Әлеуметтік құрылым және стратификация ұғымдары, олардың негізгі элементтері мен формалары
Қоғам ез ішінде әр түрлі әлеуметтік топтарға, жіктерге және ұлттық қауымдастықтарға бөлінеді. Олардың бәрі өзара бір-біріне объективті түрде дәнекер болатын әлеуметтік-экономикалық, саяси, рухани байланыстар мен қатынастардан құралады. Сонымен бірге, олар тек осы байланыстар мен қатынастар шегінде ғана өмір сүреді және коғамда әздерін көрсете алады. Бұл болса коғамның тұтастығына, оның біртүтас әлеуметтік организм ретінде әмір сүруіне себепші болады. Мұның мәнін өздерінің теорияларында О. Конт, Г. Спенсер, К. Маркс, М. Вебер, Т. Парсонс және т.б. әлеуметтанушылар ашып берген еді. Қоғамның әлеуметтік құрылымы — адамдар қауымдастықтарының және әлеуметтік топтарының арасындағы экономикалық, әлеуметтік, саяси және рухани өмір жағдайларының байланыстары мен қатынастарының жиынтығы.
Қоғамның әлеуметтік құрылымының даму негізіне:
1) коғамның еңбек бөлінісі;
2) өндіріс құрал-жабдықтарына және оның өніміне меншік қатынастары жатады. Қоғамдық еңбек бөлінісі - әлеуметтік топтардың, таптардың, кәсіби топтардың, сонымен бірге қала мен ауыл адамдарынан, ой еңбегі мен дене еңбегі өкілдерінен тұратын үлкен топтардың пайда болып, одан әрі өмір сүрулеріне себепші болды.
Өндіріс кұрал-жабдықтарына деген жеке меншіктік қатынастар қоғамның осы ішкі бөліністеріндегі оның экономикасын және ішінара қалыптаса бастаған құрылымды нығайтады. Қоғамдық еңбек бөлінісі де, меншік қатынастары да коғамның әлеуметтік құрылымы дамуының объективті әлеуметтік - экономикалық алғышарттары болып табылады.
Қоғам өмірінде әр түрлі кызмет түрлерінің пайда болуына, материалдық өндірістің және рухани мәдениеттің дамуларына еңбек бөлінісінің белгілі дәрежеде елеулі ықпал ететінін кезінде Огюст Конт, Эмиль Дюркгейм, Питрим Сорокин және т.б. дәлелдеген болатын. Тарихи процестегі коғамдық еңбек бөлінісінің рөлі жөніндегі кең ауқымды ілім, сонымен бірге қоғамның әлеуметтік құрылымының дамуы жөніндегі тұжырымдама ретінде марксизмнің әлеуметтік – экономикалық теорияларында да орын алған еді. Марксизм теориясы жеке меншіктің осы процестегі рөлін де ашып берді.
Қоғамның әлеуметтік құрылымының негізгі элементтеріне:
- қоғамдық еңбек бөлінісі, өндіріс құралдарына деген жеке меншіктік қатынастар және қоғамдық өнімді бөлуде соған ортақтасатын әр түрлі таптар жатады. Оларды осылайша түсіндірудің қажеттілігін әр түрлі бағыттың әлеуметтанушылары мойындап отыр:
- қала мен ауыл адамдары;
- ой және дене еңбегінің өкілдері;
- сословие;
- әлеуметтік - демографиялық топтар (жастар, әйелдер мен еркектер, аға ұрпақ);
- ұлттық қауымдастықтар (ұлттар, ұлыстар, этникалық топтар).
Жоғарыда аталған әлеуметтік топтар мен ұлттық қауымдастықтар
кұрамдары бойынша біртектес болғанымен, олар осы әрекет барысында жеке жіктер мен топтарға бөлінеді, бұлар әлеуметтік құрылымның өз алдына әрекет ететін элементтері болып саналады, өйткені басқа субъектілермен өзара қарым-қатынас орнату негізінде әлеуметтік жіктер мен топтар өздеріне тән мүдделерді жүзеге асырады. Сондықтан кез келген қоғамның әлеуметтік құрылымы аса күрделі және тек әлеуметтанушылардың көңіл аударатын тақырыбы ғана емес, оған әлеуметтік басқару ғылымының өкілдері, сонымен бірге саясаткерлер мен мемлекеттік қайраткерлер де назар аударатын мәселе. Қоғамның әлеуметтік кұрылымын анықтап алмайынша, оның ішінде қандай әлеуметтік топтардың әмір сүретіндігін және олардың мүдделерінің қандай екендігін, яғни олардың қай бағытта әрекет ететіндігін нақты білмейінше, коғамдық істерді басқаруда, соның ішінде экономика, әлеуметтік, саясат және рухани өмір салаларында бір қадам да алға басуға болмайтынын ұғынудың маңызы өте зор. Қоғамның әлеуметтік құрылымына қатысты мәселенің маңыздылығы, міне, осында. Оны шешуді әлеуметтік диалектиканы, тарихи және казіргі коғамның даму тәжірибесінің деректерін терең түсіну негізінде іске асыру қажет.
Қоғамда өмір сүріп отырған әлеуметтік топтар мен адамдар қауымдастықтарының өзара байланысы статикалық емес, керісінше, динамикалық болып саналады, ол адамдардың өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мен мүдделерін іске асыру мақсатында туындайтын әрекеттерінен көрінеді. Бұл өзара әрекеттер екі негізгі факторлармен: біріншіден, коғамның әрбір субъектісінің белгілі бір талабын қанағаттандыруға негізделген кызметтің түрімен; екіншіден, әлеуметтік субъектілердің әз қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында пайдаланатын қоғамдық қатынастармен сипатталады.
Бұл жерде қоғамдық қатынастардың әлеуметтік құрылымның өміршеңдігі қанша уақытқа жалғасатындығы әңгіме арқауы болып отыр және бұл қатынастардың түрлері де өте кеп. Кең мағынада алатын болсақ, барлық коғамдық қатынастарды әлеуметтік, яғни коғамдық деп ажыратамыз. Тар мағынада қарастырсақ, әлеуметтік қатынастар жүзеге асырып отырған экономикалық, саяси және т.б. қатынастармен бірге ерекшелікті қатынастар да маңызды орын алады. Әлеуметтік ерекшелікті қатынастар субъектілер арасында қалыптасады, сонымен бірге адамдардың қажеттіліктеріне сәйкес еңбек жағдайына, материалдық игіліктерге, тұрмыс пен демалуды жақсартуға, білім алуға және рухани-мәдени байлықтарды игеру барысында еркіндікке жетуге, сонымен катар медициналық қызмет көрсетуге онды ықпал етіп, оны дамытады және әлеуметтік қамсыздандыруға байланысты жоғарыда аталған әлеуметтік топтар арасында да осы әлеуметтік ерекшелікті қатынастар орнайды. Бұл жерде адамдардың өміршең әлеуметтік саласы деп аталатын саладағы қажеттіліктерді қанағаттандыру - ұдайы өндіруге деген қажеттіліктер және олардың өмірлік күштерінің дамуы, олардың әлеуметтік өзін-өзі көрсетуі, коғамда олардың өмір сүруі мен дамуының негізгі жағдайларын қамтамасыз ету.
Қоғамның әлеуметтік құрылымының даму негізіне:
1) коғамның еңбек бөлінісі;
2) өндіріс құрал-жабдықтарына және оның өніміне меншік қатынастары жатады. Қоғамдық еңбек бөлінісі - әлеуметтік топтардың, таптардың, кәсіби топтардың, сонымен бірге қала мен ауыл адамдарынан, ой еңбегі мен дене еңбегі өкілдерінен тұратын үлкен топтардың пайда болып, одан әрі өмір сүрулеріне себепші болды.
Өндіріс кұрал-жабдықтарына деген жеке меншіктік қатынастар қоғамның осы ішкі бөліністеріндегі оның экономикасын және ішінара қалыптаса бастаған құрылымды нығайтады. Қоғамдық еңбек бөлінісі де, меншік қатынастары да коғамның әлеуметтік құрылымы дамуының объективті әлеуметтік - экономикалық алғышарттары болып табылады.
Қоғам өмірінде әр түрлі кызмет түрлерінің пайда болуына, материалдық өндірістің және рухани мәдениеттің дамуларына еңбек бөлінісінің белгілі дәрежеде елеулі ықпал ететінін кезінде Огюст Конт, Эмиль Дюркгейм, Питрим Сорокин және т.б. дәлелдеген болатын. Тарихи процестегі коғамдық еңбек бөлінісінің рөлі жөніндегі кең ауқымды ілім, сонымен бірге қоғамның әлеуметтік құрылымының дамуы жөніндегі тұжырымдама ретінде марксизмнің әлеуметтік – экономикалық теорияларында да орын алған еді. Марксизм теориясы жеке меншіктің осы процестегі рөлін де ашып берді.
Қоғамның әлеуметтік құрылымының негізгі элементтеріне:
- қоғамдық еңбек бөлінісі, өндіріс құралдарына деген жеке меншіктік қатынастар және қоғамдық өнімді бөлуде соған ортақтасатын әр түрлі таптар жатады. Оларды осылайша түсіндірудің қажеттілігін әр түрлі бағыттың әлеуметтанушылары мойындап отыр:
- қала мен ауыл адамдары;
- ой және дене еңбегінің өкілдері;
- сословие;
- әлеуметтік - демографиялық топтар (жастар, әйелдер мен еркектер, аға ұрпақ);
- ұлттық қауымдастықтар (ұлттар, ұлыстар, этникалық топтар).
Жоғарыда аталған әлеуметтік топтар мен ұлттық қауымдастықтар
кұрамдары бойынша біртектес болғанымен, олар осы әрекет барысында жеке жіктер мен топтарға бөлінеді, бұлар әлеуметтік құрылымның өз алдына әрекет ететін элементтері болып саналады, өйткені басқа субъектілермен өзара қарым-қатынас орнату негізінде әлеуметтік жіктер мен топтар өздеріне тән мүдделерді жүзеге асырады. Сондықтан кез келген қоғамның әлеуметтік құрылымы аса күрделі және тек әлеуметтанушылардың көңіл аударатын тақырыбы ғана емес, оған әлеуметтік басқару ғылымының өкілдері, сонымен бірге саясаткерлер мен мемлекеттік қайраткерлер де назар аударатын мәселе. Қоғамның әлеуметтік кұрылымын анықтап алмайынша, оның ішінде қандай әлеуметтік топтардың әмір сүретіндігін және олардың мүдделерінің қандай екендігін, яғни олардың қай бағытта әрекет ететіндігін нақты білмейінше, коғамдық істерді басқаруда, соның ішінде экономика, әлеуметтік, саясат және рухани өмір салаларында бір қадам да алға басуға болмайтынын ұғынудың маңызы өте зор. Қоғамның әлеуметтік құрылымына қатысты мәселенің маңыздылығы, міне, осында. Оны шешуді әлеуметтік диалектиканы, тарихи және казіргі коғамның даму тәжірибесінің деректерін терең түсіну негізінде іске асыру қажет.
Қоғамда өмір сүріп отырған әлеуметтік топтар мен адамдар қауымдастықтарының өзара байланысы статикалық емес, керісінше, динамикалық болып саналады, ол адамдардың өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мен мүдделерін іске асыру мақсатында туындайтын әрекеттерінен көрінеді. Бұл өзара әрекеттер екі негізгі факторлармен: біріншіден, коғамның әрбір субъектісінің белгілі бір талабын қанағаттандыруға негізделген кызметтің түрімен; екіншіден, әлеуметтік субъектілердің әз қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында пайдаланатын қоғамдық қатынастармен сипатталады.
Бұл жерде қоғамдық қатынастардың әлеуметтік құрылымның өміршеңдігі қанша уақытқа жалғасатындығы әңгіме арқауы болып отыр және бұл қатынастардың түрлері де өте кеп. Кең мағынада алатын болсақ, барлық коғамдық қатынастарды әлеуметтік, яғни коғамдық деп ажыратамыз. Тар мағынада қарастырсақ, әлеуметтік қатынастар жүзеге асырып отырған экономикалық, саяси және т.б. қатынастармен бірге ерекшелікті қатынастар да маңызды орын алады. Әлеуметтік ерекшелікті қатынастар субъектілер арасында қалыптасады, сонымен бірге адамдардың қажеттіліктеріне сәйкес еңбек жағдайына, материалдық игіліктерге, тұрмыс пен демалуды жақсартуға, білім алуға және рухани-мәдени байлықтарды игеру барысында еркіндікке жетуге, сонымен катар медициналық қызмет көрсетуге онды ықпал етіп, оны дамытады және әлеуметтік қамсыздандыруға байланысты жоғарыда аталған әлеуметтік топтар арасында да осы әлеуметтік ерекшелікті қатынастар орнайды. Бұл жерде адамдардың өміршең әлеуметтік саласы деп аталатын саладағы қажеттіліктерді қанағаттандыру - ұдайы өндіруге деген қажеттіліктер және олардың өмірлік күштерінің дамуы, олардың әлеуметтік өзін-өзі көрсетуі, коғамда олардың өмір сүруі мен дамуының негізгі жағдайларын қамтамасыз ету.
Әлеуметтік құрылым және стратификация ұғымдары, олардың негізгі элементтері мен формалары
Қоғам ез ішінде әр түрлі әлеуметтік топтарға, жіктерге және ұлттық қауымдастықтарға бөлінеді. Олардың бәрі өзара бір-біріне объективті түрде дәнекер болатын әлеуметтік-экономикалық, саяси, рухани байланыстар мен қатынастардан құралады. Сонымен бірге, олар тек осы байланыстар мен қатынастар шегінде ғана өмір сүреді және коғамда әздерін көрсете алады. Бұл болса коғамның тұтастығына, оның біртүтас әлеуметтік организм ретінде әмір сүруіне себепші болады. Мұның мәнін өздерінің теорияларында О. Конт, Г. Спенсер, К. Маркс, М. Вебер, Т. Парсонс және т.б. әлеуметтанушылар ашып берген еді. Қоғамның әлеуметтік құрылымы -- адамдар қауымдастықтарының және әлеуметтік топтарының арасындағы экономикалық, әлеуметтік, саяси және рухани өмір жағдайларының байланыстары мен қатынастарының жиынтығы.
Қоғамның әлеуметтік құрылымының даму негізіне:
1) коғамның еңбек бөлінісі;
2) өндіріс құрал-жабдықтарына және оның өніміне меншік қатынастары жатады. Қоғамдық еңбек бөлінісі - әлеуметтік топтардың, таптардың, кәсіби топтардың, сонымен бірге қала мен ауыл адамдарынан, ой еңбегі мен дене еңбегі өкілдерінен тұратын үлкен топтардың пайда болып, одан әрі өмір сүрулеріне себепші болды.
Өндіріс кұрал-жабдықтарына деген жеке меншіктік қатынастар қоғамның осы ішкі бөліністеріндегі оның экономикасын және ішінара қалыптаса бастаған құрылымды нығайтады. Қоғамдық еңбек бөлінісі де, меншік қатынастары да коғамның әлеуметтік құрылымы дамуының объективті әлеуметтік - экономикалық алғышарттары болып табылады.
Қоғам өмірінде әр түрлі кызмет түрлерінің пайда болуына, материалдық өндірістің және рухани мәдениеттің дамуларына еңбек бөлінісінің белгілі дәрежеде елеулі ықпал ететінін кезінде Огюст Конт, Эмиль Дюркгейм, Питрим Сорокин және т.б. дәлелдеген болатын. Тарихи процестегі коғамдық еңбек бөлінісінің рөлі жөніндегі кең ауқымды ілім, сонымен бірге қоғамның әлеуметтік құрылымының дамуы жөніндегі тұжырымдама ретінде марксизмнің әлеуметтік - экономикалық теорияларында да орын алған еді. Марксизм теориясы жеке меншіктің осы процестегі рөлін де ашып берді.
Қоғамның әлеуметтік құрылымының негізгі элементтеріне:
- қоғамдық еңбек бөлінісі, өндіріс құралдарына деген жеке меншіктік қатынастар және қоғамдық өнімді бөлуде соған ортақтасатын әр түрлі таптар жатады. Оларды осылайша түсіндірудің қажеттілігін әр түрлі бағыттың әлеуметтанушылары мойындап отыр:
- қала мен ауыл адамдары;
- ой және дене еңбегінің өкілдері;
- сословие;
- әлеуметтік - демографиялық топтар (жастар, әйелдер мен еркектер, аға ұрпақ);
- ұлттық қауымдастықтар (ұлттар, ұлыстар, этникалық топтар).
Жоғарыда аталған әлеуметтік топтар мен ұлттық қауымдастықтар
кұрамдары бойынша біртектес болғанымен, олар осы әрекет барысында жеке жіктер мен топтарға бөлінеді, бұлар әлеуметтік құрылымның өз алдына әрекет ететін элементтері болып саналады, өйткені басқа субъектілермен өзара қарым-қатынас орнату негізінде әлеуметтік жіктер мен топтар өздеріне тән мүдделерді жүзеге асырады. Сондықтан кез келген қоғамның әлеуметтік құрылымы аса күрделі және тек әлеуметтанушылардың көңіл аударатын тақырыбы ғана емес, оған әлеуметтік басқару ғылымының өкілдері, сонымен бірге саясаткерлер мен мемлекеттік қайраткерлер де назар аударатын мәселе. Қоғамның әлеуметтік кұрылымын анықтап алмайынша, оның ішінде қандай әлеуметтік топтардың әмір сүретіндігін және олардың мүдделерінің қандай екендігін, яғни олардың қай бағытта әрекет ететіндігін нақты білмейінше, коғамдық істерді басқаруда, соның ішінде экономика, әлеуметтік, саясат және рухани өмір салаларында бір қадам да алға басуға болмайтынын ұғынудың маңызы өте зор. Қоғамның әлеуметтік құрылымына қатысты мәселенің маңыздылығы, міне, осында. Оны шешуді әлеуметтік диалектиканы, тарихи және казіргі коғамның даму тәжірибесінің деректерін терең түсіну негізінде іске асыру қажет.
Қоғамда өмір сүріп отырған әлеуметтік топтар мен адамдар қауымдастықтарының өзара байланысы статикалық емес, керісінше, динамикалық болып саналады, ол адамдардың өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мен мүдделерін іске асыру мақсатында туындайтын әрекеттерінен көрінеді. Бұл өзара әрекеттер екі негізгі факторлармен: біріншіден, коғамның әрбір субъектісінің белгілі бір талабын қанағаттандыруға негізделген кызметтің түрімен; екіншіден, әлеуметтік субъектілердің әз қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында пайдаланатын қоғамдық қатынастармен сипатталады.
Бұл жерде қоғамдық қатынастардың әлеуметтік құрылымның өміршеңдігі қанша уақытқа жалғасатындығы әңгіме арқауы болып отыр және бұл қатынастардың түрлері де өте кеп. Кең мағынада алатын болсақ, барлық коғамдық қатынастарды әлеуметтік, яғни коғамдық деп ажыратамыз. Тар мағынада қарастырсақ, әлеуметтік қатынастар жүзеге асырып отырған экономикалық, саяси және т.б. қатынастармен бірге ерекшелікті қатынастар да маңызды орын алады. Әлеуметтік ерекшелікті қатынастар субъектілер арасында қалыптасады, сонымен бірге адамдардың қажеттіліктеріне сәйкес еңбек жағдайына, материалдық игіліктерге, тұрмыс пен демалуды жақсартуға, білім алуға және рухани-мәдени байлықтарды игеру барысында еркіндікке жетуге, сонымен катар медициналық қызмет көрсетуге онды ықпал етіп, оны дамытады және әлеуметтік қамсыздандыруға байланысты жоғарыда аталған әлеуметтік топтар арасында да осы әлеуметтік ерекшелікті қатынастар орнайды. Бұл жерде адамдардың өміршең әлеуметтік саласы деп аталатын саладағы қажеттіліктерді қанағаттандыру - ұдайы өндіруге деген қажеттіліктер және олардың өмірлік күштерінің дамуы, олардың әлеуметтік өзін-өзі көрсетуі, коғамда олардың өмір сүруі мен дамуының негізгі жағдайларын қамтамасыз ету.
Осы талаптар тұрғысында сол жерде пайда болатын адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастарды одан әрі жетілдіру -- коғам өмірінің әлеуметтік саласының тоқтаусыз алға басуының аса маңызды алғышарты болып саналады.
Әлеуметтік құрылымда адамның алатын орнын әлеуметтік теңсіздік те анықтайды.
Айырбас теориясының тұжырымдамасы бойынша адамның атқарған кызметінің нәтижесін әділ бөлмеу процесінен барып теңсіздік пайда болады. Әлеуметтанудың бірқатар классиктері стратификация проблемасын кең көлемде қарастырады. Мысалы, М. Вебер экономикалық белгілермен қатар бұл орайда (адамның жеке меншікке қатынасы және табыс деңгейі) әлеуметтік мәртебе (адам туған кезден бастап қалыптасқан немесе өзі қолдан жасаған статус) мен белгілі бір саяси топтың (партияның) мүшесі болуы белгілерін қолдануды ұсынады. П. Сорокин адамды қандай тапқа (жікке) жатқызуды анықтайтын бірыңғай өлшемдер жиынтығын ұсыну мүмкін емес дей келіп, қоғамда үш: саяси, кәсіптік әрі экономикалық стратификациялық құрылымдардың бар екенін анықтады. Т. Парсонс та адамдарды жіктерге бөлетін белгілердің үш тобын атап көрсетті, оның бірінші тобын адамдар дүниеге келген кезде пайда болатын сипаттар (этникалық тегі, жыныс - жас ерекшеліктері, туыстық байланыстары, т.б.) қалыптастырады; екінші белгілерге -- адам түйсініп, қабылдайтын, сол арқылы меңгерген әлеуметтік статусы мен соған орай адамның атқаратын рөлі де енеді (әр түрлі кәсіби - еңбек кызметі); үшінші топты меңгеру элементтері (жеке меншік, материалдық және рухани құндылықтар, жеңілдіктер, біреудің екінші бір адамнан құқықтық артықшылығы, адамдарды басқару мүмкіндігі және т.б.) құрайды .
Бұл мәселеге баға берер болсақ, оның көп өлшемділікпен ерекшеленетініне қарамастан, ол жөнінде қалыптасқан ортақ ұстанымдарды бір-бірінен бөліп қарастыруға да болады. Әлеуметтік стратификация -- адамдар арасындағы табиғи және әлеуметтік теңсіздік, бұл олардың иерархиялық сипаттағы әлеуметтік әмірінен байқалады, аталмыш теңсіздікке әр түрлі институттық механизмдер қолдау көрсетеді және оны реттейді, бұған қоса ол әрдайым ұдайы жаңаланып, дамиды және модификациялады, бұлар кез келген қоғамның өмірін реттейтін жағдай ретінде сипатталады және оның дамуының қайнар көзі болып табылады.
Осы анықтаманың дұрыс екендігіне кез келген қоғамның тіршілік ету тұрғысындағы күнделікті әрекетіне жасалған талдау көз жеткізеді және адамзаттың ықылым заманнан бергі басынан кешірген стратификациясының тарихи тұрғыда қалыптасқан түрлері (құлдық, каста, сословие, таптар) оны нақты дәлелдейді.
Теңсіздік және әділетсіздік ұғымдарын бір-бірінен ажырата білу қажет. Теңсіздікке ең алдымен әлеуметтің тікелей өзі себепші болған және ол қажетті құбылыс; екіншісі - әділетсіздік болса, бұл эгоистік мүдделердің көрінісі. Әділетсіздік - тұрақсыздық арқылы сипатталады. Ол коғам үшін де, қабаттарға енген нақты адамдар мен топтар үшін де зиянды, өйткені әлеуметтік қатынастарды қалыптасқан нормалардың шегінен асырып жібереді, соның нәтижесінде бүкіл қоғам дүрлігеді. Сондықтан кез-келген әділетсіздікке қарсы күрестің өріс алып, күштің қолданылатыны табиғи нәрсе. Эгалитаризмге келсек, бұл -- иерархияның антиподы, түптеп келгенде, бұл -- миф, себебі табиғатта адамдардың толық, абсолютті тендігі болған емес және болмайды да. Соған қарамастан экономикалық дағдарыстарды, әлеуметтік тұрақсыздықтардың әрқилы кезеңдерін және әсіресе билік үшін күресте теңдік, әділдік, жеңілдік секілді елді алдауратар мәселелерді бетперде ретінде саяси күштер белсенді пайдалана біледі, сөйтіп, ездерінің мақсаты үшін халықты қанайды. Бұл әрдайым осылай болған, бола да бермек.
Қоғамның әлеуметтік тұрғыда жіктелуін қарастырған кезде ең алдымен бірдей әлеуметтік белгісіне қарап, адамдардың топтары мен қауымдастықтарының бөлінуін жүзеге асыратын бір өлшемді стратификацияны және көптеген ортақ белгілері бар адамдардың тұрақты топтарын, қауымдастықтарын бөле-жаруға мүмкіндік беретін көп өлшемді стратификацияны бір-бірінен ажырата білу керек. Әлеуметтануда осы екі тәсіл де қолданылады, соның нәтижесінде маңыздылығы әрқилы аса мол жіктердің арасынан әлдебір тұрақты әлеуметтік топтар дараланып, анық көзге түсе бастайды, сол әлеуметтік топтарға жататындар бүкіл стратификация жүйесінде ерекше рөл атқарады.
Жалпы адамзаттың стратификация картасын жасауда бір өлшемді және көп өлшемді стратификация тәсілдерін үйлесімді пайдаланудың үлгісін П. Сорокин көрсетіп берді. Ол социо мәдениет дүниесінде ұйымдасқан түрде өзара әрекет ететін диад пен триадтан басталып, империялар мен миллиондаған мүшелері бар бүкіл дүниежүзілік діни бірлестіктермен аяқталатын миллиондаған әр түрлі ұйымдасқан топтардың немесе әлеуметтік жүйелердің өмір сүретіндігін атап көрсетті. Әлеуметтік жүйелердің осы сан алуан түрлерінің көпшілігін классификацияның мақсаттарына орай әр түрлі топтасарға бөлуге, топтастыруға болады. Әлеуметтанушыларды ен алдымен уақыт пен кеңістікте алмасып және құжынап жатқан индивидтер, тарихи дамудың барысына ерекше ықпал жасайтын аса маңызды басқа да әлеуметтік топтар қызықтырады. П. Сорокиннің көзқарасына сүйенсек, мұндай әлеуметтік топтарға мыналарды жатқызуға болады:
I. Сыңаржақты маңызды (бір қатардағы негізгі құндылықтардың маңында құрылған және топтасқан) топтар:
а) био әлеуметтік: 1 -- нәсілдік, 2 - жыныстық, 3 - жас мөлшеріне орай;
б) социо мәдени: 4 - ру, 5 -- аумақтық - көршілестік, 6 - тілдік, этникалық және ұлттық топтар, 7 - мемлекет, 8 -- кәсіби, 9 - экономикалық, 10 -- діни, 11 -- саяси, 12 -- идеологиялық топтар (ғылыми, философиялық, этникалық, білімділік, эстетикалық, демалу және сауық - сайран топтары), 13 - элитаның нормалды топтары (көсемдер, данышпандар және тарихи тұлғалар).
II. Көп жақты маңызды топтар (екі немесе одан да кәп құндылықтар қатарларының комбинация төңірегіне біріккендер): 1 - отбасы, 2 -- клан, 3 -- тайпа, 4 -- ұлт, 5 -- әлеуметтік жүріс-тұрыс немесе сословие (орта ғасырлық ақсүйектер қатарына жататындар; дін басылары; буржуазия, жұмысшылар мен шаруалар), 6 -- әлеуметтік тап.
П. Сорокиннің бұл схемасы әлеуметтануда дау тудырмайды және дүниежүзінің стратификация картасының теориялық моделі болып қызмет атқара алады.
Әлеуметтік стратификация нақты бір елдің шеңберін, коғамның әлеуметтік өлшемін және нақты уақыт шеңберін қарастырғанда көбірек байқалады.
Еңбек бөлінісінің қалыптасуына және әлеуметтік - экономикалық қатынастардың даму деңгейлеріне байланысты әлеуметтік құрылымдардың тарихи типтері қалыптасты.
Стратификацияның тарихи типтері - құлдық дәуірі, касталар, сословие жабық коғамды сипаттайды, ал таптар болса, ашық коғамды айқындайды. Жабық коғамда төменгі сатыдан жоғарғы сатыға әлеуметтік тұрғыда көтерілуге толық тыйым салынған немесе оған қатаң шектеу қойылған. Ашық коғамда бір сатыдан екіншісіне өтуге ресми түрде ешқандай шек қойылмаған.
Страта -- стратификацияның төрт шкаласы бойынша бір-біріне ұқсас объективтік көрсеткіштері бар адамдардың әлеуметтік қабаты (жігі). Стратификация түсінігі латынның stratum -- қабат, жік, fасіо -- жасаймын, істеймін деген ұғымдарын білдіреді. Стратификация ұғымы әлеуметтануға геологиядан ауысқан. Геологияда страта түсінігі -- тігінен әр түрлі топырақ жыныстарының орналасу қабатын білдіреді. Страта табысы, білімі, билігі және бет - беделі, мәртебесі бірдей адамдарды бір ортаға, әз төңірегіне біріктіреді.
Құлдық -- теңсіздігі мүлде шектелген адамдарды құлдыққа салудың экономикалық, әлеуметтік және заңды түрі. Құлдық -- тарихи эволюция сатысынан өткен көрініс. Оның екі түрін ажыратып көрсетеді:
1) патриархалдық құлдық. Бұл -- құлдықтың ең қарапайым түрі. Құл отбасының ең кіші мүшесінің бүкіл құқығын пайдаланады: қожайынмен бір үйде тұрады, қоғамдық өмірге қатысады, еріктілермен некеге отырады, қожайынның мүлік - дүниесіне мұрагер бола алады. Құлды өлтіруге тыйым салынды;
2) ал классикалық құлдықта құлды толық басыбайлылыққа салды: ол жеке тұрды, ештеңеге қатыстырылмады, ештеңеге мұрагер бола алмады, некеге отырмады, отбасы болмады. Оны өлтіруге рұқсат етілді. Құлдың жеке меншігі болмады, бірақ ол қожайынның жеке меншігі деп саналды.
Құлдық кемелденген сатыға жеткенде құл иеленушілік қалыптасты. Құлдықты стратификацияның тарихи бір типі ретінде қарастырған кезде оның жоғарғы сатысын тілге тиек етіп, алға тартады. Құл иеленушілік -- құлдардың ең төменгі сатыда тұрған, кез келген құқық пен еріктіліктен айырылған, бір адамның екінші біреудің меншігі болған кезеңді сипаттайтын әлеуметтік қатынастардың бірден-бір тарихи түрі. Қоғамдық касталарда, сословиеде, таптарда мұндай жағдай болған емес.
Құл иеленушілік қоғамның әлеуметтік құрылымын құлдар мен құл иеленуші таптардың, сонымен катар қол өнершілер, саудагерлер, жер иелері, еркін шаруалар, ой еңбегінің өкілдері -- ғалымдар, философтар, ақындар, Абыздар, мұғалімдер, дәрігерлер және т.б. құрағаны белгілі. Ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі, Шығыстың бірнеше елдеріндегі ғылыми ой мен рухани мәдениеттің дамуының жарқын жақтарын еске түсірсек, онда бұл елдердегі халықтардың дамуында интеллигенцияның қаншалықты маңызды рөл атқарғанына көз жеткіземіз. Мұны антик алық дүниенің саяси дамуының жоғары деңгейі және Римнің әйгілі жеке ұстанған құқығы нығайта түсті.
Сонымен қатар, құлдық шаруашылықта әр түрлі мамандықтар мен қызмет түрлерінің болғаны белгілі. Олар: басқарушылар, қазынашылар, бау-бақша өсірушілер, аспазшылар, наубайшылар, кондитерлер, салтанатты шерулерге арналған және жәй аспаптар, киімдер сақталатын қоймаларды меңгерушілер, бекзадалар ұйықтайтын бөлмелердің күтушілері, шаштараздар, жүк тасушылар, монша жағушылар, массажистер, шұға өндірушілер, бояушылар, тоқымашылар, тігіншілер, етікшілер, балташылар, ұсталар, музыканттар, мәнерлеп мәтін оқушылар, әншілер, кеңсе хатшылары, дәрігерлер, құрылысшылар, балгерлер, суретшілер, ерекше мамандығы жоқ басқа да көптеген қызметшілер. Бұл құлдық қоғамға тән жағдай ежелгі құлдық қоғамдағы еңбек бөлінісі мен оның мамандандыруының деңгейі жөнінде, олардың кәсіби және әлеуметтік құрылымдары хақында жан - жақты әрі нақты мәліметтер береді.
Касталық құрылыс құл иеленушілік құрылысқа қарағанда бертінде ғана пайда болды және де ол бүкіл әлемге тараған жоқ. Егер де құлдықты әлемнің бүкіл елдері басынан өткізсе (әрине, әр түрлі деңгейде), ал касталық тек Үндістан мен Африканың кейбір елдерінде ғана кездесті. Үндістан касталық қоғамның классикалық үлгісі бола білді. Ол күл иеленушіліктің жойылған кезінде жаңа заманның бірінші ғасырында пайда болды.
Каста деп адамның туғанынан бастап, кейін өзі мүшесі болатын әлдебір әлеуметтік топты (қабатты) айтады. Адам өз тіршілігінде бір кастадан екіншісіне өте алмаған. Ол үшін тағы да бір рет дүниеге қайта келуі керек еді. Касталық жағдайды үнділіктердің діні бекітті. Оның қағидаларына сүйенсек, адамдар бір өмір емес, бірнеше өмір кешетін көрінеді. Әрбір адам өткен әміріндегі әзінің тұрмыс-тіршілігі, тәртібі қандай болса, соған байланысты дәл соған сай кастаға енеді. Егер де оның жүріс-тұрыс тәртібі жаман болса, екінші рет дүниеге келгенінде адам төменгі кастаға өтуі тиіс және бәрі кейде керісінше болады. Үндістанда төрт негізгі касталар бар: брахмандар (діни адамдар), кшатрилер (жауынгерлер), вайшилер (көпестер), шудралар (жұмысшылар, шаруалар) және шамамен алғанда 5 мыңдай негізгі емес касталар бар. Индустрияландыру барысында касталар енді таптармен ауыстырылды. Үндістанның қалаларында таптар басым болса, деревняларында касталық сипат сақталған.
Феодалдық қоғамның әлеуметтік құрылымы капитализмге дейінгі дәуірдегі Еуропа елдерінің дамуынан жақсы көрінеді. Ол негізгі таптардың - феодалдар мен басыбайлы шаруалардың өзара байланысынан, сонымен катар сословиелер мен интеллигенцияның әр түрлі топтарынан құралды. Аталмыш таптар қай жерде пайда болмасын қоғамдық еңбек бөлінісінде және әлеуметтік-экономикалық қатынастарда алатын орындарына қарай өзара ерекшеленді. Сонымен, топтардың, таптардың анықтамалары белгілі болды. Ал сословие дегеніміз - бұл да әлеуметтік топтар, олардың қоғамдағы орны әлеуметтік - экономикалық қатынастар жүйесіндегі жағдайларымен қатар, қалыптасқан дәстүрлерімен және құқықтық актілермен де анықталады. Осылар арқылы мұндай ақсүйек феодалдар және дін басылары сияқты сословиелердің құқықтары, міндеттері және жеңілдіктері анықталды. Феодалдық қоғамның сословиелерге бөлінуінің классикалық үлгісін қалыптастырып, дүниеге әкелген Францияда билік етуші аталған екі тап сословиелермен қатар жеңілдікті пайдалана алмайтын үшінші сословие өмір сүрді, бұған шаруалар, Қолөнершілер, көпестер, аяғынан тік басып, енді ғана қалыптасу үстіндегі буржуазия мен пролетариаттың өкілдері енеді. Мұндай сословиелер Әлемнің басқа елдерінде де болды.
Ресейдегі дворяндар, дін басылар, шаруалар, көпестер, мещандар сословиелерін атап өткен жөн. Бұлардың арасында дворяндар жетекші Орын алды. Бастапқыда дворяндар (ХІІ-ХІП ғғ.) орыс княздарына әскери кызмет көрсететін феодалдық әскери - қызметтік сословиенің бір бөлігі Ретінде қалыптасса, XIV ғасырда олар сарай адамдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қоғам ез ішінде әр түрлі әлеуметтік топтарға, жіктерге және ұлттық қауымдастықтарға бөлінеді. Олардың бәрі өзара бір-біріне объективті түрде дәнекер болатын әлеуметтік-экономикалық, саяси, рухани байланыстар мен қатынастардан құралады. Сонымен бірге, олар тек осы байланыстар мен қатынастар шегінде ғана өмір сүреді және коғамда әздерін көрсете алады. Бұл болса коғамның тұтастығына, оның біртүтас әлеуметтік организм ретінде әмір сүруіне себепші болады. Мұның мәнін өздерінің теорияларында О. Конт, Г. Спенсер, К. Маркс, М. Вебер, Т. Парсонс және т.б. әлеуметтанушылар ашып берген еді. Қоғамның әлеуметтік құрылымы -- адамдар қауымдастықтарының және әлеуметтік топтарының арасындағы экономикалық, әлеуметтік, саяси және рухани өмір жағдайларының байланыстары мен қатынастарының жиынтығы.
Қоғамның әлеуметтік құрылымының даму негізіне:
1) коғамның еңбек бөлінісі;
2) өндіріс құрал-жабдықтарына және оның өніміне меншік қатынастары жатады. Қоғамдық еңбек бөлінісі - әлеуметтік топтардың, таптардың, кәсіби топтардың, сонымен бірге қала мен ауыл адамдарынан, ой еңбегі мен дене еңбегі өкілдерінен тұратын үлкен топтардың пайда болып, одан әрі өмір сүрулеріне себепші болды.
Өндіріс кұрал-жабдықтарына деген жеке меншіктік қатынастар қоғамның осы ішкі бөліністеріндегі оның экономикасын және ішінара қалыптаса бастаған құрылымды нығайтады. Қоғамдық еңбек бөлінісі де, меншік қатынастары да коғамның әлеуметтік құрылымы дамуының объективті әлеуметтік - экономикалық алғышарттары болып табылады.
Қоғам өмірінде әр түрлі кызмет түрлерінің пайда болуына, материалдық өндірістің және рухани мәдениеттің дамуларына еңбек бөлінісінің белгілі дәрежеде елеулі ықпал ететінін кезінде Огюст Конт, Эмиль Дюркгейм, Питрим Сорокин және т.б. дәлелдеген болатын. Тарихи процестегі коғамдық еңбек бөлінісінің рөлі жөніндегі кең ауқымды ілім, сонымен бірге қоғамның әлеуметтік құрылымының дамуы жөніндегі тұжырымдама ретінде марксизмнің әлеуметтік - экономикалық теорияларында да орын алған еді. Марксизм теориясы жеке меншіктің осы процестегі рөлін де ашып берді.
Қоғамның әлеуметтік құрылымының негізгі элементтеріне:
- қоғамдық еңбек бөлінісі, өндіріс құралдарына деген жеке меншіктік қатынастар және қоғамдық өнімді бөлуде соған ортақтасатын әр түрлі таптар жатады. Оларды осылайша түсіндірудің қажеттілігін әр түрлі бағыттың әлеуметтанушылары мойындап отыр:
- қала мен ауыл адамдары;
- ой және дене еңбегінің өкілдері;
- сословие;
- әлеуметтік - демографиялық топтар (жастар, әйелдер мен еркектер, аға ұрпақ);
- ұлттық қауымдастықтар (ұлттар, ұлыстар, этникалық топтар).
Жоғарыда аталған әлеуметтік топтар мен ұлттық қауымдастықтар
кұрамдары бойынша біртектес болғанымен, олар осы әрекет барысында жеке жіктер мен топтарға бөлінеді, бұлар әлеуметтік құрылымның өз алдына әрекет ететін элементтері болып саналады, өйткені басқа субъектілермен өзара қарым-қатынас орнату негізінде әлеуметтік жіктер мен топтар өздеріне тән мүдделерді жүзеге асырады. Сондықтан кез келген қоғамның әлеуметтік құрылымы аса күрделі және тек әлеуметтанушылардың көңіл аударатын тақырыбы ғана емес, оған әлеуметтік басқару ғылымының өкілдері, сонымен бірге саясаткерлер мен мемлекеттік қайраткерлер де назар аударатын мәселе. Қоғамның әлеуметтік кұрылымын анықтап алмайынша, оның ішінде қандай әлеуметтік топтардың әмір сүретіндігін және олардың мүдделерінің қандай екендігін, яғни олардың қай бағытта әрекет ететіндігін нақты білмейінше, коғамдық істерді басқаруда, соның ішінде экономика, әлеуметтік, саясат және рухани өмір салаларында бір қадам да алға басуға болмайтынын ұғынудың маңызы өте зор. Қоғамның әлеуметтік құрылымына қатысты мәселенің маңыздылығы, міне, осында. Оны шешуді әлеуметтік диалектиканы, тарихи және казіргі коғамның даму тәжірибесінің деректерін терең түсіну негізінде іске асыру қажет.
Қоғамда өмір сүріп отырған әлеуметтік топтар мен адамдар қауымдастықтарының өзара байланысы статикалық емес, керісінше, динамикалық болып саналады, ол адамдардың өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мен мүдделерін іске асыру мақсатында туындайтын әрекеттерінен көрінеді. Бұл өзара әрекеттер екі негізгі факторлармен: біріншіден, коғамның әрбір субъектісінің белгілі бір талабын қанағаттандыруға негізделген кызметтің түрімен; екіншіден, әлеуметтік субъектілердің әз қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында пайдаланатын қоғамдық қатынастармен сипатталады.
Бұл жерде қоғамдық қатынастардың әлеуметтік құрылымның өміршеңдігі қанша уақытқа жалғасатындығы әңгіме арқауы болып отыр және бұл қатынастардың түрлері де өте кеп. Кең мағынада алатын болсақ, барлық коғамдық қатынастарды әлеуметтік, яғни коғамдық деп ажыратамыз. Тар мағынада қарастырсақ, әлеуметтік қатынастар жүзеге асырып отырған экономикалық, саяси және т.б. қатынастармен бірге ерекшелікті қатынастар да маңызды орын алады. Әлеуметтік ерекшелікті қатынастар субъектілер арасында қалыптасады, сонымен бірге адамдардың қажеттіліктеріне сәйкес еңбек жағдайына, материалдық игіліктерге, тұрмыс пен демалуды жақсартуға, білім алуға және рухани-мәдени байлықтарды игеру барысында еркіндікке жетуге, сонымен катар медициналық қызмет көрсетуге онды ықпал етіп, оны дамытады және әлеуметтік қамсыздандыруға байланысты жоғарыда аталған әлеуметтік топтар арасында да осы әлеуметтік ерекшелікті қатынастар орнайды. Бұл жерде адамдардың өміршең әлеуметтік саласы деп аталатын саладағы қажеттіліктерді қанағаттандыру - ұдайы өндіруге деген қажеттіліктер және олардың өмірлік күштерінің дамуы, олардың әлеуметтік өзін-өзі көрсетуі, коғамда олардың өмір сүруі мен дамуының негізгі жағдайларын қамтамасыз ету.
Осы талаптар тұрғысында сол жерде пайда болатын адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастарды одан әрі жетілдіру -- коғам өмірінің әлеуметтік саласының тоқтаусыз алға басуының аса маңызды алғышарты болып саналады.
Әлеуметтік құрылымда адамның алатын орнын әлеуметтік теңсіздік те анықтайды.
Айырбас теориясының тұжырымдамасы бойынша адамның атқарған кызметінің нәтижесін әділ бөлмеу процесінен барып теңсіздік пайда болады. Әлеуметтанудың бірқатар классиктері стратификация проблемасын кең көлемде қарастырады. Мысалы, М. Вебер экономикалық белгілермен қатар бұл орайда (адамның жеке меншікке қатынасы және табыс деңгейі) әлеуметтік мәртебе (адам туған кезден бастап қалыптасқан немесе өзі қолдан жасаған статус) мен белгілі бір саяси топтың (партияның) мүшесі болуы белгілерін қолдануды ұсынады. П. Сорокин адамды қандай тапқа (жікке) жатқызуды анықтайтын бірыңғай өлшемдер жиынтығын ұсыну мүмкін емес дей келіп, қоғамда үш: саяси, кәсіптік әрі экономикалық стратификациялық құрылымдардың бар екенін анықтады. Т. Парсонс та адамдарды жіктерге бөлетін белгілердің үш тобын атап көрсетті, оның бірінші тобын адамдар дүниеге келген кезде пайда болатын сипаттар (этникалық тегі, жыныс - жас ерекшеліктері, туыстық байланыстары, т.б.) қалыптастырады; екінші белгілерге -- адам түйсініп, қабылдайтын, сол арқылы меңгерген әлеуметтік статусы мен соған орай адамның атқаратын рөлі де енеді (әр түрлі кәсіби - еңбек кызметі); үшінші топты меңгеру элементтері (жеке меншік, материалдық және рухани құндылықтар, жеңілдіктер, біреудің екінші бір адамнан құқықтық артықшылығы, адамдарды басқару мүмкіндігі және т.б.) құрайды .
Бұл мәселеге баға берер болсақ, оның көп өлшемділікпен ерекшеленетініне қарамастан, ол жөнінде қалыптасқан ортақ ұстанымдарды бір-бірінен бөліп қарастыруға да болады. Әлеуметтік стратификация -- адамдар арасындағы табиғи және әлеуметтік теңсіздік, бұл олардың иерархиялық сипаттағы әлеуметтік әмірінен байқалады, аталмыш теңсіздікке әр түрлі институттық механизмдер қолдау көрсетеді және оны реттейді, бұған қоса ол әрдайым ұдайы жаңаланып, дамиды және модификациялады, бұлар кез келген қоғамның өмірін реттейтін жағдай ретінде сипатталады және оның дамуының қайнар көзі болып табылады.
Осы анықтаманың дұрыс екендігіне кез келген қоғамның тіршілік ету тұрғысындағы күнделікті әрекетіне жасалған талдау көз жеткізеді және адамзаттың ықылым заманнан бергі басынан кешірген стратификациясының тарихи тұрғыда қалыптасқан түрлері (құлдық, каста, сословие, таптар) оны нақты дәлелдейді.
Теңсіздік және әділетсіздік ұғымдарын бір-бірінен ажырата білу қажет. Теңсіздікке ең алдымен әлеуметтің тікелей өзі себепші болған және ол қажетті құбылыс; екіншісі - әділетсіздік болса, бұл эгоистік мүдделердің көрінісі. Әділетсіздік - тұрақсыздық арқылы сипатталады. Ол коғам үшін де, қабаттарға енген нақты адамдар мен топтар үшін де зиянды, өйткені әлеуметтік қатынастарды қалыптасқан нормалардың шегінен асырып жібереді, соның нәтижесінде бүкіл қоғам дүрлігеді. Сондықтан кез-келген әділетсіздікке қарсы күрестің өріс алып, күштің қолданылатыны табиғи нәрсе. Эгалитаризмге келсек, бұл -- иерархияның антиподы, түптеп келгенде, бұл -- миф, себебі табиғатта адамдардың толық, абсолютті тендігі болған емес және болмайды да. Соған қарамастан экономикалық дағдарыстарды, әлеуметтік тұрақсыздықтардың әрқилы кезеңдерін және әсіресе билік үшін күресте теңдік, әділдік, жеңілдік секілді елді алдауратар мәселелерді бетперде ретінде саяси күштер белсенді пайдалана біледі, сөйтіп, ездерінің мақсаты үшін халықты қанайды. Бұл әрдайым осылай болған, бола да бермек.
Қоғамның әлеуметтік тұрғыда жіктелуін қарастырған кезде ең алдымен бірдей әлеуметтік белгісіне қарап, адамдардың топтары мен қауымдастықтарының бөлінуін жүзеге асыратын бір өлшемді стратификацияны және көптеген ортақ белгілері бар адамдардың тұрақты топтарын, қауымдастықтарын бөле-жаруға мүмкіндік беретін көп өлшемді стратификацияны бір-бірінен ажырата білу керек. Әлеуметтануда осы екі тәсіл де қолданылады, соның нәтижесінде маңыздылығы әрқилы аса мол жіктердің арасынан әлдебір тұрақты әлеуметтік топтар дараланып, анық көзге түсе бастайды, сол әлеуметтік топтарға жататындар бүкіл стратификация жүйесінде ерекше рөл атқарады.
Жалпы адамзаттың стратификация картасын жасауда бір өлшемді және көп өлшемді стратификация тәсілдерін үйлесімді пайдаланудың үлгісін П. Сорокин көрсетіп берді. Ол социо мәдениет дүниесінде ұйымдасқан түрде өзара әрекет ететін диад пен триадтан басталып, империялар мен миллиондаған мүшелері бар бүкіл дүниежүзілік діни бірлестіктермен аяқталатын миллиондаған әр түрлі ұйымдасқан топтардың немесе әлеуметтік жүйелердің өмір сүретіндігін атап көрсетті. Әлеуметтік жүйелердің осы сан алуан түрлерінің көпшілігін классификацияның мақсаттарына орай әр түрлі топтасарға бөлуге, топтастыруға болады. Әлеуметтанушыларды ен алдымен уақыт пен кеңістікте алмасып және құжынап жатқан индивидтер, тарихи дамудың барысына ерекше ықпал жасайтын аса маңызды басқа да әлеуметтік топтар қызықтырады. П. Сорокиннің көзқарасына сүйенсек, мұндай әлеуметтік топтарға мыналарды жатқызуға болады:
I. Сыңаржақты маңызды (бір қатардағы негізгі құндылықтардың маңында құрылған және топтасқан) топтар:
а) био әлеуметтік: 1 -- нәсілдік, 2 - жыныстық, 3 - жас мөлшеріне орай;
б) социо мәдени: 4 - ру, 5 -- аумақтық - көршілестік, 6 - тілдік, этникалық және ұлттық топтар, 7 - мемлекет, 8 -- кәсіби, 9 - экономикалық, 10 -- діни, 11 -- саяси, 12 -- идеологиялық топтар (ғылыми, философиялық, этникалық, білімділік, эстетикалық, демалу және сауық - сайран топтары), 13 - элитаның нормалды топтары (көсемдер, данышпандар және тарихи тұлғалар).
II. Көп жақты маңызды топтар (екі немесе одан да кәп құндылықтар қатарларының комбинация төңірегіне біріккендер): 1 - отбасы, 2 -- клан, 3 -- тайпа, 4 -- ұлт, 5 -- әлеуметтік жүріс-тұрыс немесе сословие (орта ғасырлық ақсүйектер қатарына жататындар; дін басылары; буржуазия, жұмысшылар мен шаруалар), 6 -- әлеуметтік тап.
П. Сорокиннің бұл схемасы әлеуметтануда дау тудырмайды және дүниежүзінің стратификация картасының теориялық моделі болып қызмет атқара алады.
Әлеуметтік стратификация нақты бір елдің шеңберін, коғамның әлеуметтік өлшемін және нақты уақыт шеңберін қарастырғанда көбірек байқалады.
Еңбек бөлінісінің қалыптасуына және әлеуметтік - экономикалық қатынастардың даму деңгейлеріне байланысты әлеуметтік құрылымдардың тарихи типтері қалыптасты.
Стратификацияның тарихи типтері - құлдық дәуірі, касталар, сословие жабық коғамды сипаттайды, ал таптар болса, ашық коғамды айқындайды. Жабық коғамда төменгі сатыдан жоғарғы сатыға әлеуметтік тұрғыда көтерілуге толық тыйым салынған немесе оған қатаң шектеу қойылған. Ашық коғамда бір сатыдан екіншісіне өтуге ресми түрде ешқандай шек қойылмаған.
Страта -- стратификацияның төрт шкаласы бойынша бір-біріне ұқсас объективтік көрсеткіштері бар адамдардың әлеуметтік қабаты (жігі). Стратификация түсінігі латынның stratum -- қабат, жік, fасіо -- жасаймын, істеймін деген ұғымдарын білдіреді. Стратификация ұғымы әлеуметтануға геологиядан ауысқан. Геологияда страта түсінігі -- тігінен әр түрлі топырақ жыныстарының орналасу қабатын білдіреді. Страта табысы, білімі, билігі және бет - беделі, мәртебесі бірдей адамдарды бір ортаға, әз төңірегіне біріктіреді.
Құлдық -- теңсіздігі мүлде шектелген адамдарды құлдыққа салудың экономикалық, әлеуметтік және заңды түрі. Құлдық -- тарихи эволюция сатысынан өткен көрініс. Оның екі түрін ажыратып көрсетеді:
1) патриархалдық құлдық. Бұл -- құлдықтың ең қарапайым түрі. Құл отбасының ең кіші мүшесінің бүкіл құқығын пайдаланады: қожайынмен бір үйде тұрады, қоғамдық өмірге қатысады, еріктілермен некеге отырады, қожайынның мүлік - дүниесіне мұрагер бола алады. Құлды өлтіруге тыйым салынды;
2) ал классикалық құлдықта құлды толық басыбайлылыққа салды: ол жеке тұрды, ештеңеге қатыстырылмады, ештеңеге мұрагер бола алмады, некеге отырмады, отбасы болмады. Оны өлтіруге рұқсат етілді. Құлдың жеке меншігі болмады, бірақ ол қожайынның жеке меншігі деп саналды.
Құлдық кемелденген сатыға жеткенде құл иеленушілік қалыптасты. Құлдықты стратификацияның тарихи бір типі ретінде қарастырған кезде оның жоғарғы сатысын тілге тиек етіп, алға тартады. Құл иеленушілік -- құлдардың ең төменгі сатыда тұрған, кез келген құқық пен еріктіліктен айырылған, бір адамның екінші біреудің меншігі болған кезеңді сипаттайтын әлеуметтік қатынастардың бірден-бір тарихи түрі. Қоғамдық касталарда, сословиеде, таптарда мұндай жағдай болған емес.
Құл иеленушілік қоғамның әлеуметтік құрылымын құлдар мен құл иеленуші таптардың, сонымен катар қол өнершілер, саудагерлер, жер иелері, еркін шаруалар, ой еңбегінің өкілдері -- ғалымдар, философтар, ақындар, Абыздар, мұғалімдер, дәрігерлер және т.б. құрағаны белгілі. Ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі, Шығыстың бірнеше елдеріндегі ғылыми ой мен рухани мәдениеттің дамуының жарқын жақтарын еске түсірсек, онда бұл елдердегі халықтардың дамуында интеллигенцияның қаншалықты маңызды рөл атқарғанына көз жеткіземіз. Мұны антик алық дүниенің саяси дамуының жоғары деңгейі және Римнің әйгілі жеке ұстанған құқығы нығайта түсті.
Сонымен қатар, құлдық шаруашылықта әр түрлі мамандықтар мен қызмет түрлерінің болғаны белгілі. Олар: басқарушылар, қазынашылар, бау-бақша өсірушілер, аспазшылар, наубайшылар, кондитерлер, салтанатты шерулерге арналған және жәй аспаптар, киімдер сақталатын қоймаларды меңгерушілер, бекзадалар ұйықтайтын бөлмелердің күтушілері, шаштараздар, жүк тасушылар, монша жағушылар, массажистер, шұға өндірушілер, бояушылар, тоқымашылар, тігіншілер, етікшілер, балташылар, ұсталар, музыканттар, мәнерлеп мәтін оқушылар, әншілер, кеңсе хатшылары, дәрігерлер, құрылысшылар, балгерлер, суретшілер, ерекше мамандығы жоқ басқа да көптеген қызметшілер. Бұл құлдық қоғамға тән жағдай ежелгі құлдық қоғамдағы еңбек бөлінісі мен оның мамандандыруының деңгейі жөнінде, олардың кәсіби және әлеуметтік құрылымдары хақында жан - жақты әрі нақты мәліметтер береді.
Касталық құрылыс құл иеленушілік құрылысқа қарағанда бертінде ғана пайда болды және де ол бүкіл әлемге тараған жоқ. Егер де құлдықты әлемнің бүкіл елдері басынан өткізсе (әрине, әр түрлі деңгейде), ал касталық тек Үндістан мен Африканың кейбір елдерінде ғана кездесті. Үндістан касталық қоғамның классикалық үлгісі бола білді. Ол күл иеленушіліктің жойылған кезінде жаңа заманның бірінші ғасырында пайда болды.
Каста деп адамның туғанынан бастап, кейін өзі мүшесі болатын әлдебір әлеуметтік топты (қабатты) айтады. Адам өз тіршілігінде бір кастадан екіншісіне өте алмаған. Ол үшін тағы да бір рет дүниеге қайта келуі керек еді. Касталық жағдайды үнділіктердің діні бекітті. Оның қағидаларына сүйенсек, адамдар бір өмір емес, бірнеше өмір кешетін көрінеді. Әрбір адам өткен әміріндегі әзінің тұрмыс-тіршілігі, тәртібі қандай болса, соған байланысты дәл соған сай кастаға енеді. Егер де оның жүріс-тұрыс тәртібі жаман болса, екінші рет дүниеге келгенінде адам төменгі кастаға өтуі тиіс және бәрі кейде керісінше болады. Үндістанда төрт негізгі касталар бар: брахмандар (діни адамдар), кшатрилер (жауынгерлер), вайшилер (көпестер), шудралар (жұмысшылар, шаруалар) және шамамен алғанда 5 мыңдай негізгі емес касталар бар. Индустрияландыру барысында касталар енді таптармен ауыстырылды. Үндістанның қалаларында таптар басым болса, деревняларында касталық сипат сақталған.
Феодалдық қоғамның әлеуметтік құрылымы капитализмге дейінгі дәуірдегі Еуропа елдерінің дамуынан жақсы көрінеді. Ол негізгі таптардың - феодалдар мен басыбайлы шаруалардың өзара байланысынан, сонымен катар сословиелер мен интеллигенцияның әр түрлі топтарынан құралды. Аталмыш таптар қай жерде пайда болмасын қоғамдық еңбек бөлінісінде және әлеуметтік-экономикалық қатынастарда алатын орындарына қарай өзара ерекшеленді. Сонымен, топтардың, таптардың анықтамалары белгілі болды. Ал сословие дегеніміз - бұл да әлеуметтік топтар, олардың қоғамдағы орны әлеуметтік - экономикалық қатынастар жүйесіндегі жағдайларымен қатар, қалыптасқан дәстүрлерімен және құқықтық актілермен де анықталады. Осылар арқылы мұндай ақсүйек феодалдар және дін басылары сияқты сословиелердің құқықтары, міндеттері және жеңілдіктері анықталды. Феодалдық қоғамның сословиелерге бөлінуінің классикалық үлгісін қалыптастырып, дүниеге әкелген Францияда билік етуші аталған екі тап сословиелермен қатар жеңілдікті пайдалана алмайтын үшінші сословие өмір сүрді, бұған шаруалар, Қолөнершілер, көпестер, аяғынан тік басып, енді ғана қалыптасу үстіндегі буржуазия мен пролетариаттың өкілдері енеді. Мұндай сословиелер Әлемнің басқа елдерінде де болды.
Ресейдегі дворяндар, дін басылар, шаруалар, көпестер, мещандар сословиелерін атап өткен жөн. Бұлардың арасында дворяндар жетекші Орын алды. Бастапқыда дворяндар (ХІІ-ХІП ғғ.) орыс княздарына әскери кызмет көрсететін феодалдық әскери - қызметтік сословиенің бір бөлігі Ретінде қалыптасса, XIV ғасырда олар сарай адамдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz