарай мұрагер, ханзада, сұлтан деп қана атайды.
Олардың хан атануы үшін мейлі аз болса да, тіпті ресми емес болса да жеке
хандыққа ие болуы шарт. Демек, Мұхаммед Хайдар Дулати өз дерегіндегі
Керейдің хан деп атап көрсетсе, бұл - олардың өз иелігін жеке "хандық", ал
Керейдің "ханымыз" деп танығанының белгісі. Ал хандық болу үшін оны
құрайтын белгілі дәрежедегі халық та болуы керек. Екі - үш ауылдан хандық
құрылмасы тағы аян. Әрине, хандық Керей мен Жәнібек Моғолстанға келген соң
құрылған ба, жоқ келмей тұрып құрылған ба, оны дәл айту қиын. Бірақ,
Моғолстандықтардың өз елінің шекарасына ауа көшіп келеген өзбектерді жеке
хандық деп қабылдағаны хақ. Олай болмаған күнде сол кездің куәгері
Моғолстандық тарихшы Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати Моғолстанға ел бастап
келегн Керейді бөліп алып, оны хан деп көрсетпес еді. Тап осылай бөліп
көрсету "Бахр әл-асрар..." авторы Махмуд пен Әмір Уәлиге де тән.10,46
"Қазақ хандығының нақ қай жылы шаңырақ көтергені ғылым әлі анықтаған
жоқ. Әзірге әр ғалым өз болжамымен алға тартумен келеді. Мысалы,
А.П.Чулочников қазақ хандығының пайда болуын ХV - ХVІ ғасырлар аралығы
десе, С.К.Ибрагимов А.А.Семеновты құптай отырып, бұл мерзімді ХVІ ғасырдың
30 - 40 жылдары деп көрсетеді. Ал, Т.И.Сұлтанов қазақ хандығы ХV ғасырдың
70-жылдарынан бұрын құралған жоқ десе, К.А.Тушулина бүл мерзімді сол ілгері
жылжытып, 60-жылдардың ортасына бұрын емес дегенді айтады. Соңғы кезде
тарихшыларымыз көрсетіп жүрген 1468 жыл Әбілхайырдың өлген жылы. Әбілхайыр
өлген соң, оның хандығында тақ таласы басталып, ішкі қырқыстан берекесі
кеткен ру - тайпалар аударыла көшіп, Керей мен Жәнібекке келіп қосыла
бастайды. Біздің тарихшыларымыз осы кезеңді Қазақ хандығының құрылған кезі
етіп алады да, әлгі жылды көрсетеді.
"Меніңше бұл шындыққа келмейді, себебі бұл жыл Қазақ хандығының
құрылған жылы емес, нығайған, сыртқа танылған жылы болуға тиіс, өйткені
моғолстандықтар бұған дейін - ақ ұлысынан жырыла бөлініп, өздеріне, көшіп
келгендерді бұрынғы көшпелі өзбектерден ерекшелеп, "қазақтар", олар құрған
хандықты "Қазақ хандығы" деп атап қойған. Сондықтан да Қазақ хандығы
құрылған жылын 1456 жыл деп көрсету дұрыс болады". Қазақ хандарының
Әбілхайыр өлгеніне дейін - ақ дербес хандықтың билеушілері болғанын
Мұхаммед Шайбанидың "Тауарих-и Гузида-йинусратнама", Молла Шадидың
"Фатхнама", Камалладин (Шир) Әли Бинайдың "Шайбанинама"атты еңбектеріндегі
деректер де дәлелдей түседі.
Енді біз жоғарыда айтылған деректердің мәліметтеріне және басқа жанама
түрде кейбір мәселелерді анықтауға көмектесетін деректердің мәліметтеріне
сүйене отырып, Керей мен Жәнібек сұлтанның Әбілхайыр хандығынан көшіп кету
жағдайларын қарастырайық.
Керей мен Жәнібектің атақты Орыс ханның ұрпақтары екендігі баршаға
мәлім. "Тауарахи Гузидан нусрат нама" бойынша Орыс ханда 7 ұл және 5 қыз
болған. Ұлдарының есімдері Тохтақия, Құтлұқ - Бұқа, Тұғлық - Болат,
Құйыршық, Тоқта - Болат, Сайид - Ахмет, Сайид - Әлі.
Тоқтақия 3 ұл 3 қыз болады. Ұлдарының есімдері Тәңірберді, Йагуджек-
анке, Болат. Болаттың ұлы Керей хан. Оның үш ұлы болды, олар Бұрындық хан,
Қожа - Мұхаммед, Сұлтан - Әлі.
Құйыршықтың ұлы Барақ хан. Барақ ханның үш ұлы болды. Олардың есімдері
Мир Саид Қасым, Әбу-Саид (Жәнібек хан деп те атайды). 26,10-11
Жәнібек ханның ұлдары Иренджі, Махмуд, Қасым, Әдік, Жаныш, Қамбар,
Тыныш, Ұснақ, Жадық - деп келтіріледі. Әбілғазыда Керей мен Жәнібектің Орыс
ханнан тарағандығын осылайша көрсетіп "Әбусағит-лақабы Жәнібек хан" деп
көрсетсе, Қадырғали Жалайыры да осылайша айта келе, Барақ ханның ұлын "Көшө
Жәнібек деп атайды", - деп жазады. Орыс хан әкесі қайтыс болғаннан кейін
хан тағына отырады. 9 жыл хандық құрғаннан кейін ауырып қайтыс болған дейді
Муин ад - дин Натанзи.25,14-15
Ақ Орданың хандары Жошы ханның үлкен ұлы Орда Еженнен тарайды.
Алғашында Орда Еженнің Ордасы Алакөл маңында болған. Оны ХІІІ ғасырдың 40
-шы жылдары осы жерден Қарақорымға қарай өткен Т.Карпин сөзі дәлелдейді. Ол
бұл өңірінде Батудың үлкен ағасы Орда тұрады; ол татар княздарының ішіндегі
ең үлкені деп жазады.11,23
Ақ Орданың орталығы ХІІІ ғасырдың ІІ жартысында Сырдарияның орта ағысы
бойына ауысады. Себебі осы кезден бастап Түркістан аймағының халықаралық
сауда ролі артып, Түркістан қалалары арқылы Ұлы Жібек жолының тармақтары
өтеді. Түркістан аймағының экономикалық сауда, орталықтары болумен қатар,
ХІІІ ғасырдың ІІ жартысында саяси орталыққа айналуы, түгел алғанда,
аймақтық ролін өсіріп, атағын арттырады.
Орыс хан да атасы Ерден хан секілді хандықтың астанасы Сығанақ
қаласында ғимараттар салдырыды. Ақсақ Темір тұсында Ақ Орданың орталығы
Түркістан аймағы Мәуренахрға тәуелді болды. ХV ғасырдың І жартысында Орыс
ханның немересі Барақ хан Сырдарияның орта ағысы бойын Ақсақ Темір
ұрпақтарынан қайтару үшін екі жақты талас 1427 жылдың көктем жаз айларында
Барақ ханның пайдасына шешілді. 1428 жылы Барақ хан қаза тауып, аймақ оның
ұлы Жәнібек ханға көшеді. ХV ғасыр басында Ұлықбекті жеңіп, Ақ Орданы
қалпына келтірген атақты Барақ хан жергілікті ірі феодалдар мүддесін тежеп,
жеке билік жүргізеді. 1428 жылы ол қаза тапқанда Дешті Қыпшақ тайпаларының
көсемідері Барақ ханның баласы Жәнібекті хан сайламай, жас Шыңғыс ұрпағын
іздестіреді. Ондай адам - шайбанилық 16 - 17 жасар Әбілхайыр еді. Оған
маңғыт, қият, шынбай, қоңырат, құрлауыт, мың ру тайпаларының көсемдері мен
ірі дін басылары 1428 жылы хан етіп сайлайды.
"Әбілхайыр билік тізгінін қолға алысымен, төңірегіндегі өз хандығының
құрамына қосып алуға күш салады. Олардың бірін күштеп бағындырса, екіншісі
өз еркімен келіп, мұның қарамағына енеді. Сөйтіп, аз уақыттың ішінде
бұрынғы Көк Орда (тарихта Ақ Орда) жері тарихта Әбілхайыр хандығы деп
аталады.
Бұл ретте Әбілхайырдың Шайбани әулиетінің шаңырағын көтеріп, өз
хандығын құруына және оның соншалықты қысқа мерзімде дәуірлей көтерілуіне,
тарихи қолайлы жағдай туған еді. Ол Әбілхайыдың сыртқы қуатты көршілерінің
басқыншылық жорық жасауға шамасы келмеді.
Айталық теріскей батысындағы көршісі Алтын Орда болса, Ұлығ Мұхаммед
пен Кішік Мұхаммед таққа таласып, бірін-бірі ала-алмай арпалысып жатты.
Содай-ақ Оңтүстік батысындағы көршілері Ақсақ Темір әулиетінің де
жағдайы мәз емес еді. Мұнда да тақ таласы жүріп жатты. Ұлығбектің әскерін
өзінің бір кездегі жақтасы Барақ хан Сығанақтың маңында тас - талқан етіп,
ойсырата жеңгенен кейін, Мауренахр билеушісі аттай 20 жыл бойына сыртқа
шықпай, біріңғай қорғаныста болды.
Осындай жағдай Әбілхайырдың оңтүстік - шығысындағы көршілерінде де
болды. Уәйіс хан өлгеннен кейін Моғолстанда да тақ таласы басталған
болатын. Тайпа көсемдері көбі Уәйіс ханның кіші ұлы Есенбұғаны қолдап
кеткендіктен тақтың заңды мұрагері Жүніс хан Самарқандқа қашуға мәжбүр
болады. Ол содан 30 жылдан кейін, інісі Есенбұға (1429-1462жж.) мен оның
баласы Дост Мұхаммед хан (1462-1468жж.) өлгеннен кейін барып бір - ақ
оралады.
Есенбұға таққа Әбілхайырмен бір кезде отырды. Тайпа көсемдері
кәмелетке толмаған жас бала Есенбұғаға бағынғысы келмей, өз иеліктеріне
өздері қожалық жүргізеді. Көршілеріндегі осындай берекесіздікті тиімді
пайдаланған Әбілхайыр өз хандығының териториясын мүмкіндігінше кеңейте
берді. Ол Темірдің баласы Шахруктың иелігіндегі қиындықтарды,
Моғолстандағы алауыздықты пайдаланып, 1446 жылы Сырдария бойындағы
Аққорған, Ақұқ, Үзгент, Созақ секілді бірнеше бекініс қалаларды басып алды.
Сығанақ өз хандығының астанасы ету мақсатында ордасын Орда Базардан осында
көшірді.1, 46,50
Осындай дәрілеп тұрған Әбілхайырдың бағын Шығыстан қаптаған Ойпаттар
қайтарды. 1456 ж. Көк Кесене тұсындағы Нұртоғай деген жерде Үз Темір тайман
басқарған ойпат әскерімен болған шайқаста Әбілхайыр қолы күйрей жеңіліп,
ханның өзі қашып кетіп, Сығанақты паналады. Бұдан кейін ешқандай
тегеуріндегі қарсылық көрмеген ойраттар маңайындағы елдің ойранын шығарып,
кері қайтады.
Қашан да мықты ханның әлсіреуі бір кезде күшпен біріктірілген
сұлтандардың жеке билікке ұмтылуына мүмкіндік жасайтыны белгілі.
Ойраттардың Әбілхайыр әскерін талқандап, ойсырата женгенін пайдаланып,
ханның қарауында жүрген Тоғылық Темірдің ұрпақтары тәуелділік шылбырын
үзіп, еркіндікке шығуға ұмтылды. Сөйтіп Өріс (Орыс, Ұрыс) ханның ұрпақтары
Керей мен Жәнібек өз иелігіндегі елді бастап, Моғолстан жеріне өтіп кетеді.
Соғыстан күйрей жеңіліп, есенгіреп қалған Әбілхайырдың жиып, соңынан қууға,
олардан кейін қайтаруға шамасы келмеді.
Қазіргі жазушыларымыздың қаламына ілігіп, жалпы оқырман қауымының
арасында өз ұғымын қалыптастырған халық аңызы негізінде айтылған дерек
бұдан басқаша онда Өзбектерден, яғни Әбілхайыр хандығынан Керей мен
Жәнібектің бөлініп кетуіне Қара Қыпышақ батырдың Ақжол атанған Дайыр Қожаны
өлтіруі себеп болды дейді". Бұл Шәкәрімнің "Түрік қазақ - қырғыз һәм
хандар" шежіресінде айтылған. Белгілі жазушымыз. Ч. Есенберлиннің "Алмас
қылыш" раманында да келтірілген. Мұны жоққа шығара алмаймыз. Дей түрғанмен
оны Керей мен Жәнібек бастаған сұлтандардың Әбілхайырдан бөлінуінің басты
себібі дей алмаймыз Өйткені ол - себеп емес , барлы-жоғы желеу,сылтау
ғана.9, 63-64
Көшпелілердің бүкіл көне тарихына қарап отырсаңыз, көрші тайпалар не
хандықтар бір-бірімен соғысарда қасқыр-жауыздықпен қапысып тауып, үнсіз
қойып кетпей, жан - жал өртінің тұтануына, дәлірек айтқанда әлдісі,
әлсізін басып алуға желеу іздеген.
Ғасырдан ғасырға көшіп, ұрпақтан - ұрпаққа ауысқан көшпелі елінің осы
дәстүрлі салтының қаймағы ХV ғасырда да бұзылған жоқ. Демек, осы дәстүрдің
жөргегінен шыққан Керей мен Жәнібектің қарауындағы елді соңынан ерту
үшін тайпалар арасындағы құн дауын, қанды жеке кекті билікке жету
мақсаттарына пайдалану табиғи деп қараған абзал. Керей мен Жәнібек
хандардың "көшпелі өзбектер" мемлекетінен көшуінің себептері 1446
жылдан кейін басталады. Осы жылы "Әбілхайыр хан Түркістан аймағын иеленіп,
сондағы Сығанақ қаласын астана етеді. Сөйтіп, мемлекеттік саяси орталығы
Керей мен Жәнібек хандарының ұлысы жеріне ауысады. Әбілхайыр хан Сырдың
орта ағысы бойын иелену арқылы Дешті Қыпшақтың Орта Азиямен сауда
қатынастарына өз бақылауын орнатады. Сол сияқты Сыр бойындағы қысқы
жайылымдар шайбаниялық сұлтандар иелігіне көшеді. Әбілхайыр ханның мұндай
іс-әрекеті осы аймақта иеленіп келе жатқан Орыс хан ұрпақтарының
мүджджелеріне қайшылық келтіреді. Көшудің алғашқы себептері осында жатыр.
Ортағасырлық деректерде Әбілхайырдың іс-әрекеттері: "Әбілхайыр хан
Жошыдан тараған сұлтандарға көп қысымшылық жасады", - деп жазады. Яғни
Керей мен Жәнібек бұрынғыдай аймаққа толық билік жүргізе алмайды.10, 18-
19
Әбілхайыр ханның Түркістан аймағын иеленуі Керей мен Жәнібектің
Моғолстанға көшуіне себеп болса, ал қозғау салған нәрсе Әбілхайыр ханның
қалмақтармен соғыста жеңілуінен және одан туындайтын жағдайлар еді.
Моғолстанға жеткен екі сұлтанды Есенбұғы зор құрметпен қабылдап,
оларға Шу мен Қозыбас өңірін береді. Болашақ қазақ хандығының шаңырағын
көтерушілер Керей мен Жәнібек бастаған көшпелі өзбектер 1456 жылы
Моғолстанның Батыс өлкесіне, яғни Есенбұғы хан мен Жүніс ханның
иеліктерінің арасында сығылыса келіп, сына болып кіріп, қоныс тепті. Жер
үшін жақынымен жаға жыртысып жатқан монғол ханының аталасы Шағатай тұқымына
да емес, сонау Шыңғыстан барып бірақ табысатын Жошының тұқымына мұндай
жомарттық жасауы шарасыздықтың шатағынан болатын. Терісті шығысынан
өңмендей келіп, еміне енген ойрат пен оңтүстік-батыстан сұғынған Ақсақ
Темірдің шөбересі Әбі - Саид Мырзаға арқа сүйенген өз ағасы Жүніске қарсы
күресте Керей мен Жәнібек бастаған өзбектің жауынгер жігіттерін қалқан
етемін деген мақсат, игі үміт Есенбұғаны осыған мәжбүр етті. Артында арқа
сүйер жұрты, сойылын соғар жігіті жоқ соқабасты сұлтан тақ таласы на
түспеген. Әбілхайырдың әлсірегенін пайдаланып, бөліне көшкен Керей мен
Жәнібек те, олармен біріккен бізге белгісіз сұлтандар да иеленген жерін
тастағанмен, елін тастамаған және олардың әрқайысы кем дегенде бір рулы
елдің басшысы болған жандар.
Осы орайда "Қазақ ССР тарихының" "Барақ ханның баласы Жәнібек пен
оның туысқаны Керей көшпелі және жартылай көшпелі халықтың өзіне тәуелді
тайпалар топтарын біріктіріп оңтүстік-батыс Жетісу териториясына,
Моғолстанға көшіп кетті деген дерегінде жан бар.
Сондай - ақ бұл жерде Керей мен Жәнібектің бөлінуі негізінде жеке
өкпе емес, өздерін биліктен айырған бүкіл Шайбани әулиетіне деген олардың
қарсылығы жатқанын да назардан тыс қалдыруға болмайды. Ал бұл бұрынғы Көк
Орда иелігінде елдің яғни Керей мен Жәнібектің ата - бабаларының қол
астында болған, соларды жақтайтын елдің түгелдей болмағанымен, дені
бөлінген сұлтандармен бірге деген сөз. Тарих авторларының Керей мен Жәнібек
көшін: "Бұл әдеттегі ауа көшу болған жоқ; өздерінің жақын тіуелділігі мен
феодал-шонжарлар емес, онымен бірге мың-мыңдаған қарапайым малшылар да
көшті,27,59-60 деп жазуы да содан.
Тағыда бір дерекке жүгінер болсақ "Моғолстан тарихын жазған мырза
Мұхаммед Хайдар Дулатидың "Тарих -и- Рашидиіндегі" Керей хан; Жәнібек
сұлтан және сол сияқты басқа сұлтандармен өз адамымен Әбілхайырдан қашып,
Моғолстанға келеді" деген дерегіндегі "аз адамды" салыстырмалы мағынада
айтылған шартты ұғым ретінде қабылдаға абзал.
Ойымызды түйіндей келе, Керей мен Жәнібек хандарының Моғолстанға көшіп
кетуі Әбілхайыр хандығындағы ішкі саяси дамудың шеңберінде жүзеге асқан,
өзінің алғы шарттары мен себептері және түрткі болған жағдайлар бар тарихи
дамудың заңды қортындысы деп санаймыз.
Міне, осындай күрделі саяси дамудың нәтижесінде Моғолстанның батысында
Керей хан билеген жаңа мемлекет - Қазақ хандығы дүниеге келді.28, 14-15
Қазақ ордасы құрылғанда алдымен жасы үлкен Керей ақ киізге хан
көтеріледі. Керейдің нақты қай жылы қайтыс болғаны белгісіз. Одан соң
Жәнібек хан әмір жүргізеді. Сірә, қазақ жұртының Әбілхайырды жеңіп, біржола
іргелену Жәнібек хан тұсында болса керек, жаңа хандықтың өзіндік құрлымы
мен заң жүйесі де осы Жәнібек заманында жөнге түскен сияқты.
Бұдан Жәнібек Керей ханның кезінде кіші хан есебінде елді онымен
бірге басқарып, ол өлгеннен кейін билікті тұтас өз қолына алған деп ой
түюге болатын сияқты.
Бір тұтас қазақ халқының ұлттық ұраны - "Алаш", мемлекеттік гербі
(елтаңбасы) - "Төре таңба " (яғни бас таңба) аталатын, көне түрік заманынан
тартылған, Алтан Орда тұсында қалыптасқан діні бір үшем бітік - ІІІ. Бас
байрағы - төре таңбалы қызыл ту.
Қазақ Ордасының астанасы бүкіл түрік жұртының зиярат орталығы Әзірет -
Сұлтан дербесі тұрған қасиетті Түркістан қаласы болды.
Біз бұдан Қазақ хандығының құрылу процесінде аяқталғаны деп білеміз.
Одан әрі енді хандықтың өрлеу, күшею дәуірлері басталды.
Қазақ хандығының құрылуы процесінде, яғни 1458 - 146070 жылдар
тарихына арнап жазылған тарихнамада ешбір дерек жоқ. Сондықтан да, біз
алғаш рет осы жылдардағы Қазақ хандығының қатысуымен болған оқиғаларды
баяндап, оны хандыққа ашып көрсетуге тырысқан.
Қазақ хандығы алғашқы құрылған кезінен бастап, өзінің өміршеңдігін
көрсетеді, алғашқы тарих сындарынан төтеп бере бастайды. Бұған Жүніс ханның
Әбу Саид мырзаның қолдауына сүйене қимылдағанымен Есенбұға хан өмірінің
соңына, яғни 1462 жылға дейін тыныш өмір сүреді. "Екі ханның көмегіне
сүйеніп, қолдауын көргенмен Есенбұға хан тірі тұрғанда Жүніс хан оған
ештеңе істей алмайды" - деп жазады Махмуд ибн Уәли.26,553
Сондай - ақ Есенбұға ханның шығыстағы қарсыласы да қалмақтарға да
қазақтар бірнеше жорық жасайды. Моғолдардың тұрақты қарсыласы қырғыз
тайпаларына да қазақтар тарапынан тосқауыл қойылады.
Сөйтіп, Моғолстан териториясында қазақ хандығының құрылуына себепті
Моғолстан мемлекеті өзінің батыстағы және шығыстағы жауларын
тынышсыздандырып, шекара қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Керей мен Жәнібек хандар бастап берген "көшпелі өзбектер
"мемлекетіндегі ыдырау процесі олардан кейін тереңдей түседі. Әбілхайыр
ханға жай адамдардан, ұлыс билеушілеріне дейінгі Дешті Қыпыщақ тұрғындары
қарсы шыға бастайды.
Махмуд ибн Уәли: "Әбілхайыр ханнан қашқандардың бәрі Керей мен Жәнібек
хандардан пана тапты"9,35-36 - дейді.
Әбілхайыр ханның өлімі және одан кейінгі "көшпелі өзбектер" еліндегі
қалыптасқан жағдайлар Қазақ хандығының Дешті Қыпышаққа оралуына жағдайлар
туғызады. Дешті Қыпышақтың ішіндегі оған деген іш бұрушылар саны артады.
Жаңадан келіп қосылушылармен Қазақ хандығында 1470 жылдың өзінде "200 мың
адам" болады.26,112
Әбілхайырдан кейін "көшпелі өзбектер" елінде таққа оның екінші ұлы
Шайх-Хайдар хан келеді.
Бірақ "Шайх-Хайдар ханның жеке басынада мемлекет басқарардай үлкен
қабілет көріне қоймайды".8,42-45
Билік үшін күрестің бірінде Алтын Орда ханы Ахметтің әскери көмегімен
Айбақ хан тұтқиылдан жорық жасап, Шайх-Хайдар ханды өлтіреді. Бұдан соң
"Дешті Қыпышақ өмір сүруін тоқтатады."бұл оқиға 1470 жылдары болған
еді.5,3-5
Осы жылдардан бастап, Моғолстанда құрылған Қазақ хандығы өз есімін
және билігін Дешті Қыпышақ тайпалары арасында тарата бастайды. Осы
мезгілден бастап, Қазақ хандығы Дешті Қыпышақтың саяси өміріндегі ең
негізгі күшке айнала бастайды. Дешті Қыпышақ ру - тайпа көсемдері Қазақ
хандығының билігін еріктерімен қабылдағанға ұқсайды.
Өйткені Қазақ хандығының ханы Жәнібек хан оларға бөтен емес, 1428 жылы
қайтыс болған Барақ ханның ұлы екендігі белгілі. Жәнібек хан бұрынғы Ақ
Орда хандарының әулиетін қайта орнатушы ретінде болып отыр. Бір өзгешелігі
Жәнібек хан Дешті Қыпышаққа тайпаларының "көшпелі өзбектер" деген атауын,
жаңа этноним "қазақтар" деген атауды әкеледі.
Қазақ салтында хан көтерілу, тақ алмасудың сонау Түрік қағандығы
заманында қалыптасқан, өзіндік ерекшелігі бар.
1. 2. ХҮ және ХҮІ ғасырдың І жартысындағы қазақ хандығының ішкі және сыртқы
жағдайы.
Қазақ Ордасының әуелгі әміршісі Керей хан болды. Керейден соң оның
шөбере інісі Жәнібек хан билік құрды. Жәнібек өлгенне кейін ағасының баласы
ретінде Керейдің ұлы Бұрындық хан көтерілді. Бұрындықтан соң аз ғана уақыт
хандық дәреже Жәнібектің ұлы Әдікке көшеді. Әдіктен кейін оның туған інісі
Қасым Қазақ Ордасының ханы болып сайланады.
Ұлы адамдар, көп жағдайда үлкен бетбұрыстар мен терең өзгерстер, қиын
- қыстау замандар мен гүлденген дәуірлер кезінде тарих сахынасына шығады.
Өткені қоғамның дамуында, немесе тығырыққа тірелгенде жекелеген мемлекет
қайраткерінің жүргізген саясаты, қабілет-күші, қайрат жігері, данышпандығы
мен таяздығы және көптеген жеке басындағы ерекшеліктері зор маңыз
атқарады.5,12-13
ХVІІ ғасырдағы қазақ тарихында билік құрған он шақты ханның ішінде
ұлы деп, атақты деп баға беруге тұрарлығы бірнешеуі ғана. Солардың арасында
Қасым ханның орны ерекше.
ХV - ХVІІІ ғасырдағы қазақ хандарының тарихи ролі әрбір хан тұсындағы
мемлекеттің саяси - экономикалық, әскери қуатымен бағаланады. Керей мен
Жәнібек хандарының тарихи ролі Қазақ хандығының іргетасын қалыптастырудан
көрінсе, Бұрындық ханның есімі Сырдария өзені бойындағы қалаларды қайтару
үшін ұзаққа созылған күрестердің басталуы мен ерекшеленеді. Мамаш, Тахир,
Буйдаш хандарының тұсында Қазақ хандығы өте әлсірегендіктен олардың тарихи
ролі басқа хандарға қарағанда анағұрлым төмен.
Ал Қасым ханның тарихи ролі, ең алдымен, Қазақ хандығыны
териториясының кеңеюімен, мемлекеттілігінің нығаюымен, халқының саны
жағынан артуымен, сондай-ақ алыс-жақын елдерге Қазақ хандығы деген қуатты
мемлекеттің және қазақ деген халықтың іргелі ел екендігін жария етумен
көрінеді деп сеніммен айта аламыз.
Қасым хан туралы Қасым ханның тірі кезінде - ақ ол туралы мәліметтер
көрші елдердің бәріне тарайды. "Қасым ханның қасқа жолы" деген сөздің халық
жады арқылы күні бүгінге жетуі Қасым ханның кең - жұрт санасынан терең орын
алуын орныққандығын дәлелдейді.
Қасым ханның жеке өмірбаянын толық баяндайтын жазба деректер жоқ, тек
ғана оның өмірінің сұлтандық және хандық кезеңдерінен қысқа-қысқа
мәліметтер орта ғасырлық деректерде кездеседі. Олардың қатарына
Әбілғазының, Қадырғали Жалайыридың, Мұхамед Хайдар Мырза Дулатидың,
Бабырдың, Бинайдың, Шадидың, Рузбаханының, Махмуд ибн Уәлидің, Хайдар
Разидың, Ғафаридың, Абдалах Балхидың және тағы басқалардың деректері
жатады. Қасым хан жөніндегі мәліметтер орыс деректерінде де
кездеседі.15,23-24
Қасым ханның өміріне байланысты деректер 1470 жылдаға дейін ешбір
деректе кездеспейді. ХV ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап, Қазақ хандығының
Сырдария өзенінің орта ағысы бойын иелену үшін Мәуренахрмен жүргізген
күрестерін баяндайтын дерек мәліметтерінде Қасым Сұлтанның есімі алғаш
кездесе бастады. "Шайбанинама" авторы осы жылдары Қасым хан туралы:
"Бұрындық хан әскер ішіндегі атақты баһадұр және сұлтанның бірі" - деп
баяндайды.
Бірақ ата салтымен хан көтерілген, бүкіл ұлыстың туын ұстаған
Бұрындықтың алдынан кесе өтпейді . ХVІ ғасырдың бас кезінде тақсыз хан деп
танылған құдыретті Қасымның өзі Бұрындыққа қайшы келмейді. Турасында сол
заманның тарихшылары: Бір кезде өз әкесі Жәнібек Керей ханның билігіне
бас ұрғаны сияқты Қасымда да Бұрындық ханды ұлық тұтты, - деп жазады.
Бұрындық Керей ұрпағы, Жәнібектен кейін қазақ хандығының ханы.
Ширек ғасырдан бастап уақыт бойы хандық құрып, оның әуелгі он бес
жылында билігі зор болды. Өз заманындағы тарихшылар тарапынан да, кейінгі
заман зерттеушілер тарапынан да лайықты бағсын ала алмаған Бұрындық Қазақ
Ордасының тарихындағы ерекше хандардың бірі болып табылады.15,45-46
Бұрындық хан тұсында қазақтар Сырдарияның ұзына бойына жайлы
қоныстанады. Көк Орданың ежелдегі астанасы Сығанақ қаласымен бірге сол
заманның тарихшылары қамалының үстінен құс ұшып өте алмайды деп
мадақтайтын, халық мол берік бекініс Сауранды, Әзірет Сұлтан дербесі тұрған
қасиетті Түркістанды, ежелгі Отырарды, атақты Сайрам қамалын, Дарияның сол
жағалауындағы Үзкент, Ақ - Қорған, Арқұқ сияқты маңызды шаһарларды иеленді.
Көк Орданы осындай ежелгі мәдени орталықтарын қайтарып алу жолындағы
аумалы - төкпелі өте ауыр майданда бүкіл қазақ қауымы үлкен қайрат
көрсетеді, қолбасшылар шешуші жеңістерге жол ашса, ел басылар тиімді саясат
ұстанады.
Бұл кездегі қазақтардың ең ұлы қарсыласы Әбілхайыр ханның немересі
Мұхамед Шайбани хан болды. Қазақ Ордасы Құрылып, ежелгі Көк Орда қоныс
қазақтардың қолына өте бастаған кезде Шайбани жаңа ғана ат - жалын тартып
мінген жас жауынгер еді. Әбілхайыр ұрпақтары жеңіліске ұшырап, Қазақ
Ордасын шегіне ығысқан кездің өзінде жігерліде парасатты Шайбани қасарысқан
күресін тоқтатпайды. Қазақ Ордасының бір пұшпағын, жекелеген қалаларын
иеленіп, атасының тағына мінбесе де, кішігірім тәуелсіз хандық құру үшін
күреседі. Ақыры әлденеше жеңілістерден соң, бұл тараптан бір жола үміт
үзіп, Орта Азияға, Ақсақ Темір әулиеті билік құрып отырған Мәуренахрға бет
бұрады. Әміршілері ауысқан, Қазақ Ордасы деп аталатын жаңа ұлыстың
құрамына енгісі келмеген түрік руларының үлкен бір легі Шайбани ханның
басшылығымен Орта Азияны қаратып алу үшін жорық ашады.
Қазіргі заман тарихшыларының есебі бойынша, Шайбани ханның соңынан
ерген халықтың ұзын саны үш жүз мың шамасында болады.5,12-13
Шайбани ханның екпінінің күштілігі сондай, айналасы 5 - 6 жыл ішінде
бүкіл Орта Азияны, Ауғаныстан мен Қорасанды – кешегі Ақсақ Темір әулетінің
жерін тұтасымен жаулап алады, Шайбани әулиеті аталатын жаңа ұлыс құрып,
Орта Азияның жаңа әміршілерінің жаңа нәсілін негіздейді. Қазақ жұртының
тепкінімен Ордада ығысқан Шәйбани осыншама күш танытса сол замандалғы
біздің бабаларымыздың қандай қуатты болғанын ойша елестету қиынға түспесе
керек.
Қазақтардан жеңілсе де, көршілерден басым түскен жауынгер жасағанының
арқасында аз ғана уақытта ұлы мемлекет орнатқан Шайбани ата қонысы – Дешті
Қыпышақтан үмітін үзбейді. Тежеусіз әміршілге айналған, жаңа жұртында
байлығы артып, әскері молайған Шайбани енді Қазақ Ордасын құлатуды, өзінде
қырып-жойып, тоздыруды ғана ойлады. Күш қуаты өз алдына, қазақтардың қоныс
жайын, тіршілік қатынасын, әскери әдістерін жақсы білетін Шабани аса
қасіретті дұшпанға айналды.
Шайбани хан ең алдымен Қазақ Ордасын экономикалық қыспаққа түсірмек
болды. Қазақ керуендерінің Орта Азияға келуіне:онымен жапсарлас елге өтуіне
тиім салынады, қазақтар мен барыс - келіс, сауда ісі мүлде тоқталады.
Мәуренахыр мен Қорасанның атақты діни орталықтарында қазақтар мұсылман
емес, кәпір, оларға қандай қыспақ жасалса да сауап болады деген бәтуа-үкім
жарияланады. Осыдан соң Шайбани қазақ даласында жойқын жорықтар
ұйымдастыруды өзінің ең басты мақсатына айналдырды. Жас күндері жайлауда
отырған, жол ашық кезде Қазақ Ордасының шегіне аттап басу қиын еді. Ұлыс
жайын жақсы білетін Шайбани өзінің барлық жорығын қыс мезгіліне лайықтайды.
Бұл кезде ел қыстауда, жұрт арасындағы қатынас қиын, бір шеттен жау
шапса, екінші шеттегі халық естіп, атқа қонғанша талай уақыт өтеді.
Қыстаудағы қамсыз елді, жау тарағын сайлап отырса да, саны аз, бөлшек елді
шауып алуда оңай, жұртты қырып, мал-мүлкін тонап, кері шегініп кетуі де
оңай.
Шайбани хан осы есеппен Қазақ Ордасын бір, екі есе, төрт мәрте ауыр
жорық ұйымдастырады. Әсіресе үшінші жорық қазақтарға өте көп шығынға
түседі. Бұл жолы 1509 жылдың қақаған қысында жайқын Сырдарияның көкше
мұзынан өткен мұз мың әскер әуелі Жаныш сұлтанның қонысына жетеді. Жау
күтпесе де жорығын тастамаған жұрт қолма – қол атқа мінеді.
Шайбанидың әскері мен бірге жүргенен, кейін Михман-нама-и-Бухара
дейтін атақты тарихи кітап жазған ғұлама Фазлаллах ибн Рузбехан осы қысқы
жорыққа байлансыты қазақ жұртының тұрмыс-тіршілігіне қатысты аса құнды
деректер береді. Бұл қазақтар өздерінің қайтпас ерлігімен де, қуат
күшіменде бүкіл әлемге танылған халық – деп жазады.
Жаудың саны басым болған жағдайда, дейді Рузбехан, қазақтар бала -
шағасын, дүние - мүлкін ортаға алып, қару ұстайтындары дөңгелене шеп
құрады.
Содан соң бар жарағын жұмсап, өткір қылыштарын сілтеп, екпін мен,
ерлікпен қайтпай соғысады. Егер қазақтар рулы елімен бас құрап, ту көтеріп,
уақтында шеп түзей алса, олар ешбір жауға дес бермейді, деп жазады
Рузбехан.5, 12-13
Шайбани хан өзінің әскерін төккен Жаныш сұлтанның ұлысындағы халықтың
саны жүз мың, ал қару ұстауға жарайтын кісі отыз мыңдай екен. Дабыл қағып,
ту көтеретін, шеп құрып үлгерген қазақтар өзінен үш-төрт есе көп жаумен
қайтпай соғысады. Тепе-тең арпалыстан соң қарсы шабуылға шығып, Шайбани
әскеріннің орта тұсын ойып түседі. Саны басым жан енді әскердің жаңа легін
ұрысқа қосады.15 47,48
Екі жақ үшін де аяусыз қан төгіс басталады. Ақыры Жаныш сұлтанның бар
жасағы қазаға ұшырайды. Осыдан соң көп ұзамай Шайбани хан Ғаныш сұлтанның
жұртын да талқандайды. Қазақтардың мыңдаған бала – шағасы, қыз – келіншегі
мен кәрі – құртаңы тұтқиылға түсіп, құлдыққа жегіледі, олжаға кеткен мал –
мүліктерді қисап болмайды. Рузбе – ханның айтуынша, қазақтардың қолға
түскен, көк күйме аталатын, арба үстіне тігілген ақшаңқан киіз үйлердің
өзінің саны он мыңнан асыпты.
Үлкен жеңіске жеткен Шайбани Қазақ Ордасын бір жола талқандау үшін
келер қыста өзінің ең соңғы, жорығына шығады. Бұл жолы Сырдарияны көктей
етеді. Қазақ жұртының біраз жерін ойрандайды.
Өзі артта қалып, әскерінің негізгі бөлігін Сары Арқаға, Ұлытауға
аттандырады.
Бірақ бұл жолы қазақтардың әзірлігі күшті еді. Жау жапқаннан ести
салысымен шар тараптан асығыс аттанған. Ұлытауда жатқан Қасым сұлтан
әскерлерінің Мойынсыз Хасан бастаған алғы легі Кішітау маңында Темір
сұлтан, Ұбайдолла сұлтандар бастаған Шайбани әскерлерін тас – талқанын
шығарады. Басым көпшілігі құрылған, бар көлігінен, бар қаруынан айырылған
басқыншы дүркірей қашады.
Сыр бойындағы Көк кесене түбінде жатқан хан қираған жасаның қалдығымен
табысып, қол құрап үлгермейді, соңдарынан түре қуып Қасым сұлтан жетеді.
Атақты батырларынан айырылған, бар әскері қырғын тапқан Шайбани бас
сауғалап әрең құтылады. Дерек мәліметтерінде Шайбани ханның бұл жеңілісі
былай деп бағаланады: Бір сөзбен айтқанда, Шайбани – ханның үлесіне ірі
жеңіліс тиді. Өзінің ең шырқауына жеткен оның билігі енді құлдырай
бастады. Шынында да, жаңа мемлекет, жаңа әулиеттің негізін қалаған,
бұрынғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың маңыздылығы мен міндеті; Бұл күндері егеменді ел атанып,
өзге жұртпен тең болып, ата бабаларының ертеден бергі арман - тілегі іске
асқан, қалыптасқан елдік тәстүрі, қабылданған Ата заңы бар, дербес тәуелсіз
ұлттық мемлекет құрып мекен-тұрақ, құтты қоныс болған Ұлы даланы сөз
еткенде қазіргі Қазақстан оны тегіс қамтып, түгел алып жатыр екен деп
ойлауға болмайды.
Сайып келгенде, егер осы Ұлы даланың айдыны асқар теңіз ретінде көз
алдымызға елестетер болсақ, теңіздің қайнар бастауы, оның ішінде қазақ
халқы екендігін ұмытпаған жөн.
Қазақстанның кезінде осы Ұлы даланың елеулі қаусыра құшақтап, қарымды
қамтып жатқан, бүгігіден де үлкен жері болды.
Қазақстанның бүгінгі жері Қазан төңкерісінен кейін 20-жылдарда
қалыптасты. Оның шеңбері Албания, Италия, Англия, Жапония сияқты ондаған
мемлекетті емін - еркін сыйғыза аларлық таулы-тасты, орман-тоғайлы, өзенді
- көлді, Каспийден асқақ теңізі, ашық далалы алқаптары бар, батысынан
шығысына дейін 3000 шақырым, оңтүстігінен солтүстігіне дейін 1700 шақырым
созылып жатқан, жалпы көлемі 2 млн 700 мың шақырымды қамтитын алқап.
Тарих кешегі емес бүгінгіге, келешек - бүгінгі ұрпаққа керек. Ата-
бабамыздан "жеті атасын білмеген жетесіздік белгісі" дегенге сөз қалған.
Бұл сақты сындырып сүйекке таңба салатын сөз.
Тақырыптың өзектілігі: Кешегі тарихымыз халқының қамын ойлаған,
іргелі ел болуы үшін күн қатып жүріп түсі қашқан хандарсыз, билерсіз,
батырларсыз, ақырып жел өтінде қалған жағдай шекпенмен пара - пар.
Ресей империясы үстемдік жүргізе бастағаннан, одан бергідегі солақай
саясаттың салдарынан халықтың бір туар зиялы азаматтарын бұхара халыққа жау
етіп көрсету сияқты зымыяндық өріс алды. Мұндағы мақсат халықты
қараңғылықта ұстап, өткенін білмейтін мәңгүртке ұстау еді.
Өз тарихымызды білмей, біз қазір баршамыз мақсат етіп отырған тәуелсіз
мемлекетіміздің іргесін бекіту, шаңырағын шайқалмайтын ету мүмкін емес.
Қазір тарихтың көптеген мәселереі қайта қаралып жатыр.
Солай бола тұрса да, жоғары және арнаулы оқу орындарында Қазақстан ьарихы
бойынша оқулықтар жетіспейді.
Қазақ халқының тарихи құжаттарында нақты таңбаланған азаматтық тарихы
соңғы мың жарым жылды қамтиды. Ежелгі түркі дәуірінен бастап, Алтын Орда
заманына ұласқан ұлыстар шежіресіне келген, сала-сала, қат - қабат әңгіме.
Арыдағы тарихымызды айтпағанда, бергі қазақ атымен аталатын дәуірдің
өзі біздің ұлы халық екеніміздің айғағы. Біз ХV ғасырдың орта кезінде
қазіргі ұлттық республикамыздың шегіне Қазақ Ордасы аталатын айбынды
мемлекет құрдық. Бұл қуатты ұлыс төрт жүз жыл бойы кең даланы еркін жайлап,
өзгеше тұрпатты ұлттық мәдениет жасады.
Менің осы жазған дипломдық жұмысым теңізге құйған тамшыдай ғана
ізденген еңбегім еді.
Жұмыс алты бөлімнен тұрады.
Тақырыптар қазақ халқы тарихының белгілі кендеріне байланыстырылып
алынды. Яғни ХV ғасырдың орта шенінде Жәнібек пен Керей ханның Қазақ
хандығын құрған кезінен бастап, ХVІІ ғасырдың І жартысындағы жоңғарлармен
арадағы екі жүз жылдық соғысқа дейінгі кезеңді қамтиды.
Соның ішінде Қазақ хандығының құрылуы алғы шарттары, әлеуметтік
жағдайы, экономикалық және мәдени жағдайы және де қазақ хандарының заңдары
қарастырылды.
Тақырыптың библиография яғни тарихнамасында; түрік, парсы, тимуридтік
шағатайлық, аштрахандық, араб еліндегі ғұламалардың еңбегі пайдаланылдым
соның М. Х. Дулатидың “Тарих –и- Рашиди” еңбегі бойынша жазылды. “Тарих –и-
Рашиди” кітабы үш себеп бойынша жазылған (құрастылыған). Бірінші себеп
Тоғылық Темір хан ислам дінін маулана Аршададиннің ықпалымен қабылдады.
Екінші себеп Тоғылық Темірге дейін – ақ исламды Барақ хан одан кейін Кебек
хан қабылдаған еді. Алайда, осы хандар дәуірінде моғол ұлыстары ислам
дінінен дұрыс жол таба алмайды. Ал құдретті де мәртебелі Тоғылық Темір хан
мен бақытты моғол ұлысы исламнан дұрыс жол тауып, ұлылыққа бет бұрды.
Үшінші себеп қазіргі уақытта моғол хан Әбдірашид хан болғандықтан, бұл
тарих соған арналған, оның құрметіне құрастырылып отыр. Осы үш себептен бұл
тарих “Тарих – и- Рашиди” (“Хақ жолындағылар тарихы” ) деп аталады.
Жоғарыдағыларды жазған, баяндаған кезде Қазақстан тарихы жөнінде бұрын
соңды жарық көрген еңбектер кеңінен пайдаланылады. Сонымен бірге Қазақстан
тарихындағы көптеген маңызды оқиғаларға соңғы кезде беріліп жатқан тың
бағалар мен жалтақсыз айтылған сындар, жаңадан қалыптаса бастаған
көзқарастар жан-жақты ескерілді. Бұл сияқты материалдарды неғұрлым толық
пайдаланғанымызды айта кетелік.
Әрине, мінсіз дүние жоқ, бұл жұмыстың да мүлт кеткен, толықтыруды,
жетілдіруді керек ететін жерлері болуы әбден ықтимал.
ХV - ХVІІІ ғасырлар Қазақстан тарихынан ерекше орын алады. Бұл
кезеңнің басталуы ХV - ХVІ ғасырдың басындағы Орталық Азияның жалпы
тарихымен ұштасып жатқандығында: бір орталыққа тартқан және орталықтан
сыртқа тепкен тенденциялардың шиеленісуі нәтижесінде бірнеше мемлекеттер
құлап, жаңадан Орта Азияда Шайбанидтер, Аштраханидтер, Түркияда Онтомон
(Осман) империясы, Солтүстік Үндістанда Ұлы Моғолдар, Иранда Сефевидтер
мемлекеттері құрылды. Бұл кезінде қазақ халқы өзінің қазіргі атауын
қабылдайды, осы атымен көршілес елдермен өзара байланысқа түседі және
тарихтағы өзінің орнын айқындайды.
Қазақ халқының тарихын, оның ішінде ХV - ХVІІ ғасырдағы тарихын
зерттемей тұрып, тек қазақтардың ғана емес, Орта және Орталық Азия, Сібір,
Еділ бойы халықтарының да тарихи тағылымдарын түсіну мен түсіндіру мүмкін
емес.
ХV - ХVІІ ғасырдағы қазақ тарихы жөнінде деректер сақталған парсы және
түркі тілдеріндегі жазба ескерткіштер көлемі жағынан үлкен және ұстамаған
ашық саяси бағыттары бойынша бірнеше топтарға бөлінеді.
Осы белгілеріне қарай деректемелер тимуридтік, шайбанидтік.
шағатайлық, сефевидтік, османдық, аштрахандық10,18-19 т.б. болып
бөлінеді.
ХV ғасыр мен ХVІ ғасырдың басындағы Қазақстанның тарихын және қазақ
халқы этногенезін зерттеуге қажетті біздің қолымызда көптеген жазба
деректер бар.
Олардың ішінен "Таварих-и гузида-ші нусрат-нама", "Фатх-нама",
"Шайбани-нама", Зубдат ал асрар "Тарих-и Абулхайр-хани", "Бадан алваксей",
"Тарихи-и Рашиди" іспетті еңбектер айырықша ерекшеленеді. Аталған
еңбектердің арасынан "Михман-нам-й Бухара", "Зубдат ал асрар", "Тарихи-и
Абулхаирхаш" шығармаларынан басқалары бір уақытта, ХVІ ғасырдың басында
жазылған. Негізінен бір кезең, бір оқиға жайын баяндаған олар бір-бірін
толықтырып, нақтылап отырады.
Бұл шығармаларды басты орындарды әскери-саяси оқиғалар алғанмен,
аталған еңбектерден әлеуметтік-экономикалық деректерді де көптеп табуға
болады.
Жазба ескерткіштерде қазақ халқы мемлекеттік құрлымның саяси және
сыртқы саяси тарихына қатысты хабарлар, қазақ хандары мен сұлтандарының
көршілес елдерімен халықтарының билеушілеріне қарсы соғыстар жөнінде
деректер қамтылған. Олар қазақ даласы мен қазақ хандықтарының ішкі саяси
тарихын, қазақ хандары әлеуметінің арасындағы өзара жанжал, ұрыс-керіс пен
күресті баяндайды. Өзара соғыстар Тоқа-Темір, Барақ, Керей, Жәнібек
ұрпақтарының арасындағы әлеуметтік күрестерге ұласқан.
Парсы тіліндегі Қыпышақ тұрғындарының ру тайпалық құрамы бұрындары
өзбек аталып жүрген тайпалардың қазақ атауын қабылдауларының себептері,
өзбек және қазақ терминдерінің арақатынасы туралы көлемді деректер
сақталған. Бұл қазақ халқының қалыптасуына кеңінен айқындауға тиісті
қортынды жасауға мүмкіндік береді.
Жазба деректерде Қазақ хандығының мемлекеттік құрлымы, ондағы
лауазымды, салық жүйесі хақында айтылады. Қазақ атауы "Бадан алвакан"
шығармасында аталады. Онда Васифи қазақ ханы Тахирдың қазіргі Қырғызстан
жерінде қалмақтарға қарсы қамал тұрғызғаны жөнінде дерек келтіреді.
ХV ғасыр мен ХVІ ғасырдың бас кезінде қазақ тарихын зерттеуде Мырза
Мухамед Хайдар Дулатидың "Тарих –и- Рашиди" шығармасының мәні ерекше.
"Тарих -и- Рашиди" алғашқы қазақ хандары, қазақ моғол, қазақ - өзбек
арасындағы одақтастық және жауапкершілік қарым-қатынастар, Моғолстанға
иелік ету үшін қазақтар мен моғолдар арасындағы күрес туралы материалдар
молынан кездеседі.
Шығыс авторларының жоғарыда аталған шығармалары, негізінен ХV – ХVІ
ғғ. Қазақстанның саяси тарихи бойынша деректерді қамтиды.
Рузбиханның "Михман-наме-йи Бухара" еңбегінің олардан ерекшелігі ХVІ
ғасырдың басындағы Қазақстанның экономикасы, мәдениеті, тұрмысы мен
қалаларының тарихы жөніндегі қызғылықты деректерді келтіруінде.
Бұл еңбек Мұхамед Шайбани ханның Бұрындық, Қасым, Жаныш тағы басқа
сұлтандарына қарсы үлкен жорығына арналған. Рузбихан бұл жорықта Шайбани
ханға еріп жүреді де, осы оқиғаны жан - жақты сипаттайды. Бұл еңбекте
қазақтардың әкімшілік жүйесі, сыртқы сауда байланыстары, құл саудасы мен
құлдары көшпелілердің шаруашылықта, соғыс кезінде пайдаланулары туралы
басқа жазба деректерде кездеспейтін жазбалар қамтылған.
ХV ғасырдың орта кезеңі жөнінде жүйелі түрдегі деректер кездеспейді,
ал қолда барымен (процестің) толық маңызы мен ашу мүмкін емес.
Аталған ғасырдың 50-жылдарынан кейін қазақ халқының тарихына қатысты
маңызды деректер кездесе бастайды және олардың көлемі мен мазмұны да арта
түседі.
Тарихи деректердің бұлай бөлінуі қазақ тарихына қатысты парсы және
түркі тіліндегі жазбалардың шағатайлық, сефевидтік, тағы басқа, оның ішінде
Мәуренақырлық шайбаниттер тарихнамасы тұрғысынан және солар арқылы
түсіндірілуінде. Бұл тарихнама, іштей екіге бөлінеді. Бірі Әбілхайыр хан
(1428-1468жж) мен оның немересі Мұхамед Шайбани ханның есімдері төңірегінде
жинақталады.
ХVІ ғасырдың ІІ жартысында Хафиз Тыныш Бұқаридың "Шараф-наме-йи Шахи"
еңбегінде ІІ Абдаллах ханның өмірі мен қызыметі, әскери жорықтары жан -
жақты баяндалады.
Хафиз Тыныш өзі суреттеп отырған оқиғалардың көпшілігі көзімен көзбен
көрген. Бұл еңбекте ХVІ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының сыртқы
саяси тарихы кең көрініс тапқан. Онда 1588 жылғы Ташкент көтерілісі,
қазақтардың Сырдария бойындағы қалалар үшін Шайбанидтермен күресі, ол
күрестің идеологиялық және саяси құпиялығымен құйтырлығы соғыс қимылдар
кезінде бір шайбанидтермен екіншілеріне қарсы одақ құрған байланыстары
туралы жан - жақты толық баяндалады.
Қазақтардың ХV ғасырдың екінші жартысындағы саяси тарихы хақындағы
деректерді жинақтаған тағы бір маңызды ескерткіш-Мұхаммадияр ибн Араб
қатағанның "Мусаххир Ал - билад" шығармасы.
"Мусаххир Ал-билад" ХV -ХVІІ ғасырлардағы басқа авторлардың
шығармаларында кездеспейтін, қазақтар туралы қиғылықты деректер бар. Ондағы
қазақтар тарихы туралы кейбір деректер Хафиз Тыныш "Шараф-нами-йи-шахи" да
келтірілген мәліметтерді толықтыра түседі. Есімхан мен Бахадур хан
бастаған қазақтардың Абд ал - Тарфа сұлтанмен болған соғысын (1665 ж.) баян
етеді.
Искандер Муншидің "Тарих-и иамара-йи Аббасида" суреттелген оқиғалар
қазақтар туралы "Шараф-нами-йи-Шахиде" айтылғандарды одан әрі сабақтай
түседі.
Жазба деректерді одан әрі зерттеу ХV ғасырдағы қазақ тарихы жөніндегі
мәліметтері бар жаңа ескерткіштерді анықтауға жағдай жасады. Бұл топтағы
шығармалардың ішіндегі ең тәуірі ортаазиялық ашогеографиялық шығармалар.
ХV - ХVІІІ ғ.ғ қазақ тарихы үшін маңызды еңбектің бірі түрік тіліндегі
"Хиуа хроникасында" (Муниса-и Асахи Фердауыс ал икбал) қазақ сұлтандарының
әулетінің Хиуа мемлкетінің саяси өміріне кеңінен арласқандығы айтылады.
Қазақ - жоңғар байланыстары жөнінде "Ислам-наме" ашогеографиялық
шығармасында келтіреді.
Қазақтардың сыртықы саяси қатынастардың тарихы бойынша ТМД елдері мен
шетел архивтерімен қол жазба қорларында сақталған жазба ескерткіштері бар.
"Мират -и ал - мамлик" - түрік адмиралы Сейд Али Раистің мемуары. Онда
Сейд Али Раистің үш жарым жылдық саясаты кезінде аралаған елдері мен болған
қалалары, кездескен ел билеушілері жайындағы деректер жинақталған.
ХV ғасырдағы қазақ тарихы жөніндегі аса қызғылықты және маңызды
ескерткіш - Осман империясының қаржы жөніндегі әкімі (дефтердар) қызметін
атқарған Сейфи Челибидің "Тарих" атты еңбегі.
Кітапта автор Орта Азия мен Қытайды аралаған сапарындағы алған
негізінде, Осман Империясының құрамына кірмеген Азияның көптеген елдерінің
географиялық орналасуы мен саяси тарихы туралы құнды деректер келтіреді.
"Тарихта" қазақтардың тұрмысы жөнінде әсіресе, тері өңдеу кәсібіне
байланысты, этнографиялық деректер бар.
Қазақ тарихын тағы бір құнды деректің берігі болып табылатын А.И.
Левшин "Қырғыз-қайсақ" ордалары мен даласының еңбегі аталған ең алғаш 1832
жылы жарық көрген. Еңбекте Қазақстаның жағарпиялық жағдайына, тарихына,
этнографиясына сипаттама береді.
А.И.Левшин қазақтардың табиғат қаталдығына, төзімділігіне күн көріс
кәсібін төрт түлік мал мен байланыстыра отырып, әдет ғұрыптарын, салт-
дәстүрін, құқық формаларын баян етеді.
Өз еңбегімде М.Х.Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік
Университетінде соңғы жылдары өткен ғылыми теориялық халықаралық
конференциялардың материалдарын қолдандым. Сонымен қатар М.Х.Дулатидың 500
жылдық мерей тойына байланысты газет журнал т.б. да ақпарат материалдарында
осы тақырып жөнінде өте көп шығармашылық еңбектер жазылды.
Сондай – ақ ХV – ХVІІ ғасырлардағы қазақ хандықтары жайлы жазылған
тарихы шығармаларды оның ішіндегі өзімізге белгілі тарихи ғалымдардың (Ж.
Қасымбаев, Э. Тілеуова, М. Мағауин, С. Асфендияров, Т. Сұлтанов, М.
Тынышбаев, Х. Маданов т.б.) тарихи шығармашылық еңбектерін пайдаландым.
І - тарау ХҮ және ХҮІ ғасырдың І жартысындағы қазақ хандығы.
1. 1. Қазақ хандығының құрылуы.
Қазір халқымыздың тарихына байланысты ғылым мойындаған бір шындық
бар. Ол - Қазақ мемлекеті тарихы 1456 - 1468 жылдары, яғни Керей мен
Жәнібек сұлтан бастап Моғолстанның батыс бөлігіне келіп орналасқан халықтың
дербес Қазақ хандығы шаңырағын көтерген кезден басталғандығы.
Бірақ, өкінішке орай, құжаттың құқы бар тарихи шығармалар дерегі
арқылы орныққан осы нақтылықтың арғы жағының да, бергі жағыныңда айқындығы
әлі аз болып тұр. Оған басты себеп: күні бүгінге дейін өткенімізге өгей
көзбен қарап, көне тарихымыздың ұмыт қалдырғанымыз екендігі даусыз.
Моғолстан тарихын жазған Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидың "Тарих –и-
Рашидиінде" есімі келтірілген екі сұлтанның бірі Керей хан екіншісі
Жәнібек сұлтан деп көрсетеді.
Кез келген тарихи шығарманы алып, оқып көріңіз. Шыңғысхан ұрпағының
бірден - біреуі, егер ол шағын да болса жеке хандықты иеленбесе, хан деп
атамайды. Оларды ата жолына қарай мұрагер, ханзада, сұлтан деп қана атайды.
Олардың хан атануы үшін мейлі аз болса да, тіпті ресми емес болса да жеке
хандыққа ие болуы шарт. Демек, Мұхаммед Хайдар Дулати өз дерегіндегі
Керейдің хан деп атап көрсетсе, бұл - олардың өз иелігін жеке "хандық", ал
Керейдің "ханымыз" деп танығанының белгісі. Ал хандық болу үшін оны
құрайтын белгілі дәрежедегі халық та болуы керек. Екі - үш ауылдан хандық
құрылмасы тағы аян. Әрине, хандық Керей мен Жәнібек Моғолстанға келген соң
құрылған ба, жоқ келмей тұрып құрылған ба, оны дәл айту қиын. Бірақ,
Моғолстандықтардың өз елінің шекарасына ауа көшіп келеген өзбектерді жеке
хандық деп қабылдағаны хақ. Олай болмаған күнде сол кездің куәгері
Моғолстандық тарихшы Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати Моғолстанға ел бастап
келегн Керейді бөліп алып, оны хан деп көрсетпес еді. Тап осылай бөліп
көрсету "Бахр әл-асрар..." авторы Махмуд пен Әмір Уәлиге де тән.10,46
"Қазақ хандығының нақ қай жылы шаңырақ көтергені ғылым әлі анықтаған
жоқ. Әзірге әр ғалым өз болжамымен алға тартумен келеді. Мысалы,
А.П.Чулочников қазақ хандығының пайда болуын ХV - ХVІ ғасырлар аралығы
десе, С.К.Ибрагимов А.А.Семеновты құптай отырып, бұл мерзімді ХVІ ғасырдың
30 - 40 жылдары деп көрсетеді. Ал, Т.И.Сұлтанов қазақ хандығы ХV ғасырдың
70-жылдарынан бұрын құралған жоқ десе, К.А.Тушулина бүл мерзімді сол ілгері
жылжытып, 60-жылдардың ортасына бұрын емес дегенді айтады. Соңғы кезде
тарихшыларымыз көрсетіп жүрген 1468 жыл Әбілхайырдың өлген жылы. Әбілхайыр
өлген соң, оның хандығында тақ таласы басталып, ішкі қырқыстан берекесі
кеткен ру - тайпалар аударыла көшіп, Керей мен Жәнібекке келіп қосыла
бастайды. Біздің тарихшыларымыз осы кезеңді Қазақ хандығының құрылған кезі
етіп алады да, әлгі жылды көрсетеді.
"Меніңше бұл шындыққа келмейді, себебі бұл жыл Қазақ хандығының
құрылған жылы емес, нығайған, сыртқа танылған жылы болуға тиіс, өйткені
моғолстандықтар бұған дейін - ақ ұлысынан жырыла бөлініп, өздеріне, көшіп
келгендерді бұрынғы көшпелі өзбектерден ерекшелеп, "қазақтар", олар құрған
хандықты "Қазақ хандығы" деп атап қойған. Сондықтан да Қазақ хандығы
құрылған жылын 1456 жыл деп көрсету дұрыс болады". Қазақ хандарының
Әбілхайыр өлгеніне дейін - ақ дербес хандықтың билеушілері болғанын
Мұхаммед Шайбанидың "Тауарих-и Гузида-йинусратнама", Молла Шадидың
"Фатхнама", Камалладин (Шир) Әли Бинайдың "Шайбанинама"атты еңбектеріндегі
деректер де дәлелдей түседі.
Енді біз жоғарыда айтылған деректердің мәліметтеріне және басқа жанама
түрде кейбір мәселелерді анықтауға көмектесетін деректердің мәліметтеріне
сүйене отырып, Керей мен Жәнібек сұлтанның Әбілхайыр хандығынан көшіп кету
жағдайларын қарастырайық.
Керей мен Жәнібектің атақты Орыс ханның ұрпақтары екендігі баршаға
мәлім. "Тауарахи Гузидан нусрат нама" бойынша Орыс ханда 7 ұл және 5 қыз
болған. Ұлдарының есімдері Тохтақия, Құтлұқ - Бұқа, Тұғлық - Болат,
Құйыршық, Тоқта - Болат, Сайид - Ахмет, Сайид - Әлі.
Тоқтақия 3 ұл 3 қыз болады. Ұлдарының есімдері Тәңірберді, Йагуджек-
анке, Болат. Болаттың ұлы Керей хан. Оның үш ұлы болды, олар Бұрындық хан,
Қожа - Мұхаммед, Сұлтан - Әлі.
Құйыршықтың ұлы Барақ хан. Барақ ханның үш ұлы болды. Олардың есімдері
Мир Саид Қасым, Әбу-Саид (Жәнібек хан деп те атайды). 26,10-11
Жәнібек ханның ұлдары Иренджі, Махмуд, Қасым, Әдік, Жаныш, Қамбар,
Тыныш, Ұснақ, Жадық - деп келтіріледі. Әбілғазыда Керей мен Жәнібектің Орыс
ханнан тарағандығын осылайша көрсетіп "Әбусағит-лақабы Жәнібек хан" деп
көрсетсе, Қадырғали Жалайыры да осылайша айта келе, Барақ ханның ұлын "Көшө
Жәнібек деп атайды", - деп жазады. Орыс хан әкесі қайтыс болғаннан кейін
хан тағына отырады. 9 жыл хандық құрғаннан кейін ауырып қайтыс болған дейді
Муин ад - дин Натанзи.25,14-15
Ақ Орданың хандары Жошы ханның үлкен ұлы Орда Еженнен тарайды.
Алғашында Орда Еженнің Ордасы Алакөл маңында болған. Оны ХІІІ ғасырдың 40
-шы жылдары осы жерден Қарақорымға қарай өткен Т.Карпин сөзі дәлелдейді. Ол
бұл өңірінде Батудың үлкен ағасы Орда тұрады; ол татар княздарының ішіндегі
ең үлкені деп жазады.11,23
Ақ Орданың орталығы ХІІІ ғасырдың ІІ жартысында Сырдарияның орта ағысы
бойына ауысады. Себебі осы кезден бастап Түркістан аймағының халықаралық
сауда ролі артып, Түркістан қалалары арқылы Ұлы Жібек жолының тармақтары
өтеді. Түркістан аймағының экономикалық сауда, орталықтары болумен қатар,
ХІІІ ғасырдың ІІ жартысында саяси орталыққа айналуы, түгел алғанда,
аймақтық ролін өсіріп, атағын арттырады.
Орыс хан да атасы Ерден хан секілді хандықтың астанасы Сығанақ
қаласында ғимараттар салдырыды. Ақсақ Темір тұсында Ақ Орданың орталығы
Түркістан аймағы Мәуренахрға тәуелді болды. ХV ғасырдың І жартысында Орыс
ханның немересі Барақ хан Сырдарияның орта ағысы бойын Ақсақ Темір
ұрпақтарынан қайтару үшін екі жақты талас 1427 жылдың көктем жаз айларында
Барақ ханның пайдасына шешілді. 1428 жылы Барақ хан қаза тауып, аймақ оның
ұлы Жәнібек ханға көшеді. ХV ғасыр басында Ұлықбекті жеңіп, Ақ Орданы
қалпына келтірген атақты Барақ хан жергілікті ірі феодалдар мүддесін тежеп,
жеке билік жүргізеді. 1428 жылы ол қаза тапқанда Дешті Қыпшақ тайпаларының
көсемідері Барақ ханның баласы Жәнібекті хан сайламай, жас Шыңғыс ұрпағын
іздестіреді. Ондай адам - шайбанилық 16 - 17 жасар Әбілхайыр еді. Оған
маңғыт, қият, шынбай, қоңырат, құрлауыт, мың ру тайпаларының көсемдері мен
ірі дін басылары 1428 жылы хан етіп сайлайды.
"Әбілхайыр билік тізгінін қолға алысымен, төңірегіндегі өз хандығының
құрамына қосып алуға күш салады. Олардың бірін күштеп бағындырса, екіншісі
өз еркімен келіп, мұның қарамағына енеді. Сөйтіп, аз уақыттың ішінде
бұрынғы Көк Орда (тарихта Ақ Орда) жері тарихта Әбілхайыр хандығы деп
аталады.
Бұл ретте Әбілхайырдың Шайбани әулиетінің шаңырағын көтеріп, өз
хандығын құруына және оның соншалықты қысқа мерзімде дәуірлей көтерілуіне,
тарихи қолайлы жағдай туған еді. Ол Әбілхайыдың сыртқы қуатты көршілерінің
басқыншылық жорық жасауға шамасы келмеді.
Айталық теріскей батысындағы көршісі Алтын Орда болса, Ұлығ Мұхаммед
пен Кішік Мұхаммед таққа таласып, бірін-бірі ала-алмай арпалысып жатты.
Содай-ақ Оңтүстік батысындағы көршілері Ақсақ Темір әулиетінің де
жағдайы мәз емес еді. Мұнда да тақ таласы жүріп жатты. Ұлығбектің әскерін
өзінің бір кездегі жақтасы Барақ хан Сығанақтың маңында тас - талқан етіп,
ойсырата жеңгенен кейін, Мауренахр билеушісі аттай 20 жыл бойына сыртқа
шықпай, біріңғай қорғаныста болды.
Осындай жағдай Әбілхайырдың оңтүстік - шығысындағы көршілерінде де
болды. Уәйіс хан өлгеннен кейін Моғолстанда да тақ таласы басталған
болатын. Тайпа көсемдері көбі Уәйіс ханның кіші ұлы Есенбұғаны қолдап
кеткендіктен тақтың заңды мұрагері Жүніс хан Самарқандқа қашуға мәжбүр
болады. Ол содан 30 жылдан кейін, інісі Есенбұға (1429-1462жж.) мен оның
баласы Дост Мұхаммед хан (1462-1468жж.) өлгеннен кейін барып бір - ақ
оралады.
Есенбұға таққа Әбілхайырмен бір кезде отырды. Тайпа көсемдері
кәмелетке толмаған жас бала Есенбұғаға бағынғысы келмей, өз иеліктеріне
өздері қожалық жүргізеді. Көршілеріндегі осындай берекесіздікті тиімді
пайдаланған Әбілхайыр өз хандығының териториясын мүмкіндігінше кеңейте
берді. Ол Темірдің баласы Шахруктың иелігіндегі қиындықтарды,
Моғолстандағы алауыздықты пайдаланып, 1446 жылы Сырдария бойындағы
Аққорған, Ақұқ, Үзгент, Созақ секілді бірнеше бекініс қалаларды басып алды.
Сығанақ өз хандығының астанасы ету мақсатында ордасын Орда Базардан осында
көшірді.1, 46,50
Осындай дәрілеп тұрған Әбілхайырдың бағын Шығыстан қаптаған Ойпаттар
қайтарды. 1456 ж. Көк Кесене тұсындағы Нұртоғай деген жерде Үз Темір тайман
басқарған ойпат әскерімен болған шайқаста Әбілхайыр қолы күйрей жеңіліп,
ханның өзі қашып кетіп, Сығанақты паналады. Бұдан кейін ешқандай
тегеуріндегі қарсылық көрмеген ойраттар маңайындағы елдің ойранын шығарып,
кері қайтады.
Қашан да мықты ханның әлсіреуі бір кезде күшпен біріктірілген
сұлтандардың жеке билікке ұмтылуына мүмкіндік жасайтыны белгілі.
Ойраттардың Әбілхайыр әскерін талқандап, ойсырата женгенін пайдаланып,
ханның қарауында жүрген Тоғылық Темірдің ұрпақтары тәуелділік шылбырын
үзіп, еркіндікке шығуға ұмтылды. Сөйтіп Өріс (Орыс, Ұрыс) ханның ұрпақтары
Керей мен Жәнібек өз иелігіндегі елді бастап, Моғолстан жеріне өтіп кетеді.
Соғыстан күйрей жеңіліп, есенгіреп қалған Әбілхайырдың жиып, соңынан қууға,
олардан кейін қайтаруға шамасы келмеді.
Қазіргі жазушыларымыздың қаламына ілігіп, жалпы оқырман қауымының
арасында өз ұғымын қалыптастырған халық аңызы негізінде айтылған дерек
бұдан басқаша онда Өзбектерден, яғни Әбілхайыр хандығынан Керей мен
Жәнібектің бөлініп кетуіне Қара Қыпышақ батырдың Ақжол атанған Дайыр Қожаны
өлтіруі себеп болды дейді". Бұл Шәкәрімнің "Түрік қазақ - қырғыз һәм
хандар" шежіресінде айтылған. Белгілі жазушымыз. Ч. Есенберлиннің "Алмас
қылыш" раманында да келтірілген. Мұны жоққа шығара алмаймыз. Дей түрғанмен
оны Керей мен Жәнібек бастаған сұлтандардың Әбілхайырдан бөлінуінің басты
себібі дей алмаймыз Өйткені ол - себеп емес , барлы-жоғы желеу,сылтау
ғана.9, 63-64
Көшпелілердің бүкіл көне тарихына қарап отырсаңыз, көрші тайпалар не
хандықтар бір-бірімен соғысарда қасқыр-жауыздықпен қапысып тауып, үнсіз
қойып кетпей, жан - жал өртінің тұтануына, дәлірек айтқанда әлдісі,
әлсізін басып алуға желеу іздеген.
Ғасырдан ғасырға көшіп, ұрпақтан - ұрпаққа ауысқан көшпелі елінің осы
дәстүрлі салтының қаймағы ХV ғасырда да бұзылған жоқ. Демек, осы дәстүрдің
жөргегінен шыққан Керей мен Жәнібектің қарауындағы елді соңынан ерту
үшін тайпалар арасындағы құн дауын, қанды жеке кекті билікке жету
мақсаттарына пайдалану табиғи деп қараған абзал. Керей мен Жәнібек
хандардың "көшпелі өзбектер" мемлекетінен көшуінің себептері 1446
жылдан кейін басталады. Осы жылы "Әбілхайыр хан Түркістан аймағын иеленіп,
сондағы Сығанақ қаласын астана етеді. Сөйтіп, мемлекеттік саяси орталығы
Керей мен Жәнібек хандарының ұлысы жеріне ауысады. Әбілхайыр хан Сырдың
орта ағысы бойын иелену арқылы Дешті Қыпшақтың Орта Азиямен сауда
қатынастарына өз бақылауын орнатады. Сол сияқты Сыр бойындағы қысқы
жайылымдар шайбаниялық сұлтандар иелігіне көшеді. Әбілхайыр ханның мұндай
іс-әрекеті осы аймақта иеленіп келе жатқан Орыс хан ұрпақтарының
мүджджелеріне қайшылық келтіреді. Көшудің алғашқы себептері осында жатыр.
Ортағасырлық деректерде Әбілхайырдың іс-әрекеттері: "Әбілхайыр хан
Жошыдан тараған сұлтандарға көп қысымшылық жасады", - деп жазады. Яғни
Керей мен Жәнібек бұрынғыдай аймаққа толық билік жүргізе алмайды.10, 18-
19
Әбілхайыр ханның Түркістан аймағын иеленуі Керей мен Жәнібектің
Моғолстанға көшуіне себеп болса, ал қозғау салған нәрсе Әбілхайыр ханның
қалмақтармен соғыста жеңілуінен және одан туындайтын жағдайлар еді.
Моғолстанға жеткен екі сұлтанды Есенбұғы зор құрметпен қабылдап,
оларға Шу мен Қозыбас өңірін береді. Болашақ қазақ хандығының шаңырағын
көтерушілер Керей мен Жәнібек бастаған көшпелі өзбектер 1456 жылы
Моғолстанның Батыс өлкесіне, яғни Есенбұғы хан мен Жүніс ханның
иеліктерінің арасында сығылыса келіп, сына болып кіріп, қоныс тепті. Жер
үшін жақынымен жаға жыртысып жатқан монғол ханының аталасы Шағатай тұқымына
да емес, сонау Шыңғыстан барып бірақ табысатын Жошының тұқымына мұндай
жомарттық жасауы шарасыздықтың шатағынан болатын. Терісті шығысынан
өңмендей келіп, еміне енген ойрат пен оңтүстік-батыстан сұғынған Ақсақ
Темірдің шөбересі Әбі - Саид Мырзаға арқа сүйенген өз ағасы Жүніске қарсы
күресте Керей мен Жәнібек бастаған өзбектің жауынгер жігіттерін қалқан
етемін деген мақсат, игі үміт Есенбұғаны осыған мәжбүр етті. Артында арқа
сүйер жұрты, сойылын соғар жігіті жоқ соқабасты сұлтан тақ таласы на
түспеген. Әбілхайырдың әлсірегенін пайдаланып, бөліне көшкен Керей мен
Жәнібек те, олармен біріккен бізге белгісіз сұлтандар да иеленген жерін
тастағанмен, елін тастамаған және олардың әрқайысы кем дегенде бір рулы
елдің басшысы болған жандар.
Осы орайда "Қазақ ССР тарихының" "Барақ ханның баласы Жәнібек пен
оның туысқаны Керей көшпелі және жартылай көшпелі халықтың өзіне тәуелді
тайпалар топтарын біріктіріп оңтүстік-батыс Жетісу териториясына,
Моғолстанға көшіп кетті деген дерегінде жан бар.
Сондай - ақ бұл жерде Керей мен Жәнібектің бөлінуі негізінде жеке
өкпе емес, өздерін биліктен айырған бүкіл Шайбани әулиетіне деген олардың
қарсылығы жатқанын да назардан тыс қалдыруға болмайды. Ал бұл бұрынғы Көк
Орда иелігінде елдің яғни Керей мен Жәнібектің ата - бабаларының қол
астында болған, соларды жақтайтын елдің түгелдей болмағанымен, дені
бөлінген сұлтандармен бірге деген сөз. Тарих авторларының Керей мен Жәнібек
көшін: "Бұл әдеттегі ауа көшу болған жоқ; өздерінің жақын тіуелділігі мен
феодал-шонжарлар емес, онымен бірге мың-мыңдаған қарапайым малшылар да
көшті,27,59-60 деп жазуы да содан.
Тағыда бір дерекке жүгінер болсақ "Моғолстан тарихын жазған мырза
Мұхаммед Хайдар Дулатидың "Тарих -и- Рашидиіндегі" Керей хан; Жәнібек
сұлтан және сол сияқты басқа сұлтандармен өз адамымен Әбілхайырдан қашып,
Моғолстанға келеді" деген дерегіндегі "аз адамды" салыстырмалы мағынада
айтылған шартты ұғым ретінде қабылдаға абзал.
Ойымызды түйіндей келе, Керей мен Жәнібек хандарының Моғолстанға көшіп
кетуі Әбілхайыр хандығындағы ішкі саяси дамудың шеңберінде жүзеге асқан,
өзінің алғы шарттары мен себептері және түрткі болған жағдайлар бар тарихи
дамудың заңды қортындысы деп санаймыз.
Міне, осындай күрделі саяси дамудың нәтижесінде Моғолстанның батысында
Керей хан билеген жаңа мемлекет - Қазақ хандығы дүниеге келді.28, 14-15
Қазақ ордасы құрылғанда алдымен жасы үлкен Керей ақ киізге хан
көтеріледі. Керейдің нақты қай жылы қайтыс болғаны белгісіз. Одан соң
Жәнібек хан әмір жүргізеді. Сірә, қазақ жұртының Әбілхайырды жеңіп, біржола
іргелену Жәнібек хан тұсында болса керек, жаңа хандықтың өзіндік құрлымы
мен заң жүйесі де осы Жәнібек заманында жөнге түскен сияқты.
Бұдан Жәнібек Керей ханның кезінде кіші хан есебінде елді онымен
бірге басқарып, ол өлгеннен кейін билікті тұтас өз қолына алған деп ой
түюге болатын сияқты.
Бір тұтас қазақ халқының ұлттық ұраны - "Алаш", мемлекеттік гербі
(елтаңбасы) - "Төре таңба " (яғни бас таңба) аталатын, көне түрік заманынан
тартылған, Алтан Орда тұсында қалыптасқан діні бір үшем бітік - ІІІ. Бас
байрағы - төре таңбалы қызыл ту.
Қазақ Ордасының астанасы бүкіл түрік жұртының зиярат орталығы Әзірет -
Сұлтан дербесі тұрған қасиетті Түркістан қаласы болды.
Біз бұдан Қазақ хандығының құрылу процесінде аяқталғаны деп білеміз.
Одан әрі енді хандықтың өрлеу, күшею дәуірлері басталды.
Қазақ хандығының құрылуы процесінде, яғни 1458 - 146070 жылдар
тарихына арнап жазылған тарихнамада ешбір дерек жоқ. Сондықтан да, біз
алғаш рет осы жылдардағы Қазақ хандығының қатысуымен болған оқиғаларды
баяндап, оны хандыққа ашып көрсетуге тырысқан.
Қазақ хандығы алғашқы құрылған кезінен бастап, өзінің өміршеңдігін
көрсетеді, алғашқы тарих сындарынан төтеп бере бастайды. Бұған Жүніс ханның
Әбу Саид мырзаның қолдауына сүйене қимылдағанымен Есенбұға хан өмірінің
соңына, яғни 1462 жылға дейін тыныш өмір сүреді. "Екі ханның көмегіне
сүйеніп, қолдауын көргенмен Есенбұға хан тірі тұрғанда Жүніс хан оған
ештеңе істей алмайды" - деп жазады Махмуд ибн Уәли.26,553
Сондай - ақ Есенбұға ханның шығыстағы қарсыласы да қалмақтарға да
қазақтар бірнеше жорық жасайды. Моғолдардың тұрақты қарсыласы қырғыз
тайпаларына да қазақтар тарапынан тосқауыл қойылады.
Сөйтіп, Моғолстан териториясында қазақ хандығының құрылуына себепті
Моғолстан мемлекеті өзінің батыстағы және шығыстағы жауларын
тынышсыздандырып, шекара қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Керей мен Жәнібек хандар бастап берген "көшпелі өзбектер
"мемлекетіндегі ыдырау процесі олардан кейін тереңдей түседі. Әбілхайыр
ханға жай адамдардан, ұлыс билеушілеріне дейінгі Дешті Қыпыщақ тұрғындары
қарсы шыға бастайды.
Махмуд ибн Уәли: "Әбілхайыр ханнан қашқандардың бәрі Керей мен Жәнібек
хандардан пана тапты"9,35-36 - дейді.
Әбілхайыр ханның өлімі және одан кейінгі "көшпелі өзбектер" еліндегі
қалыптасқан жағдайлар Қазақ хандығының Дешті Қыпышаққа оралуына жағдайлар
туғызады. Дешті Қыпышақтың ішіндегі оған деген іш бұрушылар саны артады.
Жаңадан келіп қосылушылармен Қазақ хандығында 1470 жылдың өзінде "200 мың
адам" болады.26,112
Әбілхайырдан кейін "көшпелі өзбектер" елінде таққа оның екінші ұлы
Шайх-Хайдар хан келеді.
Бірақ "Шайх-Хайдар ханның жеке басынада мемлекет басқарардай үлкен
қабілет көріне қоймайды".8,42-45
Билік үшін күрестің бірінде Алтын Орда ханы Ахметтің әскери көмегімен
Айбақ хан тұтқиылдан жорық жасап, Шайх-Хайдар ханды өлтіреді. Бұдан соң
"Дешті Қыпышақ өмір сүруін тоқтатады."бұл оқиға 1470 жылдары болған
еді.5,3-5
Осы жылдардан бастап, Моғолстанда құрылған Қазақ хандығы өз есімін
және билігін Дешті Қыпышақ тайпалары арасында тарата бастайды. Осы
мезгілден бастап, Қазақ хандығы Дешті Қыпышақтың саяси өміріндегі ең
негізгі күшке айнала бастайды. Дешті Қыпышақ ру - тайпа көсемдері Қазақ
хандығының билігін еріктерімен қабылдағанға ұқсайды.
Өйткені Қазақ хандығының ханы Жәнібек хан оларға бөтен емес, 1428 жылы
қайтыс болған Барақ ханның ұлы екендігі белгілі. Жәнібек хан бұрынғы Ақ
Орда хандарының әулиетін қайта орнатушы ретінде болып отыр. Бір өзгешелігі
Жәнібек хан Дешті Қыпышаққа тайпаларының "көшпелі өзбектер" деген атауын,
жаңа этноним "қазақтар" деген атауды әкеледі.
Қазақ салтында хан көтерілу, тақ алмасудың сонау Түрік қағандығы
заманында қалыптасқан, өзіндік ерекшелігі бар.
1. 2. ХҮ және ХҮІ ғасырдың І жартысындағы қазақ хандығының ішкі және сыртқы
жағдайы.
Қазақ Ордасының әуелгі әміршісі Керей хан болды. Керейден соң оның
шөбере інісі Жәнібек хан билік құрды. Жәнібек өлгенне кейін ағасының баласы
ретінде Керейдің ұлы Бұрындық хан көтерілді. Бұрындықтан соң аз ғана уақыт
хандық дәреже Жәнібектің ұлы Әдікке көшеді. Әдіктен кейін оның туған інісі
Қасым Қазақ Ордасының ханы болып сайланады.
Ұлы адамдар, көп жағдайда үлкен бетбұрыстар мен терең өзгерстер, қиын
- қыстау замандар мен гүлденген дәуірлер кезінде тарих сахынасына шығады.
Өткені қоғамның дамуында, немесе тығырыққа тірелгенде жекелеген мемлекет
қайраткерінің жүргізген саясаты, қабілет-күші, қайрат жігері, данышпандығы
мен таяздығы және көптеген жеке басындағы ерекшеліктері зор маңыз
атқарады.5,12-13
ХVІІ ғасырдағы қазақ тарихында билік құрған он шақты ханның ішінде
ұлы деп, атақты деп баға беруге тұрарлығы бірнешеуі ғана. Солардың арасында
Қасым ханның орны ерекше.
ХV - ХVІІІ ғасырдағы қазақ хандарының тарихи ролі әрбір хан тұсындағы
мемлекеттің саяси - экономикалық, әскери қуатымен бағаланады. Керей мен
Жәнібек хандарының тарихи ролі Қазақ хандығының іргетасын қалыптастырудан
көрінсе, Бұрындық ханның есімі Сырдария өзені бойындағы қалаларды қайтару
үшін ұзаққа созылған күрестердің басталуы мен ерекшеленеді. Мамаш, Тахир,
Буйдаш хандарының тұсында Қазақ хандығы өте әлсірегендіктен олардың тарихи
ролі басқа хандарға қарағанда анағұрлым төмен.
Ал Қасым ханның тарихи ролі, ең алдымен, Қазақ хандығыны
териториясының кеңеюімен, мемлекеттілігінің нығаюымен, халқының саны
жағынан артуымен, сондай-ақ алыс-жақын елдерге Қазақ хандығы деген қуатты
мемлекеттің және қазақ деген халықтың іргелі ел екендігін жария етумен
көрінеді деп сеніммен айта аламыз.
Қасым хан туралы Қасым ханның тірі кезінде - ақ ол туралы мәліметтер
көрші елдердің бәріне тарайды. "Қасым ханның қасқа жолы" деген сөздің халық
жады арқылы күні бүгінге жетуі Қасым ханның кең - жұрт санасынан терең орын
алуын орныққандығын дәлелдейді.
Қасым ханның жеке өмірбаянын толық баяндайтын жазба деректер жоқ, тек
ғана оның өмірінің сұлтандық және хандық кезеңдерінен қысқа-қысқа
мәліметтер орта ғасырлық деректерде кездеседі. Олардың қатарына
Әбілғазының, Қадырғали Жалайыридың, Мұхамед Хайдар Мырза Дулатидың,
Бабырдың, Бинайдың, Шадидың, Рузбаханының, Махмуд ибн Уәлидің, Хайдар
Разидың, Ғафаридың, Абдалах Балхидың және тағы басқалардың деректері
жатады. Қасым хан жөніндегі мәліметтер орыс деректерінде де
кездеседі.15,23-24
Қасым ханның өміріне байланысты деректер 1470 жылдаға дейін ешбір
деректе кездеспейді. ХV ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап, Қазақ хандығының
Сырдария өзенінің орта ағысы бойын иелену үшін Мәуренахрмен жүргізген
күрестерін баяндайтын дерек мәліметтерінде Қасым Сұлтанның есімі алғаш
кездесе бастады. "Шайбанинама" авторы осы жылдары Қасым хан туралы:
"Бұрындық хан әскер ішіндегі атақты баһадұр және сұлтанның бірі" - деп
баяндайды.
Бірақ ата салтымен хан көтерілген, бүкіл ұлыстың туын ұстаған
Бұрындықтың алдынан кесе өтпейді . ХVІ ғасырдың бас кезінде тақсыз хан деп
танылған құдыретті Қасымның өзі Бұрындыққа қайшы келмейді. Турасында сол
заманның тарихшылары: Бір кезде өз әкесі Жәнібек Керей ханның билігіне
бас ұрғаны сияқты Қасымда да Бұрындық ханды ұлық тұтты, - деп жазады.
Бұрындық Керей ұрпағы, Жәнібектен кейін қазақ хандығының ханы.
Ширек ғасырдан бастап уақыт бойы хандық құрып, оның әуелгі он бес
жылында билігі зор болды. Өз заманындағы тарихшылар тарапынан да, кейінгі
заман зерттеушілер тарапынан да лайықты бағсын ала алмаған Бұрындық Қазақ
Ордасының тарихындағы ерекше хандардың бірі болып табылады.15,45-46
Бұрындық хан тұсында қазақтар Сырдарияның ұзына бойына жайлы
қоныстанады. Көк Орданың ежелдегі астанасы Сығанақ қаласымен бірге сол
заманның тарихшылары қамалының үстінен құс ұшып өте алмайды деп
мадақтайтын, халық мол берік бекініс Сауранды, Әзірет Сұлтан дербесі тұрған
қасиетті Түркістанды, ежелгі Отырарды, атақты Сайрам қамалын, Дарияның сол
жағалауындағы Үзкент, Ақ - Қорған, Арқұқ сияқты маңызды шаһарларды иеленді.
Көк Орданы осындай ежелгі мәдени орталықтарын қайтарып алу жолындағы
аумалы - төкпелі өте ауыр майданда бүкіл қазақ қауымы үлкен қайрат
көрсетеді, қолбасшылар шешуші жеңістерге жол ашса, ел басылар тиімді саясат
ұстанады.
Бұл кездегі қазақтардың ең ұлы қарсыласы Әбілхайыр ханның немересі
Мұхамед Шайбани хан болды. Қазақ Ордасы Құрылып, ежелгі Көк Орда қоныс
қазақтардың қолына өте бастаған кезде Шайбани жаңа ғана ат - жалын тартып
мінген жас жауынгер еді. Әбілхайыр ұрпақтары жеңіліске ұшырап, Қазақ
Ордасын шегіне ығысқан кездің өзінде жігерліде парасатты Шайбани қасарысқан
күресін тоқтатпайды. Қазақ Ордасының бір пұшпағын, жекелеген қалаларын
иеленіп, атасының тағына мінбесе де, кішігірім тәуелсіз хандық құру үшін
күреседі. Ақыры әлденеше жеңілістерден соң, бұл тараптан бір жола үміт
үзіп, Орта Азияға, Ақсақ Темір әулиеті билік құрып отырған Мәуренахрға бет
бұрады. Әміршілері ауысқан, Қазақ Ордасы деп аталатын жаңа ұлыстың
құрамына енгісі келмеген түрік руларының үлкен бір легі Шайбани ханның
басшылығымен Орта Азияны қаратып алу үшін жорық ашады.
Қазіргі заман тарихшыларының есебі бойынша, Шайбани ханның соңынан
ерген халықтың ұзын саны үш жүз мың шамасында болады.5,12-13
Шайбани ханның екпінінің күштілігі сондай, айналасы 5 - 6 жыл ішінде
бүкіл Орта Азияны, Ауғаныстан мен Қорасанды – кешегі Ақсақ Темір әулетінің
жерін тұтасымен жаулап алады, Шайбани әулиеті аталатын жаңа ұлыс құрып,
Орта Азияның жаңа әміршілерінің жаңа нәсілін негіздейді. Қазақ жұртының
тепкінімен Ордада ығысқан Шәйбани осыншама күш танытса сол замандалғы
біздің бабаларымыздың қандай қуатты болғанын ойша елестету қиынға түспесе
керек.
Қазақтардан жеңілсе де, көршілерден басым түскен жауынгер жасағанының
арқасында аз ғана уақытта ұлы мемлекет орнатқан Шайбани ата қонысы – Дешті
Қыпышақтан үмітін үзбейді. Тежеусіз әміршілге айналған, жаңа жұртында
байлығы артып, әскері молайған Шайбани енді Қазақ Ордасын құлатуды, өзінде
қырып-жойып, тоздыруды ғана ойлады. Күш қуаты өз алдына, қазақтардың қоныс
жайын, тіршілік қатынасын, әскери әдістерін жақсы білетін Шабани аса
қасіретті дұшпанға айналды.
Шайбани хан ең алдымен Қазақ Ордасын экономикалық қыспаққа түсірмек
болды. Қазақ керуендерінің Орта Азияға келуіне:онымен жапсарлас елге өтуіне
тиім салынады, қазақтар мен барыс - келіс, сауда ісі мүлде тоқталады.
Мәуренахыр мен Қорасанның атақты діни орталықтарында қазақтар мұсылман
емес, кәпір, оларға қандай қыспақ жасалса да сауап болады деген бәтуа-үкім
жарияланады. Осыдан соң Шайбани қазақ даласында жойқын жорықтар
ұйымдастыруды өзінің ең басты мақсатына айналдырды. Жас күндері жайлауда
отырған, жол ашық кезде Қазақ Ордасының шегіне аттап басу қиын еді. Ұлыс
жайын жақсы білетін Шайбани өзінің барлық жорығын қыс мезгіліне лайықтайды.
Бұл кезде ел қыстауда, жұрт арасындағы қатынас қиын, бір шеттен жау
шапса, екінші шеттегі халық естіп, атқа қонғанша талай уақыт өтеді.
Қыстаудағы қамсыз елді, жау тарағын сайлап отырса да, саны аз, бөлшек елді
шауып алуда оңай, жұртты қырып, мал-мүлкін тонап, кері шегініп кетуі де
оңай.
Шайбани хан осы есеппен Қазақ Ордасын бір, екі есе, төрт мәрте ауыр
жорық ұйымдастырады. Әсіресе үшінші жорық қазақтарға өте көп шығынға
түседі. Бұл жолы 1509 жылдың қақаған қысында жайқын Сырдарияның көкше
мұзынан өткен мұз мың әскер әуелі Жаныш сұлтанның қонысына жетеді. Жау
күтпесе де жорығын тастамаған жұрт қолма – қол атқа мінеді.
Шайбанидың әскері мен бірге жүргенен, кейін Михман-нама-и-Бухара
дейтін атақты тарихи кітап жазған ғұлама Фазлаллах ибн Рузбехан осы қысқы
жорыққа байлансыты қазақ жұртының тұрмыс-тіршілігіне қатысты аса құнды
деректер береді. Бұл қазақтар өздерінің қайтпас ерлігімен де, қуат
күшіменде бүкіл әлемге танылған халық – деп жазады.
Жаудың саны басым болған жағдайда, дейді Рузбехан, қазақтар бала -
шағасын, дүние - мүлкін ортаға алып, қару ұстайтындары дөңгелене шеп
құрады.
Содан соң бар жарағын жұмсап, өткір қылыштарын сілтеп, екпін мен,
ерлікпен қайтпай соғысады. Егер қазақтар рулы елімен бас құрап, ту көтеріп,
уақтында шеп түзей алса, олар ешбір жауға дес бермейді, деп жазады
Рузбехан.5, 12-13
Шайбани хан өзінің әскерін төккен Жаныш сұлтанның ұлысындағы халықтың
саны жүз мың, ал қару ұстауға жарайтын кісі отыз мыңдай екен. Дабыл қағып,
ту көтеретін, шеп құрып үлгерген қазақтар өзінен үш-төрт есе көп жаумен
қайтпай соғысады. Тепе-тең арпалыстан соң қарсы шабуылға шығып, Шайбани
әскеріннің орта тұсын ойып түседі. Саны басым жан енді әскердің жаңа легін
ұрысқа қосады.15 47,48
Екі жақ үшін де аяусыз қан төгіс басталады. Ақыры Жаныш сұлтанның бар
жасағы қазаға ұшырайды. Осыдан соң көп ұзамай Шайбани хан Ғаныш сұлтанның
жұртын да талқандайды. Қазақтардың мыңдаған бала – шағасы, қыз – келіншегі
мен кәрі – құртаңы тұтқиылға түсіп, құлдыққа жегіледі, олжаға кеткен мал –
мүліктерді қисап болмайды. Рузбе – ханның айтуынша, қазақтардың қолға
түскен, көк күйме аталатын, арба үстіне тігілген ақшаңқан киіз үйлердің
өзінің саны он мыңнан асыпты.
Үлкен жеңіске жеткен Шайбани Қазақ Ордасын бір жола талқандау үшін
келер қыста өзінің ең соңғы, жорығына шығады. Бұл жолы Сырдарияны көктей
етеді. Қазақ жұртының біраз жерін ойрандайды.
Өзі артта қалып, әскерінің негізгі бөлігін Сары Арқаға, Ұлытауға
аттандырады.
Бірақ бұл жолы қазақтардың әзірлігі күшті еді. Жау жапқаннан ести
салысымен шар тараптан асығыс аттанған. Ұлытауда жатқан Қасым сұлтан
әскерлерінің Мойынсыз Хасан бастаған алғы легі Кішітау маңында Темір
сұлтан, Ұбайдолла сұлтандар бастаған Шайбани әскерлерін тас – талқанын
шығарады. Басым көпшілігі құрылған, бар көлігінен, бар қаруынан айырылған
басқыншы дүркірей қашады.
Сыр бойындағы Көк кесене түбінде жатқан хан қираған жасаның қалдығымен
табысып, қол құрап үлгермейді, соңдарынан түре қуып Қасым сұлтан жетеді.
Атақты батырларынан айырылған, бар әскері қырғын тапқан Шайбани бас
сауғалап әрең құтылады. Дерек мәліметтерінде Шайбани ханның бұл жеңілісі
былай деп бағаланады: Бір сөзбен айтқанда, Шайбани – ханның үлесіне ірі
жеңіліс тиді. Өзінің ең шырқауына жеткен оның билігі енді құлдырай
бастады. Шынында да, жаңа мемлекет, жаңа әулиеттің негізін қалаған,
бұрынғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz