Біз қалай мұсылман болдық?

Ислам діні VIIІ ғ. қарқынды түрде жайылып, Шам, Мысыр, Солтүстік Африка, Испания, Бұлғар, Иран, Үндістан, Тұран, Мауреннахр сияқты шалғай өлкелерге жетті. Ислам таралуы барысында әртүрлі халықтардың дүниетанымы мен мәдени құндылықтарының таразысына түсті. Құран мен хадис негізінде қалыптасқан ислам ілімі әр халықтың үздік мәдениетін, дәстүрі мен салтын жатсынбай өз болмысына сіңіріп, шариғат жоралғыларына ыңғайлай білді. Нәтижесінде ислам діні кейбір халықтардың дүниетанымына, негізгі ұстанымына, ұлттық құндылығына айналды. Әртүрлі дүниетаным, мәдениет пен құндылықтарды сұрыптап алуы арқылы ислам мәдениеті біртұтас шығыс халықтарының өркениеті деңгейіне жетті. Бұл мәселеде ислам дінінің кеңдігі, екінші ислам ғұламаларының көкжиек тереңдігі көрінсе, үшінші әр халықтың мәдениетінде, салт-дәстүрінде, дүниетанымында Жаратушыға жағар тұстары болғаны байқалды.
Қазақстан территориясына ислам діні VIIІ ғасырдың орта шенінде ғази бабтар арқылы келді. Ал, оның халық арасында түпкілікті нығаюында ханафия мазхабы ғұламалары мен ХІІ ғ. Орталық Азияда таныла бастаған Ясауи, Кубрауи сопылық ағымдар өкілдерінің рөлі ерекше болды.
Ислам діні Мауреннахр өңірінде, қалалық аймақтарда гүлденгенімен, көшпенді қауым ислам дінін монғол шапқыншылығынан кейін, яғни, ислам орталығы болған Отырар, Шаш, Самарқанд, Үзгент қалаларының құлдырап, Хорезмшаһ ислам мемлекетінің ыдырағанынан кейін, тәңіршіл монғолдар мен түріктердің билігі үстем болғаннан кейін қабылдай бастайды. Бұл мәселені зерттеген ғалым Ә.Нысанбаев: «Араб қолбасшысы Қутайба ибн Муслимнің қалың қолын арғы жағы Қап (Кавказ) тауы мен бергі жағы Талас өзені жағалауынан ішке өткізбей, ата қонысын арпалыса қорғаған түркі жұрты неге кенеттен ислам дінінің уағыздаушылары – дәруіш-сопыларды әулие тұтып, айтқандарын ұйып тыңдауға көшті? Неге қару күшімен қаһарлы қолбасшы мойындата алмаған мұсылманшылықты жаппай өз еркімен қабылдай бастады?…» деген орынды сауал қоя келіп, «Тарихтың бұл жұмбағының жауабы – дәстүрлі түркі дүниетанымы мен сопылық ілімнің бірегейлігінде, ұқсастығында, тіпті тамырластығында жатыр»– деп, ой түйіндейді. Өлкедегі әдеби-тілдік деректерді сөйлету арқылы, елдің, жердің атауларында қатталған түркі жұртының тарихын зерттеген Серікбол Қондыбай «Есен-Қазақ» еңбегінде: «Қазақ дегеніміз – исламның суфийлік және ханифалық ағымы мен қыпшақтанып кеткен ежелгі Вара – Ұрым идеясының бір рухани арнаға тоғысуынан шыққан пенде» – дей келе, суфизмнің қалыптасу, таралу аймағын – әулиелік реалды қалыптастырушылар туралы аңыздардың ыңғайына қарап, «біз XIV ғасырда Түркістан аймағынан Йассауилік діни уағыздаушылардың легі Өзбек хан билеген, исламның ресми түрде мемлекеттік дін деп жарияланған тұсында Арал-Хасарлы аймағында қаптап келе бастағанын байқаймыз… 1300 ж. Түркістан-Нұратау аймағында шоғырланған сопылық топтардың (діни ордендердің) бір бөлігі Өзбек ханның Алтын Ордадағы жаппай исламдандыру саясатына сай еркіндікті пайдаланып, Батыс Қазақстанға ағылған. Олар өздерінің келген жеріндегі діни-ұйымдық атауларын ала келген… Түркістан аймағындағы Қошқар ата мен маңғыстаулық Қошқар ата, түркістандық Шопан ата мен маңғыстаулық Шопан ата, түркістандық Шақпақ ата мен маңғыстаулық Шақпақ ата, түркістандық Баба Түкті Шашты аталар, мен Ақтөбелік Алып ана, Түкті аталар арасында да осындай «әулиелік экспорт» болған сыңайлы» – деп көрсетеді. Десек те, «сопылар көшпенді түрік дүниетанымы мен ислам дінін қалай ұштастыра білді, түріктер жатсынбай қабылдайтындай сопылар нендей ілім ұстанды?» деген сұрақ әлі де жауапсыз қалып тұр. Бұған тек дереккөздерінен ғана жауап таба аламыз. Ол үшін көшпенділер мәдениеті мен ислам дінінің өзара жарасым тауып, ұштасуына ықпал еткен сопылар (Қожа Ахмет Ясауи, Сүлеймен Бақырғани, Данишманд Сопы, Сейіт ата, Баба Түкті Шашты Әзіз, Исмағил ата, Исхақ қожа, т.б.) өмірі мен қызметін, еңбектерін зерттеу, ханафия мазхабының мауреннахрлық ғұламалар бекіткен фатуаларды («Фатāуā ал-баззазия», «Фатāуā ас-суфия», «Маджам’ ал-фатāуā», «Фатāуā ал-кубра» т.б.) қарастыру керек. Маңғыстау үстіртіндегі жерасты мешіттеріндегі, қорымдардағы жазуларды зерделеу қажет.