Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен мазмұнын сипаттау арқылы тиімді мемлекеттік реттеу механизмдерін ұсыну
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің ұйымдық.әдістемелік негіздері ... ... ... 6
1.3 Дамыған елдердің мемлекеттік реттеу тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАНЫСЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1 Қазақстан Республикасының индустриалды.инновациялық саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Қазақстан Республикасындағы экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржылық әдістерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... .48
3 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
3.1 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері ... ... ... ..62
3.2 Экономика дамуының қаржылық қамтамасыз етілу мәселелерінің шешілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
3.3 Мемлекеттік реттеуді жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
1 ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің ұйымдық.әдістемелік негіздері ... ... ... 6
1.3 Дамыған елдердің мемлекеттік реттеу тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАНЫСЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1 Қазақстан Республикасының индустриалды.инновациялық саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Қазақстан Республикасындағы экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржылық әдістерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... .48
3 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
3.1 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері ... ... ... ..62
3.2 Экономика дамуының қаржылық қамтамасыз етілу мәселелерінің шешілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
3.3 Мемлекеттік реттеуді жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
Экономика қоғам дамуының негізі, ал мемлекет сол қоғамның негізгі буыны болып табылады. Өз кезегінде мемлекет экономиканы реттеуді жүзеге асырады. Экономиканы реттеу қоғамдық даму мен мемлекеттің экономикалық сипатына байланысты әр түрлі деңгейде және әр түрлі әдістер қолданылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады. Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да реттеуді қажет етеді.
Қазақстан Республикасының өз егемендігін алып, жаңадан нарықтық қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі мемлекеттік реттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы мемлекеттік реттеудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау, экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері маңызды болып табылады, олар: ұлттық қорғаныс, фундаменталды ғылым, космостық зерттеулер, денсаулық сақтау, қала құрылысы, заводтар салу, мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын реттеу, ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану, монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары, жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру, әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары: жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту; бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
- экономикалық өсім;
- жұмысбастылық жағдайы мен деңгейі;
- бағаның тұрақтылығы;
- сыртқы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін салалары мен аумақтары.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра бастаған кезеңде экономиканы мемлекеттік реттеудің жаңа формалары мен әдістерін жүргізудің маңыздылығы туындап отыр. Ол әсіресе Қазақстанның алдағы жылдары әлемнің ең дамыған 50 елінің қатарына қосылуға ұмтылған бағдарламалар мен Жолдаулардың негізінде болып отыр. Сол себепті, Қазақстан үшін экономиканы мемлекеттік реттеу мен қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын ендігі жерде дамыған елдердің экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін маңызды болып отырған салалар мен даму жолдарын мемлекеттік реттеудің рөлі орасан зор болып табылады. Диплом жұмысының тақырыбы «Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен механизмдері» деп бүгінгі таңдағы өзекті болып табылатын мәселеге байланысты алынды.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады. Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да реттеуді қажет етеді.
Қазақстан Республикасының өз егемендігін алып, жаңадан нарықтық қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі мемлекеттік реттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы мемлекеттік реттеудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау, экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері маңызды болып табылады, олар: ұлттық қорғаныс, фундаменталды ғылым, космостық зерттеулер, денсаулық сақтау, қала құрылысы, заводтар салу, мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын реттеу, ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану, монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары, жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру, әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары: жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту; бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
- экономикалық өсім;
- жұмысбастылық жағдайы мен деңгейі;
- бағаның тұрақтылығы;
- сыртқы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін салалары мен аумақтары.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра бастаған кезеңде экономиканы мемлекеттік реттеудің жаңа формалары мен әдістерін жүргізудің маңыздылығы туындап отыр. Ол әсіресе Қазақстанның алдағы жылдары әлемнің ең дамыған 50 елінің қатарына қосылуға ұмтылған бағдарламалар мен Жолдаулардың негізінде болып отыр. Сол себепті, Қазақстан үшін экономиканы мемлекеттік реттеу мен қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын ендігі жерде дамыған елдердің экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін маңызды болып отырған салалар мен даму жолдарын мемлекеттік реттеудің рөлі орасан зор болып табылады. Диплом жұмысының тақырыбы «Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен механизмдері» деп бүгінгі таңдағы өзекті болып табылатын мәселеге байланысты алынды.
1 Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784 с.
2 М.Б.Төреғожина Экономиканы мемлекеттік реттеу, лекциялар курсы -Алматы Экономика 2008ж
3 Чиркин.В.Е. "Государственное управление" Юристь 2003г
4 Под. ред. Петрова Р.П. /Государственные регулирование рыночной экономики / СПб, 1999г.
5 Под общ. ред. д.э.н. проф. В.И.Кушлина и д.э.н., проф. Н.А. Волгина. /Государственное регулирование экономики/ — М.: Экономика, 2000.
6 Б.А.Рахметов, П.Т.Байнеева. /Персоналды басқару/, Оқу құралы - Алматы Экономика 2006ж
7 Под общ. ред. К.Нарибаев, С.Джуманбаев, А.Нусупова. /Инновационный менеджмент / – Алматы: Қазақ унивеситетi. – 1998. – 60 с.
8 Купешова Сауле Телеухановна /“Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике Республике Казахстан,” – диссертация, Алматы, 2002 г.
9 Стратегия «Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы» – Алматы, 2003 ж
10 Б.Н.Исабеков. /Индустриалды-инновациялық саясаттың құрылымдық қарым-катынастары // ҚазҰУ хабаршысы //Экономика сериясы.-№2.-(42).2004ж, 3-76 б
11 Б.С.Өтебаев. /Мемлекеттік бюджет,/ Оқулық - Алматы Экономика 2006ж
12 Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
13 Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі (2004 ж. 24 сәуірдегі N 548-II)
14 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты.
15 С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж. – 248 бет.
16 Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
17 Ивашковский С.Н. – Экономика: микро и макроанализ. Учебно-практическое пособие. – М. Дело, 1999. – 360 с.
18 Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003. – 131 бет.
19 А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2005, №6, 22-25 стр.
20 Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Казахстана, №10, - 2005 г. 2-4 стр.
21 Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Казахстана, №10, - 2005 г. 56-61 стр.
22 Ж.Ихданов, Ғ.Н.Сансызбаева, Р.Ғ.Есенжігітова Мемлекеттік басқару теориясы, Оқу құралы - Алматы Экономика 2007ж
23 Ихданов Ж.О.,Орманбеков Ә.О."Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері".Алматы экономика 2002г
24 Берденова Ә, Құбаев Қ.Е, Кәрібай А.Ш. "Қазақстанның мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың даму негіздері" Алматы экономика 1998г
25 Камали.Қ.М. "Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік басқару".Алматы 2005
26 Под.ред. Петрова Р.П / Государственное регулирование рыночной экономики . СПб, 1999.
27 Елемесов P., Жатканбаев Е. Государство и рынок. Учебное пособие. — Алматы: Каржы-Каражат, 1997.
28 Есиркепов Г.А. Приватизация государственной собственности в Республике Казахтан в условиях перехода к рынку.- Алматы, Университет «Туран», 1999
29 Б.А.Рахметов, П.Т.Байнеева Персоналды басқару, Оқу құралы- Алматы Экономика 2006ж
30 Бәсекелік қатынастарды реттеудің теориясының дамуы, Ізденіс / Поиск, №4/2006 ж., Б.10-13
31 Айтуганова А.Т. Развитие кластеров в современной экономике: материалы международной научно-практической конференции УМБ. – Алматы, 2005. – Б.10-11
32 Хунтуа З. Международная конкуренция и национальная экономическая безопасность. // Общество и экономика. - 2004. - N 2. - Б. 69-85
33 Наренова А.Н.Пути повышения конкурентоспособности казахстанской экономики // Вестник УМБ. – Алматы, 2007. – № 4. – 19 б.
34 Сәбден О. Бәсекелестік экономика: Оку құралы. - Алматы: Экономика институты, 2007. - 656 б.
35 Под научной редакцией: С.Н. Нугербекова, А.Н. Токсановой, Ш.Ш. Жакуповой. /Повышение конкурентоспособности экономики Казахстана: вопросы теории и практики./ – Астана: АО «Институт экономических исследований», 2008. - 344 б.
36 Бибатырова И.А. Государственное регулирование национальной экономики: Учебное пособие. – Алматы: КазНУ им. Аль-Фараби, 2004. – 106с.
37 www.inform.kz. Бәсекеге қабілетті әлем елдері
38 www.stat.kz. Ғылым мен инновация
39 www.iimp.kz. Рейтинг регионов РК
2 М.Б.Төреғожина Экономиканы мемлекеттік реттеу, лекциялар курсы -Алматы Экономика 2008ж
3 Чиркин.В.Е. "Государственное управление" Юристь 2003г
4 Под. ред. Петрова Р.П. /Государственные регулирование рыночной экономики / СПб, 1999г.
5 Под общ. ред. д.э.н. проф. В.И.Кушлина и д.э.н., проф. Н.А. Волгина. /Государственное регулирование экономики/ — М.: Экономика, 2000.
6 Б.А.Рахметов, П.Т.Байнеева. /Персоналды басқару/, Оқу құралы - Алматы Экономика 2006ж
7 Под общ. ред. К.Нарибаев, С.Джуманбаев, А.Нусупова. /Инновационный менеджмент / – Алматы: Қазақ унивеситетi. – 1998. – 60 с.
8 Купешова Сауле Телеухановна /“Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике Республике Казахстан,” – диссертация, Алматы, 2002 г.
9 Стратегия «Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы» – Алматы, 2003 ж
10 Б.Н.Исабеков. /Индустриалды-инновациялық саясаттың құрылымдық қарым-катынастары // ҚазҰУ хабаршысы //Экономика сериясы.-№2.-(42).2004ж, 3-76 б
11 Б.С.Өтебаев. /Мемлекеттік бюджет,/ Оқулық - Алматы Экономика 2006ж
12 Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
13 Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі (2004 ж. 24 сәуірдегі N 548-II)
14 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты.
15 С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж. – 248 бет.
16 Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
17 Ивашковский С.Н. – Экономика: микро и макроанализ. Учебно-практическое пособие. – М. Дело, 1999. – 360 с.
18 Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003. – 131 бет.
19 А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2005, №6, 22-25 стр.
20 Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Казахстана, №10, - 2005 г. 2-4 стр.
21 Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Казахстана, №10, - 2005 г. 56-61 стр.
22 Ж.Ихданов, Ғ.Н.Сансызбаева, Р.Ғ.Есенжігітова Мемлекеттік басқару теориясы, Оқу құралы - Алматы Экономика 2007ж
23 Ихданов Ж.О.,Орманбеков Ә.О."Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері".Алматы экономика 2002г
24 Берденова Ә, Құбаев Қ.Е, Кәрібай А.Ш. "Қазақстанның мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың даму негіздері" Алматы экономика 1998г
25 Камали.Қ.М. "Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік басқару".Алматы 2005
26 Под.ред. Петрова Р.П / Государственное регулирование рыночной экономики . СПб, 1999.
27 Елемесов P., Жатканбаев Е. Государство и рынок. Учебное пособие. — Алматы: Каржы-Каражат, 1997.
28 Есиркепов Г.А. Приватизация государственной собственности в Республике Казахтан в условиях перехода к рынку.- Алматы, Университет «Туран», 1999
29 Б.А.Рахметов, П.Т.Байнеева Персоналды басқару, Оқу құралы- Алматы Экономика 2006ж
30 Бәсекелік қатынастарды реттеудің теориясының дамуы, Ізденіс / Поиск, №4/2006 ж., Б.10-13
31 Айтуганова А.Т. Развитие кластеров в современной экономике: материалы международной научно-практической конференции УМБ. – Алматы, 2005. – Б.10-11
32 Хунтуа З. Международная конкуренция и национальная экономическая безопасность. // Общество и экономика. - 2004. - N 2. - Б. 69-85
33 Наренова А.Н.Пути повышения конкурентоспособности казахстанской экономики // Вестник УМБ. – Алматы, 2007. – № 4. – 19 б.
34 Сәбден О. Бәсекелестік экономика: Оку құралы. - Алматы: Экономика институты, 2007. - 656 б.
35 Под научной редакцией: С.Н. Нугербекова, А.Н. Токсановой, Ш.Ш. Жакуповой. /Повышение конкурентоспособности экономики Казахстана: вопросы теории и практики./ – Астана: АО «Институт экономических исследований», 2008. - 344 б.
36 Бибатырова И.А. Государственное регулирование национальной экономики: Учебное пособие. – Алматы: КазНУ им. Аль-Фараби, 2004. – 106с.
37 www.inform.kz. Бәсекеге қабілетті әлем елдері
38 www.stat.kz. Ғылым мен инновация
39 www.iimp.kz. Рейтинг регионов РК
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің ұйымдық-әдістемелік
негіздері ... ... ... 6
1.3 Дамыған елдердің мемлекеттік реттеу
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАНЫСЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 15
2.1 Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық
саясатын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Қазақстан Республикасындағы экономиканы мемлекеттік
реттеудің қаржылық әдістерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...28
2.3Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ...48
3 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3.1 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру
мәселелері ... ... ... ..62
3.2 Экономика дамуының қаржылық қамтамасыз етілу
мәселелерінің
шешілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
3.3 Мемлекеттік реттеуді жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...71
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .77
КІРІСПЕ
Экономика қоғам дамуының негізі, ал мемлекет сол қоғамның негізгі буыны
болып табылады. Өз кезегінде мемлекет экономиканы реттеуді жүзеге асырады.
Экономиканы реттеу қоғамдық даму мен мемлекеттің экономикалық сипатына
байланысты әр түрлі деңгейде және әр түрлі әдістер қолданылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық
процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын
экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат
дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық
заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады.
Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да реттеуді қажет
етеді.
Қазақстан Республикасының өз егемендігін алып, жаңадан нарықтық
қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі
мемлекеттік реттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы
мемлекеттік реттеудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі
туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз
ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау,
экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері
маңызды болып табылады, олар: ұлттық қорғаныс, фундаменталды ғылым,
космостық зерттеулер, денсаулық сақтау, қала құрылысы, заводтар салу,
мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын реттеу,
ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану, монополияға қарсы тұру,
бәсекені қолдау шаралары, жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс
пен ұсыныстың тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру, әлеуметтік
мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары: жалпы экономикалық
тұрақтылықты қамтамасыз ету, шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
- экономикалық өсім;
- жұмысбастылық жағдайы мен деңгейі;
- бағаның тұрақтылығы;
- сыртқы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып
табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін
салалары мен аумақтары.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра
бастаған кезеңде экономиканы мемлекеттік реттеудің жаңа формалары мен
әдістерін жүргізудің маңыздылығы туындап отыр. Ол әсіресе Қазақстанның
алдағы жылдары әлемнің ең дамыған 50 елінің қатарына қосылуға ұмтылған
бағдарламалар мен Жолдаулардың негізінде болып отыр. Сол себепті, Қазақстан
үшін экономиканы мемлекеттік реттеу мен қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын
ендігі жерде дамыған елдердің экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін
маңызды болып отырған салалар мен даму жолдарын мемлекеттік реттеудің рөлі
орасан зор болып табылады. Диплом жұмысының тақырыбы Экономиканы
мемлекеттік реттеудің әдістері мен механизмдері деп бүгінгі таңдағы өзекті
болып табылатын мәселеге байланысты алынды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен
мазмұнын сипаттау арқылы тиімді мемлекеттік реттеу механизмдерін ұсыну.
Мақсатқа жету барысында төмендегі міндеттерге қойылды:
- экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттігін, маңызын және
қалыптасқан реттеу бағыттарын айқындау;
- экономиканы реттеудің қажеттігі мен ерекшеліктеріне тоқталу;
- нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттік реттеудің әдістерін
талдау;
- еліміз үшін бүгінгі таңдағы маңызды болып табылатын экономиканы
мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау болып табылады.
Зерттеу объектісі – экономиканы мемлекеттік реттеу механизмдері.
Зерттеу пәні – мемлекеттік реттеуді қажет ететін экономикалық
қатынастар.
Аталған мәселе бойынша Дж.М.Кейнс, А.Смит, Людвиг Эрхардт, Д.В.Валлов
шетелдік ғалымдары және Есиркепов Г.А., Төреғожина М.Б., Чиркин.В.Е.,
Ихданов Ж., Сансызбаева Ғ.Н. сияқты отандық ғалымдар зерттеулер жүргізген.
Зерттеу әдістері ретінде салыстырмалы және логикалық талдаулар
қолданылған.
Ақпараттық база ретінде монографиялар, Президент Жолдауы, оқу
құралдары, лекция курстары, заңнамалық актілер, ұзақ мерзімді стратегиялар,
Статистика агенттігінің жарияланымдары, БАҚ көздері қолданылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайлаланылған әдебиеттерден тұрады. Бірінші бөлімде экономиканы
мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері қарастырылған. Екінші бөлімде
Қазақстан Республикасы экономиканысының даму жағдайы талданған. Үшінші
бөлімде Қазақстан экономикасын мемлекеттік реттеуді жетілдіру бағыттары
ұсынылған.
1 ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі
Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға
кіріспестен бұрын, ең алдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру
қажет. Себебі білімінің кез келген саласы “оның тәжірибемен дәлелденген
бастапқы аксиомалары жасалып, құрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласына
айналады”. Экономиканы мемлекеттік реттеу әлеуметтік –шаруашылық
процестеріне олардың тиімді теңгермешілігі мен макроэкономикалық
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік-экономикалық
және ұйымдық-құқықтық негізде араласуын білдіреді. Мемлекеттік реттеудің
объективті қажеттілігін анықтайтын факторларды ұғымдық түрде анықтап алу
керек. Ең алдымен мәселе “таза қоғамдық тауарлар”, яғни нарықтық қатынастар
механизмдерінің әсерін қабылдамайтын тауарлар жөнінде болмақ. Адамзат
тарихы мемлекеттердің пайда болуы мен дамуы барысы, сондай-ақ, олардың
арақатынасы бейбіт іс-әрекеттермен қатар, күштеу жолымен де
анықталатындығын айқын көрсетіп отыр. Соңғы жағдай, яғни күштеу іс-
әрекеттері объективті түрде белгілі бір материалдық-техникалық және
интеллектуалдық қорларды елдің қорғаныс қабілетін қажетті деңгейде
қамтамасыз ету үшін бөлуіне мемлекетті мүжбүр етті, оған қоғамның барлық
мүшесі де мүдделі. Сондықтан олар мемлекет тарапынан шетелдік қол
сұғушылықтан қорғау жөніндегі шараларға бірыңғай ие бола отырып, жоғарыда
аталған қорларды жасауға арналған мәжбүрлі салықты төлеуге түсіністікпен
қарайды. Өйткені бұл қорларды тұтыну, жекелеген сұраныс жиынтығын анықтау
арқылы емес, ұжымдық түрде жүзеге асырылады, ал бұл нарықтық механизмді
шектейді және қоғамдық тауар көрсеткіштерін қалыптастырады. Мұндай тауарлар
қатарына мемлекетті басқару ісін, азаматтардың заңды құқын қорғау мен
қоғамдық тәртіпті сақтауды күрделі ғылыми зерттеулер жүргізу мен
нәтижелерін қолдануды ұйымдастыруды, тұтастай энергетикалық жүйені құру мен
пайдалануды, экономикалық жүйені құру мен пайдалануды, жалпы-мемлекеттік
табиғатты қорғау шараларының әсерін, төтенше жағдайларды алдын-ала
ескертуді және тағы басқаға жатқызуға болады.
Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі
маңызды түсінік - тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушылардың нарықтың
өзара қатынастарының күшеюі мен тығыздылығының “сыртқы әсерлері” болып
табылады. Мәселен, бұл қарым-қатынастар аумағында тауарлар өндіруге
кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары мен соған арналған
қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындарды ескеруді ынталандыру
механизмі жоқ. Осыдан келіп, өз қызметін тек қана сұранысты
қанағаттандыруға және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен
қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау және шикізатты тиімді пайдалану
мәселелері толықтай шет қалатындығы әбден түсінікті. Адамдардың өндірістік
тұтыну қызметінің сыртқы әсері ретінде пайда болатын бұл мәселенің шешімі
ең алдымен мемлекеттің араласуын талап етеді [1].
Нарық субъектілерінің өзара іс-әрекетінің шарттарын анықтауға және
олардың сақталуын бақылауға арналған трансакциялық шығындарды төмендетуде
де мемлекеттің рөлі зор. Мұндай шығындардың салыстырмалы түрдегі төменгі
мөлшерін көбінесе мемлекет тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы
қамтамасыз етеді, ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүдделі.
Ең соңында халықты әлеуметтік жағынан қорғау мен қамтамасыз ету
мәселелерін атап айту керек. Өйткені бұл мәселелердің саясатпен “көршілес”
тұратындығын ескеріп, оларды дер кезінде шешіп отыру керек болса, бұл
істегі мемлекет ролі айрықша жоғары болып келеді.
Мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі белгілі шарттылықпен
алғанда өзара байланысты экономикалық көрсеткіштер жүйесін ескере отырып
бұл жүйенің негізін микроэкономикалық, ал жоғарғы деңгейін
макроэкономикалық көрсеткіштер құрайтын пирамида түрінде елестетуге болар
еді. Макро және микроэкономикалық көрсеткіштердің бірқалыпты түйісуі
пирамиданың орталық бөлігінде жүзеге асады, бұл тұста халық шаруашылығын
басқарудың аймақтық-салалық органдарының шаруашылық қызметінің
көрсеткіштері басым болып келеді. Экономиканы реттеу – мемлекеттің
макроэкономикалық тұрғыда қолданатын іс-әрекеті екендігін атап өту керек.
Бұл – үкіметтің болжамы емес, оның объективті қажеттілігі, өйткені ерікті
кәсіпкерлік жүйесі мен нарықтық қатынастар тиімді теңгермешілік
жағдайындағы тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселесін мемлекетке қалдырады.
Келесі жағдайларға байланысты тиімділік бұл жерде барынша күрделі мазмұнға
ие болады:
- өндірістік немесе әлеуметтік сипаттағы нақтылы мәселелердің тиімді
шешімі оны макроэкономикалық деңгейден қарастырғанда, яғни , тек
жиынтық табыстарды жиынтық шығындармен салыстыру жағынан келгенде
тиімсіз болып шығуы әбден мүмкін. Егер жиынтық шығындардың абсолюттік
көрсеткіштері жиынтық табыс бойынша көрсеткіштер деңгейінен жоғары
болса-бұл шешімнің тиімділігі күмәнді болады:
- халық шаруашылығының тиімді аймақтық-салалық құрылымын құру жөніндегі
мемлекеттік шаралар жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілердің
салалар мен аймақтардың тұрғысынан тіпті де тиімді болмай шығуы
мүмкін, өйткені соңғылардың деңгейінде мемлекеттің макроэкономикалық
мүдделері әрдайым қарастырыла бермейді:
- егер экономиканы өсіңкілі ұдайы өндіретін жүйе ретінде қарастыратын
болсақ, онда макроэкономикалық теңгермешіліктің өзі осы жүйенің
болашақтағы даму тиімділігінің факторы ретінде алынады.
Осыларды ескеретін болсақ, мемлекеттік реттеу барысы өз кеңінде нақтылы
бір мерзімге есептелген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының
туындысы болып табылатын тұтастай экономикалық жүйе дамуының
бағдарламалы–мақсатты нұсқауларына бағындырылуы қажет екендігі туындайды
[18].
Мемлекеттік реттеудің әкімшіліктің нормалары мен әдістері Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық дамуында маңызды орын алады. Ол үшін арнаулы
заңдық, қызметтік, техникалық және тағы басқа да нормативтер мен ережелер
жасалуда. Олар экономиканың барлық салаларында әлеуметтік қызмет нарығын
реттеуде, жұмыссыздықпен, жоқшылықпен және кедейшілікпен күрес жолында,
зейнетақымен қамтамасыз етуді жетілдіруде және тағы да басқа жағдайларда
қолданылады. Нарықтық шаруашылық жағдайында экономиканы мемлекеттік
тұрғыдан реттеу әлеуметтік – экономикалық жүйені жағдайдың өзгеруіне қарай
бейімдеп тұрақтандырып отыратын құқыққа ие мемлекеттік және қоғамдық
ұйымдар жүзеге асыратын заңдық, атқарушылық және бақылау сипатындағы
тұрпатты шараларды білдірмек.
Мемлекеттің экономиканы басқарудағы рөлін санмен көрсету мүмкін емес.
Оның кеңдігі әрі жан-жақтылығы соншалықты, оны қандай болмасын сандық
өлшеммен көрсету қиын. Мемлекеттің барлық іс-әрекеттері салықтар, жәрдем
қаржылары демеу қаржылары, бюджеттік, ақша-несие саясаты, зейнетақымен
қамту және тағы басқа да адамзат дамуына ықпалын тигізеді. Сондықтан
дамудың әр түрлі деңгейіндегі мемлекет халықты толғандырған мәселелерден
тыс қала алмайды, және қалуға тиіс емес.
Қазіргі уақытта жергілікті және аймақтық органдар жекешелендіруді
ынталандыруда негізгі рөл атқарады, өйткені олар көптеген мемлекеттік
активтер мен кәсіпорындарды иеленіп отыр [2].
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеудің ұйымдық-әдістемелік негіздері
Тарихи жағынан дамыған елдерде экономиканы реттеу жөніндегі екі негізгі
әдістемелік бағыт қалыптасқан. Кейнстік мектеп – шаруашылық механизмін
мемлекеттік реттеу концепциясы және мемлекеттің қоғамдық шаруашылық өміріне
араласпауы туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың
синтезі. Осы аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі
бар. Олардың екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге
бағытталған экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен
шаруашылық қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен
негізгі айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы
айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем
араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің түнгі күзетші рөлін
атқарғанын дұрыс дейді.
Ал Кейнс және посткейнстік өкілдер нарық параметрлерінің жағдайына
бақылау жасауды мемлекеттің басты қызметі деп есептеді.
А.Смит мемлекеттің үш негізгі міндетін атап көрсетеді:
- әскери қауіпсіздікті сақтау;
- құқықтық қызметтер;
- қоғамдық қатынастарды реттеу;
Ал мемлекеттік экономикалық реттеу туралы Орешин былай деді:
Экономиканы мемлекеттік реттеу мемлекеттің құқықтық шаралар жүйесі, реттеу
экономикалық тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етуге және әлеуметтік-
экономикалық жүйенің қызметіне араласу болып табылады.
Қазақстандық экономистер Ихданов пен Мамыров экономиканы мемлекеттік
реттеуді мемлекеттің өзіне негізгі административті-экономикалық және
ұйымдық-құқықтық араласуы, әсіресе әлеуметтік-экономикалық процеске, яғни
оның рационалды балансын және макроэкономикалық тұрақтылығын қолдау көрсету
екендігін атап өтті.
Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және
дамытуға ынталы болады. Жалпы нарық механизміне тән кемшіліктерді мемлекет
экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті. Бәрімізге белгілі
нарықта негативті жағдайлар бар. Яғни, барлық адамзат қарамағындағы,
теңіздердегі барлық байлықтар толығымен пайдаланылмайды.
Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:
- шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
- нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әр түрлі
нұсқасы;
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:
- адаптациялық үлгі – мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
- белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:
- құқықтық реттеу – мемлекеттің тарапынан;
- өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет
тәртібінің белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі
меншік формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарны келісім-шарт
жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
- әкімшілік реттеу – лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады.
Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау шараларымен
айналысады.
- экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатына жәнеұлттық
экономиканың шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл
жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне әсер
ету арқылы реттеу шараларын жүргізеді.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде нарықты реттеудің әдістерін келесідей
жіктеуге болады:
ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ
Сурет 1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері.
1-ші суреттен көріп отырғанымыздай тікелей реттеу шаралары неғұрлым
әкімшілік сипат алады да, ал жанама реттеу әдістері экономикалық сипат
алады. Енді осы экономиканы реттеудің нарықтық экономикада маңызды болып
табылатын әдістеріне жекелеп тоқталып өтсек.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері кең
тараған:
- ұлттық қорғаныс;
- фундаменталды ғылым;
- космостық зерттеулер;
- денсаулық сақтау;
- қала құрылысы, заводтар салу;
- мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың
сапасын реттеу;
- ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
- монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
- жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың
тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
- әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей:
- жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
- шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
- бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
- экономикалық өсім;
- жұмысбастылық жағдайы мен деңгейі;
- бағаның тұрақтылығы;
- сыртқы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып
табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін
салалары мен аумақтары [3].
1.3 Дамыған елдердің мемлекеттік реттеу тәжірибесі
Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі мемлекеттік басқарудың
дағдарысқа қарсы аспектілері әр түрлі формада келтіріледі. АҚШ-та, мысалы,
олар еңбек қызметінің заңдылықтарын қалыптастыру, әсіресе жастар үшін жұмыс
орындарын өсіру, аймақтық құрылым бағдарламасын жасау немесе тағы басқа да
түрінде көрінеді. АҚШ заңдарында көрсетілгендей өкіметтің эффективті
шараларында жұмыссыздық деңгейін жою үшін, жекелеген аймақтар мен
жекелеген жұмысшылар топтарындағы жұмыссыздық құрылымын азайту: экспорт
рөлінің артуына көңіл аудару және ауылшаруашылық, өндіріс және автомобиль
жасаудағы халықаралық бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру сияқты шаралар
болу керек.
АҚШ жұмыс қызметі жайлы дағдарыстық сасат заңды түрде бекітілген. Оны
жүргізуде құрылыс жұмыстарын мемлекет жедел түрде қаржыландыру керек,
жұмыссыздық жайлы сақтандыру төлемдерінің мерзімін-және өлшемін арттыру,
мемлекеттік секторлардағы жұмыс қамын арттыру, жұмыссыздыққа сақтандыруға
көмек ретінде экономиканы жалпылай жақсарту шаралары ретінде жеке және
мемлекеттік секторларда кәсіптік оқыту жұмыстары қаралады. Бұл саясатқа
жастарды жұмыс орындары мен даму бағдарламасымен қамтамасыз ету, елді
мекендер мен тұтас ел үшін маңызды мәні бар штаттар үшін мекемелердегі
жұмыс орындарын құру жатады.
Конгресстің ойынша жұмыссыздық деңгейі, әсіресе, жастар арасында көп,
және бұл жағдай нашақорлық, алкогольге құмарлық; және тағы басқа
оқиғалардың өсуіне әкеліп соғады. Жастарды жұмыспен қамтамасыз ету
бағдарламасы мен шараларды құруда Америка заңгерлері өкіметке кәсіптік
оқыту мен қамтылған жұмыстарға практикалық әдістер ұйымдастыруды, жеке
серіктестікті стимулдау, өндіріске қол үзбей кәсіптік білім алуды қарастыру
керек екенін ұсынады.
АҚШ-ты мемлекеттік басқарудағы дағдарысқа қарсы дамытудағы екінші
маңызды бағыт - экономикалық саясатты қарастыру және өткізудегі әр түрлі
мемлекеттік тіркемелерді күшеюіне жалпылай және негізделген координация
болып табылады. Осы мақсатта 1984 жылы басқаруды дамыту үшін Президенттік
кеңес құрылды. Оның маңызды қызметі болып мемлекеттік аппараттың алдында
пайда болған мәселелерді шешу болып табылады.Оның қызметіне келесі бағыттар
жатады:
- басқаруды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету:
- басқару қондырғылары мен процедураларын тарату;
- бас инспекторлардың қабілетін арттыру;
- қылмыс пен басқа санын азайту үшін әр түрлі шараларды үйлестіру;
Дағдарысқа қарсы мемлекеттік басқару экстримальды даму кезеңінде-
өнімді өндіру және тарату сферасындағы орталықтандырылған басқаруға дейінгі
дағдарыс кезеңінде мекемелерде мемлекеттік бақылау күшейгеннен кейінгі
кезең мемлекеттік басқару көп өсті. Мысалы, Жапонияда соғыстан кейінгі
жылдарда экономикалық механизм көптеген мекемелерді қаржылық тарату
жүйесін, кіріс саясаты, баға түрлендіру, анализ процесін қатаң реттеуді
тікелей мемлекеттік басқарумен сипатталады.
Жапониядағы сол кезеңдегі мемлекеттік экономикалық саясатты күшейту,
нарықтық бәсекелестік үшін жағдай жасауға бағытталған. 1947 жылы
экономикалық күштердің концентрациясын жоғалту жайлы, фирмаларды жоспарлау
жолын жекелеген кәсіпорындар жайлы заңдар қабылданған. Бұдан кейіегі
жылдарда (1949-1950ж.ж) экономиканы активті демонополизациялау жалғаса
берді, тек осы бағыттағы қандайда бір орнықты позитивті жетістіктерден
кейін ғана бағаны мемлекеттік реттеу этаппен өзгерді.
Елде мемлекеттік органдар жеке кәсіпорындармен экономика салаларында
дағдарыстан шығуға және жоюға бағытталған дағдарыстық шаралар ретінде
қаралған және жекешелендірілген бағдарламалар жасалады. Мұндай
жекешелендірудің мақсаты – жаңа және неғұрлым нақты құрылымды кәсіпорын
құрылымын іздеу.
Жекелендірудің әр елде өзінше ерекшелігі болады. Великобританияның
жекешелендіруінің сипаттамасы - деңгейлік, Германия - байымпаздық, Италияда
- прогматизм. Чех Республикасында приватизацияның негізгі мақсаты -
меншікті иеленуде мемлекеттің үлесін азайту және мемлекеттік меншіктің
салмағын 10-15 пайызға жеткізу.
Жалпы батыстың дамыған елдері жекешелендіруді аралас экономиканы
құрудағы жабдық ретінде қарастырады. Батыс экономистерінң ойынша аралас
өнеркәсіп қазіргі уақытта неғұрлым бәсекелестікке қабілетті,неғұрлым
ыңғайлы, сонымен қатар мемлекеттік өнеркәсіптер үшін барлық елде өнім
бірлігіне тоқтау нәтижесінде төменгі тиімділік сипатта болады. Мемлекеттік
кәсіпорындар кәсіпорын емес, коммерциялық, экономикалық және әлеуметтік
саясат құралы ретінде қарастырылады. Жекешелендірудің негізгі стимулы
жекелеген инвестиция, сонымен қатар шетелдік капиталдар есебінде
кәсіпорындар экономикасын жақсарту болып табылады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде жекешелендірудің келесі формалары
бар:
- мемлекеттік кәсіпорындарды жеке инвесторларға физикалық және заңды
тұлғаларға сату;
- жеке капиталдың үлестерінің қатысуымен біріккен кәсіпорындар құру;
- мемлекеттің меншіктері болып табылатын кәсіпорындарының акцияларының
бөлігін сату.
Бұл елдерде жекешелендіру этап бойынша орындалады; алдымен кәсіпорын
жақсартуға келеді, одан соң экспорт-бағалаушы бағалайды және содан соң ғана
жеке капиталға сатылады. Мұндай тізбектесу кәсіпорындарды жекешелендіруді
максималицазиялайды.
Чех Республикасында жекешелендіру екі формада кіші және үлкен формада
өтті.Кіші жекешелендіру кәсіпорындарды жеке сату сферасында, тұрмыстық
қызмет көрсетуде, қоғамдық қоректену кәсіпорындарында және басқа
кәсіпорындарында іске асады. Экономикалық және әлеуметтік эффект – ірі
кәсіпорындардың күйін орнықтылау, жұмыссыздықты азайту, жұмыс орындарын
сақтау және өсіру.
Үлкен жекешелендіру мемлекеттік өндірістік кәсіпорындарда екі этап
бойынша орындалады. Бірінші этап халықтық меншікті басқару және
жекешелелендіру министрлігінде жүргізіледі және приватизация жобаларын
талдау және бекітуді құруды қосады. Екінші этап жекешелендірудің
қабылданған жобаларын таратумен байланысты. Оны халық меншігінің қоры
жүргізеді. 1993 жылдың аяғына дейін Қор әртүрлі формадағы жекешелендірілген
7533 кәсіпорында тарату қабылданды: оның 23,6 % -акционерлік қоғамдарды
түрлендіру; 30,8% – елді мекендерге ақысыз тасымалдау: 8,0% – қоғамдық
акционерлер:22,3% – тікелей сатулар: 6,7% - торгтар: 9,8% – реституция.
Чехияда жекешелендіру процесінде шетелдік фирмалар Германия (31,2 ),
АҚШ (27,4), Франция (12,7 ), Бельгия (7,2), Австрия (6,2) үлес қосты. Чехия
кәсіпорны шетелдік инвесторлардың көңілін жұмыс күштерінің салыстырмалы
жоғары біліктілігін, материалдармен жалақыға неғұрлым төменгі шығындар
жолау арқылы аударады.
XX-XXI ғасырлада шетелдерде дамыған елдердің экономикасы жоғары
қарқынмен өсті. Мысалы, АҚШ экономикасы 1991 жылдың наурыз айынан 2001
жылдың наурыз айына дейінгі 10 жылда кварталдық кіріс орташа 1 пайызға, ол
құралдың және бағдарламалық қамтамасыз ету инвестициясы 3 пайызға өсті. Бұл
кезде жақын келген рецессияның күйзелісті үдету немесе қорларды жинақтау
ретіндегі кәдімгі белгілері байқалмады. Жаңа экономиканың адепторы жұмыс
өндірісінің деңгейін қысқартатын компьютер, лазер және интернетті енгізу
концепциясын қозғады. Ол бойынша бір уақытта жұмыссыздықты қысқартады,
жалақыны өсіреді және кірісті өсіреді. Бірақ бұл ойлар іске аспауы 2000-
жылдың екінші жартысында және 2001-жылдың басында экономиканы өсіру
темпының бәсеңдеуінен кейін өндірісті қысқарту болды және экономика ашық
рецессия фазасына кіріп кетті.
АҚШ-тың экономикалық зерттеуінің халықтың бюросы хабарлағандай
экономиканың жеткен соңғы биігі 2001 жылдың наурыз айында болған. 2001
жылдың үшінші кварталында жылдық кіріс 1,3 пайызға төмендеді, оның негізгі
себебі; 11 қыркүйектегі терактан болған шоттың әсерінен жылдық кіріс 3-4
пайыздан 1 пайызға азайғаны белгілі болды.
2005 жылы федеральдық қор жүйесі пайыздық ставкалық деңгейін
төмендететін экономикалық коньюктураны азайту үшін реттеді. Федеральды фонд
бойынша кілт ставка 6,5 пайыздан 1,75 пайызға кеміді, бұл соңғы 40 жылдағы
өте төменгі деңгей болды. Авиа өнеркәсіп пен қорғаныс секторының бірінші
деңгейлі қажеттілікті қамтамасыз ету үшін президент Джордж Буштың
иниациатавасы бойынша 11-қыркүйектен кейін төтенше шаралар панетін қолдану
керек. Буштың ұсынған көлемді панеті (100 млрд доллар) өкілдер палатасына
өтті, бірақ сенаттағы демократизициялық оппозициялар болды.
Төменделу жағдайында америкалық корпарациялар персоналдарын қысқартты
(2005 жылдың наурызынан желтоқсанына дейін 1 млн 367 мың жұмысшы жұмыстан
шықты) эксперттердің ойынша бұл жағдайда жұмысшыларды жұмыстан шығармай,
олардың айлық жалақысын төмендету тиімді болады.
Эксперттердің ойынша евро аймақтарында жағдай жақсы, ол Жапонияда АҚШ-
қа қарағанда жағдай төмен, бірақ эксперттер АҚШ экономикасының әсерін
ескермейді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде банкрот институтын дамытуға көңіл
бөлінді. Францияда мысалы, әсер ететін менеджерлерді сақтауға бағытталған
макроэкономикалық рөл орындалған. Бұл сферадағы негізгі заң -
менеджерлерді қаржылық қамсыздандыру туралы деп аталады.
Мекемелерді максимальды сақтауға мақсат қойып, кредиторлардың құқығына
тиым салуға мәжбүр болды. 1994 жылдан бастап кредиторлар құқығы мекеменің
төлем қабілеттілігін реттеу жоспарын қабылдау және құру кезінде тиым
салынды.
Бұл кезде Сауда сотының рөлі кеңейді. Сауда сотының Президенті белгілі
жағдайларда мекеме бастығын сотқа шақыра алады және оның кредиторларымен
келісім шарт жасай алады. Келісім сөздер үш айға созылуы мүмкін. Егер бұл
уақыт өткен соң келісім шарт орындалмаса, орнықсыздық жайлы сот процесі
басталады.
Егер мекеме жұмыспен жалғастыра алатын мүмкіндігі болса, сот қайта
құрылымдау процесін аша алады. Бұл өте қысқа мерзім ішінде кредиторлар
шоттарын қанағаттандыруға қарастыратын мекеме қабілетіне жоспар ұстауға
міндетті жаңа және бұрынғы басшылық мекемені сату керек. Бұл процесс 10
жылдан аспау керек.
Мекемені қаржылық жақсарту жайлы заң арқылы мекемені банкроттықа
жеткізген басшының заңды жауапкершілігі анықталды, соның нәтижесінде көп
жұмысшылар жұмыстан шықты, оның 20 жыл түрмеге жабылу қаупі төніп тұр.
Сонымен нарықтық экономикасы дамыған елдерде макро және микро
деңгейлерде дағдарыстық жағдайларды болдырмауда өте бай тәжірибе
жинақталған. Тарихи және әлеуметтік экономикалық жағдайларда Ресейде және
басқа көптеген елдерде дағдарыстың әр түрлі типтерінің дамуы және пайда
болуы сәйкес келмейді [4].
Ғалым, саясаткер, Германияның екінші концлері – Людвиг Эрхардты
(1897-1947) "германиялық ғажайыптың" архитекторы деп санайды.
Соғыстан кейінгі кезде Батыс Германия экономикасының күйі өте нашар
болуы: өндірістің көп бөлімі бұзылды. 1946 жылы өндіріс жүйесі 1939 жылы
соғасқа дейінгі деңгейінің 3-тен 1 бөлігін құрады.
Елдің қаржылық күйі толығымен құлдырады. Ақша сомы тауарлық қорлардың
бағасын шығарып, осыдан жетіспеушілік, карточканың пайда болуы, дүкен
сөрелерінің босап қалуына әкеліп соқты. Құлдырау соғысқа дейінге қарағанда
600 пайызға жетті. Ұсақ және орташа қабаттар соғыстың әсерінен жойылып,
болашаққа сенімсіз болып қалды. Қалалардағы өндірістің қирауынан және
Германиядағы Шығыс аймақтарындағы немістердің оралуынан тұрғын үй тапшылығы
орын алды. Осы кезде Людвиг Эрхард елді терең экономикалық және әлеуметтік
дағдарысқа алып шығатын реформа жасап жүргізді. Соның арқасында аз уақыт
ішінде (шамамен 10жыл) әлемдік экономикасы гүлденген елдердің алды болды.
Дағдарысқа қарсы реформаның теориялық фундаменті Людвиг Эрхард жасаған
"Әлеуметтік нарықтық шаруашылық" концепциясы болды.
Бұл тек қана теория емес, сонымен қатар елдің келбетін терең өзгерткен
саясат болды. Өзінің теориялық құрылымы бойынша "Әлеуметтік нарықтық
шаруашылық" кейінсиан теориясының құрылымына ұқсас болды.
Эрхард мықты мемлекеттің қоғамды түрлендіруге негізделген "басқарушы",
"қалпына келтіруші" және конституциялық күштерін қолданды. Мемлекет
экономикалық процестерге терең кірісті, бірақ, бағыт, сипат, кірісу
әдістері нарықтық экономикаға нақты лайықталмаған.
Мемлекет қиындық көрген бағыттар, әсіресе көмір және электро техникалық
өндіріс, металлургия өндірістерін қолдады. Инвесторлар мен кәсіпорындарға
салықтық жеңілдіктер берілді.
Эдхардт мемлекеттік рынокты қолайсыз жағдайларды жеңу үшін және
таңдалған курстан таймас үшін қолданды. "Менің көз жеткізгенім бойынша, –
деді ол Германия өндірісінің федеральдық бірлестігінің мүшелерінің алдында
сөйлеген сөзінде, - ХХ ғасырда бүгінгі әлеуметтік жағдайда экономикаға тек
мемлекет қана жауап бере алады."
Жүргізген түрлендірудің жетістігіне және Германияны дағдарыстан алып
шығуда үлкен рөл атқарған сыртқы көмек болды. (Маршал жоспары бойынша
экономикалық көмек, шикізат, өнім, тұқым, тыңайтқыштарды басқа каналдар
бойынша әкелу). Германия экономикасына Америкалық транспорт және АҚШ
армиясының басқа заттары әкелінді. Еуропалық қалпына келтіру бағдарламасы
қорынан жеңілдетілген дағдарыстар берілді.
1948 жылы шілде айында жүргізілген бірінші шара құнсыз ақшадан құтылу
және жаңа орнықты валюта жасау мақсатында жүргізген ақша реформасы.
Ақша реформасы Германия экономикасын барлық экономикалық механизмын
деңгейлеудегі маңызды шара болды. Декрет жаңа валюта – дойчмаркты енгізді.
Әр тұрғын 40 марк алды. Жинақ қорының жартысының әрқайсысын 1:10 қатынасы
бойынша, ал екіншісі жартысын 1:20 курс бойынша айырбастады. Соңында ақша
массасының өлшемі (жеке ақшалармен банктық депозиттер) 14 еседей кеміді.
Ақша реформасынан кейін баға реформасы орын алды. Шаруашылық құрылымы
принцип жайлы және баға саясаты еркін бағаға жіберілді, ресурстарды тарату
басқармасы және осы уақытқа дейінгі экономикалық қатынастарды жөндеп келген
көптеген нормативті құжаттар алынып тасталды.
Бұған біраз уақыттан кейін дағдарыстық және салықтық саясат жайлы,
өзіндік баға көтеруге қарсы шаралар жайлы және антимонапольдық және
антипартельдік бұйрықтарға неге тағы басқа заңды актылар қолданылды,
Германия тұрғындарының көпшілігінің сатып алу қабілетін ескеретін "тиімді
баға" деп аталатын каталогтар жариаланып отырды.
Эдхардтың экономикалық саясатындағы маңызды элементі – экспортты үш
есе өсірген – Германияның әлемдік нарықтағы бекітілуі. Ішкі нарықты сыртқы
бәсекелестерден қорғайтын тиімді шаралар қолға алынды, салықтық төлем
жеңілдетілді, жаңа жұмысшылар алуға және жұмысшылардың жалақысын өсіруге
тиым салынды, мемлекеттік шығындарды үнемдеуге курс жүргізілді. Ұсақ және
орташа бизнестерді дамытуға көп көңіл бөлінді. 1953 жылдың өзінде 500
жұмысшы бар өндірістерге 50,8 пайызға дейін адам жұмыс жасады, және
өндірістік өнімнің жартысы өндіріліп отырды.
Мемлекеттік органдар кадрларды алдын ала дайындайтын, қоғамдық
жұмысшыларды дамытатын, жұмыссыздықты қысқартатын және жұмыс орындарын
арттыратын эффективті жұмыс жүйесін құруға көп көңіл аударды. Эрхардтың
ойынша мемлекеттің әлеуметтік саясаты миллиондаған халыққа арналған саясат
болуы керек. Бұл бір жағынан әлсіздерге көмек, екінші жағынан өзінің
қабілеті мен біліктілігі арқасында өмірде өз бетімен жетістіктерге жете
алатын, мықтылардың активты дамуына жағдай жасауды қамтамасыз етеді. Бұл
кезде "әлсіз" бен "мықтылардың" арақатынасы негізінде қоғамдағы өмірде
қолайсыз жағдайларға тап болғандарға көмек өте маңызды.
Германияны дағдарыстан шығаруда индикативті жоспарлау маңызды рөл
атқарды. Бұл "жоспар-бағдар", "жоспар-жұмбақтар" емес, елдің өмір
қабілеттілігінің барлық сферасына әсер ететін Германия жағдайындағы
эффективті экономикалық, құқықтық және басшлық механизм. Профессор
Д.В.Валоваттың ойынша, бұл жетістіктің негізінде төмендегі факторларды
қамтамасыз етті: экономикалық ғылымның барлық амалдарын қолданатын жоспар
- жасаушылардың жоғары біліктілігі;
- әдістердің әртүрлілігі;
- амалдардың догматизміінің болмауы;
- қабылданған жоспарды мақсатты түрде тарату;
- шекті саяси тұрақсыздық жағдайында әсер ететін мемлекеттік
профессионалдық аппараттардың мықтылығы;
- жақын және жеке перспективаларға
әлеуметтік–экономикалық дамуының негізгі меқсаттарын қатысты кең көлемдегі
ұлттық келісім жасау.
Германияны дағдарыстық күйден шығаруға өмір күйін өзгерту, миллиондаған
неміс азаматтарының ойлауы мен міндеттерін өзгерту сияқты рухтық-мәдени
мәселелер қатары да көмектесті.
Людвиг Эрхардтың қойған және жүргізген дағдарысқа қарсы реформасы
қоғамның көмегінсіз, қабылдау және әлеуметтік–экономикалық мәселелерді
шешуді тарату процесінде азаматтардың қатысуынсыз, өз елінің ғалымдарының
пікірінсіз жетістігіне жетпейтін еді. Германия заңына сәйкес Үкімет
шаруашылық саяси шешім қабылдау үшін қажетті алғашқы ұсыныстар жасайтын,
Германияның экономикалық даму перспективасы бойынша эксперттік кеңес құрды.
Людвиг Эрхардтың реформаторлық қабілетін бағалай және талқылай отырып,
дамудың әлеуметтік реттегіш моделінің дұрыс шешімін айта кеткен жөн.
Ю.Ольсевич өзінің соңғы жұмыстарының бірінші "бәсекелестік нарық" -бұл
экономикалық күштердің стихиялық ойыны емес. Бұндай ойын бәсекелестікке
апармайды, монополия мен әлеуметтік антогонизмге апарады. Сондықтан
"әлеуметтік-нарықтық шаруашылық" теориясын сыртқы экономикалық саясат,
еңбектік және әлеуметтік мерзім, нақты заңдылық енгізу жолымен бәсекелестік
механизмын құрастыру қарастырылды [5].
Америка экономикасын дағдарыстан шығару үшін Ф.Д.Рузвельттың "жаңа
курс" бағдарламасы.
Әлемнің көптеген елдеріндегі әлеуметтік – экономикалық даму тарихынан,
олардың өндірістің терең құлдырауын, қаржылық құлдырау, жалпылама
жұмыссыздық және әлеуметтік-саяси қақтығыстарды басынан өткергенін көруге
болады. Кейбір елдерде экономика дағдарысынан туындаған қиындықтарды өте
көп еңбекпен шыдамдылықпен жеңген, ал екінші бір елдерде экономикалық және
әлеуметтік құлдыраумен өте қысқа уақытта сәтті жеңе білді және өздерінің
экономикасын дағдарыстық күйден алып шыға алды.
XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы Ресей экономикасын 1930-
жылдардағы АҚШ экономикасымен және XX ғасырдың
40 жылдарындағы Германия және Жапония экономикасымен салыстыруға
болады. Осы елдердің дағдарыстық жағдайдан шығу формасы, әдістері, жолдары
және тәжірибелері Ресей экономикасы үшін тиімді болды.
XX ғасырдың 20-30 жылдарында Америка экономикасы терең дағдарыста
болды. Дағдарыстың ең төменгі нүктесі 1933 жылы тіркелді және ол дағдарысқа
дейінгі деңгейдің 54 пайызын құрады. Елде 17 млн жұмыссыздар және тіркелді
және 3000 млн астамы банкрот жайында. Қаржылық дағдарыс АҚШ қаржылық
өндірістік магнаттарын күйзеліске түсірді. Монополистік капитал өкілдерінің
ешқайсысы дағдарыстан шығу үшін ешқандай шара жасай алмады.
1932 жылы Президенттік сайлауда "жаңа бағыт" деп аталатын реформа
сериясын ұсыну арқылы Ф.Р.Рузвельт басқарған демократиялық партия жеңіске
жетті. "Жаңа курстың" теориялық негізі ағылшын экономисі Дж.М.Кейнстың
елдің мемлекеттік капиталистік экономикасын қалпына ұстау негізінде
құрылған. Экономикалық жағдай елде Президенттік қаржылық мәселені шешетін
реформа бастау қажеттігін мойындайды. Рузвельттың ұсынысы бойынша
Конгреске "банк туралы дереу заң" ұсынылды. Федеральдық қорлар жүйесі
банктерге несие беретін болды. Алтынды экспортқа шығару тоқтатылды. Сонымен
қатар, алтынмен қапталмаған жаңа банкноттар жасалатын болды. Осыдан кейін
Рузвельт өкіметі шетел мен АҚШ ішінде жүретін алтынға эмбарго қойды.
Екінші деңгейлі банк заңдары банктың депореттік және инвестициялық
функциялары бөлінген 1933 жылдың 16 маусымында қабылданған банктың іс-
әрекет туралы заң шықты. 1934 жылдың басында АҚШ-тың барлық банктерының 80-
пайызы өзінің депозиттерін сақтандырды. Заң 10 мың доллар көлеміндегі
депозитке 100 пайыз сақтандыру, 10-50 мың доллар 75 пайызға, 50 мың
доллардан жоғары 30 пайызға сақтандыруды ұсынды. 1934 жылдың қаңтарында
доллардың құрамындағы алтынды 41 пайызға азайтатын девольвация жүргізді.
Спирттік сусындарға тосқауыл қойылды. Оны сатқан жағдайда салық төлейтін
болды.
"Жаңа бағыт" реформасы жүйесінде ресурстарды сақтандырудың азаматтық
корпус маңызды орын алады. Рузвельттің ұсынысы бойынша Конгресс жұмыссыз
жастарды орман аудандарына жұмысқа бағыттау туралы заң қабылдады.
Президенттің ойынша бұл жастардың денсаулығын, елдің ресурстарының
жақсаруына мүмкіндік берді.
1933 жылдың жазында жұмыссыз ардагерлер жанұясынан және көмек алатын
жанұялардан, 18-25 жас аралығындағы жастардан 250 мың адамнан тұратын
лагерь құрылды. Жұмыс инженерлер, техника қызметкерлері мен офицерлер
бақылауымен жүргізілді. 1935 жылда лагерге баратын адамдардың саны 2 есе
ұлғайды. Олар 3 млн адам болды. Жоба барысында 200 мыңдай ағаш
отырғызылды, көпір салынды, мыңдаған км жол салынды.
Экономикалық дағдарыстан шығу үшін маңызды заң өндірісті қайта өңдеу
заңы болды. Өмір туралы заңды өткізу үшін генерал Х.Джонсон басқарған
ұлттық әкімшілік құрылды. Өндірісті қайта өңдеу заңы еңбек қатынасына да
септігін тигізді: жұмысшылар мен прфсоюздар коллективтік келісім-шарт
жасауға қатысуға және құқылы болды, сондай-ақ еңбектің үш негізгі шартын
анықтады:
а) минимум айлық аптасына 12-15 доллар көлемінде болды;
б) максимум жұмыс уақыты 8 сағат ;
в) балалар еңбегіне тосқауыл қою.
Бұл заңды 2 жылдан кейін АҚШ конституциясына сәйкес емес деген сөзбен
АҚШ–тың жоғарғы соты өзгертті. Бірақ осы уақыт ішінде өндірістегі хаосты
толығымен жойып, өндірістің индексін10 пайызға өсірді. "Жаңа бағыт"
аграрлық қатынастар сферасын да қамтыды. Аграрлық саясатта "жаңа бағыт"
"әрқашан қалыпты өмір" концепциясын енгізген 1938 жылғы заңында таратылды.
Аграрлық секторлық жөндеуге бағытталған шаралардың нәтижесінде фирмалардың
құлдырауы тоқтады. Ипотекалық қарыздар азайды, фермерлердің кірістері 2 есе
дерлік ұлғайды.
1933 жылы Рузвельт саясаты арқасында байыған Америка экономикасындағы
даму федералды шығындардың құрылымын күрт өзгертті. Америка тарихында
бірінші рет федеральды өкімет деңгейінде әлеуметтік қаржы пайда болды.
Федеральды өкімет аз жұмыс күшін, қарттар, жастар, инвалидтердң өз
қарамағына алды. Кіріс салықтар шамамен өз деңгейінде болды, корпорация
кірісіне келетін салықтар шамалы 1,5 есеге ұлғайды. Бұл Рузвельт
басшылығының ірі бизнеске үлкен салық салу құлшылығын арттырды. Ф.Рузвельт
пен оның командасы жасаған экономиканы, қаржыны, әлеуметтік саясатты
реформалау тәжірибесінің тек ұлттық емес, сонымен қатар халықаралық мәні
болды. Ол, әсіресе Ресейлік экономистер, саясаткерлер және менеджерлер үшін
өте бағалы болды. Ресейде 20 ғасырдың 90 жылдарының бірінші жартысында
пайда болған экономикалық, әлеуметтік және саясаттық дағдарыс Америкалық
Ұлы күйзелістен (1929-1933 жж) көп айырмашылығы бар, бірақ кейбір
сипаттамалары, яғни даму тенденциясы және жол таңдауда қиналып тұрған
қоғамдық топтардың саяси-әлеуметтік даму, елде орын алған терең дағдарыстан
ел экономикалық құтқару әдістері ұқсас болып келеді.
"Жаңа бағыт" реформасының әдістемесі, стратегиясы және тактикасы
капиталистік жүйені мемлекеттік қалпына келтіруде ерекше рөл атқарды, және
қиын кезеңдегі елдің экономикасын, саяси-әлеуметтік сферасын қалпына
келтіруде өте қажетті екенін көрсетті. Бұл маңызды қорытынды терең
талдауды, Қазақстанға тарихи және саяси-экономикалық жолда тәжірибе ретінде
қолдану өте маңызды [6].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАНЫСЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан республикасының индустриалды-инновациялық саясатын
талдау
Рыноктық қатынаста бәсекенiң дамуымен экономикада мемлекеттiң ролi
төмендейдi. Бiрақ дамыған елдер тәжiрибесi бойынша тек қана нарықтық
принциптер негiзiнде материалдық-техникалық базаның қалыптасуы мүмкiн емес.
Елдегi инновациялық даму мемлекеттiң араласуынсыз оң нәтиже бермейдi,
сондықтан инновация мен инвестиция мемлекеттiң реттеудiң объектiсi болып
табылады.
Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты дамуға
қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің
мемлекеттік қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді.
Алайда, уақыт өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни
мемлекетті шикізат экспортынан және оның әлемдік рыноктағы жағдайынан
тәуелді етіп, шикізатты аз қажет ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды
және шикізаттың күндердің күнінде таусылатынын еске алсақ, бұл мәселенің
қаншалықты маңызды екенін түсінеміз. Дәл осы жағдайдан шығудың бiрақ жолы
бар, ол - жоғары технологиялық өндірісті дамыту.
Қазіргі таңда ел экономикасы дамуының шешуші факторлары - ғылым мен
инновациялық технологиялар екеніне күннен-күнге көз жеткізіп келеміз. Бүкіл
әлемде озық технология мен техниканы насихаттайтын 1951ж. Калифорнияда
құрылған дүние жүзіндегі ең алғашқы технопарк – АҚШ-тағы “Силикон
аңғарының” пайда болуына негіз болды. Өткен ғасырдың 80-жылдары
технопарктер тек АҚШ, Еуропада ғана емес, Канада, Сингапур, Австралия,
Бразилия, Индия, Қытай, Жапонияда да құрыла бастады.
Жапондықтар жаңа өнімді ойлап табу және оны жасап шығару жылдамдығынан
американдықтар мен еуропалықтарды да басып озады. Жаңа автокөлік Жапонияда
1 айдан кейін шықса, АҚШ-та 4, Еуропада 2 айдан кейін шығады. Жапондықтар
үшін өнімнің сапасын қажетті деңгейге жеткізу үшін 4 ай жеткілікті, ал АҚШ-
та бұл көрсеткіш – 11 ай.
Ал Қытайда жаңа техника мен жоғары технологияны өндіріске енгізумен
1950 ж. құрылған ҒТИП (ғылыми-техникалық индустриалды парктер) айналысады.
Онда технологиялық жетістіктер коммерциялық және өндірістік жағынан
қарқынды жылдамдықпен игеріледі. ҒТИП қарамағына әр түрлі саладағы ғылыми
орталықтар мен кәсіпорындар кіреді. ҒТИП олардың құрылуына жағдай жасайды,
ғылыми зерттеулерін жүргізуге көмектеседі, ақпарат және қаржымен қамтамысыз
етілуін қадағалайды, бір сөзбен айтқанда, кәсіпорынға “қолайлы орта”
жасайды.
Ал Корея Республикасының (Оңтүстік Корея) ғылым мен техниканы соңғы 50
жылда өте қарқынды дамытты. Екінші дүниежүзілік соғыстан әлемдегі ең кедей
елдердің бірі болып шығып, соғыстан кейінгі зерттеулердің басым бөлігін
қорғаныс, ядролық және космостық салаларға бағыттады. Корея Республикасы
ғылыми-техникалық саясатын өткен ғасырдың 60-жылдарының ортасында қолға
алды. 1967 ж. басты міндеті ғылыми-техникалық саясатты жобалау және жүзеге
асыру болып табылатын Ғылым және технология Министрлігі құрылды және ғылым
мен техниканы қолдау туралы Заң қабылдады. Осыдан кейінгі дамуы 5 жылдық
кезеңдерге жоспарланған [36].
Финляндия 1991 жылға дейін экспортының жартысын КСРО-ға жіберетін. КСРО
тарап кеткеннен кейін және 90-жылдардағы экономикалық дағдарыс Финляндия
экономикасына да жағымсыз әсер етті. Мысалы, жұмыссыздық деңгейі 1991 ж
3,5%-дан 1993 ж 20%-ға дейін өсіп кетті. Осы келеңсіз жағдайдан шығу үшін
Финляндия Үкіметі 1991 ж жаңа экономикалық бағдарлама қабылдады. Оның
міндеті - Финляндияны дамыған елдер қатарына қосу. Осы бағдарламаны жүзеге
асыру мақсатымен Үкімет ұлттық инновациялық жүйені құрды. Оның қызметін
тікелей Финляндия Президенті қадағалайды.
1990 жылы бүкіл КСРО елдерінің экономикасында жағымсыз жағдай
қалыптасты. Қазақстанда барлық салалар дағдарысқа ұшырап, ғылымға көңіл
бөлінбеді, көптеген кәсіпорындар жұмысын тоқтату, бөлшектену, тіпті қайта
құрылу сияқты құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Мұның бәрінің себебі –
нарықтың қатал талабы болды. Тозған құрал-жабдық, шығыны көп икемсіз
өндіріс, тиімсіз басқару, сын көтермес қаржылық жағдай және осы сынды
мәселелер аяғына шырмауық болып оралды.
Нарыққа көшу процесі аяқталғаннан кейінгі жылдарда экономиканың
жанданып дамуы шикізат (газ, мұнай, металл) сатудан түскен валюталық
түсімдерге тікелей байланысты болды. 2000-2002 жылдарда Қазақстанда
экономикалық өсу байқалды. Бірақ бұл өсім шикізат сатудан түскен пайда
есебінен, яғни “көз бояушылық” екенін түсінген ҚР Үкіметі қырағылық
танытып, елдің индустриалды-инновациялық саясатын қолға алды.
2002 ж шілде айында ҚР Президенті Жарлығымен “Инновациялық қызмет"
туралы Заң күшіне енді.
Әрбір ел дүниежүзілік рынокта өз орнын тауып, үлесінен айрылмауға
тырысады. Бұл тікелей инновацияларға қатысты екені мәлім. ХХ ғасырдың 50-60
ж.ж дамыған елдер қолға алған негізгі мәселе де осы болатын. Алайда,
мемлекет құқықтық-нормативтік негізін жасап, мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырып немесе басқа қаржы ресурстарын жұмылдырып, бағыт бермесе, бұл
саланың қарқынды дамуы да екіталай.
Іс жүзінде ғылыми зерттеулер мен инновациялық процестерді мемлекеттік
қолдаудың негізгі кең тараған 3 әдісі бар.
1. Ғылыми зерттеулерге мемлекеттің тікелей қатысуы;
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ірі лабораториялар
қалыптастыру, нәтижесін ақысыз түрде көпшілікке ұсыну. Әдетт, бұл
лабораториялар қорғаныс, энергетика, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы
мәселелерін шешумен айналысады.
2. Қайтарымсыз негізде субсидиялар бөлу;
Мемлекеттік емес лабораторияларда іске асырылатын ғылыи зерттеу
жұмыстарына қайтарымсыз негізде мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінеді.
Негізгі қойылатын шарт – зерттеулеер барысы бойынша толық есеп беру,
алынған нәтижені ашық түрде жариялау.
3. Ғылыми-техникалық зерттеулер мен тәжірибе жүргізуге инвестиция
бөлінген жеке бизнеске салық жеңілдіктерін ұсыну.
Мемлекеттiк қаржылық қолдау және инновациялық құрылымдарды құру үшiн
оған көп мөлшерде қаржы керек. Осы мәселе қазiр елiмiзде күрделi мәселенiң
бiрi болып отыр, сондықтан қаржыландыру, сырттан инвестиция тартуға
негiзделген Инвестициялық, Инновациялық қорлар, Даму банкi, экспорттық
несиелер мен инвестицияны сақтандыру корпорациясы сияқты даму институттары
құрылды.
Бұл мәселенің шет елдерде қалай шешілетініне назар аударып көрелік.
Жапонияда инновацияларға II дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл
бөліне бастады.Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың негізін
құрайды [7].
Ал мемелекет инновациялық саясатты солар арқылы жүргізеді. Шағын
кәсіпорындар барлық кәсіпорындардың 99%-н құраса, олардың ЖҰӨ-дегі үлесі
52%-ды құрайды. Мемлекет саясатының шағын және орта бизнестегі
кәсіпкерлікті қолдауының мәні қажетті капитал салымы мен жұмыссыздық туралы
деректерді сәйкестендіру болып табылады.
Мемлекеттік деңгейде кәсіпорындарына мынандай қолдау көрсетеді:
1. Мамандандырылған мемлекеттік мекемелер (шағын инновациялық
кәсірорындарға кеңес беретін комисссиялар, кәсіпорындарды қолдайтын бас
басқарма, регионалдық органдар, мемлекеттік даму корпорациясы, шағын
инновациялық кәсіпорындар академиясы, шағын инновациялық кәсіпорындардың
бүкіл жапондық регионалдық орталық комитеті) жаңадан құрылған шағын
кәсіпорындарға көмек көрсетеді.
2. Қаржылық кепіл беру мен. қаржылық көмек көрсету;
Оның 59 филиалы бар мемлекеттік қаржылық корпорация, 102 филиалы бар
ұлттық қаржылық корпорация, 117 филиалы бар сауда және өндірістік
кооперацияның Орталық банкі, шағын инновациялық кәсіпорындарға арналған
кредиттерді сақтандыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің ұйымдық-әдістемелік
негіздері ... ... ... 6
1.3 Дамыған елдердің мемлекеттік реттеу
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАНЫСЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 15
2.1 Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық
саясатын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Қазақстан Республикасындағы экономиканы мемлекеттік
реттеудің қаржылық әдістерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...28
2.3Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ...48
3 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3.1 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру
мәселелері ... ... ... ..62
3.2 Экономика дамуының қаржылық қамтамасыз етілу
мәселелерінің
шешілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
3.3 Мемлекеттік реттеуді жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...71
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .77
КІРІСПЕ
Экономика қоғам дамуының негізі, ал мемлекет сол қоғамның негізгі буыны
болып табылады. Өз кезегінде мемлекет экономиканы реттеуді жүзеге асырады.
Экономиканы реттеу қоғамдық даму мен мемлекеттің экономикалық сипатына
байланысты әр түрлі деңгейде және әр түрлі әдістер қолданылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық
процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын
экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат
дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық
заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады.
Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да реттеуді қажет
етеді.
Қазақстан Республикасының өз егемендігін алып, жаңадан нарықтық
қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі
мемлекеттік реттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы
мемлекеттік реттеудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі
туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз
ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау,
экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері
маңызды болып табылады, олар: ұлттық қорғаныс, фундаменталды ғылым,
космостық зерттеулер, денсаулық сақтау, қала құрылысы, заводтар салу,
мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын реттеу,
ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану, монополияға қарсы тұру,
бәсекені қолдау шаралары, жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс
пен ұсыныстың тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру, әлеуметтік
мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары: жалпы экономикалық
тұрақтылықты қамтамасыз ету, шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
- экономикалық өсім;
- жұмысбастылық жағдайы мен деңгейі;
- бағаның тұрақтылығы;
- сыртқы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып
табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін
салалары мен аумақтары.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра
бастаған кезеңде экономиканы мемлекеттік реттеудің жаңа формалары мен
әдістерін жүргізудің маңыздылығы туындап отыр. Ол әсіресе Қазақстанның
алдағы жылдары әлемнің ең дамыған 50 елінің қатарына қосылуға ұмтылған
бағдарламалар мен Жолдаулардың негізінде болып отыр. Сол себепті, Қазақстан
үшін экономиканы мемлекеттік реттеу мен қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын
ендігі жерде дамыған елдердің экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін
маңызды болып отырған салалар мен даму жолдарын мемлекеттік реттеудің рөлі
орасан зор болып табылады. Диплом жұмысының тақырыбы Экономиканы
мемлекеттік реттеудің әдістері мен механизмдері деп бүгінгі таңдағы өзекті
болып табылатын мәселеге байланысты алынды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен
мазмұнын сипаттау арқылы тиімді мемлекеттік реттеу механизмдерін ұсыну.
Мақсатқа жету барысында төмендегі міндеттерге қойылды:
- экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттігін, маңызын және
қалыптасқан реттеу бағыттарын айқындау;
- экономиканы реттеудің қажеттігі мен ерекшеліктеріне тоқталу;
- нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттік реттеудің әдістерін
талдау;
- еліміз үшін бүгінгі таңдағы маңызды болып табылатын экономиканы
мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау болып табылады.
Зерттеу объектісі – экономиканы мемлекеттік реттеу механизмдері.
Зерттеу пәні – мемлекеттік реттеуді қажет ететін экономикалық
қатынастар.
Аталған мәселе бойынша Дж.М.Кейнс, А.Смит, Людвиг Эрхардт, Д.В.Валлов
шетелдік ғалымдары және Есиркепов Г.А., Төреғожина М.Б., Чиркин.В.Е.,
Ихданов Ж., Сансызбаева Ғ.Н. сияқты отандық ғалымдар зерттеулер жүргізген.
Зерттеу әдістері ретінде салыстырмалы және логикалық талдаулар
қолданылған.
Ақпараттық база ретінде монографиялар, Президент Жолдауы, оқу
құралдары, лекция курстары, заңнамалық актілер, ұзақ мерзімді стратегиялар,
Статистика агенттігінің жарияланымдары, БАҚ көздері қолданылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайлаланылған әдебиеттерден тұрады. Бірінші бөлімде экономиканы
мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері қарастырылған. Екінші бөлімде
Қазақстан Республикасы экономиканысының даму жағдайы талданған. Үшінші
бөлімде Қазақстан экономикасын мемлекеттік реттеуді жетілдіру бағыттары
ұсынылған.
1 ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі
Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға
кіріспестен бұрын, ең алдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру
қажет. Себебі білімінің кез келген саласы “оның тәжірибемен дәлелденген
бастапқы аксиомалары жасалып, құрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласына
айналады”. Экономиканы мемлекеттік реттеу әлеуметтік –шаруашылық
процестеріне олардың тиімді теңгермешілігі мен макроэкономикалық
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік-экономикалық
және ұйымдық-құқықтық негізде араласуын білдіреді. Мемлекеттік реттеудің
объективті қажеттілігін анықтайтын факторларды ұғымдық түрде анықтап алу
керек. Ең алдымен мәселе “таза қоғамдық тауарлар”, яғни нарықтық қатынастар
механизмдерінің әсерін қабылдамайтын тауарлар жөнінде болмақ. Адамзат
тарихы мемлекеттердің пайда болуы мен дамуы барысы, сондай-ақ, олардың
арақатынасы бейбіт іс-әрекеттермен қатар, күштеу жолымен де
анықталатындығын айқын көрсетіп отыр. Соңғы жағдай, яғни күштеу іс-
әрекеттері объективті түрде белгілі бір материалдық-техникалық және
интеллектуалдық қорларды елдің қорғаныс қабілетін қажетті деңгейде
қамтамасыз ету үшін бөлуіне мемлекетті мүжбүр етті, оған қоғамның барлық
мүшесі де мүдделі. Сондықтан олар мемлекет тарапынан шетелдік қол
сұғушылықтан қорғау жөніндегі шараларға бірыңғай ие бола отырып, жоғарыда
аталған қорларды жасауға арналған мәжбүрлі салықты төлеуге түсіністікпен
қарайды. Өйткені бұл қорларды тұтыну, жекелеген сұраныс жиынтығын анықтау
арқылы емес, ұжымдық түрде жүзеге асырылады, ал бұл нарықтық механизмді
шектейді және қоғамдық тауар көрсеткіштерін қалыптастырады. Мұндай тауарлар
қатарына мемлекетті басқару ісін, азаматтардың заңды құқын қорғау мен
қоғамдық тәртіпті сақтауды күрделі ғылыми зерттеулер жүргізу мен
нәтижелерін қолдануды ұйымдастыруды, тұтастай энергетикалық жүйені құру мен
пайдалануды, экономикалық жүйені құру мен пайдалануды, жалпы-мемлекеттік
табиғатты қорғау шараларының әсерін, төтенше жағдайларды алдын-ала
ескертуді және тағы басқаға жатқызуға болады.
Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі
маңызды түсінік - тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушылардың нарықтың
өзара қатынастарының күшеюі мен тығыздылығының “сыртқы әсерлері” болып
табылады. Мәселен, бұл қарым-қатынастар аумағында тауарлар өндіруге
кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары мен соған арналған
қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындарды ескеруді ынталандыру
механизмі жоқ. Осыдан келіп, өз қызметін тек қана сұранысты
қанағаттандыруға және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен
қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау және шикізатты тиімді пайдалану
мәселелері толықтай шет қалатындығы әбден түсінікті. Адамдардың өндірістік
тұтыну қызметінің сыртқы әсері ретінде пайда болатын бұл мәселенің шешімі
ең алдымен мемлекеттің араласуын талап етеді [1].
Нарық субъектілерінің өзара іс-әрекетінің шарттарын анықтауға және
олардың сақталуын бақылауға арналған трансакциялық шығындарды төмендетуде
де мемлекеттің рөлі зор. Мұндай шығындардың салыстырмалы түрдегі төменгі
мөлшерін көбінесе мемлекет тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы
қамтамасыз етеді, ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүдделі.
Ең соңында халықты әлеуметтік жағынан қорғау мен қамтамасыз ету
мәселелерін атап айту керек. Өйткені бұл мәселелердің саясатпен “көршілес”
тұратындығын ескеріп, оларды дер кезінде шешіп отыру керек болса, бұл
істегі мемлекет ролі айрықша жоғары болып келеді.
Мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі белгілі шарттылықпен
алғанда өзара байланысты экономикалық көрсеткіштер жүйесін ескере отырып
бұл жүйенің негізін микроэкономикалық, ал жоғарғы деңгейін
макроэкономикалық көрсеткіштер құрайтын пирамида түрінде елестетуге болар
еді. Макро және микроэкономикалық көрсеткіштердің бірқалыпты түйісуі
пирамиданың орталық бөлігінде жүзеге асады, бұл тұста халық шаруашылығын
басқарудың аймақтық-салалық органдарының шаруашылық қызметінің
көрсеткіштері басым болып келеді. Экономиканы реттеу – мемлекеттің
макроэкономикалық тұрғыда қолданатын іс-әрекеті екендігін атап өту керек.
Бұл – үкіметтің болжамы емес, оның объективті қажеттілігі, өйткені ерікті
кәсіпкерлік жүйесі мен нарықтық қатынастар тиімді теңгермешілік
жағдайындағы тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселесін мемлекетке қалдырады.
Келесі жағдайларға байланысты тиімділік бұл жерде барынша күрделі мазмұнға
ие болады:
- өндірістік немесе әлеуметтік сипаттағы нақтылы мәселелердің тиімді
шешімі оны макроэкономикалық деңгейден қарастырғанда, яғни , тек
жиынтық табыстарды жиынтық шығындармен салыстыру жағынан келгенде
тиімсіз болып шығуы әбден мүмкін. Егер жиынтық шығындардың абсолюттік
көрсеткіштері жиынтық табыс бойынша көрсеткіштер деңгейінен жоғары
болса-бұл шешімнің тиімділігі күмәнді болады:
- халық шаруашылығының тиімді аймақтық-салалық құрылымын құру жөніндегі
мемлекеттік шаралар жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілердің
салалар мен аймақтардың тұрғысынан тіпті де тиімді болмай шығуы
мүмкін, өйткені соңғылардың деңгейінде мемлекеттің макроэкономикалық
мүдделері әрдайым қарастырыла бермейді:
- егер экономиканы өсіңкілі ұдайы өндіретін жүйе ретінде қарастыратын
болсақ, онда макроэкономикалық теңгермешіліктің өзі осы жүйенің
болашақтағы даму тиімділігінің факторы ретінде алынады.
Осыларды ескеретін болсақ, мемлекеттік реттеу барысы өз кеңінде нақтылы
бір мерзімге есептелген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының
туындысы болып табылатын тұтастай экономикалық жүйе дамуының
бағдарламалы–мақсатты нұсқауларына бағындырылуы қажет екендігі туындайды
[18].
Мемлекеттік реттеудің әкімшіліктің нормалары мен әдістері Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық дамуында маңызды орын алады. Ол үшін арнаулы
заңдық, қызметтік, техникалық және тағы басқа да нормативтер мен ережелер
жасалуда. Олар экономиканың барлық салаларында әлеуметтік қызмет нарығын
реттеуде, жұмыссыздықпен, жоқшылықпен және кедейшілікпен күрес жолында,
зейнетақымен қамтамасыз етуді жетілдіруде және тағы да басқа жағдайларда
қолданылады. Нарықтық шаруашылық жағдайында экономиканы мемлекеттік
тұрғыдан реттеу әлеуметтік – экономикалық жүйені жағдайдың өзгеруіне қарай
бейімдеп тұрақтандырып отыратын құқыққа ие мемлекеттік және қоғамдық
ұйымдар жүзеге асыратын заңдық, атқарушылық және бақылау сипатындағы
тұрпатты шараларды білдірмек.
Мемлекеттің экономиканы басқарудағы рөлін санмен көрсету мүмкін емес.
Оның кеңдігі әрі жан-жақтылығы соншалықты, оны қандай болмасын сандық
өлшеммен көрсету қиын. Мемлекеттің барлық іс-әрекеттері салықтар, жәрдем
қаржылары демеу қаржылары, бюджеттік, ақша-несие саясаты, зейнетақымен
қамту және тағы басқа да адамзат дамуына ықпалын тигізеді. Сондықтан
дамудың әр түрлі деңгейіндегі мемлекет халықты толғандырған мәселелерден
тыс қала алмайды, және қалуға тиіс емес.
Қазіргі уақытта жергілікті және аймақтық органдар жекешелендіруді
ынталандыруда негізгі рөл атқарады, өйткені олар көптеген мемлекеттік
активтер мен кәсіпорындарды иеленіп отыр [2].
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеудің ұйымдық-әдістемелік негіздері
Тарихи жағынан дамыған елдерде экономиканы реттеу жөніндегі екі негізгі
әдістемелік бағыт қалыптасқан. Кейнстік мектеп – шаруашылық механизмін
мемлекеттік реттеу концепциясы және мемлекеттің қоғамдық шаруашылық өміріне
араласпауы туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың
синтезі. Осы аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі
бар. Олардың екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге
бағытталған экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен
шаруашылық қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен
негізгі айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы
айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем
араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің түнгі күзетші рөлін
атқарғанын дұрыс дейді.
Ал Кейнс және посткейнстік өкілдер нарық параметрлерінің жағдайына
бақылау жасауды мемлекеттің басты қызметі деп есептеді.
А.Смит мемлекеттің үш негізгі міндетін атап көрсетеді:
- әскери қауіпсіздікті сақтау;
- құқықтық қызметтер;
- қоғамдық қатынастарды реттеу;
Ал мемлекеттік экономикалық реттеу туралы Орешин былай деді:
Экономиканы мемлекеттік реттеу мемлекеттің құқықтық шаралар жүйесі, реттеу
экономикалық тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етуге және әлеуметтік-
экономикалық жүйенің қызметіне араласу болып табылады.
Қазақстандық экономистер Ихданов пен Мамыров экономиканы мемлекеттік
реттеуді мемлекеттің өзіне негізгі административті-экономикалық және
ұйымдық-құқықтық араласуы, әсіресе әлеуметтік-экономикалық процеске, яғни
оның рационалды балансын және макроэкономикалық тұрақтылығын қолдау көрсету
екендігін атап өтті.
Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және
дамытуға ынталы болады. Жалпы нарық механизміне тән кемшіліктерді мемлекет
экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті. Бәрімізге белгілі
нарықта негативті жағдайлар бар. Яғни, барлық адамзат қарамағындағы,
теңіздердегі барлық байлықтар толығымен пайдаланылмайды.
Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:
- шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
- нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әр түрлі
нұсқасы;
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:
- адаптациялық үлгі – мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
- белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:
- құқықтық реттеу – мемлекеттің тарапынан;
- өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет
тәртібінің белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі
меншік формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарны келісім-шарт
жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
- әкімшілік реттеу – лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады.
Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау шараларымен
айналысады.
- экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатына жәнеұлттық
экономиканың шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл
жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне әсер
ету арқылы реттеу шараларын жүргізеді.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде нарықты реттеудің әдістерін келесідей
жіктеуге болады:
ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ
Сурет 1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері.
1-ші суреттен көріп отырғанымыздай тікелей реттеу шаралары неғұрлым
әкімшілік сипат алады да, ал жанама реттеу әдістері экономикалық сипат
алады. Енді осы экономиканы реттеудің нарықтық экономикада маңызды болып
табылатын әдістеріне жекелеп тоқталып өтсек.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері кең
тараған:
- ұлттық қорғаныс;
- фундаменталды ғылым;
- космостық зерттеулер;
- денсаулық сақтау;
- қала құрылысы, заводтар салу;
- мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың
сапасын реттеу;
- ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
- монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
- жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың
тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
- әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей:
- жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
- шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
- бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
- экономикалық өсім;
- жұмысбастылық жағдайы мен деңгейі;
- бағаның тұрақтылығы;
- сыртқы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып
табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін
салалары мен аумақтары [3].
1.3 Дамыған елдердің мемлекеттік реттеу тәжірибесі
Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі мемлекеттік басқарудың
дағдарысқа қарсы аспектілері әр түрлі формада келтіріледі. АҚШ-та, мысалы,
олар еңбек қызметінің заңдылықтарын қалыптастыру, әсіресе жастар үшін жұмыс
орындарын өсіру, аймақтық құрылым бағдарламасын жасау немесе тағы басқа да
түрінде көрінеді. АҚШ заңдарында көрсетілгендей өкіметтің эффективті
шараларында жұмыссыздық деңгейін жою үшін, жекелеген аймақтар мен
жекелеген жұмысшылар топтарындағы жұмыссыздық құрылымын азайту: экспорт
рөлінің артуына көңіл аудару және ауылшаруашылық, өндіріс және автомобиль
жасаудағы халықаралық бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру сияқты шаралар
болу керек.
АҚШ жұмыс қызметі жайлы дағдарыстық сасат заңды түрде бекітілген. Оны
жүргізуде құрылыс жұмыстарын мемлекет жедел түрде қаржыландыру керек,
жұмыссыздық жайлы сақтандыру төлемдерінің мерзімін-және өлшемін арттыру,
мемлекеттік секторлардағы жұмыс қамын арттыру, жұмыссыздыққа сақтандыруға
көмек ретінде экономиканы жалпылай жақсарту шаралары ретінде жеке және
мемлекеттік секторларда кәсіптік оқыту жұмыстары қаралады. Бұл саясатқа
жастарды жұмыс орындары мен даму бағдарламасымен қамтамасыз ету, елді
мекендер мен тұтас ел үшін маңызды мәні бар штаттар үшін мекемелердегі
жұмыс орындарын құру жатады.
Конгресстің ойынша жұмыссыздық деңгейі, әсіресе, жастар арасында көп,
және бұл жағдай нашақорлық, алкогольге құмарлық; және тағы басқа
оқиғалардың өсуіне әкеліп соғады. Жастарды жұмыспен қамтамасыз ету
бағдарламасы мен шараларды құруда Америка заңгерлері өкіметке кәсіптік
оқыту мен қамтылған жұмыстарға практикалық әдістер ұйымдастыруды, жеке
серіктестікті стимулдау, өндіріске қол үзбей кәсіптік білім алуды қарастыру
керек екенін ұсынады.
АҚШ-ты мемлекеттік басқарудағы дағдарысқа қарсы дамытудағы екінші
маңызды бағыт - экономикалық саясатты қарастыру және өткізудегі әр түрлі
мемлекеттік тіркемелерді күшеюіне жалпылай және негізделген координация
болып табылады. Осы мақсатта 1984 жылы басқаруды дамыту үшін Президенттік
кеңес құрылды. Оның маңызды қызметі болып мемлекеттік аппараттың алдында
пайда болған мәселелерді шешу болып табылады.Оның қызметіне келесі бағыттар
жатады:
- басқаруды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету:
- басқару қондырғылары мен процедураларын тарату;
- бас инспекторлардың қабілетін арттыру;
- қылмыс пен басқа санын азайту үшін әр түрлі шараларды үйлестіру;
Дағдарысқа қарсы мемлекеттік басқару экстримальды даму кезеңінде-
өнімді өндіру және тарату сферасындағы орталықтандырылған басқаруға дейінгі
дағдарыс кезеңінде мекемелерде мемлекеттік бақылау күшейгеннен кейінгі
кезең мемлекеттік басқару көп өсті. Мысалы, Жапонияда соғыстан кейінгі
жылдарда экономикалық механизм көптеген мекемелерді қаржылық тарату
жүйесін, кіріс саясаты, баға түрлендіру, анализ процесін қатаң реттеуді
тікелей мемлекеттік басқарумен сипатталады.
Жапониядағы сол кезеңдегі мемлекеттік экономикалық саясатты күшейту,
нарықтық бәсекелестік үшін жағдай жасауға бағытталған. 1947 жылы
экономикалық күштердің концентрациясын жоғалту жайлы, фирмаларды жоспарлау
жолын жекелеген кәсіпорындар жайлы заңдар қабылданған. Бұдан кейіегі
жылдарда (1949-1950ж.ж) экономиканы активті демонополизациялау жалғаса
берді, тек осы бағыттағы қандайда бір орнықты позитивті жетістіктерден
кейін ғана бағаны мемлекеттік реттеу этаппен өзгерді.
Елде мемлекеттік органдар жеке кәсіпорындармен экономика салаларында
дағдарыстан шығуға және жоюға бағытталған дағдарыстық шаралар ретінде
қаралған және жекешелендірілген бағдарламалар жасалады. Мұндай
жекешелендірудің мақсаты – жаңа және неғұрлым нақты құрылымды кәсіпорын
құрылымын іздеу.
Жекелендірудің әр елде өзінше ерекшелігі болады. Великобританияның
жекешелендіруінің сипаттамасы - деңгейлік, Германия - байымпаздық, Италияда
- прогматизм. Чех Республикасында приватизацияның негізгі мақсаты -
меншікті иеленуде мемлекеттің үлесін азайту және мемлекеттік меншіктің
салмағын 10-15 пайызға жеткізу.
Жалпы батыстың дамыған елдері жекешелендіруді аралас экономиканы
құрудағы жабдық ретінде қарастырады. Батыс экономистерінң ойынша аралас
өнеркәсіп қазіргі уақытта неғұрлым бәсекелестікке қабілетті,неғұрлым
ыңғайлы, сонымен қатар мемлекеттік өнеркәсіптер үшін барлық елде өнім
бірлігіне тоқтау нәтижесінде төменгі тиімділік сипатта болады. Мемлекеттік
кәсіпорындар кәсіпорын емес, коммерциялық, экономикалық және әлеуметтік
саясат құралы ретінде қарастырылады. Жекешелендірудің негізгі стимулы
жекелеген инвестиция, сонымен қатар шетелдік капиталдар есебінде
кәсіпорындар экономикасын жақсарту болып табылады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде жекешелендірудің келесі формалары
бар:
- мемлекеттік кәсіпорындарды жеке инвесторларға физикалық және заңды
тұлғаларға сату;
- жеке капиталдың үлестерінің қатысуымен біріккен кәсіпорындар құру;
- мемлекеттің меншіктері болып табылатын кәсіпорындарының акцияларының
бөлігін сату.
Бұл елдерде жекешелендіру этап бойынша орындалады; алдымен кәсіпорын
жақсартуға келеді, одан соң экспорт-бағалаушы бағалайды және содан соң ғана
жеке капиталға сатылады. Мұндай тізбектесу кәсіпорындарды жекешелендіруді
максималицазиялайды.
Чех Республикасында жекешелендіру екі формада кіші және үлкен формада
өтті.Кіші жекешелендіру кәсіпорындарды жеке сату сферасында, тұрмыстық
қызмет көрсетуде, қоғамдық қоректену кәсіпорындарында және басқа
кәсіпорындарында іске асады. Экономикалық және әлеуметтік эффект – ірі
кәсіпорындардың күйін орнықтылау, жұмыссыздықты азайту, жұмыс орындарын
сақтау және өсіру.
Үлкен жекешелендіру мемлекеттік өндірістік кәсіпорындарда екі этап
бойынша орындалады. Бірінші этап халықтық меншікті басқару және
жекешелелендіру министрлігінде жүргізіледі және приватизация жобаларын
талдау және бекітуді құруды қосады. Екінші этап жекешелендірудің
қабылданған жобаларын таратумен байланысты. Оны халық меншігінің қоры
жүргізеді. 1993 жылдың аяғына дейін Қор әртүрлі формадағы жекешелендірілген
7533 кәсіпорында тарату қабылданды: оның 23,6 % -акционерлік қоғамдарды
түрлендіру; 30,8% – елді мекендерге ақысыз тасымалдау: 8,0% – қоғамдық
акционерлер:22,3% – тікелей сатулар: 6,7% - торгтар: 9,8% – реституция.
Чехияда жекешелендіру процесінде шетелдік фирмалар Германия (31,2 ),
АҚШ (27,4), Франция (12,7 ), Бельгия (7,2), Австрия (6,2) үлес қосты. Чехия
кәсіпорны шетелдік инвесторлардың көңілін жұмыс күштерінің салыстырмалы
жоғары біліктілігін, материалдармен жалақыға неғұрлым төменгі шығындар
жолау арқылы аударады.
XX-XXI ғасырлада шетелдерде дамыған елдердің экономикасы жоғары
қарқынмен өсті. Мысалы, АҚШ экономикасы 1991 жылдың наурыз айынан 2001
жылдың наурыз айына дейінгі 10 жылда кварталдық кіріс орташа 1 пайызға, ол
құралдың және бағдарламалық қамтамасыз ету инвестициясы 3 пайызға өсті. Бұл
кезде жақын келген рецессияның күйзелісті үдету немесе қорларды жинақтау
ретіндегі кәдімгі белгілері байқалмады. Жаңа экономиканың адепторы жұмыс
өндірісінің деңгейін қысқартатын компьютер, лазер және интернетті енгізу
концепциясын қозғады. Ол бойынша бір уақытта жұмыссыздықты қысқартады,
жалақыны өсіреді және кірісті өсіреді. Бірақ бұл ойлар іске аспауы 2000-
жылдың екінші жартысында және 2001-жылдың басында экономиканы өсіру
темпының бәсеңдеуінен кейін өндірісті қысқарту болды және экономика ашық
рецессия фазасына кіріп кетті.
АҚШ-тың экономикалық зерттеуінің халықтың бюросы хабарлағандай
экономиканың жеткен соңғы биігі 2001 жылдың наурыз айында болған. 2001
жылдың үшінші кварталында жылдық кіріс 1,3 пайызға төмендеді, оның негізгі
себебі; 11 қыркүйектегі терактан болған шоттың әсерінен жылдық кіріс 3-4
пайыздан 1 пайызға азайғаны белгілі болды.
2005 жылы федеральдық қор жүйесі пайыздық ставкалық деңгейін
төмендететін экономикалық коньюктураны азайту үшін реттеді. Федеральды фонд
бойынша кілт ставка 6,5 пайыздан 1,75 пайызға кеміді, бұл соңғы 40 жылдағы
өте төменгі деңгей болды. Авиа өнеркәсіп пен қорғаныс секторының бірінші
деңгейлі қажеттілікті қамтамасыз ету үшін президент Джордж Буштың
иниациатавасы бойынша 11-қыркүйектен кейін төтенше шаралар панетін қолдану
керек. Буштың ұсынған көлемді панеті (100 млрд доллар) өкілдер палатасына
өтті, бірақ сенаттағы демократизициялық оппозициялар болды.
Төменделу жағдайында америкалық корпарациялар персоналдарын қысқартты
(2005 жылдың наурызынан желтоқсанына дейін 1 млн 367 мың жұмысшы жұмыстан
шықты) эксперттердің ойынша бұл жағдайда жұмысшыларды жұмыстан шығармай,
олардың айлық жалақысын төмендету тиімді болады.
Эксперттердің ойынша евро аймақтарында жағдай жақсы, ол Жапонияда АҚШ-
қа қарағанда жағдай төмен, бірақ эксперттер АҚШ экономикасының әсерін
ескермейді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде банкрот институтын дамытуға көңіл
бөлінді. Францияда мысалы, әсер ететін менеджерлерді сақтауға бағытталған
макроэкономикалық рөл орындалған. Бұл сферадағы негізгі заң -
менеджерлерді қаржылық қамсыздандыру туралы деп аталады.
Мекемелерді максимальды сақтауға мақсат қойып, кредиторлардың құқығына
тиым салуға мәжбүр болды. 1994 жылдан бастап кредиторлар құқығы мекеменің
төлем қабілеттілігін реттеу жоспарын қабылдау және құру кезінде тиым
салынды.
Бұл кезде Сауда сотының рөлі кеңейді. Сауда сотының Президенті белгілі
жағдайларда мекеме бастығын сотқа шақыра алады және оның кредиторларымен
келісім шарт жасай алады. Келісім сөздер үш айға созылуы мүмкін. Егер бұл
уақыт өткен соң келісім шарт орындалмаса, орнықсыздық жайлы сот процесі
басталады.
Егер мекеме жұмыспен жалғастыра алатын мүмкіндігі болса, сот қайта
құрылымдау процесін аша алады. Бұл өте қысқа мерзім ішінде кредиторлар
шоттарын қанағаттандыруға қарастыратын мекеме қабілетіне жоспар ұстауға
міндетті жаңа және бұрынғы басшылық мекемені сату керек. Бұл процесс 10
жылдан аспау керек.
Мекемені қаржылық жақсарту жайлы заң арқылы мекемені банкроттықа
жеткізген басшының заңды жауапкершілігі анықталды, соның нәтижесінде көп
жұмысшылар жұмыстан шықты, оның 20 жыл түрмеге жабылу қаупі төніп тұр.
Сонымен нарықтық экономикасы дамыған елдерде макро және микро
деңгейлерде дағдарыстық жағдайларды болдырмауда өте бай тәжірибе
жинақталған. Тарихи және әлеуметтік экономикалық жағдайларда Ресейде және
басқа көптеген елдерде дағдарыстың әр түрлі типтерінің дамуы және пайда
болуы сәйкес келмейді [4].
Ғалым, саясаткер, Германияның екінші концлері – Людвиг Эрхардты
(1897-1947) "германиялық ғажайыптың" архитекторы деп санайды.
Соғыстан кейінгі кезде Батыс Германия экономикасының күйі өте нашар
болуы: өндірістің көп бөлімі бұзылды. 1946 жылы өндіріс жүйесі 1939 жылы
соғасқа дейінгі деңгейінің 3-тен 1 бөлігін құрады.
Елдің қаржылық күйі толығымен құлдырады. Ақша сомы тауарлық қорлардың
бағасын шығарып, осыдан жетіспеушілік, карточканың пайда болуы, дүкен
сөрелерінің босап қалуына әкеліп соқты. Құлдырау соғысқа дейінге қарағанда
600 пайызға жетті. Ұсақ және орташа қабаттар соғыстың әсерінен жойылып,
болашаққа сенімсіз болып қалды. Қалалардағы өндірістің қирауынан және
Германиядағы Шығыс аймақтарындағы немістердің оралуынан тұрғын үй тапшылығы
орын алды. Осы кезде Людвиг Эрхард елді терең экономикалық және әлеуметтік
дағдарысқа алып шығатын реформа жасап жүргізді. Соның арқасында аз уақыт
ішінде (шамамен 10жыл) әлемдік экономикасы гүлденген елдердің алды болды.
Дағдарысқа қарсы реформаның теориялық фундаменті Людвиг Эрхард жасаған
"Әлеуметтік нарықтық шаруашылық" концепциясы болды.
Бұл тек қана теория емес, сонымен қатар елдің келбетін терең өзгерткен
саясат болды. Өзінің теориялық құрылымы бойынша "Әлеуметтік нарықтық
шаруашылық" кейінсиан теориясының құрылымына ұқсас болды.
Эрхард мықты мемлекеттің қоғамды түрлендіруге негізделген "басқарушы",
"қалпына келтіруші" және конституциялық күштерін қолданды. Мемлекет
экономикалық процестерге терең кірісті, бірақ, бағыт, сипат, кірісу
әдістері нарықтық экономикаға нақты лайықталмаған.
Мемлекет қиындық көрген бағыттар, әсіресе көмір және электро техникалық
өндіріс, металлургия өндірістерін қолдады. Инвесторлар мен кәсіпорындарға
салықтық жеңілдіктер берілді.
Эдхардт мемлекеттік рынокты қолайсыз жағдайларды жеңу үшін және
таңдалған курстан таймас үшін қолданды. "Менің көз жеткізгенім бойынша, –
деді ол Германия өндірісінің федеральдық бірлестігінің мүшелерінің алдында
сөйлеген сөзінде, - ХХ ғасырда бүгінгі әлеуметтік жағдайда экономикаға тек
мемлекет қана жауап бере алады."
Жүргізген түрлендірудің жетістігіне және Германияны дағдарыстан алып
шығуда үлкен рөл атқарған сыртқы көмек болды. (Маршал жоспары бойынша
экономикалық көмек, шикізат, өнім, тұқым, тыңайтқыштарды басқа каналдар
бойынша әкелу). Германия экономикасына Америкалық транспорт және АҚШ
армиясының басқа заттары әкелінді. Еуропалық қалпына келтіру бағдарламасы
қорынан жеңілдетілген дағдарыстар берілді.
1948 жылы шілде айында жүргізілген бірінші шара құнсыз ақшадан құтылу
және жаңа орнықты валюта жасау мақсатында жүргізген ақша реформасы.
Ақша реформасы Германия экономикасын барлық экономикалық механизмын
деңгейлеудегі маңызды шара болды. Декрет жаңа валюта – дойчмаркты енгізді.
Әр тұрғын 40 марк алды. Жинақ қорының жартысының әрқайсысын 1:10 қатынасы
бойынша, ал екіншісі жартысын 1:20 курс бойынша айырбастады. Соңында ақша
массасының өлшемі (жеке ақшалармен банктық депозиттер) 14 еседей кеміді.
Ақша реформасынан кейін баға реформасы орын алды. Шаруашылық құрылымы
принцип жайлы және баға саясаты еркін бағаға жіберілді, ресурстарды тарату
басқармасы және осы уақытқа дейінгі экономикалық қатынастарды жөндеп келген
көптеген нормативті құжаттар алынып тасталды.
Бұған біраз уақыттан кейін дағдарыстық және салықтық саясат жайлы,
өзіндік баға көтеруге қарсы шаралар жайлы және антимонапольдық және
антипартельдік бұйрықтарға неге тағы басқа заңды актылар қолданылды,
Германия тұрғындарының көпшілігінің сатып алу қабілетін ескеретін "тиімді
баға" деп аталатын каталогтар жариаланып отырды.
Эдхардтың экономикалық саясатындағы маңызды элементі – экспортты үш
есе өсірген – Германияның әлемдік нарықтағы бекітілуі. Ішкі нарықты сыртқы
бәсекелестерден қорғайтын тиімді шаралар қолға алынды, салықтық төлем
жеңілдетілді, жаңа жұмысшылар алуға және жұмысшылардың жалақысын өсіруге
тиым салынды, мемлекеттік шығындарды үнемдеуге курс жүргізілді. Ұсақ және
орташа бизнестерді дамытуға көп көңіл бөлінді. 1953 жылдың өзінде 500
жұмысшы бар өндірістерге 50,8 пайызға дейін адам жұмыс жасады, және
өндірістік өнімнің жартысы өндіріліп отырды.
Мемлекеттік органдар кадрларды алдын ала дайындайтын, қоғамдық
жұмысшыларды дамытатын, жұмыссыздықты қысқартатын және жұмыс орындарын
арттыратын эффективті жұмыс жүйесін құруға көп көңіл аударды. Эрхардтың
ойынша мемлекеттің әлеуметтік саясаты миллиондаған халыққа арналған саясат
болуы керек. Бұл бір жағынан әлсіздерге көмек, екінші жағынан өзінің
қабілеті мен біліктілігі арқасында өмірде өз бетімен жетістіктерге жете
алатын, мықтылардың активты дамуына жағдай жасауды қамтамасыз етеді. Бұл
кезде "әлсіз" бен "мықтылардың" арақатынасы негізінде қоғамдағы өмірде
қолайсыз жағдайларға тап болғандарға көмек өте маңызды.
Германияны дағдарыстан шығаруда индикативті жоспарлау маңызды рөл
атқарды. Бұл "жоспар-бағдар", "жоспар-жұмбақтар" емес, елдің өмір
қабілеттілігінің барлық сферасына әсер ететін Германия жағдайындағы
эффективті экономикалық, құқықтық және басшлық механизм. Профессор
Д.В.Валоваттың ойынша, бұл жетістіктің негізінде төмендегі факторларды
қамтамасыз етті: экономикалық ғылымның барлық амалдарын қолданатын жоспар
- жасаушылардың жоғары біліктілігі;
- әдістердің әртүрлілігі;
- амалдардың догматизміінің болмауы;
- қабылданған жоспарды мақсатты түрде тарату;
- шекті саяси тұрақсыздық жағдайында әсер ететін мемлекеттік
профессионалдық аппараттардың мықтылығы;
- жақын және жеке перспективаларға
әлеуметтік–экономикалық дамуының негізгі меқсаттарын қатысты кең көлемдегі
ұлттық келісім жасау.
Германияны дағдарыстық күйден шығаруға өмір күйін өзгерту, миллиондаған
неміс азаматтарының ойлауы мен міндеттерін өзгерту сияқты рухтық-мәдени
мәселелер қатары да көмектесті.
Людвиг Эрхардтың қойған және жүргізген дағдарысқа қарсы реформасы
қоғамның көмегінсіз, қабылдау және әлеуметтік–экономикалық мәселелерді
шешуді тарату процесінде азаматтардың қатысуынсыз, өз елінің ғалымдарының
пікірінсіз жетістігіне жетпейтін еді. Германия заңына сәйкес Үкімет
шаруашылық саяси шешім қабылдау үшін қажетті алғашқы ұсыныстар жасайтын,
Германияның экономикалық даму перспективасы бойынша эксперттік кеңес құрды.
Людвиг Эрхардтың реформаторлық қабілетін бағалай және талқылай отырып,
дамудың әлеуметтік реттегіш моделінің дұрыс шешімін айта кеткен жөн.
Ю.Ольсевич өзінің соңғы жұмыстарының бірінші "бәсекелестік нарық" -бұл
экономикалық күштердің стихиялық ойыны емес. Бұндай ойын бәсекелестікке
апармайды, монополия мен әлеуметтік антогонизмге апарады. Сондықтан
"әлеуметтік-нарықтық шаруашылық" теориясын сыртқы экономикалық саясат,
еңбектік және әлеуметтік мерзім, нақты заңдылық енгізу жолымен бәсекелестік
механизмын құрастыру қарастырылды [5].
Америка экономикасын дағдарыстан шығару үшін Ф.Д.Рузвельттың "жаңа
курс" бағдарламасы.
Әлемнің көптеген елдеріндегі әлеуметтік – экономикалық даму тарихынан,
олардың өндірістің терең құлдырауын, қаржылық құлдырау, жалпылама
жұмыссыздық және әлеуметтік-саяси қақтығыстарды басынан өткергенін көруге
болады. Кейбір елдерде экономика дағдарысынан туындаған қиындықтарды өте
көп еңбекпен шыдамдылықпен жеңген, ал екінші бір елдерде экономикалық және
әлеуметтік құлдыраумен өте қысқа уақытта сәтті жеңе білді және өздерінің
экономикасын дағдарыстық күйден алып шыға алды.
XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы Ресей экономикасын 1930-
жылдардағы АҚШ экономикасымен және XX ғасырдың
40 жылдарындағы Германия және Жапония экономикасымен салыстыруға
болады. Осы елдердің дағдарыстық жағдайдан шығу формасы, әдістері, жолдары
және тәжірибелері Ресей экономикасы үшін тиімді болды.
XX ғасырдың 20-30 жылдарында Америка экономикасы терең дағдарыста
болды. Дағдарыстың ең төменгі нүктесі 1933 жылы тіркелді және ол дағдарысқа
дейінгі деңгейдің 54 пайызын құрады. Елде 17 млн жұмыссыздар және тіркелді
және 3000 млн астамы банкрот жайында. Қаржылық дағдарыс АҚШ қаржылық
өндірістік магнаттарын күйзеліске түсірді. Монополистік капитал өкілдерінің
ешқайсысы дағдарыстан шығу үшін ешқандай шара жасай алмады.
1932 жылы Президенттік сайлауда "жаңа бағыт" деп аталатын реформа
сериясын ұсыну арқылы Ф.Р.Рузвельт басқарған демократиялық партия жеңіске
жетті. "Жаңа курстың" теориялық негізі ағылшын экономисі Дж.М.Кейнстың
елдің мемлекеттік капиталистік экономикасын қалпына ұстау негізінде
құрылған. Экономикалық жағдай елде Президенттік қаржылық мәселені шешетін
реформа бастау қажеттігін мойындайды. Рузвельттың ұсынысы бойынша
Конгреске "банк туралы дереу заң" ұсынылды. Федеральдық қорлар жүйесі
банктерге несие беретін болды. Алтынды экспортқа шығару тоқтатылды. Сонымен
қатар, алтынмен қапталмаған жаңа банкноттар жасалатын болды. Осыдан кейін
Рузвельт өкіметі шетел мен АҚШ ішінде жүретін алтынға эмбарго қойды.
Екінші деңгейлі банк заңдары банктың депореттік және инвестициялық
функциялары бөлінген 1933 жылдың 16 маусымында қабылданған банктың іс-
әрекет туралы заң шықты. 1934 жылдың басында АҚШ-тың барлық банктерының 80-
пайызы өзінің депозиттерін сақтандырды. Заң 10 мың доллар көлеміндегі
депозитке 100 пайыз сақтандыру, 10-50 мың доллар 75 пайызға, 50 мың
доллардан жоғары 30 пайызға сақтандыруды ұсынды. 1934 жылдың қаңтарында
доллардың құрамындағы алтынды 41 пайызға азайтатын девольвация жүргізді.
Спирттік сусындарға тосқауыл қойылды. Оны сатқан жағдайда салық төлейтін
болды.
"Жаңа бағыт" реформасы жүйесінде ресурстарды сақтандырудың азаматтық
корпус маңызды орын алады. Рузвельттің ұсынысы бойынша Конгресс жұмыссыз
жастарды орман аудандарына жұмысқа бағыттау туралы заң қабылдады.
Президенттің ойынша бұл жастардың денсаулығын, елдің ресурстарының
жақсаруына мүмкіндік берді.
1933 жылдың жазында жұмыссыз ардагерлер жанұясынан және көмек алатын
жанұялардан, 18-25 жас аралығындағы жастардан 250 мың адамнан тұратын
лагерь құрылды. Жұмыс инженерлер, техника қызметкерлері мен офицерлер
бақылауымен жүргізілді. 1935 жылда лагерге баратын адамдардың саны 2 есе
ұлғайды. Олар 3 млн адам болды. Жоба барысында 200 мыңдай ағаш
отырғызылды, көпір салынды, мыңдаған км жол салынды.
Экономикалық дағдарыстан шығу үшін маңызды заң өндірісті қайта өңдеу
заңы болды. Өмір туралы заңды өткізу үшін генерал Х.Джонсон басқарған
ұлттық әкімшілік құрылды. Өндірісті қайта өңдеу заңы еңбек қатынасына да
септігін тигізді: жұмысшылар мен прфсоюздар коллективтік келісім-шарт
жасауға қатысуға және құқылы болды, сондай-ақ еңбектің үш негізгі шартын
анықтады:
а) минимум айлық аптасына 12-15 доллар көлемінде болды;
б) максимум жұмыс уақыты 8 сағат ;
в) балалар еңбегіне тосқауыл қою.
Бұл заңды 2 жылдан кейін АҚШ конституциясына сәйкес емес деген сөзбен
АҚШ–тың жоғарғы соты өзгертті. Бірақ осы уақыт ішінде өндірістегі хаосты
толығымен жойып, өндірістің индексін10 пайызға өсірді. "Жаңа бағыт"
аграрлық қатынастар сферасын да қамтыды. Аграрлық саясатта "жаңа бағыт"
"әрқашан қалыпты өмір" концепциясын енгізген 1938 жылғы заңында таратылды.
Аграрлық секторлық жөндеуге бағытталған шаралардың нәтижесінде фирмалардың
құлдырауы тоқтады. Ипотекалық қарыздар азайды, фермерлердің кірістері 2 есе
дерлік ұлғайды.
1933 жылы Рузвельт саясаты арқасында байыған Америка экономикасындағы
даму федералды шығындардың құрылымын күрт өзгертті. Америка тарихында
бірінші рет федеральды өкімет деңгейінде әлеуметтік қаржы пайда болды.
Федеральды өкімет аз жұмыс күшін, қарттар, жастар, инвалидтердң өз
қарамағына алды. Кіріс салықтар шамамен өз деңгейінде болды, корпорация
кірісіне келетін салықтар шамалы 1,5 есеге ұлғайды. Бұл Рузвельт
басшылығының ірі бизнеске үлкен салық салу құлшылығын арттырды. Ф.Рузвельт
пен оның командасы жасаған экономиканы, қаржыны, әлеуметтік саясатты
реформалау тәжірибесінің тек ұлттық емес, сонымен қатар халықаралық мәні
болды. Ол, әсіресе Ресейлік экономистер, саясаткерлер және менеджерлер үшін
өте бағалы болды. Ресейде 20 ғасырдың 90 жылдарының бірінші жартысында
пайда болған экономикалық, әлеуметтік және саясаттық дағдарыс Америкалық
Ұлы күйзелістен (1929-1933 жж) көп айырмашылығы бар, бірақ кейбір
сипаттамалары, яғни даму тенденциясы және жол таңдауда қиналып тұрған
қоғамдық топтардың саяси-әлеуметтік даму, елде орын алған терең дағдарыстан
ел экономикалық құтқару әдістері ұқсас болып келеді.
"Жаңа бағыт" реформасының әдістемесі, стратегиясы және тактикасы
капиталистік жүйені мемлекеттік қалпына келтіруде ерекше рөл атқарды, және
қиын кезеңдегі елдің экономикасын, саяси-әлеуметтік сферасын қалпына
келтіруде өте қажетті екенін көрсетті. Бұл маңызды қорытынды терең
талдауды, Қазақстанға тарихи және саяси-экономикалық жолда тәжірибе ретінде
қолдану өте маңызды [6].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАНЫСЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан республикасының индустриалды-инновациялық саясатын
талдау
Рыноктық қатынаста бәсекенiң дамуымен экономикада мемлекеттiң ролi
төмендейдi. Бiрақ дамыған елдер тәжiрибесi бойынша тек қана нарықтық
принциптер негiзiнде материалдық-техникалық базаның қалыптасуы мүмкiн емес.
Елдегi инновациялық даму мемлекеттiң араласуынсыз оң нәтиже бермейдi,
сондықтан инновация мен инвестиция мемлекеттiң реттеудiң объектiсi болып
табылады.
Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты дамуға
қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің
мемлекеттік қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді.
Алайда, уақыт өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни
мемлекетті шикізат экспортынан және оның әлемдік рыноктағы жағдайынан
тәуелді етіп, шикізатты аз қажет ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды
және шикізаттың күндердің күнінде таусылатынын еске алсақ, бұл мәселенің
қаншалықты маңызды екенін түсінеміз. Дәл осы жағдайдан шығудың бiрақ жолы
бар, ол - жоғары технологиялық өндірісті дамыту.
Қазіргі таңда ел экономикасы дамуының шешуші факторлары - ғылым мен
инновациялық технологиялар екеніне күннен-күнге көз жеткізіп келеміз. Бүкіл
әлемде озық технология мен техниканы насихаттайтын 1951ж. Калифорнияда
құрылған дүние жүзіндегі ең алғашқы технопарк – АҚШ-тағы “Силикон
аңғарының” пайда болуына негіз болды. Өткен ғасырдың 80-жылдары
технопарктер тек АҚШ, Еуропада ғана емес, Канада, Сингапур, Австралия,
Бразилия, Индия, Қытай, Жапонияда да құрыла бастады.
Жапондықтар жаңа өнімді ойлап табу және оны жасап шығару жылдамдығынан
американдықтар мен еуропалықтарды да басып озады. Жаңа автокөлік Жапонияда
1 айдан кейін шықса, АҚШ-та 4, Еуропада 2 айдан кейін шығады. Жапондықтар
үшін өнімнің сапасын қажетті деңгейге жеткізу үшін 4 ай жеткілікті, ал АҚШ-
та бұл көрсеткіш – 11 ай.
Ал Қытайда жаңа техника мен жоғары технологияны өндіріске енгізумен
1950 ж. құрылған ҒТИП (ғылыми-техникалық индустриалды парктер) айналысады.
Онда технологиялық жетістіктер коммерциялық және өндірістік жағынан
қарқынды жылдамдықпен игеріледі. ҒТИП қарамағына әр түрлі саладағы ғылыми
орталықтар мен кәсіпорындар кіреді. ҒТИП олардың құрылуына жағдай жасайды,
ғылыми зерттеулерін жүргізуге көмектеседі, ақпарат және қаржымен қамтамысыз
етілуін қадағалайды, бір сөзбен айтқанда, кәсіпорынға “қолайлы орта”
жасайды.
Ал Корея Республикасының (Оңтүстік Корея) ғылым мен техниканы соңғы 50
жылда өте қарқынды дамытты. Екінші дүниежүзілік соғыстан әлемдегі ең кедей
елдердің бірі болып шығып, соғыстан кейінгі зерттеулердің басым бөлігін
қорғаныс, ядролық және космостық салаларға бағыттады. Корея Республикасы
ғылыми-техникалық саясатын өткен ғасырдың 60-жылдарының ортасында қолға
алды. 1967 ж. басты міндеті ғылыми-техникалық саясатты жобалау және жүзеге
асыру болып табылатын Ғылым және технология Министрлігі құрылды және ғылым
мен техниканы қолдау туралы Заң қабылдады. Осыдан кейінгі дамуы 5 жылдық
кезеңдерге жоспарланған [36].
Финляндия 1991 жылға дейін экспортының жартысын КСРО-ға жіберетін. КСРО
тарап кеткеннен кейін және 90-жылдардағы экономикалық дағдарыс Финляндия
экономикасына да жағымсыз әсер етті. Мысалы, жұмыссыздық деңгейі 1991 ж
3,5%-дан 1993 ж 20%-ға дейін өсіп кетті. Осы келеңсіз жағдайдан шығу үшін
Финляндия Үкіметі 1991 ж жаңа экономикалық бағдарлама қабылдады. Оның
міндеті - Финляндияны дамыған елдер қатарына қосу. Осы бағдарламаны жүзеге
асыру мақсатымен Үкімет ұлттық инновациялық жүйені құрды. Оның қызметін
тікелей Финляндия Президенті қадағалайды.
1990 жылы бүкіл КСРО елдерінің экономикасында жағымсыз жағдай
қалыптасты. Қазақстанда барлық салалар дағдарысқа ұшырап, ғылымға көңіл
бөлінбеді, көптеген кәсіпорындар жұмысын тоқтату, бөлшектену, тіпті қайта
құрылу сияқты құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Мұның бәрінің себебі –
нарықтың қатал талабы болды. Тозған құрал-жабдық, шығыны көп икемсіз
өндіріс, тиімсіз басқару, сын көтермес қаржылық жағдай және осы сынды
мәселелер аяғына шырмауық болып оралды.
Нарыққа көшу процесі аяқталғаннан кейінгі жылдарда экономиканың
жанданып дамуы шикізат (газ, мұнай, металл) сатудан түскен валюталық
түсімдерге тікелей байланысты болды. 2000-2002 жылдарда Қазақстанда
экономикалық өсу байқалды. Бірақ бұл өсім шикізат сатудан түскен пайда
есебінен, яғни “көз бояушылық” екенін түсінген ҚР Үкіметі қырағылық
танытып, елдің индустриалды-инновациялық саясатын қолға алды.
2002 ж шілде айында ҚР Президенті Жарлығымен “Инновациялық қызмет"
туралы Заң күшіне енді.
Әрбір ел дүниежүзілік рынокта өз орнын тауып, үлесінен айрылмауға
тырысады. Бұл тікелей инновацияларға қатысты екені мәлім. ХХ ғасырдың 50-60
ж.ж дамыған елдер қолға алған негізгі мәселе де осы болатын. Алайда,
мемлекет құқықтық-нормативтік негізін жасап, мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырып немесе басқа қаржы ресурстарын жұмылдырып, бағыт бермесе, бұл
саланың қарқынды дамуы да екіталай.
Іс жүзінде ғылыми зерттеулер мен инновациялық процестерді мемлекеттік
қолдаудың негізгі кең тараған 3 әдісі бар.
1. Ғылыми зерттеулерге мемлекеттің тікелей қатысуы;
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ірі лабораториялар
қалыптастыру, нәтижесін ақысыз түрде көпшілікке ұсыну. Әдетт, бұл
лабораториялар қорғаныс, энергетика, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы
мәселелерін шешумен айналысады.
2. Қайтарымсыз негізде субсидиялар бөлу;
Мемлекеттік емес лабораторияларда іске асырылатын ғылыи зерттеу
жұмыстарына қайтарымсыз негізде мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінеді.
Негізгі қойылатын шарт – зерттеулеер барысы бойынша толық есеп беру,
алынған нәтижені ашық түрде жариялау.
3. Ғылыми-техникалық зерттеулер мен тәжірибе жүргізуге инвестиция
бөлінген жеке бизнеске салық жеңілдіктерін ұсыну.
Мемлекеттiк қаржылық қолдау және инновациялық құрылымдарды құру үшiн
оған көп мөлшерде қаржы керек. Осы мәселе қазiр елiмiзде күрделi мәселенiң
бiрi болып отыр, сондықтан қаржыландыру, сырттан инвестиция тартуға
негiзделген Инвестициялық, Инновациялық қорлар, Даму банкi, экспорттық
несиелер мен инвестицияны сақтандыру корпорациясы сияқты даму институттары
құрылды.
Бұл мәселенің шет елдерде қалай шешілетініне назар аударып көрелік.
Жапонияда инновацияларға II дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл
бөліне бастады.Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың негізін
құрайды [7].
Ал мемелекет инновациялық саясатты солар арқылы жүргізеді. Шағын
кәсіпорындар барлық кәсіпорындардың 99%-н құраса, олардың ЖҰӨ-дегі үлесі
52%-ды құрайды. Мемлекет саясатының шағын және орта бизнестегі
кәсіпкерлікті қолдауының мәні қажетті капитал салымы мен жұмыссыздық туралы
деректерді сәйкестендіру болып табылады.
Мемлекеттік деңгейде кәсіпорындарына мынандай қолдау көрсетеді:
1. Мамандандырылған мемлекеттік мекемелер (шағын инновациялық
кәсірорындарға кеңес беретін комисссиялар, кәсіпорындарды қолдайтын бас
басқарма, регионалдық органдар, мемлекеттік даму корпорациясы, шағын
инновациялық кәсіпорындар академиясы, шағын инновациялық кәсіпорындардың
бүкіл жапондық регионалдық орталық комитеті) жаңадан құрылған шағын
кәсіпорындарға көмек көрсетеді.
2. Қаржылық кепіл беру мен. қаржылық көмек көрсету;
Оның 59 филиалы бар мемлекеттік қаржылық корпорация, 102 филиалы бар
ұлттық қаржылық корпорация, 117 филиалы бар сауда және өндірістік
кооперацияның Орталық банкі, шағын инновациялық кәсіпорындарға арналған
кредиттерді сақтандыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz