ТМД елдері туралы
1. ТМД.ның бастапқы жағдайы
2. ТМД.ның құрылу принциптері
3. ТМД.ның Қазақстанға әсері
4. Қазақстанның ТМД шеңберіндегі ынтымақтастығы
5. ТМД елдерінің тілдері
6. ТМД кеңістігінде саяси қатынастар
7. ТМД.ның органдары
8. ТМД халқына этнодемографиялық сипаттама
9. ТМД.ның көлемі, географиялық орны мен шекарасы
10. Пайдаланған әдебиеттер тізімі
2. ТМД.ның құрылу принциптері
3. ТМД.ның Қазақстанға әсері
4. Қазақстанның ТМД шеңберіндегі ынтымақтастығы
5. ТМД елдерінің тілдері
6. ТМД кеңістігінде саяси қатынастар
7. ТМД.ның органдары
8. ТМД халқына этнодемографиялық сипаттама
9. ТМД.ның көлемі, географиялық орны мен шекарасы
10. Пайдаланған әдебиеттер тізімі
70 жыл бойы бүкіл әлемді өзіне қаратқан Кеңес Одағы ыдырай бастаған кезде кеңес халықтары олардың саяси қайраткерлері, тіпті халықаралық қауымдастық өздерінің алаңдаушылықтарын байқата бастады. Бұған көптеген себептер де болды. Кеңес Одағы көпұлты, экономикалық және әскери потенциалы зор держава болуына байланысты ол саяси жағынан бүтін бір социалистік системаны құрып, оны басқарып, бүкіл әлемде өзінің ықпалын мол көрсетіп отырды. Бүкіл дүние жүзінде социалистік қоғамды орнатқысы келген Кеңес Одағы ерекше қаруланған милитаристік пиғылдағы ядролық держава ретінде танылды.
Әкімшілдік-әміршілдік жүйе арқылы басқарылған бұрынғы кеңестік жоспарлы экономика тығырыққа тіреліп, өзінің шешімін таба алмаған түрінде жаңадан құрылған 15 мемлекеттін үлесіне тиді. Ресей, Украина, Белоруссия және Қазақстан территорияларында орналасқан дүние жүзіндегі ең күшті ядролық потенциал басқарусыз қалып, бүкіл әлем халықтарын және көптеген мемлекеттерді үрейлендіре бастады.
Бұрынғы КСРО басшыларының солақай саясатына байланысты өрши түскен ұлтаралық дау-жанжалдар ерекше қауіпті жағдайды қалыптастырды. Мұның өзі 300 миллион халқы бар әлемнің алтыншы бөлігінде азамат соғысы қауіпін төндірді. Осы кезеңде барлық бұрынғы одақтас республикаларда азаттық қозғалыс жоғарғы деңгейге жетіп, саяси-экономикалық жағдайды басқару жергілікті ұлттардың саяси элитасының қолына көшті.
Бірақ республикалардағы ұлттық күштер әртүрлі саяси бағытта болды. Олардың ішінде тек саясатты алға қойған бірақ әлеуметтік-экономикалық мәселелерді жөнді білмейтін топтар немесе Ресейге сүйеніп бұрынғыша екінші рөлде болғысы келгендер, бұрынғы КСРО кеңістігінен толық бөлініп, тез арада таза этникалық мемлекет құрғысы келген радикалдық ұлттық топтар және қалыптасқан жағдайға салқын қандылықпен қарап, тәуелсіз мемлекеттерінің ірге тасын байсалды және көрегендікпен қалай бастаған саяси күштер де болды.
Ең бастысы, жаңадан пайда болған мемлекеттер алдында шешілмейтіндей көптеген проблемалар шықты. Бұрынғы біртұтас экономиканы, өнеркәсіп орталығын бөліп, олардағы жұмысты ұйымдастыру, көп ұлтты республикаларда саяси тұрақтылықты сақтап қалу, шеқараларды делимитациялау, транспорт, авия және байланыс жүйелерінің қызметін ұйымдастыру, толық істен шыққан бұрынғы қаржы системасының проблемаларын шешу т.б. болды.
Әкімшілдік-әміршілдік жүйе арқылы басқарылған бұрынғы кеңестік жоспарлы экономика тығырыққа тіреліп, өзінің шешімін таба алмаған түрінде жаңадан құрылған 15 мемлекеттін үлесіне тиді. Ресей, Украина, Белоруссия және Қазақстан территорияларында орналасқан дүние жүзіндегі ең күшті ядролық потенциал басқарусыз қалып, бүкіл әлем халықтарын және көптеген мемлекеттерді үрейлендіре бастады.
Бұрынғы КСРО басшыларының солақай саясатына байланысты өрши түскен ұлтаралық дау-жанжалдар ерекше қауіпті жағдайды қалыптастырды. Мұның өзі 300 миллион халқы бар әлемнің алтыншы бөлігінде азамат соғысы қауіпін төндірді. Осы кезеңде барлық бұрынғы одақтас республикаларда азаттық қозғалыс жоғарғы деңгейге жетіп, саяси-экономикалық жағдайды басқару жергілікті ұлттардың саяси элитасының қолына көшті.
Бірақ республикалардағы ұлттық күштер әртүрлі саяси бағытта болды. Олардың ішінде тек саясатты алға қойған бірақ әлеуметтік-экономикалық мәселелерді жөнді білмейтін топтар немесе Ресейге сүйеніп бұрынғыша екінші рөлде болғысы келгендер, бұрынғы КСРО кеңістігінен толық бөлініп, тез арада таза этникалық мемлекет құрғысы келген радикалдық ұлттық топтар және қалыптасқан жағдайға салқын қандылықпен қарап, тәуелсіз мемлекеттерінің ірге тасын байсалды және көрегендікпен қалай бастаған саяси күштер де болды.
Ең бастысы, жаңадан пайда болған мемлекеттер алдында шешілмейтіндей көптеген проблемалар шықты. Бұрынғы біртұтас экономиканы, өнеркәсіп орталығын бөліп, олардағы жұмысты ұйымдастыру, көп ұлтты республикаларда саяси тұрақтылықты сақтап қалу, шеқараларды делимитациялау, транспорт, авия және байланыс жүйелерінің қызметін ұйымдастыру, толық істен шыққан бұрынғы қаржы системасының проблемаларын шешу т.б. болды.
1. Барковский А.Н., Краснов Л.В., Рыбаков O.K. СНГ На пути к экономическому союзу. Москва, 2000.
2. Гаврилов В. Интеграции в СНГ и национальные интересы. Москва, 1993.
3. Евразийское пространство интеграционный потенциал и его реализации. Ответственный редактор Тажин М.М. Алматы, 1994.
4. Егемен Қазақстан
5. Исингарин Н. Проблемы интеграции в СНГ. Алматы, 1998.
6. Исингарин Н. Казахстан и Содружество: проблемы экономической интеграции. Алматы, 2000.
7. Исингарин Н. 10 лет СНГ. Проблемы, поиски, решения. Алматы, 2001.
8. Кушкунбаев С. Центральная Азия на пути к интеграции: геополитика, этничность, безопастность. Алматы, 2002.
9. Лаумулин М. Казахстан в современных международных отношениях: безопастность, геополитика. Алматы, 2000.
10.Ю.Мацнев Д. Интеграционная стратегия для стран СНГ. Москва, 1997.
11 .Назарбаев Н.А. Евразийский союз идеи, практика, перспективы 1994-
1997. Алматы, 1997.
12.Назарбаев Н.А. Сындарлы он жыл. Алматы, 2003.
2. Гаврилов В. Интеграции в СНГ и национальные интересы. Москва, 1993.
3. Евразийское пространство интеграционный потенциал и его реализации. Ответственный редактор Тажин М.М. Алматы, 1994.
4. Егемен Қазақстан
5. Исингарин Н. Проблемы интеграции в СНГ. Алматы, 1998.
6. Исингарин Н. Казахстан и Содружество: проблемы экономической интеграции. Алматы, 2000.
7. Исингарин Н. 10 лет СНГ. Проблемы, поиски, решения. Алматы, 2001.
8. Кушкунбаев С. Центральная Азия на пути к интеграции: геополитика, этничность, безопастность. Алматы, 2002.
9. Лаумулин М. Казахстан в современных международных отношениях: безопастность, геополитика. Алматы, 2000.
10.Ю.Мацнев Д. Интеграционная стратегия для стран СНГ. Москва, 1997.
11 .Назарбаев Н.А. Евразийский союз идеи, практика, перспективы 1994-
1997. Алматы, 1997.
12.Назарбаев Н.А. Сындарлы он жыл. Алматы, 2003.
Мазмұны
1. ТМД-ның бастапқы жағдайы
2. ТМД-ның құрылу принциптері
3. ТМД-ның Қазақстанға әсері
4. Қазақстанның ТМД шеңберіндегі ынтымақтастығы
5. ТМД елдерінің тілдері
6. ТМД кеңістігінде саяси қатынастар
7. ТМД-ның органдары
8. ТМД халқына этнодемографиялық сипаттама
9. ТМД-ның көлемі, географиялық орны мен шекарасы
10. Пайдаланған әдебиеттер тізімі
ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТТЕР ДОСТАСТЫҒЫ
ТМД-ның бастапқы жағдайы
70 жыл бойы бүкіл әлемді өзіне қаратқан Кеңес Одағы ыдырай бастаған
кезде кеңес халықтары олардың саяси қайраткерлері, тіпті халықаралық
қауымдастық өздерінің алаңдаушылықтарын байқата бастады. Бұған көптеген
себептер де болды. Кеңес Одағы көпұлты, экономикалық және әскери потенциалы
зор держава болуына байланысты ол саяси жағынан бүтін бір социалистік
системаны құрып, оны басқарып, бүкіл әлемде өзінің ықпалын мол көрсетіп
отырды. Бүкіл дүние жүзінде социалистік қоғамды орнатқысы келген Кеңес
Одағы ерекше қаруланған милитаристік пиғылдағы ядролық держава ретінде
танылды.
Әкімшілдік-әміршілдік жүйе арқылы басқарылған бұрынғы кеңестік жоспарлы
экономика тығырыққа тіреліп, өзінің шешімін таба алмаған түрінде жаңадан
құрылған 15 мемлекеттін үлесіне тиді. Ресей, Украина, Белоруссия және
Қазақстан территорияларында орналасқан дүние жүзіндегі ең күшті ядролық
потенциал басқарусыз қалып, бүкіл әлем халықтарын және көптеген
мемлекеттерді үрейлендіре бастады.
Бұрынғы КСРО басшыларының солақай саясатына байланысты өрши түскен
ұлтаралық дау-жанжалдар ерекше қауіпті жағдайды қалыптастырды. Мұның өзі
300 миллион халқы бар әлемнің алтыншы бөлігінде азамат соғысы қауіпін
төндірді. Осы кезеңде барлық бұрынғы одақтас республикаларда азаттық
қозғалыс жоғарғы деңгейге жетіп, саяси-экономикалық жағдайды басқару
жергілікті ұлттардың саяси элитасының қолына көшті.
Бірақ республикалардағы ұлттық күштер әртүрлі саяси бағытта болды.
Олардың ішінде тек саясатты алға қойған бірақ әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді жөнді білмейтін топтар немесе Ресейге сүйеніп бұрынғыша екінші
рөлде болғысы келгендер, бұрынғы КСРО кеңістігінен толық бөлініп, тез арада
таза этникалық мемлекет құрғысы келген радикалдық ұлттық топтар және
қалыптасқан жағдайға салқын қандылықпен қарап, тәуелсіз мемлекеттерінің
ірге тасын байсалды және көрегендікпен қалай бастаған саяси күштер де
болды.
Ең бастысы, жаңадан пайда болған мемлекеттер алдында шешілмейтіндей
көптеген проблемалар шықты. Бұрынғы біртұтас экономиканы, өнеркәсіп
орталығын бөліп, олардағы жұмысты ұйымдастыру, көп ұлтты республикаларда
саяси тұрақтылықты сақтап қалу, шеқараларды делимитациялау, транспорт, авия
және байланыс жүйелерінің қызметін ұйымдастыру, толық істен шыққан бұрынғы
қаржы системасының проблемаларын шешу т.б. болды.
Сонымен қатар Кеңес Одағының тез арада ыдырап кеткенін әртүрлі пиғылда
қабылдаған көптеген шетел мемлекеттерімен оның ішінде ірі державалармен
қалай қарым-қатынас орнату және оны қандай дәрежеде және бағытта дамыту
мәселесі бірқатар жаңа тәуелсіздік алған елдің басшылары алдына өте қиын
жағдай туғызды. Солардың бірі 14 мемлекетке бөлінген орыстар проблемасы
болды. Бір кезеңде Ресей империясының билеушілері кейін КСРО басшылары
отарлау саясатына байланысты бағындырған ұлттық територияларда миллиондаған
орыс халқының өкілдерін орналастырып, орыс форпостарын жасаған. Ал енді
ТМД құрылынуына байланысты 20 миллионға жуық орыстар бірден шетел
мемлекеттерінің территорияларында қалып қойды. Олардың көпшілігі
қалыптасқан жағдайды дұрыс түсінсе де, кейбір топтары жаңа мемлекеттерге
сенімсіздікпен қарап, тарихи отаны Ресейге кете бастады. Осындай жағдайды
пайдаланып Ресейдегі кейбір шовинистік, ұлы державалық позицияны ұстанған
қайраткерлер бөлініп кеткен орыс жерлері және қысым көріп жатқан
орыстар проблемасын қозғауға кірісті. Әрине, олардың мұндай пиғылдары
бүкіл ТМД кеңістігіңде өте қауіпті саяси ахуал қалыптастырды.
ТМД-ның құрылу принциптері
Алматы декларациясы бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына:
Әзірбайжан, Армения, Белорусь, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей
Федерациясы, Тәжікстан, Түркменстан, Украина кірді, ал Латвия, Литва,
Эстония және Грузия бұл ұйымға кіруден бас тартты. Бірақ кейін Грузия ТМД
құрамына қосылды. Сөйтіп, ең басында славян халықтарының одағы ретінде
белгіленген бұл жоспар ең соңында ірі халықаралық ұйымның пайда болуына
әкеп соқты.
Осы Достастық ұйымды құру бұрынғы кеңес халықтарының тарихи ортақтығын
және олардың арасындағы күрделі, жаңаша байланыстарды негіздеді. Бірақ олар
жаңа топтық ұйым құрғанмен жаңа мемлекет құрған жоқ. ТМД-ның Кенес Одағынан
басты айырмашылығы ерекше көрсетілді, бұнда бір Конституция, Орталық үкімет
жалпы азаматтық ең басынан белгіленген жоқ.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының негізгі мақсаттары жалпы түрде былай
көрсетілді:
-Саясатта, экономикада, гуманитарлық, мәдени және басқа салаларда
бірігіп жұмыс істеу;
-Барлық жағынан экономиканы реттеу және әлеуметтік дамытуды мүше
мемлекеттердің жалпы экономикалық аумағында іске асыру;
-Адам құқықтарын және еркіндіктерін қорғау;
-Мүше мемлекеттер арасында біргіп қимыл жасау, халықаралық бейбітшілік
пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету, жаппай және толық қарусыздануды іске
асыру;
-Экономикалық одақ кұру, мүше мемлекеттер арасындағы экономикалық саясат
айырмашылықтарын жою.
Достастықтағы мемлекетаралық қарым-қатынастар жалпы мойындалған нормаға
және халықаралық құқықтарға сәйкес құрылды. Сонымен қатар жаңа мемлекеттер
тәуелсіздігін мойындау, өз жолдарын өздері таңдау құқығының барлығы, тең
құқылы принціпі және бір-бірінің ішкі жұмыстарына араласпау, күш қолданудан
және күшпен қорқытудан бас тарту, экономикалық және басқа әдістермен әсер
етпеу, таластарды бейбіт түрде шешу, адам құқықтары мен еркіндіктерін
сыйлау, сонымен қатар аз ұлттарға да осы құқықтар еркіндігі болу керектігі,
Достастық мүшелері бір-бірінің территориясын бұзбау, шеқараларын бұзып
кетпеу керек деп көрсетілді.
Осы халықаралық ұйымға қатысушылардың бірігіп қимылдауы паритеттік
негізде құрылған институттар негізінде тек құқықта іске асырылатын болды.
Соның ішінде принціптік мәселелерді талқылап бір мәмлеге келтіретін және
шешетін Мемлекет басшыларының Кеңесі ерекше орын алды. Үкімет басшыларының
кеңесі мүше мемлекеттердің атқарушы биліктерінің бірігіп жұмыс істеуін,
экономикалық, әлеуметтік және басқа қажеттіктер сферасында қызмет атқаруын
бақылайтын органға айналды.
ТМД құрылу шартында Бұл органдарда әрбір мемлекет бір дауысқа ие
болады, шешімдер бәрінің келісімі мен консессум негізінде шешіледі. Үкімет
басшыларының Кеңесі жылына төрт рет, бірақ кезектен тыс жиналысқа немесе
бұл органдардың бірігіп өтетін отырыстары болуы мүмкін. Бұндай отырыс ереже
бойынша Достастықтың штаб-пәтері бар Минскіде болады. Бірақ келісім бойынша
басқа ТМД мемлекеттерінде өтуге құқылы болады. Негізгі қызметте болатын
Достастықтың атқарушы органы-координациялық-консультативт ік комитет
Достастықтың үкімет басшыларының орынбасарларынан құрылады деп нақты
көрсетілді. Аталған комитет саяси, экономикалық, мәдени және басқа
салаларда бірігіп жұмыс істеу мәселелерін шешіп, Достастық мемлекеттерінде
экономикалық саясаттарын іске асырып, сонымен қатар сауда-экономикалық
ұйымдардың бірігіп жұмыс істеуін қамтамасыз ететін орган ретінде танылды.
Ол бюджет, салық, ақшалай-кредит сферасында, валюталық-кеден саясатында,
жалпы еңбек нарығын құру, капитал және құнды қағаздар мәселелерін шешуге
қызмет етіп, мемлекет басшыларының кеңесі және ТМД үкіметінің басшылары
Кеңесінің шешімдеріне жауап берумен шұғылданды. ТМД елдерінің негізгі мән
беретіні заңды іске асыру қызметі болды. Бұл мақсатпен олар Достастық
уставы бойынша осы мемлекеттер парламенттерімен штаб-пәтері Санкт-
Петербургте Парламент аралық ассамблея (МПА) құрды.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру сол кездегі егемендік алуға
ұмтылған, өз республикаларының тәуелсіз мемлекет ретінде әлемдік саяси
аренадан көруге ұмтылған республикалар басшыларының заңды талпыныстары
болды. Тоталитарлық жүйедегі қызыл империяның ыдырауын толық байқап
сезген басшыларды, енді демократиялық жолмен Еуразия кеңістігінде жаңа
жалпылама принціптегі Достастық құрулары, сол тарихи кезеңдегі дұрыс шешім
болғандығын қазіргі уақыттың өзінде анық
байқауға болады.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
Штаб-пәтер Минск, Беларусь
Түрі Достастық
Қолданатын тіл Орысша
Мүшелігі 11 ел мүше, 1 ассоцияланған мүше
Басшылары— Орындаушы хатшы Сергей Лебедев
Ұйымдастыруы 1991 Желтоқсанның 21
Жұрты 2007 сарап. 277,983,490
Ғаламтор торабы http:cis.minsk.by
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) — ыдыраған КСРО орнына 1991 ж. 21
желтоқсанда құрылған халықаралық ұйым
Тарихи шолу
1991 ж. желтоқсанның 8-інде Минскіде (Беловеж) Ресей, Беларус және Украина
басшылары кездесіп, 1922 ж. КСРО құрылуы туралы Келісімі істен жойылғандығы
және ТМД құрылғандығы туралы келісімге қол қойды. 1991 ж. желтоқсаннның 13-
інде Орта Азия мен Қазақстан басшылары Ашхабатта кездесіп, Беловеж
келісімін қолдайтындықтарын мәлімдеді. 1991 ж. желтоқсаннның 20-ында
Әзірбайжан, Әрменстан, Беларус, Гүржістан, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова,
Ресей, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан басшылары Алматыда 21 желтоқсанда
ТМД-ны құру туралы Келісім хаттамасына қол қойды. Кездесуге қатысушылар
ішкі және сыртқы саясаттың әртүрлі салаларында ынтымақтастыққа бейілділігін
растайтын, бұрынғы КСР Одағының халықаралық міндеттемелерін орындауға
кепілдік жариялайтын Алма-Аты Декларациясын қабылдады. 1993 жылғы
желтоқсанда Достастыққа Грузия қосылды, ал 2009 жылғы 18 тамызда аталған
бірлестіктен шықты. Түрікменстан ТМД-ның қауымдастырылған мүшесі болып
табылады. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекет болып табылмайды және
ұлтүстілік өкілеттікке ие емес. Ол өзінің барлық мүшелерінің егеменді
теңдігіне негізделген және 1993 жылғы 22 қаңтардағы Жарлығы бойынша іс-
әрекет жасайды. Достастықтың мүше мемлекеттері халықаралық құқықтың дербес
және теңқұқықты субъектілері болып табылады.
Құрылымы
Мемлекеттер басшыларының кеңесі;
Үкіметтер басшыларының кеңесі;
Сыртқы істер министрлерінің кеңесі;
Экономикалық кеңесі;
Қорғаныс министрлерінің кеңесі;
Шекаралық әскер басшыларының кеңесі;
ТМД Экономикалық соты;
ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің парламентаралық ассамблеясы;
Достастықтың жарғылық және басқа да органдарының жанындағы ТМД-ға қатысушы
мемлекеттердің Тұрақты өкілетті өкілдері;
ТМД Экономикалық кеңесі жанындағы Экономикалық мәселелер жөніндегі
комиссиясындағы Достастық мемлекеттерінің тұрақты Өкілетті өкілдері;
ТМД-ның Атқарушы комитеті.
ТМД-ның Қазақстанға әсері
Тәуелсіз Мемлекет Достастығы 1991 жылы құрылды . Достастықтың құрылуы
тәуелсіз мемлекеттердің бір мемлекеттен өркениетті формаға өтуін
қамтамасыздандырып, олардың арасында толық егеменді мемлекет және
халықаралық құқық принципінің негізінде жаңа қатнасты құруға көмектесті.
Мұндай мемлекеттердің кеңесінде республикалар арасында еңбек бөлінісі
қолайлы , яғни олардың әр қайсысы өнім түрлерін оларға қолайлы жағдайда
өндіру үшін. Белгілі салада арнайы территориялар арқылы өнімді орналастыру
қоғамдық еңбек үнемді болады. Бұл ТМД елдерінде жақсы өткізіліп отыр. ТМД –
ға кіріп отырған әрбір мемлекет өз бағыты бойынша машықтануда. Қазақстанның
жаңа тарихы 15 –жыл шамасымен есептеледі. Бір кеңестік уақыт кезінде
республиканың экономикасы халық шаруашылығының кешені беріліп отырған
мәтінде қаралса, ал енді Қазақстанның орны мен рөлін жаһандық экономикада
толығымен айталамыз. Әлемдік экономиканың конценрациясының көлемі келесі
параметрмерге шағылысады. Әлемдегі ішкі өнімнің ЖІӨ - нің көптен бір бөлігі
29 дамыған мемлекетке қатысты – 54,6 %, оның ішінде үлкен 7 – ке – 43,0%
кіреді, АҚШ – 20,9%, 12 – мемлекет кіреді Евроодақ – 15,3% кіреді. Әлемдегі
146 – мемлекеттен құрайтын жаңа құрушы нарық пен дамушы мемлекетке әлемдік
ЖІӨ - нің 7,2% құрайды, оның ішінде 3,8% ТМД – ның 12 мемлекеті кіреді.
Қазіргі уақытта Қазақстан әлемдік ЖІӨ - де 0,1% құрайды. Сонда да, 1995
жылдан бастап 1,75% ке өсті 1999 жылы осы көрсеткіш айқын төмендеді, яғни
ол 2 факторға байланысты. Біріншіден, 1997 – 1998 жылығы Азия – Ресей қаржы
дағдарысының салдарынан. Екіншіден, 1999 жылдың сәуір айында республикада
өткен ұлттық валюталық девальвациясы.
Ал 2000 жылдан бастап Қазақстан әлемдік ЖІӨ - мі тұрақты өсуде.
Бірақта өсу қарқыны бойынша Қазақстанды әлемдегі көптеген мемлекеттер
озуда. Тасмалдау экономикасының өсу динамикасының салыстырмалы анализінің
көрсеткіші бойынша, 1999 жылдан бастап Орталық және Шығыс Европа
мемлекеттері мен салыстырғанда Қазақстанның ЖІӨ - нің қарқыны өзгеріс
табуда. 90 жылдармен салыстырғанда, соңғы жылдары Қазақстандағы ЖІӨ - нің
өсуі ірі мұнай экспортының түсуіне байланысты. Экспорттық кірісте
көмірсутегі шикізаты негізі қайнар көзі болып есептелетін мемлекеттерде
экономика динамикасының өсіуі экспортық кірісте энергетика тауары емес
мемлекеттермен салыстырғанда төмен. Әлемдік тауар және қызмет экспорты
дамыған мемлекеттерде 71,8% құрайды, оның ішінде, осы көрсеткіштің 42,3%
әлемдегі 7 жетекші мемлекеттің үлесіне кіреді әлемденгі тауарлар мен қызмет
экспортының 21,2% дамушы мемлекеттерге қатысты, транзиттік экономика
мемлекеттерінің үлесіне 7%, оның ішінде ТМД мемлекеттеріне 2,7% кіреді.
Қазіргі Қазақстанның әлемдік шаруашылықпен бірігіуін сыртқы сауда маңызды
болып отыр. Соңғы 10 – жылда Қазақстанның тауар экспорты мен қызметі 2 –
есеге артты. Бұл 3 фактормен түсіндіріледі. Біріншіден, шетел
инвестициясының ағымының көлеміне қолайлы инвестициялық климат құру ықпалын
тигізді, оның үлесі мемлекеттегі мұнай шығару саласының дамуына
бағытталады. Өз кезегінде, бұл газ және мұнай алу өсімін шақырды.
Екіншіден, әлемдік нарықтағы көмірсутегінің шиказытының қолайлы
конъюнкурасы Республикадағы экспорт потенциалының өсуіне ықпалын тигізді.
Үшіншіден, соңғы он жылда, Қазақстандық тауар және қызмет экспортының үлесі
әлемдік сауданың қарқынды дамуымен салыстырғанда өсті.
Қазақстандағы тауар экспортының өсуі әлемдегі басқа мемлекеттермен
салыстырғанда жоғары. Осы он жылда тауар экспорты 3,8% есеге, ал импорт 3,3
% есесге өсті. Қазақстанның тауар экспортының жоғары қарқынды өсуі соңғы 3
жылда білінді. Қазақстанның әлемдік экономикадағы интеграциясының (бірігуі)
көлемін шетел инвестициясы ағымындағы жақындық және аймақтық географияны
оқуы негізінде жобалау керек. Республикадағы экономикалық реформалар
негізігі бағыттарының бірі инвестициялық саясаттың тартымдылығы болып қала
береді, яғни ол жергілікті және шетел инвестициялары үшін қолайлы жағдай
туғызады. Қазақстандағы инвестициялық жағдай транзиттік мемлекеттер
арасында тартымды болып отыр. Бұл республикамыз ТМД мемлекеттерінің
арасында инвестициялық деңгейде кредиттік рейтингіні бірінші болып алуымен
расталады. Қазақстан потенциалдық инвесторлар үшін экономиканың
тартымдылығы, саяси жүйенің тұрақтылығы және қаржы ресурстары арқылы ТМД-
дағы қалған мемлекеттердің алдында келе жатыр. Қазақстан транзиттік
экономика мемлекеттірінің арасында шетел инвестициясының тура ағымы (ПИИ)
көлемі бойынша жетекші орындардың біріне ие. Жаһандық көлемі бойынша
Қазақстанның шетел инвестициясының тура ағымына үлесі жылдан жылға өсу
үстінде. 1999-2000 жылдары республикадағы шетелдік инвестицияның тура
ағымының салмағы әлемдік көлемде төмендеді, бірақта бұл көрсеткіш тез арада
өзгерді. Соңғы 3 жылда жахандық ағымдағы Қазақстанның шетелдің
инветсициясының тура ағымы 0,35% деңгейінде тұр.бұл көрсеткіштің максималды
мағынасы жағдайы 2000 жылдан белгіленді. Ереже бойынша инвестициялық климат
қолайлы. Кейін, ішкі секілді инветсициясының көлемі өседі. Шетелдегідей,
олардың өндірісі мемлекеттегі экономиканың қарқынды өсуі қолдауды шешеді.
Қазақстан, соңғы 9 жылда әлемдегі көптеген мемлекеттер мен аймақтардың
шетелдік инвестициясының ағым динамиканың тартымы бойынша анықтады. 2003
жылы 1995 жылмен салыстырғанда, өсу 214,5% өсті. Дамушы мемлекеттерде бұл
көрсеткіш 178,2 %-ке тең, ал дамушыларда ол 153,8 %, орталық шығыс Европа
мемлекеттерінде 147 %, ал Ресейде 43,3 % түскені белгіленді. 1993-2004
жылдар аралығында шетелдік инвестициялық ағымының Қазақстан экономикасына
бағытталған комулятивті ағымы $ 34 млрд. құрады, оның көп бөлігі мұнай-газ
секторынан келеді. $ 18,9 млрд. немесе жалпы көлемі 55,1 % . Әлемдік
көлемде макроэкономикалық параметрлерге қарамастан, қазақстанда
перспективті дамуы үшін ірі потенциалдар бар, яғни ол табиғи ресурсқа бай.
Қазіргі кезде 500 орында 1225 минералды шикізат түрі барын айтуы
жеткілікті. Республика осы түрлері бойынша әлемдегі позицияда жетекші орын
алады. Қазақстан мырыш, вольфрам және барийден әлемде бірінші орын алады,
ал күміс, қорғасын, хромнан екінші мыстан, марганец,флюориттан үшінші,
малибденнен төртінші орындар алып, алтын бойынша бірінші ондыққа кіреді.
Біздің мемлекет әлемде темір рудасы бойынша 8 % құрайды, ураннан шамамен 25
%-ын құрайды. әлемде мұнайды барлау бойынша Қазақстан 13-ші орынға ие. 2003
жылдың басында мұнай және газ барлау бойынша 4,6 млрд тонна құрады, оның
ішінде газ 331,5 млн. тонна құрайды. Каспийдегі мұнай 1,6 млрд –қа
бағаланады, ол қара алтынның 38% құрайды. Табиғи газ 3 трлн шаршы метрге
тең. 1995-2004 жылдары ішкі сауда көлемі 3,6 есеге өсіп, 2004 жылы 32877,5
млн. АҚШ долларын құрады. 1999 жылдан кейің экспорт операциясының өсу
қарқыны 10%, ал 2000 жылы 50 %, 2004 жылы 56 % өсті. Ішкі сауда өсімі
экспорт көлемінң ұлғаюы секілді, импорт операцисынада ықпалын тигізді.
Сыртқы сауда географиясы өндірістің әртүрлілігінің кеңеюі
(диверсифицированность), яғни тәуелсіздік жылдарында ТМД-ны қосты. 2004
жылы Қазақстандағы сауда құрлымындағы бірінші орынға Европалық одақ, Ресей,
Швейцария және Қытай шықты. Қазақстан Республикасындағы мекемелер әлемдегі
171 мемлекеттер сауда серіктестіктер бар. өткен жылдарда экспорт және
импорт географиялық құрлымында өзгерістер болып, ТМД және басқа да
мемлекеттер арасында проценттер өзгерді. 2004 жылы Қазақстанның ішкі сауда
айналымы ТМД мемлекетірімен 10 215,1 млн АҚШ долларын құрап, 2003 жылымен
салыстырғанда 48 %-ға өсті, оның ішінде экспорт $ 4097,2 млн., импорт $
6117,9 млн. құрады. әлемдегі басқа мемлекеттермен сыртқы сауда айналымы
22662,4 млн құрап, 2003 жылмен салыстырғанда 57 % өсті, ал экспорт $
15999,0 млн.құрап 61 % өсті, импорт $6663,4 млн.құрап, 49 % өсті. Шикізат
тауар экспортын тауарлы құрлымының көбісін алып отыр. Минералды өнімдер мен
металлдар тауардың негізгі топтарын құрап отыр, сонда да осы тауарлардың
салыстырмалы салмағы өзгерді. Өткен жылдармен салыстырғанда минералды
өнімдер ұлғайып, металл өнімдері азаюда. 2004 жылы 2003 жылмен
салыстырғанда азық-түлік тауарларының салыстырмалы салмағы 2 % және шикізат
өнімі мен металл өнімінің үлесі 1 % қысқарып, минералды өнімдер 4 %
көбейді. Азық-түлік тауарларының өсу көлеміне қарамастан, бидай, арпа және
еттердің жеткізілу операциясы экспорт қорытындысы бойынша түсті. Металл
өнеркәсіп өнімдерін өткен жылдармен салыстырғанда 48 %-ға өсті. Қазақстан
өнімінің басты сатып алушылар Швейцария (18,7 %), Италия (15,5%), Ресей
(14,1%), Қытай (9,8%), Франция (7,3 %), Вергин аралы (3,8%), Иран (3,5%),
Нидерланды (2,3%), Израиль және Португалия (1,6%), Азербайжан, Испания, АҚШ
және Украина (1,4%) тен алады. ТМД мемлекеттері үшін экспорттың жалпы
көлемі 20,4 % құрайды. 2003 жылмен салыстырғанда ТМД мемлекеттеріндегі
экспорт 38% өсіп, 4097, $ 2 млн. құрады. Осы аралықта Қазақстандық өнім,
түгел ТМД мемлекеттерінде өсті. Әлемдегі басқа мемлекеттердің жалпы экспорт
көлемі 79,6 % үлесін құрады. Қазақстан экспортының көлемін европа
мемлекеттері құрайды, олардың салыстырмалы салмағы 54,6 % құрайды, оның
34,8 % Европа Одағына әкеледі. Европа мемлекеттерінің арасында Қазақстан
экспортының негізгі тұтынушылары Швейцария, Италия, Франция, Нидерланды,
Португалия, Ұлыбритания және Германия болып табылады. 2003 жылмен
салыстырғанда Европа мемлекеттерінің жалпы экспорты 2,6 % өсті. Азия
аймағындағы мемлекеттерге Қазақстандық өнімді жеткізу көлемі 31 % өсті.
Қытай Республикасының салыстырмалы салмағы аймақтағы жоғары болып қала
береді. Америка елдеріне Қазақстан экспорты 2 есеге қысқарды. Импорт
Экспорттың тауарлық құрлымын машина, құрал-жабдықтар, транспрот, химиялық
өнімдер және осы салаға байланысты өнімдер, металл өнімін өндіру үшін
шикізат жатады. Соңғы жылдарда минералды өнімдерді экспорттау үлесі
ұлғаюда. Сол сияқты, металл өнеркәсібінің салыстырмалы салмағы белгіленуде.
Экспорттың көбеюі физикалық жеткізудің көлемі секілді, көрсеткіштің
тұратындығына байланысты көбеюде. Тауарлардың негізгі топтары бойынша көлем
деңгейі өсті, олар: машина, құрал, транспорт, құбырлар және аппараттар.
Металл өнеркәсібі, минералды өнім, химиялық өнеркәсіп өнімі бойынша
импорттың түсу деңгейі байқалуда. Импорт өнімін негізгі жеткізушілері:
Ресей, Германия, Қытай, Украина, АҚШ, Италия, Жапония, Түркия, Франция,
Ұлыбритания, Корея, Өзбекстан, Нидерланды болып табылады. ТМД мемлекеттері
Қазақстандық нарықта өнімді импорттаушы болып табылады. Европа
мемлекетіндегі импорттың жалпы 28,9 % түсуінен 50 % әр түрлі машина
түрлерін әкелуден, Германия және Италиядан әкелінетін бөлшек құралдардан,
жеңіл автокөліктер, Италия жиһазынан өсті. Азия импортының өсуіне Жапония
көлігі, Индия шайы, Қытай және Жапония құбыры, Қытай және Түркияның алюмин
заттары әсерін тигізді. 2003 жылмен салыстырғанда АҚШ – тің импорты 30 %
өсті. Тауардың негізгі бөлігі АҚШ-тан түседі.
Қазақстанның ТМД шеңберіндегі ынтымақтастығы
ТМД мемлекеттерімен қатынастың дамуы, соның ішінде көпжақты интеграциялы
өзара әрекет – Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының ең маңызды
бағыттарының бірі. ТМД шеңберіндегі көпжақты ынтымақтастықтың қазақстандық
әдістемесінің негізінде тығыз интергациясы астасып жатқан елдердің шағын
тобын қалыптастыру мүмкіндігінен туындайтын қарқыны әрқилы интеграция
тұжырымдамасы жатыр. Қазақстан Достастық кеңістігіндегі субаймақтық
бірлестіктер әрекетінің ашық түрде жүргізілуін, ал олардың мақсаттары мен
практикалық әрекеттері ТМД дамуының ортақ арнасында ұштасуын қолдайды.
Достастыққа көпжақты өзара әрекеттестіктің түрлі салаларына мемлекеттердің
іріктеліп қатысуы тән, яғни, мүдделік білдіретін тараптар форматында жүзеге
асады. ТМД органдарының шешімдерінің күші тек оларды қабылдауға қатысқан
мемлекеттер үшін ғана таралады. ТМД әрекетінің тиімділігін арттыру,
құрылымын жетілдіру мақсатында қазақстан тарапының бастамашылық етуімен шын
мәнінде ынтымақтастықтың барлық бағытын қамтитын ТМД-ны одан әрі даму
тұжырымдамасы мен оны жүзеге асу жөніндегі іс-шаралар жоспары әзірленіп, ол
2007 жылғы қазанда Душанбеде мақұлданды.. Олардың негізінде ТМД-ның 2020
жылға дейінгі Экономикалық дамуы стратегиясы әзірленіп, қабылданды. Еркін
сауда аймағын құру, сауда, ауылшаруашылық, электрэнергетика және т.б.
нарықтарды қалыптастыру жұмыстарын аяқтау жоспарлануда. Саяси,
гуманитарлық, көлік, қауіпсіздік және көші-қон салаларында өзара
әрекеттестік жалғасуда. Аталған Жоспарда бірлестік әрекетін жетілдіру
жөніндегі нақты шаралар тізбесі көрініс тапқан. Атап айтқанда, осы құжатқа
сәйкес 2008 жылғы қазанда ТМД-да төрағалық ету туралы, Ұлттық
үйлестірушілер туралы ережелер қабылданды. Достастықтың салалық органдарын
оңтайландыру бойынша жұмыс жүргізілуде, ТМД Жарғысына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу, ТМД-ның Жоғарғы органдарындағы рәсімдеудің жаңа
ережесін қабылдау жоспарлануда. Бір жыл- бір тақырып формуласы бойынша
жұмыс принципін ескере отырып, 2007 жылы келісілген көші-қон саясаты
жөніндегі ұсыныстарды дайындауға арналса (2007 жылғы 5 қазанда Душанбеде
тиісті Декларация қабылданды), 2008 жыл келісілген көлік саясаты
саласындағы ынтымақтастық жөнінде ұсыныстар дайындау жылы, ал 2009 жыл –
энергетика саласындағы ынтымақтастық жылы.
ТМД елдерінің тілдері
ТМД жеріндегі халықтар сөйлейтін тілдер. ТМД-да тұрушы негізгі халықтардың
тілдері 130-ға жуық. Ол тілдерде сейлейтін кейбір халықтардың ТМД-даң тыс
жерлерде өз мемлекеті бар. ТМД елдерінің тілдері шығу тегі, типологиясы,
сөйлеушілердің саны, жазу дәстүрі жағынан бір-бірінен ерекше. ТМД елдерінің
тілдері шығу тегі (генетикалық туыстығы) жағынан мынадай топтар мен
семьялардан тұрады:
Үндіеуропа тілдері, оған:
шығыс славян тілдері беларусь, орыс, украин тілдері;
герман тілдері идиш тілі;
иран тілдері белудж тілі
Памирдегі шығыс-иран тілі курд, осетин, тәжік, талыш, тат,
ягноб тілдері, памир тілдері;
жаңа үнді тілдері цыган тілі;
роман тілдері молдова тілі кіреді
Кавказ (ибери-кавказ) тілдері, оған:
абхаз-адыгей тілдері абазы, абхаз, адыгей, кабарды-черкес
тілдері;
Картвел тілдері грузин, зан, сван тілдері;
дағыстан тілдері авар, андий тілдері; лезгин тілдері;
цез тілдері;
нах тілдері бацбий, ингуш, чечен тілдері кіреді
Қытай-тибет тілдері, оған дүнген тілі кіреді.
Монгол тілдері, оған: бурят, калмак тілдері кіреді.
ТМД кеңістігіндегі саяси қатынастар
Кеңістіктегі негізгі саяси проблемалар
Достастық кеңістігіндегі жас тәуелсіз мемлекеттер ғасырлар
бойы Ресей, кейін Кеңес империясының құрамында болғандықтан саяси
қатынастардың практикасын және стратегиясын өте қиын жағдайда меңгеруге
мәжбүр болды. Сондықтан бастапқы кезеңде осы салада жетістіктер мен
қателіктер де аз болған жоқ. Әрине, ең бастысы бұрынғы КСРО территориясында
қалыптаскан саяси жағдай және саяси проблемаларымен жаңа мемлекеттерге және
олардың басшыларына есептесуге тура келді. Әртүрлі саяси топтардың
арасындағы билік үшін күрес Ресей, Грузия, Әзірбайжан, Тәжікстан, Молдова
сияқты мемлекеттердегі жағдайды шиеленістіре түсті. Тәжікстанда азамат
соғысы басталып кетіп, ол бүкіл Орталық Азиядағы жағдайды күрделендіре
түсті. Таулы Қарабақ үшін күрес Армения мен Әзірбайжан арасындағы жағдайды
ерекше шиеленістіріп, Кавказда дау-жанжал тоқтамайтын ахуал қалыптасты. Ал
ТМД мүшелерінің екі мемлекетке ұсынған бейбіт инициативалары керекті
нәтижеге жеткізбеді. Өйткені Ресей Федерациясы Әзірбайжан-армян жан-жалында
Арменияны қолдап оған саяси, моральдық және әскери көмек көрсетті.
Әрине, Достастық кеңістігіндегі саяси жағдайдың тұрақты болуына әскери-
экономикалық потенциалы зор Ресей ерекше рөл атқаруға мүмкіндігі болды.
Бірақ бұл мемлекет, ең басынан ТМД кеңістігінде қос стандартты саясат
жүргізе бастады. Бір кездегі Ресей басшысы Б.Ельциннің қанша шамаларың
келгенше егемендікті алыңдар деген үндеуін Ресейдегі кейбір империялық
пиғылдағы күштер қолдамай жаңа тәуелсіз мемлекеттерге қарсы арандатушылық
саясат жүргізе бастады. Бұған дәлел ретінде Ресей саяси күштерінің
Молдавиядағы Приднестровье, Грузиядағы абхаз, аджар, осетин сепаратистерін
астыртын қолдауынан көруге болады. Осыған байланысты Ресейдегі кейбір
шовинистік пиғылдағы саяси күштердің Қазақстанның солтүстік аймақтарын
орыс жерлері деп оларды қайтару керек деген мәселе көтерулері де сол
белгілі саясаттын жалғасы болды. Сонымен қатар ТМД кеңістігінде бұрынғы
Кеңес Одағын қайта құрғысы келген комунистердің ынтымақтастығы байқалды.
Саяси қатынастардың дамуы және ерекшеліктері
Достастықтың құрылысымен оның мүшелерінің арасындағы саяси
қатынастар тез дами бастады. 1992 ж. қаңтарында Мәскеуде, бір айдан соң 14
ақпанда Минск қаласында ТМД басшыларының кездесулері болып өтті. Белоруссия
астанасындағы кездесуде олар біріккен мәлімдеме қабылдап, онда ТМД-ға мүше
елдер арасында бір-біріне күш көрсету арқылы қоқан-лоққы жасамау жөнінде
және осы елдер арасында пайда болған талас-тартыс мәселелерін бейбіт, келіс
сөз арқылы реттеу жөнінде келісімге келді. Кездесуде басқа да маңызды
құжаттарға қол қойылды. Оның ішінде: Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
негізінде бірігіп жұмыс атқару принціптерін сақтау туралы декларация, Ел
басшылары жиналысының хаттамасы, сауда-экономикалық ынтымақтастық саласында
Достастық мемлекеттер қарым-қатынастарын реттеу туралы келісім, ТМД
мемлекет басшыларының Достастықтың біріккен әскерн күштерінің басшысы
туралы шешім, ТМД елдері басшыларының Достастықтағы қорғаныс министрлер
кеңесін кұру туралы шешімдер. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдері
арасындағы стратегиялық күштер статусы туралы келісім, ТМД елдері
арасындағы ортақ қорғаныс бюджетін және Достастық мемлекеттерінің әскери
күштерін қаржыландыруды қалыптастыру туралы келісім, мәдени және тарихи
құндылықтардың шыққан жеріне қайтарылуы туралы келісім. ТМД-ның әлектр
энергиясы саласындағы мемлекетаралық қатынастар координациясы туралы
келісім, ТМД-ның теміржол транспорт органдарын координациялау туралы
келісім, ТМД елдері арасындағы әскери қызметкерлердің әскери қызметтен
босағандардың және олардың жанұя мүшелерінің әлеуметтік өміріне және
құқықтарына кепіл беру туралы келісім болды. Минскідегі кездесуде осындай
келісімдерге қол қойылды, бұл құжаттар алдағы уақыттағы Достастық
мүшелерінің қатынастарына негізгі бағыт белгіледі.
Аталған келісімдердің негізінде келесі 1993 жылдың 22 қаңтарында Минск
қаласындағы мемлекеттер басшыларының Кенесінде Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығының Уставы қабылданды. Оның тоғыз бөлімінде: ТМД-ның мақсаттары
және принціптері, Достастыққа мүшелік, коллективтік қауіпсіздік және әскери-
саяси ынтымақтастық, таластарды шешу және жаңжалдан сақтап қалу,
экономикалық, әлеуметтік және құқық салаларындағы ынтымақтастық, Достастық
органдары, Парламент аралық ынтымақтастық, каржыландыру, жалпынама-қортынды
мәселелері бойынша баптар бекітідді. Устав халықаралық дәрежелерге сәйкес
құрылды, осыдан кейін ТМД елдерінің саяси экономикалық қатынастары осы
Устав негізінде жүргізілетін болды.
1992-1994 жылдары әртүрлі саяси келіспеушілікке байланысты Достастықтың
құрамында кейбір өзгерістер болып тұрды. 1993 жылы оның құрамына Грузия
кірді. Ал 1992 жылы Достастықтан Әзербайжан мемлекеті шығып, 1994 жылы ТМД
құрамына қайта кіру туралы шешім қабылдады. Осындай кейбір қайшылықтарға
қарамастан Достастық мүшелерінің арасында бірқатар маңызды шешімдер
қабылданды. 1993-1995 жылдары ТМД мемлекеттері басшыларының Кеңесімен қатар
Достастықтың Атқарушы секретариаты, сыртқы істер министрлерінің Кеңесі,
шеқара әскерлері қолбасшыларының Кеңесі және тағы басқа органдар құрылды.
Сонымен қатар ТМД төрағасы деген қызмет еңгізіліп, Мемлекетаралық
экономикалық комитет өзінің жұмысын жүргізе бастады.
1997 жылдың наурыз айында Мәскеу қаласында Достастыққа кіретін
мемлекеттердің басшылары өздерінің кезекті кездесулерін өткізді. Бұл
саммитке қатысушынар ТМД құрылғаннан кейінгі жылдардағы бірлесіп жасаған
жұмыстың қортындыларын талқылап, көптеген мәселелер бойынша пікір алысты.
Сонымен қатар Достастықты дамыту жөніндегі бірқатар ұсыныстар мен шаралар
қаралып, олардың басым көпшілігі мақұлданды. Кездесу барысында мемлекет
басшылары кұжаттардың тұтастай пакетіне қол қойды. Олардың арасында
Достастықтың экономикалық интеграциясын дамыту тұжырымдамасын, ТМД
мемлекеттерінің Тәжікстан мен Ауғанстанның мемлекеттік шеқарасы
учаскесіндегі жағдайды тұрақтандыру шаралары туралы 1993 жылғы 22
қаңтардағы шешімінің қолданылу мерзімін ұзарту туралы, ТМД мемлекеттері
сыртқы шеқараларының тәртібін орнату және қолдану принціптері жөніндегі
декларация туралы, ТМД елдерінің қауіпсіздік органдары мен арнаулы
қызметтері басшыларының кеңесі туралы ережеге толықтырулар еңгізу туралы
қаулыларды атап кетуге болады.
ТМД кеңістігінде саяси-экономикалық бағыттары ұқсас кейбір мемлекеттер
өздерінің бірлестіктерін құруга дейін барды. 1997 жылдан бастап Украина,
Грузия, Өзбекстан, Әзербайжан және Молдова кірген ГУУАМ мемлекетаралық
ұйымы пайда болды. Бұл ұйымға кірген мемлекеттердің жыл сайын өтіп тұратын
басшыларының Кеңесі, сыртқы істер министрлер Кеңесі, Ұлттық координаторлар
Комитеті, Ақпарат орталығы құрылды. ГУУАМ-ға қатысушылар саяси-экономикалық
мәселелерді талқылап, оларды бірігіп шешуге келісім шарттар қабылдады.
Бірақ бұл ұйымның құрылуы Ресейдің саясатымен сәйкес келмей отырғаны анық
байқала бастады.
1992 жылдан бастап Қазақстан мен Орта Азия республикалырының басшылары:
Н.Назарбаев, И.Карімов. А.Ақаев С.Ниязов және Э.Рахмонов тұрақты кездесулер
өткізіп тұруы барысында: Тәжікстандағы саяси дағдарысты шешу, экономикалық
қатынастарды дамыту, шеқараны делимитациялау, Арал проблемасын қарастыру,
халықаралық ұйымдар мен көрші мемлекеттермен қатынастарды өркендету және
тағы басқа маңызды мәселелер кең түрде қаралып тұрды. Осы қатынастардың
дамуына қарай 1997 жылы Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстан мәңгілік
достық және ынтымақтастық туралы Шартқа қол қойды, бұл өте маңызды саяси
қадамдар еді.
1998-1999 жылдары Мәскеу, Ташкент, Минск, Астана және Ашхабад
қалаларында Достастық басшыларының маңызды мемлекетаралық кездесулері өтіп,
оларда бірқатар құжаттар қабылданды. Сонымен қатар осы кездесулерде ТМД
елдері арасындағы қарым-қатынастардын жағдайы және оларды дамытудың
болашағы экономикалық және әлеуметтік-мәдени өмірдің маңызды бағыттары
бойынша ынтымақтастықты кеңейту және тереңдете түсу турал,. сондай-ақ өз
ара мүдделі болып табылатын халықаралық және аймақтық саясаттың кең ауқымды
мәселелері бойынша пікір алысты. Аталған кездесулерде Ресей президенті
Б.Ельцин ТМД Мемлекет басшылары кеңесінің төрағасы қызметін атқарды.
Парламент аралық Ассамблея қызметі
Достастық құрылысымен оған кірген мемлекеттердің заңдастыру органдары
бір-бірімен саяси қатынастарды дамыту жолын іздей бастады. Осыған
байланысты 1992 жылдың наурыз айында Алматы қаласында Армения, Белоруссия,
Қазақстан, Қырғызстан, Ресей федерациясы, Тәжікстан және Өзбекстан Жоғарғы
Кеңестерінің ұсынысымен ТМД Парламент аралық ассамблеясы құрылды.
1993-1995 жылдары осы ұйымға Әзірбайжан, Грузия және Молдова мүше
болып, Украина бақылаушы ретінде оның жұмыстарына қатысып тұрды. 1995
жылдың мамыр айында Армения, Әзірбайжан, Белорусь, Грузия, Қазақстан,
Қырғызстан Ресей және Тәжікстан басшылары Достастыққа қатысушы
мемелкеттердің парламент аралық Ассамблеясы туралы Конвенцияға қол қойды.
Бірақ шешен халқының тәуелсіздігін мойындағысы келмеген Ресей үкіметі
1994 жылдың 30 қарашасында Шешенстанға қарсы әскери операция жүргізу туралы
шешім қабылдады. Осыған байланысты желтоқсан айының соңғы күндеріндегі
Ресей армиясының Грозный қаласына жасаған шабуылы сәтсіз аяқталды. Бұл
оқиғалар тәуелсіздікке ұмтылған шешен халқына қарсы Ресей үкіметінің
бастаған соғысы еді. 1994-1995 жылдары неше түрлі жаңа қару-жа-рақпен және
әскери техникамен қаруланған ресей армиясы ірі шабуылдар жүргізсе де
шешендердің қарулы күштерін талқандай алмады. Бірақ ресей әскерлерінің
арнайы ұйымдастырылған операциясы кезінде Д.Дудаев қаза тапты, осыдан кейін
оның қызметін вице-президент З.Яндарбиев жалғастырды.
1996 жылдың тамыз айында ресей әскерлері Грозный түбінде тағы да
сәтсіздікке ұшырағаннан кейін федералдық үкімет көтерілісшілермен келіс сөз
жүргізуге мәжбүр болды. Осы жылдың қыркүйек айында Дағыстанның Хасавюрт
деген қалашығында Ре-сей Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы генерал А.Лебедь
және ше-шен қарулы күштерінің қолбасшысы А.Масхадов келісім шартқа қол
қойды. Оның баптары бойынша соғыс тоқтатылып, ресей әс-керлері Шешенстаннан
шығарылды. Саясатта тәжрибесі жоқ ше-шен басшылары Хасавюрт келісімін
тәуелсіздік құжаты деп түсінді. Бірақ Мәскеу саясаткерлері Шешенстанды
қалай да болса бағындырудың жаңа жоспарларын дайындауға көшті. Ең соңында,
бұл саясат екінші шешен соғысының басталуына себеп болды.
Молдова, Грузия және Әзірбайжандағы сепаратистерді қолдаған Ресей
басшылары, осы кезеңде шешен халқына тәуелсіздік бермеу үшін ашық соғыс
жүргізді. Өкінішке орай Шешенстандағы проблема Достастық денгейінде нақты
қаралған жоқ. Ресей үкіметі Шешенстандағы оқиғаларға өзінің ішкі проблемасы
ретінде қарайды, ал шешен халқына қарсы көп жыл бойы жүргізіліп жатқан
отаршылдық соғысты халықаралық терроризмге қарсы күрес ретінде көрсеткісі
келді. Сөйтіп, халықаралық ұйымдардың қолдауын талап етеді. Шешен соғысының
жалғаса беруін Ресейдегі империялық пиғылдағы саяси топтары мен әскери-
өнеркәсіп комллексінің (ВПК) басшылары қолдап отырғаны анық байқалып отыр.
Ал БҰҰ және басқа халықаралық ұйымдар, ТМД кеңістігіңдегі көптеген
мемлекеттер бұл проблеманы тек саяси келіс сөздер арқылы бүкіл шешен
халқының муддесін есептеп шешкенді қолдап отыр.
Достастық мемлекеттерінің экономикалық саясаты
Бір кездегі КСРО басшыларының саясаты бойынша қалыптасқан бірыңғай
шаруашылық комплексі барлық ұлттық республикаларды бір-бірімен тығыз
байланыстырып қойған. Осы маңызды жағдайды есептеп Достастық құрушылар
өздерінің негізгі мақсаттарында бұрыннан қалыптасқан экономикалық
байланыстарды сақтап, оны жаңаша дамытуға көп мән берді. Осы мәселелер
бойынша алғашқы мақсаттар ТМД басшыларының 1992 жылғы Ташкент және Бішкек
самиттарыңда нақты талқыланып, оларда экономикалық саясаттағы басты
бағыттар белгіленді. Ал қаржы проблемаларын шешу үшін 1993 жылғы Минск
кездесуінде ТМД-ң Мемлекетаралық Банкісін кұру туралы келісім шартқа қол
қойылды. Осы шаралар 1992 жылғы Қазақстан президенті Н.Назарбаев ұсынған
Экономикалық одақ құру туралы концепииясының іске асырыла бастауы еді.
1993 жылдың 24 қыркүйегінде Мәскеу қаласында Әзербайжан, Армения,
Белоруссия, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан және
Өзбекстан мемлекеттері басшылары ТМД кеңістігінде Экономикалық одақ кұру
туралы шартқа қол қойды. Украина мен Түркменстан одаққа
ассоциацияландырылған мүшелер ретінде кірді.
Шарттың баптары бойынша мынандай шаралар белгіленді:
экономиканы нарықтық қатынастарға көшіріп интеграциялау арқылы бірынғай
кеден және валюталық кеністікті дамытып, экономикалық одақты қатыптастыру;
одақ тұрғындарының тұрмыстарын көтеру үшін экономиқалық реформалар жүргізу
және экономиканың динамикалық және гармониялық дамуы үшін жақсы жағдан
жасауды қамтамасыз ету;
келісуші жақтардың шаруашылық субъектілерін тікелей байланыстыру,
капиталдар мен жұмыс күштерін жылжыту, еркін республика өзінің 20-25
жылдағы мәдени жетістіктерімен астана жұршылығын атынстыратын. Соның
нәтижесінде әдебиетшілердің шығармашылық кездесулері, музыканттардың
бірлескен концерттері, жаңа кинофильмдердің байқауы, суретшілердің
көрмелері өткізіліп, тәжірибе алмасу жұмыстары орын алып тұрды. Сонымен
қатар ұлттық республикаларда кеңес халықтарының мәдениетіне байланысты
Күндер мен Апталықтар ұйымдастырылып тұрды. Әрине, мұндай науқандар
халықтар арасындағы мәдени байланыстардың сақталуына және өркендеуіне
белгілі деңгейде әсер етті.
70 жылдан астам Коммунистік партияның идеологиялық ықпалында болса
да, Кеңес Одағының халықтары өзінің ерекше өрнегі және сипаты бар жоғарғы
деңгейдегі мәдениет қалыптастырып, дүниежүзілік мәдениетке зор үлес қосты.
ТМД-ғы интеграция тарихы
Кеңес Одағының жетпіс жыл бойы жүргізген саясаты сексенінші жылдардың
орта кезінде шайқала бастады. Яғни, халық шаруашылығының экономикалық,
саяси, әлеуметтік салаларында тек тоқталу, тоқырау ғана емес, сонымен қатар
құлдырау да етек ала бастады. Алғашқы оның нышаны ретінде Кеңес Одағы
коммунистік партиясының XXVII съезінде сол заман бас хатшысы болған
М.С.Горбачев мырзаның баяндамасынан-ақ қоғамды қайта жаңартуға бет алған
негізгі қағидалар белгіленді. Олар: қайта құру, демократия, жариялылық, көп
пікір таластығы т.б. болатын. Одан кейінгі уақыттарда біздің ойымызша,
Кеңес одағының ыдырауына негіз болған экономикалық себептермен қатар, саяси
себептерде бар еді. Оған Қазақстанда 1986 жылдың желтоқсан айында Кеңес
Одағы коммунистік партиясы саяси бюросының ел басшысы етіп Қазақстанда
бұрын тұрмаған және халық салт-дәстүрінен хабары жоқ немесе аз Г. В. Колбин
мырзаны тағайындауын, Таудағы Карабахтағы ұлт аралық шиеленісін немесе
Балтика Республикаларының экономикалық және саяси тәуелсіздікке жету
жолындағы қозғалыстарын жатқызуға болады. Екінші жағынан алғанда Кеңес
Одағының экономикалық жағдайы да мәз еместін. Жалпы алғанда, сексенінші
жылдардың екінші жартысындағы экономикалық, саяси жағдайлар Кеңес Одағының
тоқырауы мен күйреуіне негіз болса тоқсаныншы жылдарды бұрыңғы Кеңес Одағы
республикаларының жаңа тәуелсіз мемлекеттер ретінде құрылуының алғашқы
сатысы деп қарастыруға болады.
80-інші жылдардың аяғы мен 90-ыншы жылдардың басында бірқатар
республикаларда қабылданған "егемендік туралы декларациялар" мен
"экономикалық дербестік туралы" зандар Кеңес Одағының федеративтік құрылым
нысанына тосқауыл қойды. 1991 жылдың август айында Кеңес Одағының болашақ
құрылымы туралы келісімнің соңғы варианты дайындалғанды және ол барлық
республикалар ойынан шығатындай-ақ еді. Бірақ, сол жылдың август айында
Мәскеу қаласында болған көтеріліс бұл келісімге қол қоюға мүмкіндік
бермеді.
Осыдан кейін-ақ Кеңес Одағының мемлекет ретінде жойылуының соңғы
сатылары жүзеге аса бастады. Литва, Латвия, Эстония өздерінің тәуелсіздігін
жариялап, ресми түрде Кеңес Одағы құрамынан шығып, халықаралық қауымдастық
тарапынан егемен мемлекеттер ретінде танылды. Ал, 1991 жылдың 7-8
желтоқсанында Ресей, Белоруссия және Украина басшылары ұзақ уақыт
келіссөздерден кейін "Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру" туралы
келісімге қол жеткізді. Бұл оқиғаның тарихи факт ретінде қалыптасуына
бұрынғы Кеңес Одағындағы экономикалық, саяси, әлеуметтік себептер негіз
болатын.
1991 жылдый, 8 желтоқсанында Ресей, Украина, Белоруссия басшылары
тарапынан Беловеж келісіміне қол қойылды. Бұл кездегі жағдай былай тұғынды:
Кеңес Одағының бөлінуі этникалық негізде славян және түркі
республикаларының бір-біріне қарсы тұру жолымен дамып, күтпеген оқиғаларға
әкеп тіреуі мүмкін еді. Екінші жағынан алғанда, бұрынғы Кеңес Одағы
республикалары арасында мемлекет аралық қатынастар жүйесінің және ТМД
елдерінің алыс шетелдермен және халықаралық ұйымдармен қатынастар жүйесінің
болмауы да өз әсерін тигізбей қоймады.
1991 жылдың 13 желтоқсанында Орталық Азия республикаларының басшылары
Н.Назарбаев, С.Ниязов, И.Каримов, А.Акаев, Р.Набиев Беловеж келісімін
талқылауға және болашақта осы республикаларға қандай бағыт және даму жолын
ұстану керек, деген оймен Ашхабад қаласында жиналды. Ұзақ та ауыр
келіссөздерден кейін Н.Назарбаев ұсынған және И.Каримов тарапынан қолдау
тапқан, славян республикаларының басшыларымен келіссөз жүргізіп ТМД-ға
құрылтайшылар ретінде кіру туралы пікір қолдауға ие болды. Күннен күнге
өршіп келе жатқан тұрақсыздықты және республикалар арасындағы
түсінбеушілікті ауыздықтау мақсатымен Н.Назарбаев Қазақстанда бүкіл
мүлделі мемлекеттердің кездесуін өткізу туралы ұсыныс жасады. 1991 жылы 21
желтоқсанда Азербайджан, Армения, Белоруссия, Қазақстан,
Қырғызстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан, Түркменстан, Өзбекстан
және Украина басшылары Қазақстанның бұрыңғы астанасында
кездесіп "Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы" Алматы
Декларациясына қолдарын қойды.
ТМД құруға экономикалық негіз болған жағдайлар мыналар: сексенінші
жылдардың ішінде КСРО экономикасының құлдырауы өз шегіне жетіп, халық
шаруашылығының әр саласында төмендеу нышандары байқала бастады.
ТМД құруға ниет білдірген мемлекеттер мынандай айғақтарды;
- жаңа Одақ шартын дайындау туралы келіссөздердің тұйыққа тірелгенін,
республикалардың КСРО құрамынан шығу және тәуелсіз мемлекеттер құру
процесінің шынайы факторға айналғанын;
- орталықтың алысты болжамайтын саясаты экономикалық және
саяси дағдарысқа, өндірістің құлдырауына, қоғамның бүкіл салалары бойынша
өмір деңгейінің күрт төмендеуіне әкеп соққанын;
- бұрыңғы КСРО кеңістігінің көптеген аймақтарында әлеуметтік
шиеленісушіліктің өсуі, адамдардың өліміне әкеп соққан ұлтаралық
қақтығыстарға ұласқанын басшылыққа алған болатын.
Осы және басқа да мәселелерді шешу мақсатында Беларусъ, Ресей және
Украина басшылары "халықтардың тарихи бірлігі және олардың арасында
орныққан байланыстарды негізге ала отырып, демократиялық құқықтық
мемлекеттер орнатуға ұмтыла отырып және өзара қарым-қатынастарды дамытуға
бағыт ала отырып Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құруға шешім
қабылдады"5, 26..
Бұл құжаттың ТМД-ға мүше боламын деген мемлекеттер (бұрыңғы КСРО
мүшелері де бар) үшін ашық екені көрсетілген. Үш мемлекеттің 1991 жылдың 8
желтоқсанында жариялаған арызының соңғы тармағында ТМД мемлекеттері
халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайтуға, бұрыңғы КСРО шарттары
мен келісімдерінен тарайтын халықаралық міндеттемелердің орындалуын
қамтамасыз етуге, ядролық қару және оның таралмауын қажағалауға бағыт
ұстайтынын да ашық айтқан.
Тәуелсіз мемлекеттер достастығының құрылу уақыты екіге
бөлінеді. Алғашқысы ретінде 1991 жылдың 8 желтоқсаны Белорусь,
Ресей және Украина болса, екіншісі ретінде 1991 жылдың 21 желтоқсаны
белгіленуде.
ТМД құрылтай құжаттарына келетін болсақ, олар үшеу - 1991 жылдың 8
желтоқсанындағы ТМД құру туралы келісім, 21 желтоқсандағы осы Келісімге
деген Хаттама және Декларация. Бұл құжаттар өз нысандары және заңи
міндеттері бойынша әртүрлі. Себебі, "келісім барлық қатысушы тарапынан
бекітілетін ратификация жасалатын болса, декларация үшін оған
қол қойылса жеткілікті" 9, 33-346.. Дегенмен, бұл үш құжат толық
біртұтастықты құрайды.
Енді, ТМД-ның даму жолдарына көз тоқтатып өтсек.
1992 жылмен 1993 жылдың бас кезендерінде Достастықтың ұйымдастыру
құрылымы - мемлекеттер басшыларының кеңесі, үкіметтер басшыларының кеңесі,
ТМД парламент аралық ассамблеясы құрылды. 1993 жылдан бастап Минск
қаласында ТМД атқару хатшылығы қызмет істейді. Бұл уақыт ішінде сыртқы
істер министрлері кеңесі, қорғаныс министрлері кеңесі де құрылды.
1993 және 1994 жылдар аралығында ТМД елдері өзара қатынастарының
Құқықтық негізін қалайтын жұмыстар жүзеге асырыла бастады. Жүздеген
келісімдерге қол қойылды. Солардың арасынан сапалы бір құжат ретінде 1993
жылы қол қойылған "Экономикалық одақ туралы" шартты атап өтуге болады.
Дегенмен, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы дағдарыстан шығуға жол іздесе де,
әлеуметтік-экономикалық жағдай қиындай берді.
Экспортқа шығатын шикізатқа деген баға саясатындағы келіспеушілікте
үлкен мәселеге айнала бастады және мұның бәрі де экономикаға өзінің кері
әсерін тигізбей қоймады. Екінші жағынан алғанда, демпинг саясаты (рынокта
бәсекелестерді ығыстырып шығару үшін тауарларды әдейі арзандатып сату)
орнығып қалған шаруашылық байланыстарға тұрақсыздық енгізіп, бұл елдерді
қажетті шараларды қабылдауына мәжбүр етті. Мұндай жағдай қазіргі кезде де
байқалуда.
Әлеуметтік, экономикалық және саяси дағдарыс ТМД мемлекеттерінің
барлығында да терендей түсті. Мұның салдары ретінде ішкі этникалық толқу
арта түсті, тіпті кейбір елді мекендерде мемлекет аралық
қақтығыстарға ұласты. Мұндай жағдай ТМД идеясын жоққа
шығаруға барды және кейбір ТМД мемлекеттері бір-біріне қарсы (мысалы,
Армения - Азербайжан) әскери қимылдарды да жүргізе бастады. Бұл кезенде
көптеген міндеттемелер мен келісімдер де қабылданды, бірақ та олардың басым
көпшілігі іс жүзінде орындалмады. ТМД органдары өз функцияларын жүзеге
асыра алмады және қабылданған шешімдерді де іске асыруға мүмкіндіктері
болмады.
ТМД өзінің құрылу сатысында сөз жоқ жағымды рөлін де атқарды, яғни
КСРО республикаларының қирап, тоқтаусыз дағдарысқа ұшырауынан
құтқарды. Дегенмен, мемлекеттердің экономикалық дербестігі олардың
әрқайсысының ішкі мәселесі еместігі де айқын болды. Қазіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. ТМД-ның бастапқы жағдайы
2. ТМД-ның құрылу принциптері
3. ТМД-ның Қазақстанға әсері
4. Қазақстанның ТМД шеңберіндегі ынтымақтастығы
5. ТМД елдерінің тілдері
6. ТМД кеңістігінде саяси қатынастар
7. ТМД-ның органдары
8. ТМД халқына этнодемографиялық сипаттама
9. ТМД-ның көлемі, географиялық орны мен шекарасы
10. Пайдаланған әдебиеттер тізімі
ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТТЕР ДОСТАСТЫҒЫ
ТМД-ның бастапқы жағдайы
70 жыл бойы бүкіл әлемді өзіне қаратқан Кеңес Одағы ыдырай бастаған
кезде кеңес халықтары олардың саяси қайраткерлері, тіпті халықаралық
қауымдастық өздерінің алаңдаушылықтарын байқата бастады. Бұған көптеген
себептер де болды. Кеңес Одағы көпұлты, экономикалық және әскери потенциалы
зор держава болуына байланысты ол саяси жағынан бүтін бір социалистік
системаны құрып, оны басқарып, бүкіл әлемде өзінің ықпалын мол көрсетіп
отырды. Бүкіл дүние жүзінде социалистік қоғамды орнатқысы келген Кеңес
Одағы ерекше қаруланған милитаристік пиғылдағы ядролық держава ретінде
танылды.
Әкімшілдік-әміршілдік жүйе арқылы басқарылған бұрынғы кеңестік жоспарлы
экономика тығырыққа тіреліп, өзінің шешімін таба алмаған түрінде жаңадан
құрылған 15 мемлекеттін үлесіне тиді. Ресей, Украина, Белоруссия және
Қазақстан территорияларында орналасқан дүние жүзіндегі ең күшті ядролық
потенциал басқарусыз қалып, бүкіл әлем халықтарын және көптеген
мемлекеттерді үрейлендіре бастады.
Бұрынғы КСРО басшыларының солақай саясатына байланысты өрши түскен
ұлтаралық дау-жанжалдар ерекше қауіпті жағдайды қалыптастырды. Мұның өзі
300 миллион халқы бар әлемнің алтыншы бөлігінде азамат соғысы қауіпін
төндірді. Осы кезеңде барлық бұрынғы одақтас республикаларда азаттық
қозғалыс жоғарғы деңгейге жетіп, саяси-экономикалық жағдайды басқару
жергілікті ұлттардың саяси элитасының қолына көшті.
Бірақ республикалардағы ұлттық күштер әртүрлі саяси бағытта болды.
Олардың ішінде тек саясатты алға қойған бірақ әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді жөнді білмейтін топтар немесе Ресейге сүйеніп бұрынғыша екінші
рөлде болғысы келгендер, бұрынғы КСРО кеңістігінен толық бөлініп, тез арада
таза этникалық мемлекет құрғысы келген радикалдық ұлттық топтар және
қалыптасқан жағдайға салқын қандылықпен қарап, тәуелсіз мемлекеттерінің
ірге тасын байсалды және көрегендікпен қалай бастаған саяси күштер де
болды.
Ең бастысы, жаңадан пайда болған мемлекеттер алдында шешілмейтіндей
көптеген проблемалар шықты. Бұрынғы біртұтас экономиканы, өнеркәсіп
орталығын бөліп, олардағы жұмысты ұйымдастыру, көп ұлтты республикаларда
саяси тұрақтылықты сақтап қалу, шеқараларды делимитациялау, транспорт, авия
және байланыс жүйелерінің қызметін ұйымдастыру, толық істен шыққан бұрынғы
қаржы системасының проблемаларын шешу т.б. болды.
Сонымен қатар Кеңес Одағының тез арада ыдырап кеткенін әртүрлі пиғылда
қабылдаған көптеген шетел мемлекеттерімен оның ішінде ірі державалармен
қалай қарым-қатынас орнату және оны қандай дәрежеде және бағытта дамыту
мәселесі бірқатар жаңа тәуелсіздік алған елдің басшылары алдына өте қиын
жағдай туғызды. Солардың бірі 14 мемлекетке бөлінген орыстар проблемасы
болды. Бір кезеңде Ресей империясының билеушілері кейін КСРО басшылары
отарлау саясатына байланысты бағындырған ұлттық територияларда миллиондаған
орыс халқының өкілдерін орналастырып, орыс форпостарын жасаған. Ал енді
ТМД құрылынуына байланысты 20 миллионға жуық орыстар бірден шетел
мемлекеттерінің территорияларында қалып қойды. Олардың көпшілігі
қалыптасқан жағдайды дұрыс түсінсе де, кейбір топтары жаңа мемлекеттерге
сенімсіздікпен қарап, тарихи отаны Ресейге кете бастады. Осындай жағдайды
пайдаланып Ресейдегі кейбір шовинистік, ұлы державалық позицияны ұстанған
қайраткерлер бөлініп кеткен орыс жерлері және қысым көріп жатқан
орыстар проблемасын қозғауға кірісті. Әрине, олардың мұндай пиғылдары
бүкіл ТМД кеңістігіңде өте қауіпті саяси ахуал қалыптастырды.
ТМД-ның құрылу принциптері
Алматы декларациясы бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына:
Әзірбайжан, Армения, Белорусь, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей
Федерациясы, Тәжікстан, Түркменстан, Украина кірді, ал Латвия, Литва,
Эстония және Грузия бұл ұйымға кіруден бас тартты. Бірақ кейін Грузия ТМД
құрамына қосылды. Сөйтіп, ең басында славян халықтарының одағы ретінде
белгіленген бұл жоспар ең соңында ірі халықаралық ұйымның пайда болуына
әкеп соқты.
Осы Достастық ұйымды құру бұрынғы кеңес халықтарының тарихи ортақтығын
және олардың арасындағы күрделі, жаңаша байланыстарды негіздеді. Бірақ олар
жаңа топтық ұйым құрғанмен жаңа мемлекет құрған жоқ. ТМД-ның Кенес Одағынан
басты айырмашылығы ерекше көрсетілді, бұнда бір Конституция, Орталық үкімет
жалпы азаматтық ең басынан белгіленген жоқ.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының негізгі мақсаттары жалпы түрде былай
көрсетілді:
-Саясатта, экономикада, гуманитарлық, мәдени және басқа салаларда
бірігіп жұмыс істеу;
-Барлық жағынан экономиканы реттеу және әлеуметтік дамытуды мүше
мемлекеттердің жалпы экономикалық аумағында іске асыру;
-Адам құқықтарын және еркіндіктерін қорғау;
-Мүше мемлекеттер арасында біргіп қимыл жасау, халықаралық бейбітшілік
пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету, жаппай және толық қарусыздануды іске
асыру;
-Экономикалық одақ кұру, мүше мемлекеттер арасындағы экономикалық саясат
айырмашылықтарын жою.
Достастықтағы мемлекетаралық қарым-қатынастар жалпы мойындалған нормаға
және халықаралық құқықтарға сәйкес құрылды. Сонымен қатар жаңа мемлекеттер
тәуелсіздігін мойындау, өз жолдарын өздері таңдау құқығының барлығы, тең
құқылы принціпі және бір-бірінің ішкі жұмыстарына араласпау, күш қолданудан
және күшпен қорқытудан бас тарту, экономикалық және басқа әдістермен әсер
етпеу, таластарды бейбіт түрде шешу, адам құқықтары мен еркіндіктерін
сыйлау, сонымен қатар аз ұлттарға да осы құқықтар еркіндігі болу керектігі,
Достастық мүшелері бір-бірінің территориясын бұзбау, шеқараларын бұзып
кетпеу керек деп көрсетілді.
Осы халықаралық ұйымға қатысушылардың бірігіп қимылдауы паритеттік
негізде құрылған институттар негізінде тек құқықта іске асырылатын болды.
Соның ішінде принціптік мәселелерді талқылап бір мәмлеге келтіретін және
шешетін Мемлекет басшыларының Кеңесі ерекше орын алды. Үкімет басшыларының
кеңесі мүше мемлекеттердің атқарушы биліктерінің бірігіп жұмыс істеуін,
экономикалық, әлеуметтік және басқа қажеттіктер сферасында қызмет атқаруын
бақылайтын органға айналды.
ТМД құрылу шартында Бұл органдарда әрбір мемлекет бір дауысқа ие
болады, шешімдер бәрінің келісімі мен консессум негізінде шешіледі. Үкімет
басшыларының Кеңесі жылына төрт рет, бірақ кезектен тыс жиналысқа немесе
бұл органдардың бірігіп өтетін отырыстары болуы мүмкін. Бұндай отырыс ереже
бойынша Достастықтың штаб-пәтері бар Минскіде болады. Бірақ келісім бойынша
басқа ТМД мемлекеттерінде өтуге құқылы болады. Негізгі қызметте болатын
Достастықтың атқарушы органы-координациялық-консультативт ік комитет
Достастықтың үкімет басшыларының орынбасарларынан құрылады деп нақты
көрсетілді. Аталған комитет саяси, экономикалық, мәдени және басқа
салаларда бірігіп жұмыс істеу мәселелерін шешіп, Достастық мемлекеттерінде
экономикалық саясаттарын іске асырып, сонымен қатар сауда-экономикалық
ұйымдардың бірігіп жұмыс істеуін қамтамасыз ететін орган ретінде танылды.
Ол бюджет, салық, ақшалай-кредит сферасында, валюталық-кеден саясатында,
жалпы еңбек нарығын құру, капитал және құнды қағаздар мәселелерін шешуге
қызмет етіп, мемлекет басшыларының кеңесі және ТМД үкіметінің басшылары
Кеңесінің шешімдеріне жауап берумен шұғылданды. ТМД елдерінің негізгі мән
беретіні заңды іске асыру қызметі болды. Бұл мақсатпен олар Достастық
уставы бойынша осы мемлекеттер парламенттерімен штаб-пәтері Санкт-
Петербургте Парламент аралық ассамблея (МПА) құрды.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру сол кездегі егемендік алуға
ұмтылған, өз республикаларының тәуелсіз мемлекет ретінде әлемдік саяси
аренадан көруге ұмтылған республикалар басшыларының заңды талпыныстары
болды. Тоталитарлық жүйедегі қызыл империяның ыдырауын толық байқап
сезген басшыларды, енді демократиялық жолмен Еуразия кеңістігінде жаңа
жалпылама принціптегі Достастық құрулары, сол тарихи кезеңдегі дұрыс шешім
болғандығын қазіргі уақыттың өзінде анық
байқауға болады.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
Штаб-пәтер Минск, Беларусь
Түрі Достастық
Қолданатын тіл Орысша
Мүшелігі 11 ел мүше, 1 ассоцияланған мүше
Басшылары— Орындаушы хатшы Сергей Лебедев
Ұйымдастыруы 1991 Желтоқсанның 21
Жұрты 2007 сарап. 277,983,490
Ғаламтор торабы http:cis.minsk.by
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) — ыдыраған КСРО орнына 1991 ж. 21
желтоқсанда құрылған халықаралық ұйым
Тарихи шолу
1991 ж. желтоқсанның 8-інде Минскіде (Беловеж) Ресей, Беларус және Украина
басшылары кездесіп, 1922 ж. КСРО құрылуы туралы Келісімі істен жойылғандығы
және ТМД құрылғандығы туралы келісімге қол қойды. 1991 ж. желтоқсаннның 13-
інде Орта Азия мен Қазақстан басшылары Ашхабатта кездесіп, Беловеж
келісімін қолдайтындықтарын мәлімдеді. 1991 ж. желтоқсаннның 20-ында
Әзірбайжан, Әрменстан, Беларус, Гүржістан, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова,
Ресей, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан басшылары Алматыда 21 желтоқсанда
ТМД-ны құру туралы Келісім хаттамасына қол қойды. Кездесуге қатысушылар
ішкі және сыртқы саясаттың әртүрлі салаларында ынтымақтастыққа бейілділігін
растайтын, бұрынғы КСР Одағының халықаралық міндеттемелерін орындауға
кепілдік жариялайтын Алма-Аты Декларациясын қабылдады. 1993 жылғы
желтоқсанда Достастыққа Грузия қосылды, ал 2009 жылғы 18 тамызда аталған
бірлестіктен шықты. Түрікменстан ТМД-ның қауымдастырылған мүшесі болып
табылады. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекет болып табылмайды және
ұлтүстілік өкілеттікке ие емес. Ол өзінің барлық мүшелерінің егеменді
теңдігіне негізделген және 1993 жылғы 22 қаңтардағы Жарлығы бойынша іс-
әрекет жасайды. Достастықтың мүше мемлекеттері халықаралық құқықтың дербес
және теңқұқықты субъектілері болып табылады.
Құрылымы
Мемлекеттер басшыларының кеңесі;
Үкіметтер басшыларының кеңесі;
Сыртқы істер министрлерінің кеңесі;
Экономикалық кеңесі;
Қорғаныс министрлерінің кеңесі;
Шекаралық әскер басшыларының кеңесі;
ТМД Экономикалық соты;
ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің парламентаралық ассамблеясы;
Достастықтың жарғылық және басқа да органдарының жанындағы ТМД-ға қатысушы
мемлекеттердің Тұрақты өкілетті өкілдері;
ТМД Экономикалық кеңесі жанындағы Экономикалық мәселелер жөніндегі
комиссиясындағы Достастық мемлекеттерінің тұрақты Өкілетті өкілдері;
ТМД-ның Атқарушы комитеті.
ТМД-ның Қазақстанға әсері
Тәуелсіз Мемлекет Достастығы 1991 жылы құрылды . Достастықтың құрылуы
тәуелсіз мемлекеттердің бір мемлекеттен өркениетті формаға өтуін
қамтамасыздандырып, олардың арасында толық егеменді мемлекет және
халықаралық құқық принципінің негізінде жаңа қатнасты құруға көмектесті.
Мұндай мемлекеттердің кеңесінде республикалар арасында еңбек бөлінісі
қолайлы , яғни олардың әр қайсысы өнім түрлерін оларға қолайлы жағдайда
өндіру үшін. Белгілі салада арнайы территориялар арқылы өнімді орналастыру
қоғамдық еңбек үнемді болады. Бұл ТМД елдерінде жақсы өткізіліп отыр. ТМД –
ға кіріп отырған әрбір мемлекет өз бағыты бойынша машықтануда. Қазақстанның
жаңа тарихы 15 –жыл шамасымен есептеледі. Бір кеңестік уақыт кезінде
республиканың экономикасы халық шаруашылығының кешені беріліп отырған
мәтінде қаралса, ал енді Қазақстанның орны мен рөлін жаһандық экономикада
толығымен айталамыз. Әлемдік экономиканың конценрациясының көлемі келесі
параметрмерге шағылысады. Әлемдегі ішкі өнімнің ЖІӨ - нің көптен бір бөлігі
29 дамыған мемлекетке қатысты – 54,6 %, оның ішінде үлкен 7 – ке – 43,0%
кіреді, АҚШ – 20,9%, 12 – мемлекет кіреді Евроодақ – 15,3% кіреді. Әлемдегі
146 – мемлекеттен құрайтын жаңа құрушы нарық пен дамушы мемлекетке әлемдік
ЖІӨ - нің 7,2% құрайды, оның ішінде 3,8% ТМД – ның 12 мемлекеті кіреді.
Қазіргі уақытта Қазақстан әлемдік ЖІӨ - де 0,1% құрайды. Сонда да, 1995
жылдан бастап 1,75% ке өсті 1999 жылы осы көрсеткіш айқын төмендеді, яғни
ол 2 факторға байланысты. Біріншіден, 1997 – 1998 жылығы Азия – Ресей қаржы
дағдарысының салдарынан. Екіншіден, 1999 жылдың сәуір айында республикада
өткен ұлттық валюталық девальвациясы.
Ал 2000 жылдан бастап Қазақстан әлемдік ЖІӨ - мі тұрақты өсуде.
Бірақта өсу қарқыны бойынша Қазақстанды әлемдегі көптеген мемлекеттер
озуда. Тасмалдау экономикасының өсу динамикасының салыстырмалы анализінің
көрсеткіші бойынша, 1999 жылдан бастап Орталық және Шығыс Европа
мемлекеттері мен салыстырғанда Қазақстанның ЖІӨ - нің қарқыны өзгеріс
табуда. 90 жылдармен салыстырғанда, соңғы жылдары Қазақстандағы ЖІӨ - нің
өсуі ірі мұнай экспортының түсуіне байланысты. Экспорттық кірісте
көмірсутегі шикізаты негізі қайнар көзі болып есептелетін мемлекеттерде
экономика динамикасының өсіуі экспортық кірісте энергетика тауары емес
мемлекеттермен салыстырғанда төмен. Әлемдік тауар және қызмет экспорты
дамыған мемлекеттерде 71,8% құрайды, оның ішінде, осы көрсеткіштің 42,3%
әлемдегі 7 жетекші мемлекеттің үлесіне кіреді әлемденгі тауарлар мен қызмет
экспортының 21,2% дамушы мемлекеттерге қатысты, транзиттік экономика
мемлекеттерінің үлесіне 7%, оның ішінде ТМД мемлекеттеріне 2,7% кіреді.
Қазіргі Қазақстанның әлемдік шаруашылықпен бірігіуін сыртқы сауда маңызды
болып отыр. Соңғы 10 – жылда Қазақстанның тауар экспорты мен қызметі 2 –
есеге артты. Бұл 3 фактормен түсіндіріледі. Біріншіден, шетел
инвестициясының ағымының көлеміне қолайлы инвестициялық климат құру ықпалын
тигізді, оның үлесі мемлекеттегі мұнай шығару саласының дамуына
бағытталады. Өз кезегінде, бұл газ және мұнай алу өсімін шақырды.
Екіншіден, әлемдік нарықтағы көмірсутегінің шиказытының қолайлы
конъюнкурасы Республикадағы экспорт потенциалының өсуіне ықпалын тигізді.
Үшіншіден, соңғы он жылда, Қазақстандық тауар және қызмет экспортының үлесі
әлемдік сауданың қарқынды дамуымен салыстырғанда өсті.
Қазақстандағы тауар экспортының өсуі әлемдегі басқа мемлекеттермен
салыстырғанда жоғары. Осы он жылда тауар экспорты 3,8% есеге, ал импорт 3,3
% есесге өсті. Қазақстанның тауар экспортының жоғары қарқынды өсуі соңғы 3
жылда білінді. Қазақстанның әлемдік экономикадағы интеграциясының (бірігуі)
көлемін шетел инвестициясы ағымындағы жақындық және аймақтық географияны
оқуы негізінде жобалау керек. Республикадағы экономикалық реформалар
негізігі бағыттарының бірі инвестициялық саясаттың тартымдылығы болып қала
береді, яғни ол жергілікті және шетел инвестициялары үшін қолайлы жағдай
туғызады. Қазақстандағы инвестициялық жағдай транзиттік мемлекеттер
арасында тартымды болып отыр. Бұл республикамыз ТМД мемлекеттерінің
арасында инвестициялық деңгейде кредиттік рейтингіні бірінші болып алуымен
расталады. Қазақстан потенциалдық инвесторлар үшін экономиканың
тартымдылығы, саяси жүйенің тұрақтылығы және қаржы ресурстары арқылы ТМД-
дағы қалған мемлекеттердің алдында келе жатыр. Қазақстан транзиттік
экономика мемлекеттірінің арасында шетел инвестициясының тура ағымы (ПИИ)
көлемі бойынша жетекші орындардың біріне ие. Жаһандық көлемі бойынша
Қазақстанның шетел инвестициясының тура ағымына үлесі жылдан жылға өсу
үстінде. 1999-2000 жылдары республикадағы шетелдік инвестицияның тура
ағымының салмағы әлемдік көлемде төмендеді, бірақта бұл көрсеткіш тез арада
өзгерді. Соңғы 3 жылда жахандық ағымдағы Қазақстанның шетелдің
инветсициясының тура ағымы 0,35% деңгейінде тұр.бұл көрсеткіштің максималды
мағынасы жағдайы 2000 жылдан белгіленді. Ереже бойынша инвестициялық климат
қолайлы. Кейін, ішкі секілді инветсициясының көлемі өседі. Шетелдегідей,
олардың өндірісі мемлекеттегі экономиканың қарқынды өсуі қолдауды шешеді.
Қазақстан, соңғы 9 жылда әлемдегі көптеген мемлекеттер мен аймақтардың
шетелдік инвестициясының ағым динамиканың тартымы бойынша анықтады. 2003
жылы 1995 жылмен салыстырғанда, өсу 214,5% өсті. Дамушы мемлекеттерде бұл
көрсеткіш 178,2 %-ке тең, ал дамушыларда ол 153,8 %, орталық шығыс Европа
мемлекеттерінде 147 %, ал Ресейде 43,3 % түскені белгіленді. 1993-2004
жылдар аралығында шетелдік инвестициялық ағымының Қазақстан экономикасына
бағытталған комулятивті ағымы $ 34 млрд. құрады, оның көп бөлігі мұнай-газ
секторынан келеді. $ 18,9 млрд. немесе жалпы көлемі 55,1 % . Әлемдік
көлемде макроэкономикалық параметрлерге қарамастан, қазақстанда
перспективті дамуы үшін ірі потенциалдар бар, яғни ол табиғи ресурсқа бай.
Қазіргі кезде 500 орында 1225 минералды шикізат түрі барын айтуы
жеткілікті. Республика осы түрлері бойынша әлемдегі позицияда жетекші орын
алады. Қазақстан мырыш, вольфрам және барийден әлемде бірінші орын алады,
ал күміс, қорғасын, хромнан екінші мыстан, марганец,флюориттан үшінші,
малибденнен төртінші орындар алып, алтын бойынша бірінші ондыққа кіреді.
Біздің мемлекет әлемде темір рудасы бойынша 8 % құрайды, ураннан шамамен 25
%-ын құрайды. әлемде мұнайды барлау бойынша Қазақстан 13-ші орынға ие. 2003
жылдың басында мұнай және газ барлау бойынша 4,6 млрд тонна құрады, оның
ішінде газ 331,5 млн. тонна құрайды. Каспийдегі мұнай 1,6 млрд –қа
бағаланады, ол қара алтынның 38% құрайды. Табиғи газ 3 трлн шаршы метрге
тең. 1995-2004 жылдары ішкі сауда көлемі 3,6 есеге өсіп, 2004 жылы 32877,5
млн. АҚШ долларын құрады. 1999 жылдан кейің экспорт операциясының өсу
қарқыны 10%, ал 2000 жылы 50 %, 2004 жылы 56 % өсті. Ішкі сауда өсімі
экспорт көлемінң ұлғаюы секілді, импорт операцисынада ықпалын тигізді.
Сыртқы сауда географиясы өндірістің әртүрлілігінің кеңеюі
(диверсифицированность), яғни тәуелсіздік жылдарында ТМД-ны қосты. 2004
жылы Қазақстандағы сауда құрлымындағы бірінші орынға Европалық одақ, Ресей,
Швейцария және Қытай шықты. Қазақстан Республикасындағы мекемелер әлемдегі
171 мемлекеттер сауда серіктестіктер бар. өткен жылдарда экспорт және
импорт географиялық құрлымында өзгерістер болып, ТМД және басқа да
мемлекеттер арасында проценттер өзгерді. 2004 жылы Қазақстанның ішкі сауда
айналымы ТМД мемлекетірімен 10 215,1 млн АҚШ долларын құрап, 2003 жылымен
салыстырғанда 48 %-ға өсті, оның ішінде экспорт $ 4097,2 млн., импорт $
6117,9 млн. құрады. әлемдегі басқа мемлекеттермен сыртқы сауда айналымы
22662,4 млн құрап, 2003 жылмен салыстырғанда 57 % өсті, ал экспорт $
15999,0 млн.құрап 61 % өсті, импорт $6663,4 млн.құрап, 49 % өсті. Шикізат
тауар экспортын тауарлы құрлымының көбісін алып отыр. Минералды өнімдер мен
металлдар тауардың негізгі топтарын құрап отыр, сонда да осы тауарлардың
салыстырмалы салмағы өзгерді. Өткен жылдармен салыстырғанда минералды
өнімдер ұлғайып, металл өнімдері азаюда. 2004 жылы 2003 жылмен
салыстырғанда азық-түлік тауарларының салыстырмалы салмағы 2 % және шикізат
өнімі мен металл өнімінің үлесі 1 % қысқарып, минералды өнімдер 4 %
көбейді. Азық-түлік тауарларының өсу көлеміне қарамастан, бидай, арпа және
еттердің жеткізілу операциясы экспорт қорытындысы бойынша түсті. Металл
өнеркәсіп өнімдерін өткен жылдармен салыстырғанда 48 %-ға өсті. Қазақстан
өнімінің басты сатып алушылар Швейцария (18,7 %), Италия (15,5%), Ресей
(14,1%), Қытай (9,8%), Франция (7,3 %), Вергин аралы (3,8%), Иран (3,5%),
Нидерланды (2,3%), Израиль және Португалия (1,6%), Азербайжан, Испания, АҚШ
және Украина (1,4%) тен алады. ТМД мемлекеттері үшін экспорттың жалпы
көлемі 20,4 % құрайды. 2003 жылмен салыстырғанда ТМД мемлекеттеріндегі
экспорт 38% өсіп, 4097, $ 2 млн. құрады. Осы аралықта Қазақстандық өнім,
түгел ТМД мемлекеттерінде өсті. Әлемдегі басқа мемлекеттердің жалпы экспорт
көлемі 79,6 % үлесін құрады. Қазақстан экспортының көлемін европа
мемлекеттері құрайды, олардың салыстырмалы салмағы 54,6 % құрайды, оның
34,8 % Европа Одағына әкеледі. Европа мемлекеттерінің арасында Қазақстан
экспортының негізгі тұтынушылары Швейцария, Италия, Франция, Нидерланды,
Португалия, Ұлыбритания және Германия болып табылады. 2003 жылмен
салыстырғанда Европа мемлекеттерінің жалпы экспорты 2,6 % өсті. Азия
аймағындағы мемлекеттерге Қазақстандық өнімді жеткізу көлемі 31 % өсті.
Қытай Республикасының салыстырмалы салмағы аймақтағы жоғары болып қала
береді. Америка елдеріне Қазақстан экспорты 2 есеге қысқарды. Импорт
Экспорттың тауарлық құрлымын машина, құрал-жабдықтар, транспрот, химиялық
өнімдер және осы салаға байланысты өнімдер, металл өнімін өндіру үшін
шикізат жатады. Соңғы жылдарда минералды өнімдерді экспорттау үлесі
ұлғаюда. Сол сияқты, металл өнеркәсібінің салыстырмалы салмағы белгіленуде.
Экспорттың көбеюі физикалық жеткізудің көлемі секілді, көрсеткіштің
тұратындығына байланысты көбеюде. Тауарлардың негізгі топтары бойынша көлем
деңгейі өсті, олар: машина, құрал, транспорт, құбырлар және аппараттар.
Металл өнеркәсібі, минералды өнім, химиялық өнеркәсіп өнімі бойынша
импорттың түсу деңгейі байқалуда. Импорт өнімін негізгі жеткізушілері:
Ресей, Германия, Қытай, Украина, АҚШ, Италия, Жапония, Түркия, Франция,
Ұлыбритания, Корея, Өзбекстан, Нидерланды болып табылады. ТМД мемлекеттері
Қазақстандық нарықта өнімді импорттаушы болып табылады. Европа
мемлекетіндегі импорттың жалпы 28,9 % түсуінен 50 % әр түрлі машина
түрлерін әкелуден, Германия және Италиядан әкелінетін бөлшек құралдардан,
жеңіл автокөліктер, Италия жиһазынан өсті. Азия импортының өсуіне Жапония
көлігі, Индия шайы, Қытай және Жапония құбыры, Қытай және Түркияның алюмин
заттары әсерін тигізді. 2003 жылмен салыстырғанда АҚШ – тің импорты 30 %
өсті. Тауардың негізгі бөлігі АҚШ-тан түседі.
Қазақстанның ТМД шеңберіндегі ынтымақтастығы
ТМД мемлекеттерімен қатынастың дамуы, соның ішінде көпжақты интеграциялы
өзара әрекет – Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының ең маңызды
бағыттарының бірі. ТМД шеңберіндегі көпжақты ынтымақтастықтың қазақстандық
әдістемесінің негізінде тығыз интергациясы астасып жатқан елдердің шағын
тобын қалыптастыру мүмкіндігінен туындайтын қарқыны әрқилы интеграция
тұжырымдамасы жатыр. Қазақстан Достастық кеңістігіндегі субаймақтық
бірлестіктер әрекетінің ашық түрде жүргізілуін, ал олардың мақсаттары мен
практикалық әрекеттері ТМД дамуының ортақ арнасында ұштасуын қолдайды.
Достастыққа көпжақты өзара әрекеттестіктің түрлі салаларына мемлекеттердің
іріктеліп қатысуы тән, яғни, мүдделік білдіретін тараптар форматында жүзеге
асады. ТМД органдарының шешімдерінің күші тек оларды қабылдауға қатысқан
мемлекеттер үшін ғана таралады. ТМД әрекетінің тиімділігін арттыру,
құрылымын жетілдіру мақсатында қазақстан тарапының бастамашылық етуімен шын
мәнінде ынтымақтастықтың барлық бағытын қамтитын ТМД-ны одан әрі даму
тұжырымдамасы мен оны жүзеге асу жөніндегі іс-шаралар жоспары әзірленіп, ол
2007 жылғы қазанда Душанбеде мақұлданды.. Олардың негізінде ТМД-ның 2020
жылға дейінгі Экономикалық дамуы стратегиясы әзірленіп, қабылданды. Еркін
сауда аймағын құру, сауда, ауылшаруашылық, электрэнергетика және т.б.
нарықтарды қалыптастыру жұмыстарын аяқтау жоспарлануда. Саяси,
гуманитарлық, көлік, қауіпсіздік және көші-қон салаларында өзара
әрекеттестік жалғасуда. Аталған Жоспарда бірлестік әрекетін жетілдіру
жөніндегі нақты шаралар тізбесі көрініс тапқан. Атап айтқанда, осы құжатқа
сәйкес 2008 жылғы қазанда ТМД-да төрағалық ету туралы, Ұлттық
үйлестірушілер туралы ережелер қабылданды. Достастықтың салалық органдарын
оңтайландыру бойынша жұмыс жүргізілуде, ТМД Жарғысына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу, ТМД-ның Жоғарғы органдарындағы рәсімдеудің жаңа
ережесін қабылдау жоспарлануда. Бір жыл- бір тақырып формуласы бойынша
жұмыс принципін ескере отырып, 2007 жылы келісілген көші-қон саясаты
жөніндегі ұсыныстарды дайындауға арналса (2007 жылғы 5 қазанда Душанбеде
тиісті Декларация қабылданды), 2008 жыл келісілген көлік саясаты
саласындағы ынтымақтастық жөнінде ұсыныстар дайындау жылы, ал 2009 жыл –
энергетика саласындағы ынтымақтастық жылы.
ТМД елдерінің тілдері
ТМД жеріндегі халықтар сөйлейтін тілдер. ТМД-да тұрушы негізгі халықтардың
тілдері 130-ға жуық. Ол тілдерде сейлейтін кейбір халықтардың ТМД-даң тыс
жерлерде өз мемлекеті бар. ТМД елдерінің тілдері шығу тегі, типологиясы,
сөйлеушілердің саны, жазу дәстүрі жағынан бір-бірінен ерекше. ТМД елдерінің
тілдері шығу тегі (генетикалық туыстығы) жағынан мынадай топтар мен
семьялардан тұрады:
Үндіеуропа тілдері, оған:
шығыс славян тілдері беларусь, орыс, украин тілдері;
герман тілдері идиш тілі;
иран тілдері белудж тілі
Памирдегі шығыс-иран тілі курд, осетин, тәжік, талыш, тат,
ягноб тілдері, памир тілдері;
жаңа үнді тілдері цыган тілі;
роман тілдері молдова тілі кіреді
Кавказ (ибери-кавказ) тілдері, оған:
абхаз-адыгей тілдері абазы, абхаз, адыгей, кабарды-черкес
тілдері;
Картвел тілдері грузин, зан, сван тілдері;
дағыстан тілдері авар, андий тілдері; лезгин тілдері;
цез тілдері;
нах тілдері бацбий, ингуш, чечен тілдері кіреді
Қытай-тибет тілдері, оған дүнген тілі кіреді.
Монгол тілдері, оған: бурят, калмак тілдері кіреді.
ТМД кеңістігіндегі саяси қатынастар
Кеңістіктегі негізгі саяси проблемалар
Достастық кеңістігіндегі жас тәуелсіз мемлекеттер ғасырлар
бойы Ресей, кейін Кеңес империясының құрамында болғандықтан саяси
қатынастардың практикасын және стратегиясын өте қиын жағдайда меңгеруге
мәжбүр болды. Сондықтан бастапқы кезеңде осы салада жетістіктер мен
қателіктер де аз болған жоқ. Әрине, ең бастысы бұрынғы КСРО территориясында
қалыптаскан саяси жағдай және саяси проблемаларымен жаңа мемлекеттерге және
олардың басшыларына есептесуге тура келді. Әртүрлі саяси топтардың
арасындағы билік үшін күрес Ресей, Грузия, Әзірбайжан, Тәжікстан, Молдова
сияқты мемлекеттердегі жағдайды шиеленістіре түсті. Тәжікстанда азамат
соғысы басталып кетіп, ол бүкіл Орталық Азиядағы жағдайды күрделендіре
түсті. Таулы Қарабақ үшін күрес Армения мен Әзірбайжан арасындағы жағдайды
ерекше шиеленістіріп, Кавказда дау-жанжал тоқтамайтын ахуал қалыптасты. Ал
ТМД мүшелерінің екі мемлекетке ұсынған бейбіт инициативалары керекті
нәтижеге жеткізбеді. Өйткені Ресей Федерациясы Әзірбайжан-армян жан-жалында
Арменияны қолдап оған саяси, моральдық және әскери көмек көрсетті.
Әрине, Достастық кеңістігіндегі саяси жағдайдың тұрақты болуына әскери-
экономикалық потенциалы зор Ресей ерекше рөл атқаруға мүмкіндігі болды.
Бірақ бұл мемлекет, ең басынан ТМД кеңістігінде қос стандартты саясат
жүргізе бастады. Бір кездегі Ресей басшысы Б.Ельциннің қанша шамаларың
келгенше егемендікті алыңдар деген үндеуін Ресейдегі кейбір империялық
пиғылдағы күштер қолдамай жаңа тәуелсіз мемлекеттерге қарсы арандатушылық
саясат жүргізе бастады. Бұған дәлел ретінде Ресей саяси күштерінің
Молдавиядағы Приднестровье, Грузиядағы абхаз, аджар, осетин сепаратистерін
астыртын қолдауынан көруге болады. Осыған байланысты Ресейдегі кейбір
шовинистік пиғылдағы саяси күштердің Қазақстанның солтүстік аймақтарын
орыс жерлері деп оларды қайтару керек деген мәселе көтерулері де сол
белгілі саясаттын жалғасы болды. Сонымен қатар ТМД кеңістігінде бұрынғы
Кеңес Одағын қайта құрғысы келген комунистердің ынтымақтастығы байқалды.
Саяси қатынастардың дамуы және ерекшеліктері
Достастықтың құрылысымен оның мүшелерінің арасындағы саяси
қатынастар тез дами бастады. 1992 ж. қаңтарында Мәскеуде, бір айдан соң 14
ақпанда Минск қаласында ТМД басшыларының кездесулері болып өтті. Белоруссия
астанасындағы кездесуде олар біріккен мәлімдеме қабылдап, онда ТМД-ға мүше
елдер арасында бір-біріне күш көрсету арқылы қоқан-лоққы жасамау жөнінде
және осы елдер арасында пайда болған талас-тартыс мәселелерін бейбіт, келіс
сөз арқылы реттеу жөнінде келісімге келді. Кездесуде басқа да маңызды
құжаттарға қол қойылды. Оның ішінде: Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
негізінде бірігіп жұмыс атқару принціптерін сақтау туралы декларация, Ел
басшылары жиналысының хаттамасы, сауда-экономикалық ынтымақтастық саласында
Достастық мемлекеттер қарым-қатынастарын реттеу туралы келісім, ТМД
мемлекет басшыларының Достастықтың біріккен әскерн күштерінің басшысы
туралы шешім, ТМД елдері басшыларының Достастықтағы қорғаныс министрлер
кеңесін кұру туралы шешімдер. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдері
арасындағы стратегиялық күштер статусы туралы келісім, ТМД елдері
арасындағы ортақ қорғаныс бюджетін және Достастық мемлекеттерінің әскери
күштерін қаржыландыруды қалыптастыру туралы келісім, мәдени және тарихи
құндылықтардың шыққан жеріне қайтарылуы туралы келісім. ТМД-ның әлектр
энергиясы саласындағы мемлекетаралық қатынастар координациясы туралы
келісім, ТМД-ның теміржол транспорт органдарын координациялау туралы
келісім, ТМД елдері арасындағы әскери қызметкерлердің әскери қызметтен
босағандардың және олардың жанұя мүшелерінің әлеуметтік өміріне және
құқықтарына кепіл беру туралы келісім болды. Минскідегі кездесуде осындай
келісімдерге қол қойылды, бұл құжаттар алдағы уақыттағы Достастық
мүшелерінің қатынастарына негізгі бағыт белгіледі.
Аталған келісімдердің негізінде келесі 1993 жылдың 22 қаңтарында Минск
қаласындағы мемлекеттер басшыларының Кенесінде Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығының Уставы қабылданды. Оның тоғыз бөлімінде: ТМД-ның мақсаттары
және принціптері, Достастыққа мүшелік, коллективтік қауіпсіздік және әскери-
саяси ынтымақтастық, таластарды шешу және жаңжалдан сақтап қалу,
экономикалық, әлеуметтік және құқық салаларындағы ынтымақтастық, Достастық
органдары, Парламент аралық ынтымақтастық, каржыландыру, жалпынама-қортынды
мәселелері бойынша баптар бекітідді. Устав халықаралық дәрежелерге сәйкес
құрылды, осыдан кейін ТМД елдерінің саяси экономикалық қатынастары осы
Устав негізінде жүргізілетін болды.
1992-1994 жылдары әртүрлі саяси келіспеушілікке байланысты Достастықтың
құрамында кейбір өзгерістер болып тұрды. 1993 жылы оның құрамына Грузия
кірді. Ал 1992 жылы Достастықтан Әзербайжан мемлекеті шығып, 1994 жылы ТМД
құрамына қайта кіру туралы шешім қабылдады. Осындай кейбір қайшылықтарға
қарамастан Достастық мүшелерінің арасында бірқатар маңызды шешімдер
қабылданды. 1993-1995 жылдары ТМД мемлекеттері басшыларының Кеңесімен қатар
Достастықтың Атқарушы секретариаты, сыртқы істер министрлерінің Кеңесі,
шеқара әскерлері қолбасшыларының Кеңесі және тағы басқа органдар құрылды.
Сонымен қатар ТМД төрағасы деген қызмет еңгізіліп, Мемлекетаралық
экономикалық комитет өзінің жұмысын жүргізе бастады.
1997 жылдың наурыз айында Мәскеу қаласында Достастыққа кіретін
мемлекеттердің басшылары өздерінің кезекті кездесулерін өткізді. Бұл
саммитке қатысушынар ТМД құрылғаннан кейінгі жылдардағы бірлесіп жасаған
жұмыстың қортындыларын талқылап, көптеген мәселелер бойынша пікір алысты.
Сонымен қатар Достастықты дамыту жөніндегі бірқатар ұсыныстар мен шаралар
қаралып, олардың басым көпшілігі мақұлданды. Кездесу барысында мемлекет
басшылары кұжаттардың тұтастай пакетіне қол қойды. Олардың арасында
Достастықтың экономикалық интеграциясын дамыту тұжырымдамасын, ТМД
мемлекеттерінің Тәжікстан мен Ауғанстанның мемлекеттік шеқарасы
учаскесіндегі жағдайды тұрақтандыру шаралары туралы 1993 жылғы 22
қаңтардағы шешімінің қолданылу мерзімін ұзарту туралы, ТМД мемлекеттері
сыртқы шеқараларының тәртібін орнату және қолдану принціптері жөніндегі
декларация туралы, ТМД елдерінің қауіпсіздік органдары мен арнаулы
қызметтері басшыларының кеңесі туралы ережеге толықтырулар еңгізу туралы
қаулыларды атап кетуге болады.
ТМД кеңістігінде саяси-экономикалық бағыттары ұқсас кейбір мемлекеттер
өздерінің бірлестіктерін құруга дейін барды. 1997 жылдан бастап Украина,
Грузия, Өзбекстан, Әзербайжан және Молдова кірген ГУУАМ мемлекетаралық
ұйымы пайда болды. Бұл ұйымға кірген мемлекеттердің жыл сайын өтіп тұратын
басшыларының Кеңесі, сыртқы істер министрлер Кеңесі, Ұлттық координаторлар
Комитеті, Ақпарат орталығы құрылды. ГУУАМ-ға қатысушылар саяси-экономикалық
мәселелерді талқылап, оларды бірігіп шешуге келісім шарттар қабылдады.
Бірақ бұл ұйымның құрылуы Ресейдің саясатымен сәйкес келмей отырғаны анық
байқала бастады.
1992 жылдан бастап Қазақстан мен Орта Азия республикалырының басшылары:
Н.Назарбаев, И.Карімов. А.Ақаев С.Ниязов және Э.Рахмонов тұрақты кездесулер
өткізіп тұруы барысында: Тәжікстандағы саяси дағдарысты шешу, экономикалық
қатынастарды дамыту, шеқараны делимитациялау, Арал проблемасын қарастыру,
халықаралық ұйымдар мен көрші мемлекеттермен қатынастарды өркендету және
тағы басқа маңызды мәселелер кең түрде қаралып тұрды. Осы қатынастардың
дамуына қарай 1997 жылы Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстан мәңгілік
достық және ынтымақтастық туралы Шартқа қол қойды, бұл өте маңызды саяси
қадамдар еді.
1998-1999 жылдары Мәскеу, Ташкент, Минск, Астана және Ашхабад
қалаларында Достастық басшыларының маңызды мемлекетаралық кездесулері өтіп,
оларда бірқатар құжаттар қабылданды. Сонымен қатар осы кездесулерде ТМД
елдері арасындағы қарым-қатынастардын жағдайы және оларды дамытудың
болашағы экономикалық және әлеуметтік-мәдени өмірдің маңызды бағыттары
бойынша ынтымақтастықты кеңейту және тереңдете түсу турал,. сондай-ақ өз
ара мүдделі болып табылатын халықаралық және аймақтық саясаттың кең ауқымды
мәселелері бойынша пікір алысты. Аталған кездесулерде Ресей президенті
Б.Ельцин ТМД Мемлекет басшылары кеңесінің төрағасы қызметін атқарды.
Парламент аралық Ассамблея қызметі
Достастық құрылысымен оған кірген мемлекеттердің заңдастыру органдары
бір-бірімен саяси қатынастарды дамыту жолын іздей бастады. Осыған
байланысты 1992 жылдың наурыз айында Алматы қаласында Армения, Белоруссия,
Қазақстан, Қырғызстан, Ресей федерациясы, Тәжікстан және Өзбекстан Жоғарғы
Кеңестерінің ұсынысымен ТМД Парламент аралық ассамблеясы құрылды.
1993-1995 жылдары осы ұйымға Әзірбайжан, Грузия және Молдова мүше
болып, Украина бақылаушы ретінде оның жұмыстарына қатысып тұрды. 1995
жылдың мамыр айында Армения, Әзірбайжан, Белорусь, Грузия, Қазақстан,
Қырғызстан Ресей және Тәжікстан басшылары Достастыққа қатысушы
мемелкеттердің парламент аралық Ассамблеясы туралы Конвенцияға қол қойды.
Бірақ шешен халқының тәуелсіздігін мойындағысы келмеген Ресей үкіметі
1994 жылдың 30 қарашасында Шешенстанға қарсы әскери операция жүргізу туралы
шешім қабылдады. Осыған байланысты желтоқсан айының соңғы күндеріндегі
Ресей армиясының Грозный қаласына жасаған шабуылы сәтсіз аяқталды. Бұл
оқиғалар тәуелсіздікке ұмтылған шешен халқына қарсы Ресей үкіметінің
бастаған соғысы еді. 1994-1995 жылдары неше түрлі жаңа қару-жа-рақпен және
әскери техникамен қаруланған ресей армиясы ірі шабуылдар жүргізсе де
шешендердің қарулы күштерін талқандай алмады. Бірақ ресей әскерлерінің
арнайы ұйымдастырылған операциясы кезінде Д.Дудаев қаза тапты, осыдан кейін
оның қызметін вице-президент З.Яндарбиев жалғастырды.
1996 жылдың тамыз айында ресей әскерлері Грозный түбінде тағы да
сәтсіздікке ұшырағаннан кейін федералдық үкімет көтерілісшілермен келіс сөз
жүргізуге мәжбүр болды. Осы жылдың қыркүйек айында Дағыстанның Хасавюрт
деген қалашығында Ре-сей Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы генерал А.Лебедь
және ше-шен қарулы күштерінің қолбасшысы А.Масхадов келісім шартқа қол
қойды. Оның баптары бойынша соғыс тоқтатылып, ресей әс-керлері Шешенстаннан
шығарылды. Саясатта тәжрибесі жоқ ше-шен басшылары Хасавюрт келісімін
тәуелсіздік құжаты деп түсінді. Бірақ Мәскеу саясаткерлері Шешенстанды
қалай да болса бағындырудың жаңа жоспарларын дайындауға көшті. Ең соңында,
бұл саясат екінші шешен соғысының басталуына себеп болды.
Молдова, Грузия және Әзірбайжандағы сепаратистерді қолдаған Ресей
басшылары, осы кезеңде шешен халқына тәуелсіздік бермеу үшін ашық соғыс
жүргізді. Өкінішке орай Шешенстандағы проблема Достастық денгейінде нақты
қаралған жоқ. Ресей үкіметі Шешенстандағы оқиғаларға өзінің ішкі проблемасы
ретінде қарайды, ал шешен халқына қарсы көп жыл бойы жүргізіліп жатқан
отаршылдық соғысты халықаралық терроризмге қарсы күрес ретінде көрсеткісі
келді. Сөйтіп, халықаралық ұйымдардың қолдауын талап етеді. Шешен соғысының
жалғаса беруін Ресейдегі империялық пиғылдағы саяси топтары мен әскери-
өнеркәсіп комллексінің (ВПК) басшылары қолдап отырғаны анық байқалып отыр.
Ал БҰҰ және басқа халықаралық ұйымдар, ТМД кеңістігіңдегі көптеген
мемлекеттер бұл проблеманы тек саяси келіс сөздер арқылы бүкіл шешен
халқының муддесін есептеп шешкенді қолдап отыр.
Достастық мемлекеттерінің экономикалық саясаты
Бір кездегі КСРО басшыларының саясаты бойынша қалыптасқан бірыңғай
шаруашылық комплексі барлық ұлттық республикаларды бір-бірімен тығыз
байланыстырып қойған. Осы маңызды жағдайды есептеп Достастық құрушылар
өздерінің негізгі мақсаттарында бұрыннан қалыптасқан экономикалық
байланыстарды сақтап, оны жаңаша дамытуға көп мән берді. Осы мәселелер
бойынша алғашқы мақсаттар ТМД басшыларының 1992 жылғы Ташкент және Бішкек
самиттарыңда нақты талқыланып, оларда экономикалық саясаттағы басты
бағыттар белгіленді. Ал қаржы проблемаларын шешу үшін 1993 жылғы Минск
кездесуінде ТМД-ң Мемлекетаралық Банкісін кұру туралы келісім шартқа қол
қойылды. Осы шаралар 1992 жылғы Қазақстан президенті Н.Назарбаев ұсынған
Экономикалық одақ құру туралы концепииясының іске асырыла бастауы еді.
1993 жылдың 24 қыркүйегінде Мәскеу қаласында Әзербайжан, Армения,
Белоруссия, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан және
Өзбекстан мемлекеттері басшылары ТМД кеңістігінде Экономикалық одақ кұру
туралы шартқа қол қойды. Украина мен Түркменстан одаққа
ассоциацияландырылған мүшелер ретінде кірді.
Шарттың баптары бойынша мынандай шаралар белгіленді:
экономиканы нарықтық қатынастарға көшіріп интеграциялау арқылы бірынғай
кеден және валюталық кеністікті дамытып, экономикалық одақты қатыптастыру;
одақ тұрғындарының тұрмыстарын көтеру үшін экономиқалық реформалар жүргізу
және экономиканың динамикалық және гармониялық дамуы үшін жақсы жағдан
жасауды қамтамасыз ету;
келісуші жақтардың шаруашылық субъектілерін тікелей байланыстыру,
капиталдар мен жұмыс күштерін жылжыту, еркін республика өзінің 20-25
жылдағы мәдени жетістіктерімен астана жұршылығын атынстыратын. Соның
нәтижесінде әдебиетшілердің шығармашылық кездесулері, музыканттардың
бірлескен концерттері, жаңа кинофильмдердің байқауы, суретшілердің
көрмелері өткізіліп, тәжірибе алмасу жұмыстары орын алып тұрды. Сонымен
қатар ұлттық республикаларда кеңес халықтарының мәдениетіне байланысты
Күндер мен Апталықтар ұйымдастырылып тұрды. Әрине, мұндай науқандар
халықтар арасындағы мәдени байланыстардың сақталуына және өркендеуіне
белгілі деңгейде әсер етті.
70 жылдан астам Коммунистік партияның идеологиялық ықпалында болса
да, Кеңес Одағының халықтары өзінің ерекше өрнегі және сипаты бар жоғарғы
деңгейдегі мәдениет қалыптастырып, дүниежүзілік мәдениетке зор үлес қосты.
ТМД-ғы интеграция тарихы
Кеңес Одағының жетпіс жыл бойы жүргізген саясаты сексенінші жылдардың
орта кезінде шайқала бастады. Яғни, халық шаруашылығының экономикалық,
саяси, әлеуметтік салаларында тек тоқталу, тоқырау ғана емес, сонымен қатар
құлдырау да етек ала бастады. Алғашқы оның нышаны ретінде Кеңес Одағы
коммунистік партиясының XXVII съезінде сол заман бас хатшысы болған
М.С.Горбачев мырзаның баяндамасынан-ақ қоғамды қайта жаңартуға бет алған
негізгі қағидалар белгіленді. Олар: қайта құру, демократия, жариялылық, көп
пікір таластығы т.б. болатын. Одан кейінгі уақыттарда біздің ойымызша,
Кеңес одағының ыдырауына негіз болған экономикалық себептермен қатар, саяси
себептерде бар еді. Оған Қазақстанда 1986 жылдың желтоқсан айында Кеңес
Одағы коммунистік партиясы саяси бюросының ел басшысы етіп Қазақстанда
бұрын тұрмаған және халық салт-дәстүрінен хабары жоқ немесе аз Г. В. Колбин
мырзаны тағайындауын, Таудағы Карабахтағы ұлт аралық шиеленісін немесе
Балтика Республикаларының экономикалық және саяси тәуелсіздікке жету
жолындағы қозғалыстарын жатқызуға болады. Екінші жағынан алғанда Кеңес
Одағының экономикалық жағдайы да мәз еместін. Жалпы алғанда, сексенінші
жылдардың екінші жартысындағы экономикалық, саяси жағдайлар Кеңес Одағының
тоқырауы мен күйреуіне негіз болса тоқсаныншы жылдарды бұрыңғы Кеңес Одағы
республикаларының жаңа тәуелсіз мемлекеттер ретінде құрылуының алғашқы
сатысы деп қарастыруға болады.
80-інші жылдардың аяғы мен 90-ыншы жылдардың басында бірқатар
республикаларда қабылданған "егемендік туралы декларациялар" мен
"экономикалық дербестік туралы" зандар Кеңес Одағының федеративтік құрылым
нысанына тосқауыл қойды. 1991 жылдың август айында Кеңес Одағының болашақ
құрылымы туралы келісімнің соңғы варианты дайындалғанды және ол барлық
республикалар ойынан шығатындай-ақ еді. Бірақ, сол жылдың август айында
Мәскеу қаласында болған көтеріліс бұл келісімге қол қоюға мүмкіндік
бермеді.
Осыдан кейін-ақ Кеңес Одағының мемлекет ретінде жойылуының соңғы
сатылары жүзеге аса бастады. Литва, Латвия, Эстония өздерінің тәуелсіздігін
жариялап, ресми түрде Кеңес Одағы құрамынан шығып, халықаралық қауымдастық
тарапынан егемен мемлекеттер ретінде танылды. Ал, 1991 жылдың 7-8
желтоқсанында Ресей, Белоруссия және Украина басшылары ұзақ уақыт
келіссөздерден кейін "Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру" туралы
келісімге қол жеткізді. Бұл оқиғаның тарихи факт ретінде қалыптасуына
бұрынғы Кеңес Одағындағы экономикалық, саяси, әлеуметтік себептер негіз
болатын.
1991 жылдый, 8 желтоқсанында Ресей, Украина, Белоруссия басшылары
тарапынан Беловеж келісіміне қол қойылды. Бұл кездегі жағдай былай тұғынды:
Кеңес Одағының бөлінуі этникалық негізде славян және түркі
республикаларының бір-біріне қарсы тұру жолымен дамып, күтпеген оқиғаларға
әкеп тіреуі мүмкін еді. Екінші жағынан алғанда, бұрынғы Кеңес Одағы
республикалары арасында мемлекет аралық қатынастар жүйесінің және ТМД
елдерінің алыс шетелдермен және халықаралық ұйымдармен қатынастар жүйесінің
болмауы да өз әсерін тигізбей қоймады.
1991 жылдың 13 желтоқсанында Орталық Азия республикаларының басшылары
Н.Назарбаев, С.Ниязов, И.Каримов, А.Акаев, Р.Набиев Беловеж келісімін
талқылауға және болашақта осы республикаларға қандай бағыт және даму жолын
ұстану керек, деген оймен Ашхабад қаласында жиналды. Ұзақ та ауыр
келіссөздерден кейін Н.Назарбаев ұсынған және И.Каримов тарапынан қолдау
тапқан, славян республикаларының басшыларымен келіссөз жүргізіп ТМД-ға
құрылтайшылар ретінде кіру туралы пікір қолдауға ие болды. Күннен күнге
өршіп келе жатқан тұрақсыздықты және республикалар арасындағы
түсінбеушілікті ауыздықтау мақсатымен Н.Назарбаев Қазақстанда бүкіл
мүлделі мемлекеттердің кездесуін өткізу туралы ұсыныс жасады. 1991 жылы 21
желтоқсанда Азербайджан, Армения, Белоруссия, Қазақстан,
Қырғызстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан, Түркменстан, Өзбекстан
және Украина басшылары Қазақстанның бұрыңғы астанасында
кездесіп "Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы" Алматы
Декларациясына қолдарын қойды.
ТМД құруға экономикалық негіз болған жағдайлар мыналар: сексенінші
жылдардың ішінде КСРО экономикасының құлдырауы өз шегіне жетіп, халық
шаруашылығының әр саласында төмендеу нышандары байқала бастады.
ТМД құруға ниет білдірген мемлекеттер мынандай айғақтарды;
- жаңа Одақ шартын дайындау туралы келіссөздердің тұйыққа тірелгенін,
республикалардың КСРО құрамынан шығу және тәуелсіз мемлекеттер құру
процесінің шынайы факторға айналғанын;
- орталықтың алысты болжамайтын саясаты экономикалық және
саяси дағдарысқа, өндірістің құлдырауына, қоғамның бүкіл салалары бойынша
өмір деңгейінің күрт төмендеуіне әкеп соққанын;
- бұрыңғы КСРО кеңістігінің көптеген аймақтарында әлеуметтік
шиеленісушіліктің өсуі, адамдардың өліміне әкеп соққан ұлтаралық
қақтығыстарға ұласқанын басшылыққа алған болатын.
Осы және басқа да мәселелерді шешу мақсатында Беларусъ, Ресей және
Украина басшылары "халықтардың тарихи бірлігі және олардың арасында
орныққан байланыстарды негізге ала отырып, демократиялық құқықтық
мемлекеттер орнатуға ұмтыла отырып және өзара қарым-қатынастарды дамытуға
бағыт ала отырып Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құруға шешім
қабылдады"5, 26..
Бұл құжаттың ТМД-ға мүше боламын деген мемлекеттер (бұрыңғы КСРО
мүшелері де бар) үшін ашық екені көрсетілген. Үш мемлекеттің 1991 жылдың 8
желтоқсанында жариялаған арызының соңғы тармағында ТМД мемлекеттері
халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайтуға, бұрыңғы КСРО шарттары
мен келісімдерінен тарайтын халықаралық міндеттемелердің орындалуын
қамтамасыз етуге, ядролық қару және оның таралмауын қажағалауға бағыт
ұстайтынын да ашық айтқан.
Тәуелсіз мемлекеттер достастығының құрылу уақыты екіге
бөлінеді. Алғашқысы ретінде 1991 жылдың 8 желтоқсаны Белорусь,
Ресей және Украина болса, екіншісі ретінде 1991 жылдың 21 желтоқсаны
белгіленуде.
ТМД құрылтай құжаттарына келетін болсақ, олар үшеу - 1991 жылдың 8
желтоқсанындағы ТМД құру туралы келісім, 21 желтоқсандағы осы Келісімге
деген Хаттама және Декларация. Бұл құжаттар өз нысандары және заңи
міндеттері бойынша әртүрлі. Себебі, "келісім барлық қатысушы тарапынан
бекітілетін ратификация жасалатын болса, декларация үшін оған
қол қойылса жеткілікті" 9, 33-346.. Дегенмен, бұл үш құжат толық
біртұтастықты құрайды.
Енді, ТМД-ның даму жолдарына көз тоқтатып өтсек.
1992 жылмен 1993 жылдың бас кезендерінде Достастықтың ұйымдастыру
құрылымы - мемлекеттер басшыларының кеңесі, үкіметтер басшыларының кеңесі,
ТМД парламент аралық ассамблеясы құрылды. 1993 жылдан бастап Минск
қаласында ТМД атқару хатшылығы қызмет істейді. Бұл уақыт ішінде сыртқы
істер министрлері кеңесі, қорғаныс министрлері кеңесі де құрылды.
1993 және 1994 жылдар аралығында ТМД елдері өзара қатынастарының
Құқықтық негізін қалайтын жұмыстар жүзеге асырыла бастады. Жүздеген
келісімдерге қол қойылды. Солардың арасынан сапалы бір құжат ретінде 1993
жылы қол қойылған "Экономикалық одақ туралы" шартты атап өтуге болады.
Дегенмен, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы дағдарыстан шығуға жол іздесе де,
әлеуметтік-экономикалық жағдай қиындай берді.
Экспортқа шығатын шикізатқа деген баға саясатындағы келіспеушілікте
үлкен мәселеге айнала бастады және мұның бәрі де экономикаға өзінің кері
әсерін тигізбей қоймады. Екінші жағынан алғанда, демпинг саясаты (рынокта
бәсекелестерді ығыстырып шығару үшін тауарларды әдейі арзандатып сату)
орнығып қалған шаруашылық байланыстарға тұрақсыздық енгізіп, бұл елдерді
қажетті шараларды қабылдауына мәжбүр етті. Мұндай жағдай қазіргі кезде де
байқалуда.
Әлеуметтік, экономикалық және саяси дағдарыс ТМД мемлекеттерінің
барлығында да терендей түсті. Мұның салдары ретінде ішкі этникалық толқу
арта түсті, тіпті кейбір елді мекендерде мемлекет аралық
қақтығыстарға ұласты. Мұндай жағдай ТМД идеясын жоққа
шығаруға барды және кейбір ТМД мемлекеттері бір-біріне қарсы (мысалы,
Армения - Азербайжан) әскери қимылдарды да жүргізе бастады. Бұл кезенде
көптеген міндеттемелер мен келісімдер де қабылданды, бірақ та олардың басым
көпшілігі іс жүзінде орындалмады. ТМД органдары өз функцияларын жүзеге
асыра алмады және қабылданған шешімдерді де іске асыруға мүмкіндіктері
болмады.
ТМД өзінің құрылу сатысында сөз жоқ жағымды рөлін де атқарды, яғни
КСРО республикаларының қирап, тоқтаусыз дағдарысқа ұшырауынан
құтқарды. Дегенмен, мемлекеттердің экономикалық дербестігі олардың
әрқайсысының ішкі мәселесі еместігі де айқын болды. Қазіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz