Диалектологиядағы сөз мағынасына байланысты құбылыстармен таныстыру

1. Омонимдер.

2. Антонимдер мен омоантонимдер.

3. Синонимдер, дублеттер, варианттар.

4. Көп мағыналы сөздер.

5. Табу және эвфемизмдер.

Омонимдер. Қазақ әдеби тілдегі сияқты бір-бірімен тұлғалас, бірақ мағына жағынан үйлеспейтін омоним сөздер көп кездеседі. Мысалы: көтерме сөзі Арқа қазақтарында көмек, асар, жәрдем мағынасында қолданылса, Сыр бойында, Шымкент облыстарда ой жерден жүргізілген, топырақпен көтеріп жасаған арықтарды айтады. Ақыр сөзінің әдеби тілдегі зекіру мағынасына қосымша қыста қардан жасалған қораның ық жағындағы қар түсіртпей тазалап тұратын алаңды да білдіреді. Ал бұл сөздің басқа омонимдік қатарлары да бар. Оңтүстік алқапта малға шөп салатын орын, оттық; Ақтөбе тұрғындарында – кірпіш құю үшін қазылған жер. Баспа сөзінің әдеби тілдегі кітап шығаратын орынмен қатар, орталық-солтүстікте шөп жинайтын машинаның педалін де айтады. Осы сөз Түрікмен, Орынбор қазақтарында баспалдақ, Жамбыл облысында есіктің ілгегі. Алматы облысында текемет, көйлек жиегіне салатын өрнек мағынасын білдіреді.

Антонимдер мен омоантонимдер

Қазақ сөйленістерінде бір-біріне қарама-қарсы мағынада жұмсалатын антоним сөздер көп кездеседі. Әдеби тілге қатыстылығына қарай тіліміздегі антонимдер бірнеше топқа бөлінеді:

1. Таза диалектілік антонимдер. Сыңарларының бәрі де сөйленістегі сөздерден құралған антонимдік қатарлар.

Дырау, нән (үлкен) – күйттей, шікідей (кішкентай)

Субайлы (әдепті) – сімсіз (әдепсіз)

Сәлекей (аз) – күдер (мол, көп).

2. Әдеби-диалектілік антонимдер. Антонимдік қатардағы сыңарларының бірі – әдеби сөз, екіншісі диалектілік сөздерден құралған қатарлар: Керім, әйбәт-жаман, кішкентай-нән, дырау, тәуір-тақыл.

3. Таза әдеби антонимдер. Сыңарларының бәрі түгел әдеби сөздерден құралған қатарлар. Үлкен-зор, дәу, жаман-жақсы, биік-аласа.

Синонимдер

Қай тіл болмасын белгілі бір заттың не ұғымның бірнеше атпен аталып, бірнеше вариант күйінде айтылуы себепсіз, жай бола салған құбылыс емес. Қазақ сөйленістерінде де тұлғасы әртүрлі, бірақ мағынасы бір-біріне жақын сөздер мол.

Әдеби тіл мен диалектілік лексика өзара тығыз байланысты. Кейде олардың арасына меже қою қиын. Өйткені әдеби тілдің қалыптасу барысында бір ерекшеліктер әдеби тілге еніп, оны байытып жатса, енді бірқатар аймақтық сөздер әдеби тілді шұбарлап, оның нормалануына кедергі жасайды. Көптеген варианттық сыңарлар әдеби тілде қатар қолданылып жүргендіктен, олардың әдеби варианттары осы күнге дейін анықталмай келе жатыр.

Тіліміздегі вариант, дублеттер тіл категориялар тұрғысынан фонетикалық, лексикалық, грамматикалық болып үшке бөлінеді:

1. Фонетикалық дублеттер. Залым (зәлім), құдағи (құдағай), сүйінші (шүйінші), жаутаңдау (жәутеңдеу) т.б. Бұл дублеттердің әрбір сыңары бір-бірінен фонетика жағынан яғни жеке дыбыстардың түрліше дыбысталып айтылуы арқылы бөлектенеді.

2. Лексикалық дублеттер. Бұл топқа сыңар сөздердің әрбір компоненті дыбысталу жағынан бір-біріне ұқсамайтын сөздер жатады: иіс су / әтір /иіс май, су ағаш / иінағаш / күйенте т.б.

3. Грамматикалық дублеттерге бір-бірінен қосымша арқылы ерекшеленетін сыңарлар жатады: барасыз / барасыңыз, барғым жоқ / барғым келмейді, жатқан / жатырған т.б.