Өскемен қаласының жер беті суының экологиялық жағдайына баға беру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕР БЕТІ СУЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Табиғи жағдайлардың қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Өскемен қаласының табиғи суларының ластаушы көздері ... ... ... ... ... ... ... ..5
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕР БЕТІ СУЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА БАҒА БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.1 Су объектілерінің сапалық және сандық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2 Жер беті суларының ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Топырақ суларының ластануы, оның жер беті суларына әсері ... ... ... ... ... ..24
2.4 Жер асты суларының ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.5 Тазалау қондырғыларының орналасу аудандары және негізгі сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫ СУ ОБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ШАРАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.1 Табиғи сулардың фондық концентрацияларын анықтау әдістері ... ... ... ... ..44
3.2 Су объектілерінің экологиялық жағдайын жақсарту бойынша негізгі бағыты мен шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕР БЕТІ СУЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Табиғи жағдайлардың қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Өскемен қаласының табиғи суларының ластаушы көздері ... ... ... ... ... ... ... ..5
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕР БЕТІ СУЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА БАҒА БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.1 Су объектілерінің сапалық және сандық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2 Жер беті суларының ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Топырақ суларының ластануы, оның жер беті суларына әсері ... ... ... ... ... ..24
2.4 Жер асты суларының ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.5 Тазалау қондырғыларының орналасу аудандары және негізгі сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫ СУ ОБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ШАРАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.1 Табиғи сулардың фондық концентрацияларын анықтау әдістері ... ... ... ... ..44
3.2 Су объектілерінің экологиялық жағдайын жақсарту бойынша негізгі бағыты мен шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Су – маңызды табиғи ресурс. Ол өмірдің негізін құраушы, зат алмасу процесстерінде басты рөл атқарады.
Тақырыптың өзектілігі: Үлкен маңызды орынды су - өнеркәсіп саласы мен ауыл шаруашлығы саласында алады. Жалпыға белгілісі, оның адамның тұрмыстық қажеттіліктері үшін, өсімдіктер мен жануарлар үшін де қажетті екендігі, барлық тірі организмдер үшін ол өмір сүру ортасы болып табылмақ. Қалалардың өсуі мен өнеркәсіптің қарқынды дамуы, пайдалы жерлердің кең ауқымда пайдаланылуы, мәдени-тұрмыстық жағдайлардың жақсартылуы мен басқа да бірқатар факторлар, күннен–күнге сумен қамтамасыз етілу мәселесін күрделендіріп отыр. Суға деген қажеттілік өте зор және жылдан – жылға өсіп отыр. Жыл сайынғы су шығыны жер бетіндегі барлық сумен қамтылу түрлері бойынша 3300-3500 км3 құрайды. Мұндағы сумен қамтылудың 70 пайызы ауыл шаруашылығына тиесілі. Қазіргі кезде су ресурстарын тиімді пайдаланудың мынадай бағыттары анықталынуда: шикі сулар ресурстарын кеңінен өндіру және толық тиімді етіп пайдалану, су көздерін ластауды болдырмайтын, оған тыйым салатын жаңа технологиялық процесстерді жасау, таза сумен қамтылуды азайту, шикі суды пайдаланушы түсті металлургия өнеркәсібінде , оның мөлшерін көп шығындамайтын жаңа технологиялық процесстерді жасап шығару, су көздеріне келіп түсетін ағынды суларды тазартудың осы заманғы технологияларға сай келетін жаңа, тиімді әдістерін қолдану, енгізу неғұрлым ластанған ағынды сулардың бөліктерінде локальді тазалау тәсілдерін қолдану.
Өндірістік қызмет нәтижесінде барлық мүмкін болатын қалдықтар жиынтығы түзіледі, олар қоршаған ортаның жағдайына кері әсерін тигізеді және оның ажырамас бөлігі ретінде адамға да әсерін тигізеді.
Өскемен қаласының су ресурстары өнеркәсіптік кәсіпорындардың
токсиндік компоненттерімен ластануы бойынша интенсивті күш түсіруші жағдайды бастан кешіруде. Бұл мекемелер өзен желілері шоғырланған зонада орналасқан. Осында жылу энергетика саласының ірі кәсіпорындары да орналасқан.
Мұндай орналасу мынаған ықпал етеді яғни барлық газ тектес сұйық және қатты қалдықтары бар ластаушы заттар мүлтіксіз өзен желілеріне келіп түсуде. Осының нәтижесінде сулардың ластану мәселесі өте маңызды болды.
Жұмыстың мақсаты: Өскемен қаласы аумағының су объектілерінің экологиялық жағдайын қарастыру, талдау жасау және оны ластанудан сақтандыру шараларын қарастыру.
Мақсатқа жетуде келесі міндеттерді жүзеге асыру керек:
1) Өскемен қаласының су объектілерінің осы заманғы жағдайын, табиғи сулардың ластау көздерін анықтау, ағын сулардың жіктелуі мен сипаттамасын, тазарту құрылғыларының жалпы сипаттамасын беру;
2) Өскемен қаласының 2002 - 2005 жылдар аралығындағы су объектілерімен танысу және оның экологиялық жағдайына баға беру;
3) Өскемен қаласының су объектілерін жақсарту үшін ластандырушы көздерден сақтандыру шараларын жасау.
Ғылыми зерттеу объектісі: Өскемен қаласының су объектілері болып табылады, ал зерттеу нысаны: Өскемен қаласындағы су объектілерінің ластану жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні: Өскемен қаласының жер беті суының ауыр металдармен ластану жағдайын анықтау.
Ғылыми жаңалық: Өскемен қаласының қазіргі су объектілерінің жағдайына экологиялық салыстырмалы талдау жасай отырып, оның жер беті суларының экологиялық жағдайына баға беру.
Зерттеу әдістері: салыстыру, статистикалық, аналитикалық-зертханалық әдістері.
Теориялық маңыздылығы: Өскемен қаласының жер беті суының экологиялық жағдайын зерттеу қорытындыларын алдағы уақытта студенттер мен оқушылардың оқу барысында оқу құралы ретінде қолдану.
Жұмыстың іс-тәжірибелік маңызы: Осы берілген зерттеу жұмыстарының мәліметтерін Шығыс Қазақстан аумағының су электр станциясы орталығының іс-әрекеттерінде, өнеркәсіп орындарында және табиғатты қорғау мекемелерінде пайдалануға болады.
Қойылған міндеттерді жүзеге асыру барысында ақпарат көздер, арнайы әдебиет көздері, интернет желісі, статистикалық мәліметтер, нормативтік – құқықтық актілер, тәжірибелік көркем материалдардың талдаулары, іс – тәжірибелік жұмыстар.
Су – маңызды табиғи ресурс. Ол өмірдің негізін құраушы, зат алмасу процесстерінде басты рөл атқарады.
Тақырыптың өзектілігі: Үлкен маңызды орынды су - өнеркәсіп саласы мен ауыл шаруашлығы саласында алады. Жалпыға белгілісі, оның адамның тұрмыстық қажеттіліктері үшін, өсімдіктер мен жануарлар үшін де қажетті екендігі, барлық тірі организмдер үшін ол өмір сүру ортасы болып табылмақ. Қалалардың өсуі мен өнеркәсіптің қарқынды дамуы, пайдалы жерлердің кең ауқымда пайдаланылуы, мәдени-тұрмыстық жағдайлардың жақсартылуы мен басқа да бірқатар факторлар, күннен–күнге сумен қамтамасыз етілу мәселесін күрделендіріп отыр. Суға деген қажеттілік өте зор және жылдан – жылға өсіп отыр. Жыл сайынғы су шығыны жер бетіндегі барлық сумен қамтылу түрлері бойынша 3300-3500 км3 құрайды. Мұндағы сумен қамтылудың 70 пайызы ауыл шаруашылығына тиесілі. Қазіргі кезде су ресурстарын тиімді пайдаланудың мынадай бағыттары анықталынуда: шикі сулар ресурстарын кеңінен өндіру және толық тиімді етіп пайдалану, су көздерін ластауды болдырмайтын, оған тыйым салатын жаңа технологиялық процесстерді жасау, таза сумен қамтылуды азайту, шикі суды пайдаланушы түсті металлургия өнеркәсібінде , оның мөлшерін көп шығындамайтын жаңа технологиялық процесстерді жасап шығару, су көздеріне келіп түсетін ағынды суларды тазартудың осы заманғы технологияларға сай келетін жаңа, тиімді әдістерін қолдану, енгізу неғұрлым ластанған ағынды сулардың бөліктерінде локальді тазалау тәсілдерін қолдану.
Өндірістік қызмет нәтижесінде барлық мүмкін болатын қалдықтар жиынтығы түзіледі, олар қоршаған ортаның жағдайына кері әсерін тигізеді және оның ажырамас бөлігі ретінде адамға да әсерін тигізеді.
Өскемен қаласының су ресурстары өнеркәсіптік кәсіпорындардың
токсиндік компоненттерімен ластануы бойынша интенсивті күш түсіруші жағдайды бастан кешіруде. Бұл мекемелер өзен желілері шоғырланған зонада орналасқан. Осында жылу энергетика саласының ірі кәсіпорындары да орналасқан.
Мұндай орналасу мынаған ықпал етеді яғни барлық газ тектес сұйық және қатты қалдықтары бар ластаушы заттар мүлтіксіз өзен желілеріне келіп түсуде. Осының нәтижесінде сулардың ластану мәселесі өте маңызды болды.
Жұмыстың мақсаты: Өскемен қаласы аумағының су объектілерінің экологиялық жағдайын қарастыру, талдау жасау және оны ластанудан сақтандыру шараларын қарастыру.
Мақсатқа жетуде келесі міндеттерді жүзеге асыру керек:
1) Өскемен қаласының су объектілерінің осы заманғы жағдайын, табиғи сулардың ластау көздерін анықтау, ағын сулардың жіктелуі мен сипаттамасын, тазарту құрылғыларының жалпы сипаттамасын беру;
2) Өскемен қаласының 2002 - 2005 жылдар аралығындағы су объектілерімен танысу және оның экологиялық жағдайына баға беру;
3) Өскемен қаласының су объектілерін жақсарту үшін ластандырушы көздерден сақтандыру шараларын жасау.
Ғылыми зерттеу объектісі: Өскемен қаласының су объектілері болып табылады, ал зерттеу нысаны: Өскемен қаласындағы су объектілерінің ластану жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні: Өскемен қаласының жер беті суының ауыр металдармен ластану жағдайын анықтау.
Ғылыми жаңалық: Өскемен қаласының қазіргі су объектілерінің жағдайына экологиялық салыстырмалы талдау жасай отырып, оның жер беті суларының экологиялық жағдайына баға беру.
Зерттеу әдістері: салыстыру, статистикалық, аналитикалық-зертханалық әдістері.
Теориялық маңыздылығы: Өскемен қаласының жер беті суының экологиялық жағдайын зерттеу қорытындыларын алдағы уақытта студенттер мен оқушылардың оқу барысында оқу құралы ретінде қолдану.
Жұмыстың іс-тәжірибелік маңызы: Осы берілген зерттеу жұмыстарының мәліметтерін Шығыс Қазақстан аумағының су электр станциясы орталығының іс-әрекеттерінде, өнеркәсіп орындарында және табиғатты қорғау мекемелерінде пайдалануға болады.
Қойылған міндеттерді жүзеге асыру барысында ақпарат көздер, арнайы әдебиет көздері, интернет желісі, статистикалық мәліметтер, нормативтік – құқықтық актілер, тәжірибелік көркем материалдардың талдаулары, іс – тәжірибелік жұмыстар.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
Экология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕР БЕТІ
СУЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА БАҒА БЕРУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕР БЕТІ СУЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Табиғи жағдайлардың қысқаша сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Өскемен қаласының табиғи суларының ластаушы
көздері ... ... ... ... ... ... ... ..5
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕР БЕТІ СУЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА БАҒА
БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 12
2.1 Су объектілерінің сапалық және сандық көрсеткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2 Жер беті суларының
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...20
2.3 Топырақ суларының ластануы, оның жер беті суларына
әсері ... ... ... ... ... ..24
2.4 Жер асты суларының
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .26
2.5 Тазалау қондырғыларының орналасу аудандары және негізгі
сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫ СУ ОБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУҒА
БАҒЫТТАЛҒАН ШАРАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.1 Табиғи сулардың фондық концентрацияларын анықтау
әдістері ... ... ... ... ..44
3.2 Су объектілерінің экологиялық жағдайын жақсарту бойынша негізгі бағыты
мен
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Су – маңызды табиғи ресурс. Ол өмірдің негізін құраушы, зат алмасу
процесстерінде басты рөл атқарады.
Тақырыптың өзектілігі: Үлкен маңызды орынды су - өнеркәсіп саласы мен
ауыл шаруашлығы саласында алады. Жалпыға белгілісі, оның адамның тұрмыстық
қажеттіліктері үшін, өсімдіктер мен жануарлар үшін де қажетті екендігі,
барлық тірі организмдер үшін ол өмір сүру ортасы болып табылмақ. Қалалардың
өсуі мен өнеркәсіптің қарқынды дамуы, пайдалы жерлердің кең ауқымда
пайдаланылуы, мәдени-тұрмыстық жағдайлардың жақсартылуы мен басқа да
бірқатар факторлар, күннен–күнге сумен қамтамасыз етілу мәселесін
күрделендіріп отыр. Суға деген қажеттілік өте зор және жылдан – жылға өсіп
отыр. Жыл сайынғы су шығыны жер бетіндегі барлық сумен қамтылу түрлері
бойынша 3300-3500 км3 құрайды. Мұндағы сумен қамтылудың 70 пайызы ауыл
шаруашылығына тиесілі. Қазіргі кезде су ресурстарын тиімді пайдаланудың
мынадай бағыттары анықталынуда: шикі сулар ресурстарын кеңінен өндіру және
толық тиімді етіп пайдалану, су көздерін ластауды болдырмайтын, оған тыйым
салатын жаңа технологиялық процесстерді жасау, таза сумен қамтылуды
азайту, шикі суды пайдаланушы түсті металлургия өнеркәсібінде , оның
мөлшерін көп шығындамайтын жаңа технологиялық процесстерді жасап шығару, су
көздеріне келіп түсетін ағынды суларды тазартудың осы заманғы
технологияларға сай келетін жаңа, тиімді әдістерін қолдану, енгізу
неғұрлым ластанған ағынды сулардың бөліктерінде локальді тазалау тәсілдерін
қолдану.
Өндірістік қызмет нәтижесінде барлық мүмкін болатын қалдықтар
жиынтығы түзіледі, олар қоршаған ортаның жағдайына кері әсерін тигізеді
және оның ажырамас бөлігі ретінде адамға да әсерін тигізеді.
Өскемен қаласының су ресурстары өнеркәсіптік кәсіпорындардың
токсиндік компоненттерімен ластануы бойынша интенсивті күш түсіруші
жағдайды бастан кешіруде. Бұл мекемелер өзен желілері шоғырланған зонада
орналасқан. Осында жылу-энергетика саласының ірі кәсіпорындары да
орналасқан.
Мұндай орналасу мынаған ықпал етеді яғни барлық газ тектес сұйық
және қатты қалдықтары бар ластаушы заттар мүлтіксіз өзен желілеріне келіп
түсуде. Осының нәтижесінде сулардың ластану мәселесі өте маңызды болды.
Жұмыстың мақсаты: Өскемен қаласы аумағының су объектілерінің
экологиялық жағдайын қарастыру, талдау жасау және оны ластанудан сақтандыру
шараларын қарастыру.
Мақсатқа жетуде келесі міндеттерді жүзеге асыру керек:
1) Өскемен қаласының су объектілерінің осы заманғы жағдайын,
табиғи сулардың ластау көздерін анықтау, ағын сулардың жіктелуі мен
сипаттамасын, тазарту құрылғыларының жалпы сипаттамасын беру;
2) Өскемен қаласының 2002 - 2005 жылдар аралығындағы су
объектілерімен танысу және оның экологиялық жағдайына баға беру;
3) Өскемен қаласының су объектілерін жақсарту үшін
ластандырушы көздерден сақтандыру шараларын жасау.
Ғылыми зерттеу объектісі: Өскемен қаласының су объектілері болып
табылады, ал зерттеу нысаны: Өскемен қаласындағы су объектілерінің ластану
жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні: Өскемен қаласының жер беті суының ауыр металдармен
ластану жағдайын анықтау.
Ғылыми жаңалық: Өскемен қаласының қазіргі су объектілерінің жағдайына
экологиялық салыстырмалы талдау жасай отырып, оның жер беті суларының
экологиялық жағдайына баға беру.
Зерттеу әдістері: салыстыру, статистикалық, аналитикалық-зертханалық
әдістері.
Теориялық маңыздылығы: Өскемен қаласының жер беті суының экологиялық
жағдайын зерттеу қорытындыларын алдағы уақытта студенттер мен оқушылардың
оқу барысында оқу құралы ретінде қолдану.
Жұмыстың іс-тәжірибелік маңызы: Осы берілген зерттеу жұмыстарының
мәліметтерін Шығыс Қазақстан аумағының су электр станциясы орталығының іс-
әрекеттерінде, өнеркәсіп орындарында және табиғатты қорғау мекемелерінде
пайдалануға болады.
Қойылған міндеттерді жүзеге асыру барысында ақпарат көздер, арнайы
әдебиет көздері, интернет желісі, статистикалық мәліметтер, нормативтік –
құқықтық актілер, тәжірибелік көркем материалдардың талдаулары, іс –
тәжірибелік жұмыстар.
1 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕР БЕТІ СУЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Табиғи жағдайлардың қысқаша сипаттамасы
Өскемен қаласы дала зонасында құрғақ типті-бетегелі жазықтар мен
жартылай шөлейт зонасының оңтүстік бөлігінде орналасқан. Облыс
территориясында дала зонасының негізгі дала зонасын бөліп көрсетуге болады:
әртүрлі шөпті - дәнді, нағыз (типтік) және құрғақ (оңтүстік).
Металогендік қатысы тұрғысынан алсақ, облысқа Алтай кені белдеуі
енеді, ол мынаны білдіреді, яғни полиметалдық және сирек кездесетін
кендердің бай минералды-шикізаттық қорларының болуымен түсіндіріледі.
Басты өзен ретінде трансшекаралық Ертіс өзені болып табылады, ол:
Қытай, Ресей және Қазақстан секілді үш мемлекеттің территориясынан ағып
өтеді. Оның ірі салалары болып: Бұқтырма, Үлбі, Уба, Күршім өзендері болып
табылады.
Өскемен қаласының метеостанциясы қаланың солтүстік-батыс
шетінде, ашық жерде орналасқан. Оған таяу жерде Ертіс өзені ағып өтеді,
мұнда ол өзінің су кеңістігін кеңейтіп, бірнеше салаларға бөлінеді.
Метеостанцияның орналасу аймағы төменгі температурамен, тынышжел режимімен
және әсіресе жылдың суық мерзімінде жиі қайталанатын тұмандармен
сипатталады.
Метеостанцияның орналасу орнымен қала орталығы арасындағы
температуралардың айырмашылығы 100С- қа жетеді. Үлкен айырмашылық, сондай-
ақ жел жылдамдығында да білінеді. Егер метеостанция орналасқан аэропорт
ауданында жылдамдығы 8-10 мс жел байқалса, датчик бойынша ШҚГМО
шатырындағы орнатылған датчик бойынша 18-20 мс, ал жекелеген аудандарда
(ЖМК, Аблакетка, Пристань) желдің күші 23-25 мс-қа жетеді. Өскемен қаласы
метеостанциясының бақылауларының мәліметтеріне сүйеніп, Өскемен қаласының
климаты туралы мынаны айтуға болады. [7]
Қаланың климаты шұғыл континентальды, орташа жылдық
ауа
температурасы – 2,7 0С. Аса суық қаңтар айының орташа айлық ауа
температурасы -16,30С. Аса жылы шілде айының орташа айлық температурасы +
20,5 0С.
Өскемен қаласы үшін жауын –шашынның орташа жылдық қосындысы – 487
мм. Жауын-шашынның мезгіл бойынша бөлінуі бірқалыпты емес, жауын-шашынның
көп мөлшері жылдың жылы уақытында түседі. Көп мөлшердегі орташа айлық жауын-
шашын мөлшері 60 мм-ге тең, шілде айы болып саналады. Жауын-шашынның ең аз
түсетін айлары қаңтар және ақпан – 25 мм. Жауын - шашынды күндердің ең көп
күні қараша айына келеді, ал ең аз жауын-шашын күндері байқалған ай -
қыркүйек айы.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы – 2,3 мс, күшті жылдамдықты
желдер өтпелі кезеңдерде –яғни сәуірден маусым айларында және қазан-қараша
айлары бойында байқалады.
Бір жылдағы 10 мс-тан жоғары жылдамдықтағы жел соққан күндердің
орташа саны – 86,6, 15 мс-тан жоғарылары-18,9, 20 мс-тан жоғарылары –
3,9. Өскемен қаласында тіркелген ең жоғарғы жел жылдамдығы - 37 мс.
Өскемен қаласында шығыс және оңтүстік – шығыс бағыттық желдер жиі
байқалады. Көрініс жылдың жылы уақытында өзгереді, мұнда батыс және
солтүстік-батыс бағыттық желдері бар жағдайлар саны көбейеді. Өскемен
қаласындағы аязды емес кезеңнің орташа ұзақтығы -12.11, қар жамылғысының
бұзылуы – 03.04. Тұрақты қар жамылғысының жату ұзақтығы – 142 күн.[9]
1.2 Өскемен қаласының табиғи суларының ластаушы көздері
Қазіргі кезде Өскемен қаласында қала канализациясы мен Ертіс және Үлбі
өзендеріне өздерінің ағынды суларын тастаушы 50 -ден аса өнеркәсіптік және
коммуналдық-тұрмыстық кәсіпорындары бар. Технологиялық өңдеуден өткен және
кәсіпорындардың тұрмыстық ағын суларынан басқа қала канализациясына
өнеркәсіптік аудандардан шыққан шайынды сулар мен берілген өндіріс түріне
байланысты құрамында бейорганикалық және органикалық қосылыстары мен зиянды
заттардың көпшілік мөлшерін қамтыған, тазаланбаған ағынды сулар да келіп
түседі.
Өскемен қаласында негізгі ластаушылар болып мына ірі
кәсіпорындары танымал: ҮМЗ АҚ, ҚАЗМЫРЫШ АҚ, Өскемен жиһаз комбинаты, Шығыс
Қазақстан түсті металлдар ғылыми зерттеу институты, Арматура зауыты АҚ,
Шығыс машина жасау зауыты АҚ, Конденсатор зауыты АҚ, Рост ЖШС, Локомотив
депосы. Осы кәсіпорындардың ағынды суларында ШРМ - ден асып түсетін
мөлшерлері бойынша зиянды заттар бар.
Өнеркәсіптік кәсіпорындардың технологиялық процесстерінде судың
маңызы көп қырлы. Өнеркәсіпте су мына мақсатта қызмет етеді:
- тікелей химиялық реагент немесе өнеркәсіптік шикізат ретінде;
- химиялық реакциялар мен басқа да заттар ағып өтетін орталар;
- белгілі бір технологиялық параметрлерін қолдау үшін қажет
құралдар;
- энергетика жүйелерінің компоненттері;
- шикізат, өнімдер мен қалдықтарды тасымалдау үшін құралдар.
Судың белгілі бір мөлшері қондырғылар мен жабдықтарды жууға,
өндірістік бөлмелерді жууға, сондай-ақ шаруашылық және тұрмыстық мақсаттар
үшін қолданылады. Өнеркәсіп салаларының барлығы үшін ортақ ретінде,
өндірістік және басқа да шаруашылық және тұрмыстық циклді өту арқылы,
бастапқы су әртүрлі өзгерістерді және қайта қайтпай жоғалтылады. Өндірістік
ағынды сулар, құрамында еритін және ерімейтін, органикалық және
бейорганикалық заттары бар, соның ішінде токсиндік заттарды қоса алғандағы
күрделі көп компонентті жүйелерді құрайды.
Осы заманғы кәсіпорындарда түзілетін ағынды суларды талдау
көрсеткендей, су көздеріне тасталушы суда күшті токсиндік категориясына
жатпайтын өнімдердің бар екендігі анықталды, яғни хлоридтер, сульфаттар,
нитраттар, натрий, калий, кальций, аммоний фосфаттары, органикалық өнімдер,
өлшенген заттар, мұнайөнімдері, майлар, ағаш қалдықтары, кен байытпалары
және т.б. Хлор өндірісінен бастап, кокстық химия өнідірісі, қара
металлургия мен түсті металлургия, энергетикалық өнеркәсіп кәсіпорындары
мен басқалары арқылы су көздеріне келіп түсетін ағынды сулармен бірге
қышқылдар, сілтілер, фенолдар, метанолдар, сондай-ақ мышьяк, сынап, фтордың
қосылыстары келіп түседі.[15]
Барлық ағын сулар шаруашылық-тұрмыстық ағын суларға, өндірістік
ағын суларға, кәсіпорындардың коммуналды-тұрмыстық ағын суларына
бөлінеді.Көптеген кәсіпорындарда өндірістік және коммуналды-тұрмыстық ағын
сулар тазалауға дейін араласады, осы екі топ біртұтас ретінде қарастырылады
- өнеркәсіп ағын сулары ретінде. Өскемен қ. ағын сулары 33 пайыз
өнеркәсіптік ағынды сулардан, 27 пайыз кәсіпорындардың коммуналды-тұрмыстық
суларынан және 40 пайыз шаруашылық-тұрмыстық ағын сулардан түзіледі.
Технологиялық процесстен өткізілген және табиғи суларға келіп
түсетін өнеркәсіп сулары төрт категорияға бөлінеді:
- тазалауды қажет етпейтін, нормативті-таза;
- нормативті-тазаланған;
- қажетті деңгейге дейін ғана тазаланған;
- тазаланбаған.
Бірінші категория – нормативті таза ағын сулары – бұл оларды
кәсіпорын мұқтаждықтары үшін қолданғанда ластануға болмайтын ағын сулар.
Олардың су көздеріне түсуі, тазарту қондырғыларын айналып өтулері
нәтижесінде жүзеге асады.
Екінші категория – нормативті-тазаланған ағынды сулар – құрамында
ластандырушы заттары бар, бірақ белгілі бір концентрацияда, олардың су
көздеріне түсуінен кейін ШРМ –не дейін тазартылады және араласып кетеді.
Үшінші категория – қажетті деңгейге дейін ғана тазаланған ағын
сулар – бұл ағын сулары, тазарту қондырғыларынан өткізілген, бірақ
құрамында ластандырушы заттары белгілі ғана мөлшерде ғана.
Тіпті ағын сулардың тиімді биологиялық тазалануы, оның
құрамындағы ластану заттарының 13 бөлігін ғана жоя алады, ал ауыр
металлдардың көпшілік бөлігі өзгеріссіз биологиялық тазалаудан өтіп, ашық
су көздеріне келіп түседі.
Нормативті-тазаланған және қажетті деңгейге дейін ғана тазаланған
ағын сулардың токсиндігін төмендету үшін 20-150 және тіпті 1000 есеге жуық
таза өзен суын араластыру қажет болады екен.[26]
Кесте 3.1 Кейбір өндірістердің ағынды суларындағы ауыр металлдардың орташа
құрамы.
Қызмет көрсету Мыс Хром Никель Мырыш кадмий
түрі
Ет өнеркәсібі 150 150 70 460 11
Нан өндірісі 150 330 430 280 2
Сыра өндірісі 410 60 40 470 5
Алкогольді емес 2040 180 220 2990 3
сусындар өндірісі
Балмұздақ 2700 50 110 7800 31
өндірісі
Текстильді бояу 37 820 250 500 3
өндірісі
Кір жуу өндірісі 1700 1220 100 1750 134
Автокөліктер жуу 180 140 190 920 18
Өскемен қаласының канализациясына өнеркәсіптік және жалпы қалалық
ағынды сулармен бірге әртүрлі зиянды заттар келіп түседі, солардың бірі
және кең таралғаны мұнай өнімдері қалдықтары, фенолдар, пестицидтер,
күрделі химиялық қосылыстар, минералды және органикалық қоспалар, ауыр
металлдар.
Ағынды сулардағы ауыр металлдардың мөлшерінің орташа құрамы 3.1
кестеде көрсетілген.
Соңғы жылдары Өскемен қаласында беттік және топырақ суларын ластауға
өздерінің қомақты үлестерін қосып келе жатқан алғашқы тұтыну заттарын
шығарушы өндіріс пен тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары саны өсіп келеді.
Осындай кәсіпорындардың ағынды сулары құрамында әртүрлі зиянды заттары бар
органикалық қоспалармен, дисперстік қоспалармен, мұнай өнімдерінің
қалдықтарымен ластанған және оларды бүгінгі таңда жою мүмкін болмай отыр.
Осы заманғы биологиялық тазарту әдістері теория жүзінде
органикалық заттардың қоспасын 90-95 пайызға ғана азайта алады, бірақ
тәжірибе жүзінде 80 пайыз ғана болып отыр. Толық ашымаған, қиын түрде ашуға
жататын заттар су көздерін ластауда.
Ауыр металдардың жоғарғы құрамы әсіресе гальваникалық өндірістің
кәсіпорындарында кездеседі. Мұнда қорғасын мөлшері он есе, хром, кадмий,
мыс, мырыш мөлшері – жүз есе және мың есе жоғары.
Мысалы, Арматура зауытының негізгі ластаушылары болып,
гальваникалық цехта қолданушы хром және никель болмақ. Технологиялық жолдан
өткен су құбыры сулары хром және никельмен байытылады. Нейтралдық локальдік
тазарту қондырғыларынан өткеннен кейін хром мөлшері анағұрлым төмендеп
қалады. Тазарту қондырғыларынан кейін су шаруашылық-тұрмыстық ағынды
сулармен араластырылады және ары қарайғы тазарту үшін қала коллекторына
түседі. Мұнда хром мөлшері жалпы зауыттық ағынды сулардағы хромның бастапқы
судың құрамындағы мөлшерінен асып түседі.
Технологиялық жолдан өткен су құрамындағы
никельдің мөлшері,
технологиялық процесске жіберілуші су құбырындағы сумен салыстырғанда көп
мөлшерге ие, атап айтсақ, 12585,7 есе бір жылда.
Қала колекторына келіп түсетін ағынды сулар, зауыт ішілік
тазартудан өтсе де, бастапқы технологиялық процесске арналған сумен
салыстырғанда, көптеген металлдармен ластанған(әсіресе кадмиймен,
молибденмен, қорғасынмен, мыспен, ваннадиймен).
Қала канализациясына келіп түсуші ағынды сулардағы зиянды
заттардың көпшілік бөлігін мұнай өнімдері құрайды екен, олар автокөлік
жөндеу орындарынан, автопарктерден, автокөлікті жанар-жағар маймен қамту
орынынан, сондай-ақ автожолдарды шашыратып жуу сулары арқылы келіп түседі.
Мұнай және мұнай өнімдері канализацияның тазарту қондырғыларының және су
көздерінің қиын түрде тотығатын органикалық заттарына жатады. Су бетінің
мұнай қабығы 0,5 мм қалыңдықта болған күннің өзінде ол су айналымын
қиындатады.
Жоғарыда келтірілген кәсіпорындардың ауыр металлдармен ластанған
ағынды сулары шаруашылық-тұрмыстық ағынды сулармен араласып, соңғы
тазалану үшін сол жақ жағалау тазарту қондырғыларына 167033 м3тәулігі
көлемінде келіп түседі.Әртүрлі ағын суларын тазартудан кейін, лай суларды
тазартқан соң тұнбалардың көп мөлшері түзіледі.[2]
Ағынды суларды тазартумен байланысты технологиялық сұрақтарды
шеше отырып, Өскемен водоканал кәсіпорынын ағынды сулардың тұнбаларын жою
мәселесі толғандырып отыр.
Ағынды сулардың тұнбаларын өңдеу технологиясына тәуелділігінен
тұнбаны өңдеудің агротехникалық қасиеттерімен, агротехникалық құндылығы
шығып отыр. Ағынды сулардың тұнбаларын тыңайтқыш ретінде қолдану мәселесі
бойынша зерттеулердің экологиялық мәнділігін анықтаушы басты фактор ретінде
ауыр металлдардың мөлшері болып отыр. Өскемен қаласын тазарту
қондырғыларының ағынды суларының тұнбаларындағы ауыр металлдардың еритін
құрамы мөлшері 100 г суға келетін грамм есебінен алынады.
Металлдардың анағұрлым жоғары концентрациясы машина жасау,
электротехникалық машина жасау, құрал-жабдықтар жасау өнеркәсібі
кәсіпорындарының тұнбалары үшін тән.
Қазіргі кезде топыраққа ауыр металдардың түсуінің екі жолы
белгілі
болды. Оның біріншісі тұнбалар құрамында ауыр металлдардың болуы және
екіншісі олардың көп мөлшерінің қауіптілік нормасы есебінен қабылдануы,
тұнбалардың құрамын химиялық құрамын реттеп отыру, топырақ құрамына
техногендік қысым түсіруден жеңілдетеді, ал оның анализін жасау ондағы
өзгерістерді бағалайды.
Тұнбалардағы ауыр металлдар әртүрлі формаларда кездеседі, онда
органикалық түрі әр кезде де алдыңғы орында. Жекелей алсақ, никель
түріндегі мәліметтерді қарастырсақ: оның органикалық үлесіне 24 пайыз,
никель карбонатына – 32 пайыз келеді екен.
Ауыр металлдардың суда еритін түрлерінің мөлшері ағын сулардың
тұнбаларында жоғары емес – небәрі ондаған үлестен бастап, бірнеше пайыздық
үлестерге шекті ғана. Бірақ есте ұстаған жөн, топыраққа енген ағынды
сулардың тұнбалары маңызды айналуларды келтіреді, яғни органикалық
заттардың ыдырауына әкеледі. Ауыр металлдар жеңіл қозғалатын түрге ауысып,
өсімдіктер үшін қол жетерлік болмақ, екінші жағынан топырақ саласымен орын
ауыстыруға қабілетті келеді.[16]
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕР БЕТІ СУЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА БАҒА БЕРУ
2.1 Су объектілерінің сандық және сапалық көрсеткіштері
Ертіс өзені ағын сулардың төменгі бөлігінде, төменде орналасқан Шүлбі
ГЭС-інің су деңгейінен еркін ағып жатыр. ШҚ Гидрометеорология және
мониторингі орталығының мәліметтері бойынша Ертіс өзенінің орташа көп жылғы
есептік ағын көлемі, тазарту құрылыстарынан шығушы ағысындағы 17,5
млрд.м3жылына есептеледі. Осы учаскедегі Ертіс өзенінің ең кіші орташа
айлық шығыны 162 м3с, судың орташа көлемі – 1,31 мс, ал орташа тереңдігі
– 1,7 м, арнасының ені – 250 м.
Ертіс өзенінің жоғарғы ағысындағы ластану деңгейі одан жоғары
орналасушы су пайдаланушыларынан келіп түсуші өнеркәсіптік және тұрмыстық
ағынды суларға байланысты, яғни олар өздерінің ағынды суларын тікелей су
объектілеріне – Ертіс және Үлбі өзендеріне ағызады. Мұнда Ертіс өзенінің
құрамы мен суының сапасына аса маңызды әсерін тигізетін, түсті металлургия
кәсіпорындарының ағынды суларын ағызуы болмақ.[14]Су сапасының критерийлері
1.1 кестеде көрсетілген.
Кесте 1.1 Су сапасының критерийлері.
Сапа класы Су сапасының сипаттамасы Мөлшері
2 Таза 0,3-1,0
3 Біркелкі ластанған 1,0-2,5
4 Ластанған 2,5-4,0
2002-2004 жылдары судағы заттардың орташа концентрациясы 1.2, 1.3, 1.4
кестелерінде келтірілген.
Экология басқармасының ұсынған фактілік материалдарының негізінде,
сондай-ақ ШҚ ГМО –ның 1998 ж - дан 2003 ж -ға дейінгі экологиялық
бюллетеньдерінде жарияланған мәліметтері негізінде, сол және оң жақ
жағлаулардың гидробиологиялық құрамы туралы келесі мәліметтер алынды.
Сынамаларда көптеген ксерофильді түрлер бақыланған, оң жақ жағалаудың
жармасындағы биогеоценоз кедей. Хирономид пен олигохеттердің жұмыртқалары
бірінің орнын бірі басуда. Мұны былай түсіндіруге болады, яғни жарма
қаланың шаруашылық-тұрмыстық ағынды суларын ағызуынан кейін орналасқан,
сондай-ақ ТМК–ның ағын суларынан және Үлбі, Ертіс өзендерінің
құйылыстарынан төмен орналасқан, сондықтан транзиттік ластануға ұшырайды.
Ертіс арқылы салынған көпір құрылысынан кейін және тазалау құрылғыларының
сол жақ жағалауға ауыстыруы нәтижесінде, биогеоценоздар сипаттамасы күрт
өзгерді. Гидрохимиялық тәртіптің өзгеруіне жауап ретінде, сол жақ
жағалаулар сынамаларында құрамында азоты бар заттардың концентрациясы
көбейді, О2 құрамы төмендеді және БПК мәні өсті. Зообентос сынамаларында
су тазалығының индикаторлары түрлері жойылды.
Оң жақ жағалаудан алынған сынамаларда балықтар қауымының құрамында
алмасу өткізілді, түрлік түрленулердің өсуі байқалуда, ол осы нүктедегі су
сапасының жақсарғандығын байқатады.
Зерттеулердің жоғарыда келтірілген мәліметтері сол жақ жағалаулар
жармаларының су объектісіне(Ертіс өзені) кері әсерін көрсетеді және оның
құрамына да кері әсерін тигізгендігін анық көрсеткендей.
Объективті түрде айтатын болсақ, ағынды сулардың кеңістіктегі су
көздеріне зиянды әсерінің мәселесін анағұрлым кеңірек қарастыру қажет, яғни
тек қана сол жақ жағалау тазалау құрылыстары объектілері шеңберінде ғана
емес, сондай-ақ жеке алғандағы өнеркәсіптік кәсіпорын негізінде қарастыру
қажет.
Сондай-ақ ТМК –ның тазалау құрылыстарының іске қосылу конструкциясын
оқып үйрену қажет, себебі оң жақ жағалауда сол жақ жағалаумен
салыстырғанда құрамындағы металл заттары бойынша құрамы
айырмашылығы он есе өсті. [6]
2.2 Жер беті суларының ластануы
Ертіс өзенінің беткі суларының орташа ластану заттарының
концентрациясы 2003 ж мына шамаларды құрады: өлшенген заттар 2,3 -
6,5 мгл, Рн 7,9-8,15, көмірқышқыл газы 5,0-7,6 мгл, аммоний азоты мөлшері
0,15-1,12 ШРМ, нитрит азоты 0,03-3,57 ШРМ, мырыш 0,2-2,5 ШРМ, мұнай
өнімдері 1,3 ШРМ, марганец 0,3-1,1 мгл, натрий-калий 11,3-18,3 мгл,
гидрокарбонаттар 94,1-107 мгл, қаттылық мөлшері 1,70-1,83 мг-эквл.
Келесі заттардың мөлшері су беті құрамында ШРМ-ден аспайды:
нитрат азоты, (3+) темір, никелдің, қорғасын, кобальттың, кадмийдің,
сынаптың, тронцийдің, мышьяктың, кальцийдің, магнийдің, сульфаттардың,
хлоридтердің, цианидтердің, роданидтердің, жалпы хромның.
Есептік кезеңдегі зиянды заттардың максималды концентрациясы
мынаны құрады: өлшенген затта 3,6 мгл, Рн 8,6, көмірқышқыл газы 15,0 мгл,
амоний азоты мөлшері 8,3 ШРМ, нитрит азоты 9,2 ШРМ, жалпы темір мөлшері
8,2 ШРМ, (2+) темір 10,0 ШРМ, (3+) темір 1,6 ШРМ, мыс мөлшері 6,0 ШРМ,
мырыш 9,9 ШРМ, мұнайөнімдері 4,6 ШРМ, марганец 3,7 ШРМ, НАТРИЙ+КАЛИЙ 28,5
МГЛ, гидрокарбонаттар 140 мгл, қаттылық 2,50 мг-эквл.
Берілген учаскедегі оттектік режим қалыпта. БПК 5 үш ағыста
нормадан асып түсті:
- Өскемен қаласы ГЭС - інен 0,8 км төменгі плотина ағысында
– акі жағдайда және 3,01 мгО2л(08.07.2003 ж алынған) және 3,80
мгО2л(11.12.2003ж алынған);
- аспалы көпірден 0,35 км төмен, сол жақ жағалау
ағысында – бес жағдайда да 3,01-3,99 мгО2л-ден өзгермеген;
- аспалы көпірден 0,35 км төмен, оң жақ жағалау ағысында – бір
жағдайда нормадан асып кетті және мынаны құрады 3,30 мгО2л (14.02.2003 ж
алынған);
Беткі сулар 2002 жылғы сияқты, 2003 жылы да сапасы бойынша 3 классқа
жатады және де қалыпты - ластанған суларға жатқызылды (ластану деңгейі 2003
ж 1,14 құраса, 2002 жылы 1,44 болған еді).[12]
Атмосфералық сулар, жауын және қар сулары – континентальды су көздері
мен артезиан суларының, топырақ суларының негізгі толығу көзі болып
табылады. Жауын және қар суларының құрамы маңызды ауытқуларға ұшырайды және
олардың мөлшері ауадағы қоспалардың мөлшеріне байланысты. Өнеркәсіптік
орталықтарға жақын маңда атмосфералық сулар кәсіпорындардың газды
шығаруларының құрамындағы заттармен толығады. Әсіресе жауын және қар суының
құрамында сульфаттар иондары, хлоридтер, сульфиттер көп.
Тұрғылықты жерлерге олардың территориясына түсетін атмосфералық сулар
күл-қоқыстарды, шаңды, мұнайөнімдерін шайып кетеді. Ластану дәрежесі
бойынша жауын-шашын ағынды суларының алғашқы тобына тұрмыстық ағын сулары
сәйкестендірілген. Олардағы ластаушы заттар мөлшері жауынға шекті
құрғақшылықтың ұзақтығына байланысты.
Өнеркәсіп кәсіпорындары территорияларынан ағызылушы атмосфералық
сулар, өзімен бірге, сол өндіріске тән ластаушыларды алып кетеді, сондықтан
да зауыттар территорияларында ауыр металлдармен жұмыс жасағанда, шашып
жууды және технологиялық ағын суларын ескеруші комплексті қондырғыларды
ескерген жөн, сондай-ақ өнеркәсіптік қалдықтарды жою, оның ішінде ауыр
металлдары бар қалдықтарды да жойған дұрыс.[28]
Қаланың ағынды суларына шаруашылық – тұрмыстық сулар мен
кәсіпорындардың ағынды сулары келіп түседі, олар қала шетінде орналасқан.
Шаруашылық-тұрмыстық суларға пәтерлерден, ауруханалардан, мектептерден,
қонақүйлерден және адамдардың болатын басқа желдерінен келіп түсетін сулар
жатады. Әр адамнан тәулігіне қала канализациясына орташа есеппен мына
мөлшерде ластаулар келіп түседі екен (граммен алғанда):
Өлшенген заттар 65
Түске боялған сұйықтық БПК5 35
Түске боялған сұйықтық БПК20 40
Амоний тұздарының азоты 8
Фосфаттар 1,7
Хлоридтер 9
Көркейтілген елді мекендерде су бөлудің нормасы тәулігіне 400 литрге
жуық. Иә, су бөлудің нормасы жоғары болса, ағын сулар аз концентрленген.
Өнеркәсіптік ағын сулар. Өндіріс саласының барлық түрлерінің арасында
су пайдаланушылар арасында белсенділері болып – қара металлургия, химия
өндірісі, орман химиясы, мұнай өнімдерін өңдеу өнеркәсібі белгілі.
Таза суды ала отырып, өнеркәсіп кәсіпорыны оны лас суға айналдырады.
Ағын сулардың құрамы мен ластанудың концентрациясы өндірістің түріне
байланысты. Мысалға, қорғасын-мырыш комбинатының ағын сулары үшін қорғасын
мен мырыш бойынша рұқсатталған-шектік құрамынан асып түсуі тән болса,
автопарктер үшін мұнай өнімдерінің жоғарғы құрамда болуы тән және т.с.с.
Ағын сулардың жалпы сипаттамасын беру мүмкін емес. Жалпы ластаушы
көрсеткіштерден басқа, өнеркәсіп ағын сулары токсиндік заттарды құрайды,
олар су көздеріне түскен болса, ондағы барлық тірі ағзаларды құртып жіберуі
ықтимал. Жаңа өнім шығарушы өнеркәсіп және өндірістің дамуы мынаған
әкеледі, яғни ағын суларға, жануарлар мен өсімдіктер әлеміне әсері беймәлім
заттардың келіп түсулері. Бұған қоса, осындай заттар анағұрлым токсиндік
болып табылатындығы.[25]
Өнеркәсіптік ластанулардың арасынан су көздеріне түсуші, токсиндік
және токсиндік емес түрлері бар. Токсиндік емес заттар белгілі бір
жағдайларда гидробионттардың қырылуына әкеліп соғады. Мысалға, целлюлоза-
қағаз комбинатының ағын суларында талшық бар, ол өзіне қатысты зиянды емес,
бірақ балықтар мен гидробионттардың сүзу аппараттарына түссе, олардың
жойылуына әкеледі.
Анағұрлым токсинді мынадай заттар, детергенттер, нафтендер, ароматты
көмірсулардың туындылары. Олардың көбісі 1 мгл қоспада гидробионттардың
өліміне әкеледі. Минералды заттардан ең токсиндісі цианидтер, мышьяк
қоспалары, мыс пен қорғасын қоспалары. Планктонды организмдер токсиндік
заттарға өте сезімтал, балықтарға қарағанда. Сондықтан олар жеке қосылыстар
мен тұтас алғандағы ағын суларда токсиндік дәрежесін көрсетуші мақсатында
қолданылады.
Су көздерінің ластануының ерекше жағдайы ретінде шартты-таза сулардың
ластануы арқылы көрініс табатын суларды айтуға болады. Оларға өндіріс
өнімдері мен жартылай өнімдерінің суытылуына қажетті ағынды суларды
жатқызуға болады. Ережеге сай, мұндай сулар ластанбайды, бірақ оларға
ластаушы заттардың түсуі әбден мүмкін. Мысалы, жылу алмасу аппараттарының
тығыз емес болуы арқылы. Әсіресе шартты-таза сулар электрстанцияларында
түзіледі. Мұндай сулардың әсері көпжақты. Жазғы мезгілде су
температурасының жоғарылауы су көздерінің оттегімен кедейленуіне әкеліп
соғады. Осы себеппен онда максималды жазғы температурасымен салыстырғанда 3
градусқа артық температурадағы су көздерінің су температурасын көтеруші
шартты-таза суларды құюға қатаң тыйым салынған. Қысқы маусымда жылы сулар
мұз қабатының қалыптасуына жол бермейді және сол арқылы атмосфералық
реаэрацияға жағдай жасайды. Су көздеріне шартты-таза сулардың түсуі кезінде
мынаны ескерген жөн, яғни олар өздерімен ластануды алып келуі мүмкін.
Сонымен бірге ағын сулармен бірге өзендерге мұнай өнімдерінің қалдықтары
мен органикалық заттар және темір қосылыстары келіп түсуі мүмкін.[3]
Тұрақты түрде келіп түсуші ағынды сулардың маңызды бөлігін рудниктен
шығатын және қалдық заттарды сақтау қоймаларының ағынды сулары құрайды,
олардың құрамында металлдардың қоспалары болады, әсіресе марганец, темір,
кадмий, мырыш секілді ауыр металлдардың қалдықтары. Тау-кен өнеркәсібі мен
металлургия су жүйелерінде бұзылыстардың қалыптасуына маңызды әсерін
тигізеді. Соңғысының пайда болуы технологиялық тізбекте заттарды жоғалтумен
байланысты. Барлық бұзылыстар полиметаллдық сипатта болмақ, тез және
тұрақты түрдегі бұзылыстар өлшенген заттарда көрініс тапқан. Тіпті кен
орындарын игеруді тоқтатқан соң да, дондық тұнбалар су фазасына заттардың
түсуінің екінші көзі болмақ. Химиялық элементтердің су фазасынан шығарылуы
су массасының уақытша ғана тазаруының куәсі, бірақ мұнда су объектісінің
толық тазаруы мүмкін емес. Орын ауыстыруы кезінде ауыр металлдар әлемдік
айдынға араласады.
Ауыр металлдардың өзендерге келіп түсуінің көздері әртүрлі, бірақ
алдыңғы орында ағынды сулар алары сөзсіз.
Өнеркәсіптік ағын сулар табиғи өзен суларына екі есе мөлшерде сынапты,
12-13 есе мөлшерде қорғасын, мыс және мырыш секілді зиянды заттарды, 30 есе
сүрме мөлшерін қосады.
Химиялық элементтердің қосындысы барлық қарастырылып отырған
элементтер үшін фондық мөлшерден жоғары. Әсіресе ол мырыш пен кадмийге
қатысты маңыздырақ. (жалпы концентрация коэффициенті К 13-11 есе артық,
фондық мөлшерден).
Жоғары келіп түсу жиілігін мыс ерекшелейді(К 7,4); хром(К 5,7-5,4) ;
қорғасын (К4,5); никель (К 3,1); марганец(К 2,3). Техногенді көздердің
арасында су көздерінің ластануына маңызды үлесін қосатын тізбектердің
өсуін мынадан көруге болады: шартты-таза сулардың өнеркәсіптік ағыны –
қондырғыларды тазалаудан кейінгі канализациялық ағын сулар – жауын-шашын
сулары. Канализациялық ағын сулардағы қалайы мен хром түсімі 53 және 55
пайызды құрайды. Басқа элементтер үшін кангализациялық ағын суларға
түсулеріндегі жалпы түсімі жағынан 10-20 пайызды құрайды.[11]
2.3 Топырақ суларының ластануы, оның жер беті суларына әсері
Топырақ сулары су ресурстарының табиғи циклін тұрақтандыруда маңызды
роль атқарады және олар кең зонада су қоймаларының қызметі негізінде
өзендер мен көлдер байланысын сақтап қалады, сондай-ақ ағып өтуші
ағыстардың буфері қызметін атқарады.
Жаңбыр және қар еруінің нәтижесінде пайда болған сулар беткі
қабаттарға бөлінеді, олар жер беті бойымен таралып жер асты суларына
жетеді. Жер асты сулары топырақ сулары болып табылады және содан кейін
өзендер мен көлдер суы болып табылмақ, өздеріне суды ұстап тұру қабілетіне
байланысты олар жер астында сақталады.
Өскемен қаласында су жүргізуші сулар көздері үшін олардың Ертіс
өзенінде жиналуы анықталды, олар қаладан ағып өтеді. Қазіргі кезде қалада
топырақ суларының ауыр металлдармен ластану мәселесі тұр және болашақта
мұның себебі ретінде Ертіс өзені мен топырақ суларының арасындағы байланыс
болмақ. Төменде топырақ суларының ластануының болжалған себептері
келтірілген:
- ластанған беттік сулардың топыраққа сіңуі;
- ластанған өзен-көлдермен байланыс;
- жер асты ағыстарының суларының таулы аймақтан болуы.
Қолға алынған шаралар:
- ауыр металлдармен жұмыс істеу мүмкін болатын зауыттарда шашыратып
жуу мен технологиялық ағын суларды ескерген тазалау қондырғыларын
қарастыру;
- өнеркәсіптік қалдықтарды залалсыздандыру, жою;
- өзен мен көлдерге лақтырмастан бұрын ағын суларды тазалау;
- жер асты суларынан алынған суларды тазарту.
Осы шаралар арқылы суларымызды ауыр металдармен ластаудан
қорғаймыз. Басқа жағынан, тұрмыстық сулармен ластанумен күресу үшін
бірқатар әкімшілік шешімдер қабылдаған дұрыс және нормадан асып түсетін
зиянды заттары бар суларды Ертіс өзеніне шығармай, оларды толық көлемде
тазарту және нормаға сәйкес келгенген соң ғана өзенге лақтыру.[22]
Жоғарыда айтылғандай, топырақ суларының ластануымен күрес
шаралары аса ірі көлемдегі міндеттерге жатады, олар барлық салада
қарастырылады. Яғни, оларды тау-кен өнеркәсібіне қатысты алып қарастырсақ,
бұндағы шаралар: қоршаған ортаны қорғауда оның жағдайын жақсарту шаралары,
болашақта қоршаған ортаны қорғау бойынша шаралар, қалалық су тораптары
көздері үшін бірнеше шаралар мен бағдарламалар жасау. Өскемен қаласының
топырақ асты суларының ластану мәселесі былай туындайды, яғни Ертіс
өзенінің суының ластануы топырақ суларына сіңеді де, сол арқылы топырақ
сулары ластанады. Тиімді шара ретінде ағыстар суларын тазарту болып
табылмақ, олар Ертіс өзеніне құятындықтан. Ертіс өзенінен жоғарырақ
бөлігінде түсті металлургия дамыған. Осы ауданнан ағып шығатын ағынды сулар
Үлбі және Ертіс өзендеріне келіп құятындықтан, әкімшілік шешімдерді
күшейтуді қарастыру қажет, мысалы, ауыр металлдар өңделетін өндірістік
аудандарда тұйықталған өндіріс жүйелерінің түзілуі мен осы зауыттарда
ағыстарды тазарту үшін қондырғыларды қайта құруды реттеу.[27]
2.4 Жер асты суларының ластануы
Қаланың канализациясы жоқ аудандары мен өнеркәсіптік кәсіпорындары
және жинаушылары орналасуымен жер асты суларының ластануы мен шлейфтер
арасында өзара байланыс бар. 2.1. кесте осы өзара байланысты көрсетеді.
Ластаушылар арасында металлдар алдыңғы орында. Ауыр металлдармен
кластанудың күшті ластаушы көзі ретінде мырыш зауытының территориясы,
шлактар мен қорғасын-мырыш комбинатының қалдық сақтаушы қоймалары, сондай-
ақ Үлбі металлургия зауытының шлам отстойниктері болмақ. ТМК –дағы өңделіп
шығушы тұздар жер асты суларының хлоридтермен ластануының басты себебі
болады. ТЭЦ-тің золоотвалдары фтор мен бормен ластану көздері. Үлбі өзені
өзен түбін сіңіру орындарында ауыр металлдармен ластанудың көзі болып
табылмақ.
Конденсатор зауытының шламотстойниктерінде көмірсулармен ластану
мүмкіндігі бар.
Өскемен қаласы жер асты суларының ластануының қазіргі деңгейі – бұл
ластанудың 1940 жылдан бастап ұзақ уақыттық процесінің нәтижесі, ол
кездері металлургия зауыттары салынған еді және олар қаланың маңызды өсуіне
себепкер болған еді. Қала көп көлемде тұрмыстық қалдықтарды және
өнеркәсіптік қалдықтарды орналастырып сақтады. Сондықтан да топырақ және
топырақ асты сулары ластану ошақтарында ластаушы заттардың көп мөлшерін
құрамына сақтауда, олар өз кезегінде тұнба күйінде, штормдар түрінде және
бұзылған желілерден ағып шыққан өңделген су күйінде топырақ суларына
сіңіп отыр. Қатты қалдықтар мен шламдық отстойниктердің сілтіленуінің
жалғасуы ластаушы ағынның көбеюіне өз үлесін қосты. Сулық горизонтта табиғи
ағыстардың жер асты суларының еруі мен табиғи жайылуы процесі кезінде
ластану шлейфінің формасына әсерін тигізеді. Пайдаланылмай тасталған
скважиналардың саны бұл күнде жер асты суларының соңғы 20 жылда ластануының
өсуіне куә.
Соңғы оныншы бесжылдықта ластану бір ғана және сол көзден оған
жүргізілген, оның су бассейніне таралуы бір ғана әдіспен жүргізілген,
осыған байланысты мына тұжырымға келуге болады, яғни кіруші ластаушы көздер
мен олардың есебінен табиғи шаңдану мен ерудің есебінен орналасу арасындағы
тепе-теңдікке қол жеткізілген. Иә, бұл тұжырым мына жағдайда анық болмақ,
яғни өнеркәсіптік кәсіпорындармен қиылысу болмаса, ластанудың да болуы
мүмкін емес, сол себепті ластанудың жаңа көздерінің туындауына жол
берілмейді. Су бассейнін тазалау көптеген онжылдықтарды қамтиды, яғни
топырақ құрамынан және жер асты суларынан зиянды және ластаушы заттарды алу
өте кең ауқымды, күрделі, ұзақ жұмыс болмақ.
Жер асты суларының құрамында байқалған ластаушы заттар 2.1
кестеде көрсетілген.
Кесте 2.1 Жер асты суларының құрамында байқалған ластаушы заттар.
Ластану көзі Ластаушы заттар
Қазмырыш АҚ Токсиндік заттар:
Мырыш пен қорғасын зауыттарының Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
учаскелері мен цехтар Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
Электролиттердің кездейсоқ құйылуы, гидрокарбонаттар
құбырлар мен резервуарлардан Токсиндік емес заттар:
технологиялық судың ағып кетуі Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
Қазмырыш АҚ Токсиндік заттар:
Мышьяк шламынан және клинкерден, Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
шлактан жасалған щелоктар Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
Қорғасын зауыты гидрокарбонаттар
Қатты қалдықтар мен шламдардан, Токсиндік емес заттар:
шлактардан щелоктар Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
ҮМЗ АҚ Токсиндік заттары:
металлургия өндірісінің қатты Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
қалдықтары мен шламдардан щелоктар, Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
торий өндірісі, танатал, бериллий, Токсиндік емес заттары:
ниобий және азот қышқылының өндірісіCl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
ҮМЗ АҚ Токсиндік заттар:
Темір жол бойында орналасқан қатты Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
қалдықтардың жиналуы , уран оксиді Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
және уран өндірісінің Токсиндік емес заттар:
концентраттарының қалдықтарын Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
құрайды
Өскемен қаласы конденсатор зауыты Токсиндік заттар:
Минералды майлар мен шламдардан Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
щелоктар, трихлорбифенил құраушы. Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
Токсиндік емес заттар:
Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
ТМК АҚ Токсиндік заттар.
Электролиттер тұздарынан және Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
шламдардан щелоктар Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
Токсиндік емес заттар:
Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
ТМК АҚ Токсиндік заттар:
Шламдардан щелоктар Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
Токсиндік емес заттар.
Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
Согра ТЭЦ-інің АЭС-і ЖШС Токсиндік заттар:
Золоотвалдардан щелоктар Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
Токсиндік емес заттар:
Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
Өскемен қ. ТЭЦ-і Токсиндік заттар:
Золоотвалдардан щелоктар Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
Токсиндік емес заттар:
Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
Қоқыс тастайтын жер Токсиндік заттар:
Қатты өнеркәсіп қалдықтарынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕР БЕТІ
СУЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА БАҒА БЕРУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕР БЕТІ СУЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Табиғи жағдайлардың қысқаша сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Өскемен қаласының табиғи суларының ластаушы
көздері ... ... ... ... ... ... ... ..5
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕР БЕТІ СУЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА БАҒА
БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 12
2.1 Су объектілерінің сапалық және сандық көрсеткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2 Жер беті суларының
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...20
2.3 Топырақ суларының ластануы, оның жер беті суларына
әсері ... ... ... ... ... ..24
2.4 Жер асты суларының
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .26
2.5 Тазалау қондырғыларының орналасу аудандары және негізгі
сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫ СУ ОБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУҒА
БАҒЫТТАЛҒАН ШАРАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.1 Табиғи сулардың фондық концентрацияларын анықтау
әдістері ... ... ... ... ..44
3.2 Су объектілерінің экологиялық жағдайын жақсарту бойынша негізгі бағыты
мен
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Су – маңызды табиғи ресурс. Ол өмірдің негізін құраушы, зат алмасу
процесстерінде басты рөл атқарады.
Тақырыптың өзектілігі: Үлкен маңызды орынды су - өнеркәсіп саласы мен
ауыл шаруашлығы саласында алады. Жалпыға белгілісі, оның адамның тұрмыстық
қажеттіліктері үшін, өсімдіктер мен жануарлар үшін де қажетті екендігі,
барлық тірі организмдер үшін ол өмір сүру ортасы болып табылмақ. Қалалардың
өсуі мен өнеркәсіптің қарқынды дамуы, пайдалы жерлердің кең ауқымда
пайдаланылуы, мәдени-тұрмыстық жағдайлардың жақсартылуы мен басқа да
бірқатар факторлар, күннен–күнге сумен қамтамасыз етілу мәселесін
күрделендіріп отыр. Суға деген қажеттілік өте зор және жылдан – жылға өсіп
отыр. Жыл сайынғы су шығыны жер бетіндегі барлық сумен қамтылу түрлері
бойынша 3300-3500 км3 құрайды. Мұндағы сумен қамтылудың 70 пайызы ауыл
шаруашылығына тиесілі. Қазіргі кезде су ресурстарын тиімді пайдаланудың
мынадай бағыттары анықталынуда: шикі сулар ресурстарын кеңінен өндіру және
толық тиімді етіп пайдалану, су көздерін ластауды болдырмайтын, оған тыйым
салатын жаңа технологиялық процесстерді жасау, таза сумен қамтылуды
азайту, шикі суды пайдаланушы түсті металлургия өнеркәсібінде , оның
мөлшерін көп шығындамайтын жаңа технологиялық процесстерді жасап шығару, су
көздеріне келіп түсетін ағынды суларды тазартудың осы заманғы
технологияларға сай келетін жаңа, тиімді әдістерін қолдану, енгізу
неғұрлым ластанған ағынды сулардың бөліктерінде локальді тазалау тәсілдерін
қолдану.
Өндірістік қызмет нәтижесінде барлық мүмкін болатын қалдықтар
жиынтығы түзіледі, олар қоршаған ортаның жағдайына кері әсерін тигізеді
және оның ажырамас бөлігі ретінде адамға да әсерін тигізеді.
Өскемен қаласының су ресурстары өнеркәсіптік кәсіпорындардың
токсиндік компоненттерімен ластануы бойынша интенсивті күш түсіруші
жағдайды бастан кешіруде. Бұл мекемелер өзен желілері шоғырланған зонада
орналасқан. Осында жылу-энергетика саласының ірі кәсіпорындары да
орналасқан.
Мұндай орналасу мынаған ықпал етеді яғни барлық газ тектес сұйық
және қатты қалдықтары бар ластаушы заттар мүлтіксіз өзен желілеріне келіп
түсуде. Осының нәтижесінде сулардың ластану мәселесі өте маңызды болды.
Жұмыстың мақсаты: Өскемен қаласы аумағының су объектілерінің
экологиялық жағдайын қарастыру, талдау жасау және оны ластанудан сақтандыру
шараларын қарастыру.
Мақсатқа жетуде келесі міндеттерді жүзеге асыру керек:
1) Өскемен қаласының су объектілерінің осы заманғы жағдайын,
табиғи сулардың ластау көздерін анықтау, ағын сулардың жіктелуі мен
сипаттамасын, тазарту құрылғыларының жалпы сипаттамасын беру;
2) Өскемен қаласының 2002 - 2005 жылдар аралығындағы су
объектілерімен танысу және оның экологиялық жағдайына баға беру;
3) Өскемен қаласының су объектілерін жақсарту үшін
ластандырушы көздерден сақтандыру шараларын жасау.
Ғылыми зерттеу объектісі: Өскемен қаласының су объектілері болып
табылады, ал зерттеу нысаны: Өскемен қаласындағы су объектілерінің ластану
жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні: Өскемен қаласының жер беті суының ауыр металдармен
ластану жағдайын анықтау.
Ғылыми жаңалық: Өскемен қаласының қазіргі су объектілерінің жағдайына
экологиялық салыстырмалы талдау жасай отырып, оның жер беті суларының
экологиялық жағдайына баға беру.
Зерттеу әдістері: салыстыру, статистикалық, аналитикалық-зертханалық
әдістері.
Теориялық маңыздылығы: Өскемен қаласының жер беті суының экологиялық
жағдайын зерттеу қорытындыларын алдағы уақытта студенттер мен оқушылардың
оқу барысында оқу құралы ретінде қолдану.
Жұмыстың іс-тәжірибелік маңызы: Осы берілген зерттеу жұмыстарының
мәліметтерін Шығыс Қазақстан аумағының су электр станциясы орталығының іс-
әрекеттерінде, өнеркәсіп орындарында және табиғатты қорғау мекемелерінде
пайдалануға болады.
Қойылған міндеттерді жүзеге асыру барысында ақпарат көздер, арнайы
әдебиет көздері, интернет желісі, статистикалық мәліметтер, нормативтік –
құқықтық актілер, тәжірибелік көркем материалдардың талдаулары, іс –
тәжірибелік жұмыстар.
1 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕР БЕТІ СУЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Табиғи жағдайлардың қысқаша сипаттамасы
Өскемен қаласы дала зонасында құрғақ типті-бетегелі жазықтар мен
жартылай шөлейт зонасының оңтүстік бөлігінде орналасқан. Облыс
территориясында дала зонасының негізгі дала зонасын бөліп көрсетуге болады:
әртүрлі шөпті - дәнді, нағыз (типтік) және құрғақ (оңтүстік).
Металогендік қатысы тұрғысынан алсақ, облысқа Алтай кені белдеуі
енеді, ол мынаны білдіреді, яғни полиметалдық және сирек кездесетін
кендердің бай минералды-шикізаттық қорларының болуымен түсіндіріледі.
Басты өзен ретінде трансшекаралық Ертіс өзені болып табылады, ол:
Қытай, Ресей және Қазақстан секілді үш мемлекеттің территориясынан ағып
өтеді. Оның ірі салалары болып: Бұқтырма, Үлбі, Уба, Күршім өзендері болып
табылады.
Өскемен қаласының метеостанциясы қаланың солтүстік-батыс
шетінде, ашық жерде орналасқан. Оған таяу жерде Ертіс өзені ағып өтеді,
мұнда ол өзінің су кеңістігін кеңейтіп, бірнеше салаларға бөлінеді.
Метеостанцияның орналасу аймағы төменгі температурамен, тынышжел режимімен
және әсіресе жылдың суық мерзімінде жиі қайталанатын тұмандармен
сипатталады.
Метеостанцияның орналасу орнымен қала орталығы арасындағы
температуралардың айырмашылығы 100С- қа жетеді. Үлкен айырмашылық, сондай-
ақ жел жылдамдығында да білінеді. Егер метеостанция орналасқан аэропорт
ауданында жылдамдығы 8-10 мс жел байқалса, датчик бойынша ШҚГМО
шатырындағы орнатылған датчик бойынша 18-20 мс, ал жекелеген аудандарда
(ЖМК, Аблакетка, Пристань) желдің күші 23-25 мс-қа жетеді. Өскемен қаласы
метеостанциясының бақылауларының мәліметтеріне сүйеніп, Өскемен қаласының
климаты туралы мынаны айтуға болады. [7]
Қаланың климаты шұғыл континентальды, орташа жылдық
ауа
температурасы – 2,7 0С. Аса суық қаңтар айының орташа айлық ауа
температурасы -16,30С. Аса жылы шілде айының орташа айлық температурасы +
20,5 0С.
Өскемен қаласы үшін жауын –шашынның орташа жылдық қосындысы – 487
мм. Жауын-шашынның мезгіл бойынша бөлінуі бірқалыпты емес, жауын-шашынның
көп мөлшері жылдың жылы уақытында түседі. Көп мөлшердегі орташа айлық жауын-
шашын мөлшері 60 мм-ге тең, шілде айы болып саналады. Жауын-шашынның ең аз
түсетін айлары қаңтар және ақпан – 25 мм. Жауын - шашынды күндердің ең көп
күні қараша айына келеді, ал ең аз жауын-шашын күндері байқалған ай -
қыркүйек айы.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы – 2,3 мс, күшті жылдамдықты
желдер өтпелі кезеңдерде –яғни сәуірден маусым айларында және қазан-қараша
айлары бойында байқалады.
Бір жылдағы 10 мс-тан жоғары жылдамдықтағы жел соққан күндердің
орташа саны – 86,6, 15 мс-тан жоғарылары-18,9, 20 мс-тан жоғарылары –
3,9. Өскемен қаласында тіркелген ең жоғарғы жел жылдамдығы - 37 мс.
Өскемен қаласында шығыс және оңтүстік – шығыс бағыттық желдер жиі
байқалады. Көрініс жылдың жылы уақытында өзгереді, мұнда батыс және
солтүстік-батыс бағыттық желдері бар жағдайлар саны көбейеді. Өскемен
қаласындағы аязды емес кезеңнің орташа ұзақтығы -12.11, қар жамылғысының
бұзылуы – 03.04. Тұрақты қар жамылғысының жату ұзақтығы – 142 күн.[9]
1.2 Өскемен қаласының табиғи суларының ластаушы көздері
Қазіргі кезде Өскемен қаласында қала канализациясы мен Ертіс және Үлбі
өзендеріне өздерінің ағынды суларын тастаушы 50 -ден аса өнеркәсіптік және
коммуналдық-тұрмыстық кәсіпорындары бар. Технологиялық өңдеуден өткен және
кәсіпорындардың тұрмыстық ағын суларынан басқа қала канализациясына
өнеркәсіптік аудандардан шыққан шайынды сулар мен берілген өндіріс түріне
байланысты құрамында бейорганикалық және органикалық қосылыстары мен зиянды
заттардың көпшілік мөлшерін қамтыған, тазаланбаған ағынды сулар да келіп
түседі.
Өскемен қаласында негізгі ластаушылар болып мына ірі
кәсіпорындары танымал: ҮМЗ АҚ, ҚАЗМЫРЫШ АҚ, Өскемен жиһаз комбинаты, Шығыс
Қазақстан түсті металлдар ғылыми зерттеу институты, Арматура зауыты АҚ,
Шығыс машина жасау зауыты АҚ, Конденсатор зауыты АҚ, Рост ЖШС, Локомотив
депосы. Осы кәсіпорындардың ағынды суларында ШРМ - ден асып түсетін
мөлшерлері бойынша зиянды заттар бар.
Өнеркәсіптік кәсіпорындардың технологиялық процесстерінде судың
маңызы көп қырлы. Өнеркәсіпте су мына мақсатта қызмет етеді:
- тікелей химиялық реагент немесе өнеркәсіптік шикізат ретінде;
- химиялық реакциялар мен басқа да заттар ағып өтетін орталар;
- белгілі бір технологиялық параметрлерін қолдау үшін қажет
құралдар;
- энергетика жүйелерінің компоненттері;
- шикізат, өнімдер мен қалдықтарды тасымалдау үшін құралдар.
Судың белгілі бір мөлшері қондырғылар мен жабдықтарды жууға,
өндірістік бөлмелерді жууға, сондай-ақ шаруашылық және тұрмыстық мақсаттар
үшін қолданылады. Өнеркәсіп салаларының барлығы үшін ортақ ретінде,
өндірістік және басқа да шаруашылық және тұрмыстық циклді өту арқылы,
бастапқы су әртүрлі өзгерістерді және қайта қайтпай жоғалтылады. Өндірістік
ағынды сулар, құрамында еритін және ерімейтін, органикалық және
бейорганикалық заттары бар, соның ішінде токсиндік заттарды қоса алғандағы
күрделі көп компонентті жүйелерді құрайды.
Осы заманғы кәсіпорындарда түзілетін ағынды суларды талдау
көрсеткендей, су көздеріне тасталушы суда күшті токсиндік категориясына
жатпайтын өнімдердің бар екендігі анықталды, яғни хлоридтер, сульфаттар,
нитраттар, натрий, калий, кальций, аммоний фосфаттары, органикалық өнімдер,
өлшенген заттар, мұнайөнімдері, майлар, ағаш қалдықтары, кен байытпалары
және т.б. Хлор өндірісінен бастап, кокстық химия өнідірісі, қара
металлургия мен түсті металлургия, энергетикалық өнеркәсіп кәсіпорындары
мен басқалары арқылы су көздеріне келіп түсетін ағынды сулармен бірге
қышқылдар, сілтілер, фенолдар, метанолдар, сондай-ақ мышьяк, сынап, фтордың
қосылыстары келіп түседі.[15]
Барлық ағын сулар шаруашылық-тұрмыстық ағын суларға, өндірістік
ағын суларға, кәсіпорындардың коммуналды-тұрмыстық ағын суларына
бөлінеді.Көптеген кәсіпорындарда өндірістік және коммуналды-тұрмыстық ағын
сулар тазалауға дейін араласады, осы екі топ біртұтас ретінде қарастырылады
- өнеркәсіп ағын сулары ретінде. Өскемен қ. ағын сулары 33 пайыз
өнеркәсіптік ағынды сулардан, 27 пайыз кәсіпорындардың коммуналды-тұрмыстық
суларынан және 40 пайыз шаруашылық-тұрмыстық ағын сулардан түзіледі.
Технологиялық процесстен өткізілген және табиғи суларға келіп
түсетін өнеркәсіп сулары төрт категорияға бөлінеді:
- тазалауды қажет етпейтін, нормативті-таза;
- нормативті-тазаланған;
- қажетті деңгейге дейін ғана тазаланған;
- тазаланбаған.
Бірінші категория – нормативті таза ағын сулары – бұл оларды
кәсіпорын мұқтаждықтары үшін қолданғанда ластануға болмайтын ағын сулар.
Олардың су көздеріне түсуі, тазарту қондырғыларын айналып өтулері
нәтижесінде жүзеге асады.
Екінші категория – нормативті-тазаланған ағынды сулар – құрамында
ластандырушы заттары бар, бірақ белгілі бір концентрацияда, олардың су
көздеріне түсуінен кейін ШРМ –не дейін тазартылады және араласып кетеді.
Үшінші категория – қажетті деңгейге дейін ғана тазаланған ағын
сулар – бұл ағын сулары, тазарту қондырғыларынан өткізілген, бірақ
құрамында ластандырушы заттары белгілі ғана мөлшерде ғана.
Тіпті ағын сулардың тиімді биологиялық тазалануы, оның
құрамындағы ластану заттарының 13 бөлігін ғана жоя алады, ал ауыр
металлдардың көпшілік бөлігі өзгеріссіз биологиялық тазалаудан өтіп, ашық
су көздеріне келіп түседі.
Нормативті-тазаланған және қажетті деңгейге дейін ғана тазаланған
ағын сулардың токсиндігін төмендету үшін 20-150 және тіпті 1000 есеге жуық
таза өзен суын араластыру қажет болады екен.[26]
Кесте 3.1 Кейбір өндірістердің ағынды суларындағы ауыр металлдардың орташа
құрамы.
Қызмет көрсету Мыс Хром Никель Мырыш кадмий
түрі
Ет өнеркәсібі 150 150 70 460 11
Нан өндірісі 150 330 430 280 2
Сыра өндірісі 410 60 40 470 5
Алкогольді емес 2040 180 220 2990 3
сусындар өндірісі
Балмұздақ 2700 50 110 7800 31
өндірісі
Текстильді бояу 37 820 250 500 3
өндірісі
Кір жуу өндірісі 1700 1220 100 1750 134
Автокөліктер жуу 180 140 190 920 18
Өскемен қаласының канализациясына өнеркәсіптік және жалпы қалалық
ағынды сулармен бірге әртүрлі зиянды заттар келіп түседі, солардың бірі
және кең таралғаны мұнай өнімдері қалдықтары, фенолдар, пестицидтер,
күрделі химиялық қосылыстар, минералды және органикалық қоспалар, ауыр
металлдар.
Ағынды сулардағы ауыр металлдардың мөлшерінің орташа құрамы 3.1
кестеде көрсетілген.
Соңғы жылдары Өскемен қаласында беттік және топырақ суларын ластауға
өздерінің қомақты үлестерін қосып келе жатқан алғашқы тұтыну заттарын
шығарушы өндіріс пен тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары саны өсіп келеді.
Осындай кәсіпорындардың ағынды сулары құрамында әртүрлі зиянды заттары бар
органикалық қоспалармен, дисперстік қоспалармен, мұнай өнімдерінің
қалдықтарымен ластанған және оларды бүгінгі таңда жою мүмкін болмай отыр.
Осы заманғы биологиялық тазарту әдістері теория жүзінде
органикалық заттардың қоспасын 90-95 пайызға ғана азайта алады, бірақ
тәжірибе жүзінде 80 пайыз ғана болып отыр. Толық ашымаған, қиын түрде ашуға
жататын заттар су көздерін ластауда.
Ауыр металдардың жоғарғы құрамы әсіресе гальваникалық өндірістің
кәсіпорындарында кездеседі. Мұнда қорғасын мөлшері он есе, хром, кадмий,
мыс, мырыш мөлшері – жүз есе және мың есе жоғары.
Мысалы, Арматура зауытының негізгі ластаушылары болып,
гальваникалық цехта қолданушы хром және никель болмақ. Технологиялық жолдан
өткен су құбыры сулары хром және никельмен байытылады. Нейтралдық локальдік
тазарту қондырғыларынан өткеннен кейін хром мөлшері анағұрлым төмендеп
қалады. Тазарту қондырғыларынан кейін су шаруашылық-тұрмыстық ағынды
сулармен араластырылады және ары қарайғы тазарту үшін қала коллекторына
түседі. Мұнда хром мөлшері жалпы зауыттық ағынды сулардағы хромның бастапқы
судың құрамындағы мөлшерінен асып түседі.
Технологиялық жолдан өткен су құрамындағы
никельдің мөлшері,
технологиялық процесске жіберілуші су құбырындағы сумен салыстырғанда көп
мөлшерге ие, атап айтсақ, 12585,7 есе бір жылда.
Қала колекторына келіп түсетін ағынды сулар, зауыт ішілік
тазартудан өтсе де, бастапқы технологиялық процесске арналған сумен
салыстырғанда, көптеген металлдармен ластанған(әсіресе кадмиймен,
молибденмен, қорғасынмен, мыспен, ваннадиймен).
Қала канализациясына келіп түсуші ағынды сулардағы зиянды
заттардың көпшілік бөлігін мұнай өнімдері құрайды екен, олар автокөлік
жөндеу орындарынан, автопарктерден, автокөлікті жанар-жағар маймен қамту
орынынан, сондай-ақ автожолдарды шашыратып жуу сулары арқылы келіп түседі.
Мұнай және мұнай өнімдері канализацияның тазарту қондырғыларының және су
көздерінің қиын түрде тотығатын органикалық заттарына жатады. Су бетінің
мұнай қабығы 0,5 мм қалыңдықта болған күннің өзінде ол су айналымын
қиындатады.
Жоғарыда келтірілген кәсіпорындардың ауыр металлдармен ластанған
ағынды сулары шаруашылық-тұрмыстық ағынды сулармен араласып, соңғы
тазалану үшін сол жақ жағалау тазарту қондырғыларына 167033 м3тәулігі
көлемінде келіп түседі.Әртүрлі ағын суларын тазартудан кейін, лай суларды
тазартқан соң тұнбалардың көп мөлшері түзіледі.[2]
Ағынды суларды тазартумен байланысты технологиялық сұрақтарды
шеше отырып, Өскемен водоканал кәсіпорынын ағынды сулардың тұнбаларын жою
мәселесі толғандырып отыр.
Ағынды сулардың тұнбаларын өңдеу технологиясына тәуелділігінен
тұнбаны өңдеудің агротехникалық қасиеттерімен, агротехникалық құндылығы
шығып отыр. Ағынды сулардың тұнбаларын тыңайтқыш ретінде қолдану мәселесі
бойынша зерттеулердің экологиялық мәнділігін анықтаушы басты фактор ретінде
ауыр металлдардың мөлшері болып отыр. Өскемен қаласын тазарту
қондырғыларының ағынды суларының тұнбаларындағы ауыр металлдардың еритін
құрамы мөлшері 100 г суға келетін грамм есебінен алынады.
Металлдардың анағұрлым жоғары концентрациясы машина жасау,
электротехникалық машина жасау, құрал-жабдықтар жасау өнеркәсібі
кәсіпорындарының тұнбалары үшін тән.
Қазіргі кезде топыраққа ауыр металдардың түсуінің екі жолы
белгілі
болды. Оның біріншісі тұнбалар құрамында ауыр металлдардың болуы және
екіншісі олардың көп мөлшерінің қауіптілік нормасы есебінен қабылдануы,
тұнбалардың құрамын химиялық құрамын реттеп отыру, топырақ құрамына
техногендік қысым түсіруден жеңілдетеді, ал оның анализін жасау ондағы
өзгерістерді бағалайды.
Тұнбалардағы ауыр металлдар әртүрлі формаларда кездеседі, онда
органикалық түрі әр кезде де алдыңғы орында. Жекелей алсақ, никель
түріндегі мәліметтерді қарастырсақ: оның органикалық үлесіне 24 пайыз,
никель карбонатына – 32 пайыз келеді екен.
Ауыр металлдардың суда еритін түрлерінің мөлшері ағын сулардың
тұнбаларында жоғары емес – небәрі ондаған үлестен бастап, бірнеше пайыздық
үлестерге шекті ғана. Бірақ есте ұстаған жөн, топыраққа енген ағынды
сулардың тұнбалары маңызды айналуларды келтіреді, яғни органикалық
заттардың ыдырауына әкеледі. Ауыр металлдар жеңіл қозғалатын түрге ауысып,
өсімдіктер үшін қол жетерлік болмақ, екінші жағынан топырақ саласымен орын
ауыстыруға қабілетті келеді.[16]
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕР БЕТІ СУЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА БАҒА БЕРУ
2.1 Су объектілерінің сандық және сапалық көрсеткіштері
Ертіс өзені ағын сулардың төменгі бөлігінде, төменде орналасқан Шүлбі
ГЭС-інің су деңгейінен еркін ағып жатыр. ШҚ Гидрометеорология және
мониторингі орталығының мәліметтері бойынша Ертіс өзенінің орташа көп жылғы
есептік ағын көлемі, тазарту құрылыстарынан шығушы ағысындағы 17,5
млрд.м3жылына есептеледі. Осы учаскедегі Ертіс өзенінің ең кіші орташа
айлық шығыны 162 м3с, судың орташа көлемі – 1,31 мс, ал орташа тереңдігі
– 1,7 м, арнасының ені – 250 м.
Ертіс өзенінің жоғарғы ағысындағы ластану деңгейі одан жоғары
орналасушы су пайдаланушыларынан келіп түсуші өнеркәсіптік және тұрмыстық
ағынды суларға байланысты, яғни олар өздерінің ағынды суларын тікелей су
объектілеріне – Ертіс және Үлбі өзендеріне ағызады. Мұнда Ертіс өзенінің
құрамы мен суының сапасына аса маңызды әсерін тигізетін, түсті металлургия
кәсіпорындарының ағынды суларын ағызуы болмақ.[14]Су сапасының критерийлері
1.1 кестеде көрсетілген.
Кесте 1.1 Су сапасының критерийлері.
Сапа класы Су сапасының сипаттамасы Мөлшері
2 Таза 0,3-1,0
3 Біркелкі ластанған 1,0-2,5
4 Ластанған 2,5-4,0
2002-2004 жылдары судағы заттардың орташа концентрациясы 1.2, 1.3, 1.4
кестелерінде келтірілген.
Экология басқармасының ұсынған фактілік материалдарының негізінде,
сондай-ақ ШҚ ГМО –ның 1998 ж - дан 2003 ж -ға дейінгі экологиялық
бюллетеньдерінде жарияланған мәліметтері негізінде, сол және оң жақ
жағлаулардың гидробиологиялық құрамы туралы келесі мәліметтер алынды.
Сынамаларда көптеген ксерофильді түрлер бақыланған, оң жақ жағалаудың
жармасындағы биогеоценоз кедей. Хирономид пен олигохеттердің жұмыртқалары
бірінің орнын бірі басуда. Мұны былай түсіндіруге болады, яғни жарма
қаланың шаруашылық-тұрмыстық ағынды суларын ағызуынан кейін орналасқан,
сондай-ақ ТМК–ның ағын суларынан және Үлбі, Ертіс өзендерінің
құйылыстарынан төмен орналасқан, сондықтан транзиттік ластануға ұшырайды.
Ертіс арқылы салынған көпір құрылысынан кейін және тазалау құрылғыларының
сол жақ жағалауға ауыстыруы нәтижесінде, биогеоценоздар сипаттамасы күрт
өзгерді. Гидрохимиялық тәртіптің өзгеруіне жауап ретінде, сол жақ
жағалаулар сынамаларында құрамында азоты бар заттардың концентрациясы
көбейді, О2 құрамы төмендеді және БПК мәні өсті. Зообентос сынамаларында
су тазалығының индикаторлары түрлері жойылды.
Оң жақ жағалаудан алынған сынамаларда балықтар қауымының құрамында
алмасу өткізілді, түрлік түрленулердің өсуі байқалуда, ол осы нүктедегі су
сапасының жақсарғандығын байқатады.
Зерттеулердің жоғарыда келтірілген мәліметтері сол жақ жағалаулар
жармаларының су объектісіне(Ертіс өзені) кері әсерін көрсетеді және оның
құрамына да кері әсерін тигізгендігін анық көрсеткендей.
Объективті түрде айтатын болсақ, ағынды сулардың кеңістіктегі су
көздеріне зиянды әсерінің мәселесін анағұрлым кеңірек қарастыру қажет, яғни
тек қана сол жақ жағалау тазалау құрылыстары объектілері шеңберінде ғана
емес, сондай-ақ жеке алғандағы өнеркәсіптік кәсіпорын негізінде қарастыру
қажет.
Сондай-ақ ТМК –ның тазалау құрылыстарының іске қосылу конструкциясын
оқып үйрену қажет, себебі оң жақ жағалауда сол жақ жағалаумен
салыстырғанда құрамындағы металл заттары бойынша құрамы
айырмашылығы он есе өсті. [6]
2.2 Жер беті суларының ластануы
Ертіс өзенінің беткі суларының орташа ластану заттарының
концентрациясы 2003 ж мына шамаларды құрады: өлшенген заттар 2,3 -
6,5 мгл, Рн 7,9-8,15, көмірқышқыл газы 5,0-7,6 мгл, аммоний азоты мөлшері
0,15-1,12 ШРМ, нитрит азоты 0,03-3,57 ШРМ, мырыш 0,2-2,5 ШРМ, мұнай
өнімдері 1,3 ШРМ, марганец 0,3-1,1 мгл, натрий-калий 11,3-18,3 мгл,
гидрокарбонаттар 94,1-107 мгл, қаттылық мөлшері 1,70-1,83 мг-эквл.
Келесі заттардың мөлшері су беті құрамында ШРМ-ден аспайды:
нитрат азоты, (3+) темір, никелдің, қорғасын, кобальттың, кадмийдің,
сынаптың, тронцийдің, мышьяктың, кальцийдің, магнийдің, сульфаттардың,
хлоридтердің, цианидтердің, роданидтердің, жалпы хромның.
Есептік кезеңдегі зиянды заттардың максималды концентрациясы
мынаны құрады: өлшенген затта 3,6 мгл, Рн 8,6, көмірқышқыл газы 15,0 мгл,
амоний азоты мөлшері 8,3 ШРМ, нитрит азоты 9,2 ШРМ, жалпы темір мөлшері
8,2 ШРМ, (2+) темір 10,0 ШРМ, (3+) темір 1,6 ШРМ, мыс мөлшері 6,0 ШРМ,
мырыш 9,9 ШРМ, мұнайөнімдері 4,6 ШРМ, марганец 3,7 ШРМ, НАТРИЙ+КАЛИЙ 28,5
МГЛ, гидрокарбонаттар 140 мгл, қаттылық 2,50 мг-эквл.
Берілген учаскедегі оттектік режим қалыпта. БПК 5 үш ағыста
нормадан асып түсті:
- Өскемен қаласы ГЭС - інен 0,8 км төменгі плотина ағысында
– акі жағдайда және 3,01 мгО2л(08.07.2003 ж алынған) және 3,80
мгО2л(11.12.2003ж алынған);
- аспалы көпірден 0,35 км төмен, сол жақ жағалау
ағысында – бес жағдайда да 3,01-3,99 мгО2л-ден өзгермеген;
- аспалы көпірден 0,35 км төмен, оң жақ жағалау ағысында – бір
жағдайда нормадан асып кетті және мынаны құрады 3,30 мгО2л (14.02.2003 ж
алынған);
Беткі сулар 2002 жылғы сияқты, 2003 жылы да сапасы бойынша 3 классқа
жатады және де қалыпты - ластанған суларға жатқызылды (ластану деңгейі 2003
ж 1,14 құраса, 2002 жылы 1,44 болған еді).[12]
Атмосфералық сулар, жауын және қар сулары – континентальды су көздері
мен артезиан суларының, топырақ суларының негізгі толығу көзі болып
табылады. Жауын және қар суларының құрамы маңызды ауытқуларға ұшырайды және
олардың мөлшері ауадағы қоспалардың мөлшеріне байланысты. Өнеркәсіптік
орталықтарға жақын маңда атмосфералық сулар кәсіпорындардың газды
шығаруларының құрамындағы заттармен толығады. Әсіресе жауын және қар суының
құрамында сульфаттар иондары, хлоридтер, сульфиттер көп.
Тұрғылықты жерлерге олардың территориясына түсетін атмосфералық сулар
күл-қоқыстарды, шаңды, мұнайөнімдерін шайып кетеді. Ластану дәрежесі
бойынша жауын-шашын ағынды суларының алғашқы тобына тұрмыстық ағын сулары
сәйкестендірілген. Олардағы ластаушы заттар мөлшері жауынға шекті
құрғақшылықтың ұзақтығына байланысты.
Өнеркәсіп кәсіпорындары территорияларынан ағызылушы атмосфералық
сулар, өзімен бірге, сол өндіріске тән ластаушыларды алып кетеді, сондықтан
да зауыттар территорияларында ауыр металлдармен жұмыс жасағанда, шашып
жууды және технологиялық ағын суларын ескеруші комплексті қондырғыларды
ескерген жөн, сондай-ақ өнеркәсіптік қалдықтарды жою, оның ішінде ауыр
металлдары бар қалдықтарды да жойған дұрыс.[28]
Қаланың ағынды суларына шаруашылық – тұрмыстық сулар мен
кәсіпорындардың ағынды сулары келіп түседі, олар қала шетінде орналасқан.
Шаруашылық-тұрмыстық суларға пәтерлерден, ауруханалардан, мектептерден,
қонақүйлерден және адамдардың болатын басқа желдерінен келіп түсетін сулар
жатады. Әр адамнан тәулігіне қала канализациясына орташа есеппен мына
мөлшерде ластаулар келіп түседі екен (граммен алғанда):
Өлшенген заттар 65
Түске боялған сұйықтық БПК5 35
Түске боялған сұйықтық БПК20 40
Амоний тұздарының азоты 8
Фосфаттар 1,7
Хлоридтер 9
Көркейтілген елді мекендерде су бөлудің нормасы тәулігіне 400 литрге
жуық. Иә, су бөлудің нормасы жоғары болса, ағын сулар аз концентрленген.
Өнеркәсіптік ағын сулар. Өндіріс саласының барлық түрлерінің арасында
су пайдаланушылар арасында белсенділері болып – қара металлургия, химия
өндірісі, орман химиясы, мұнай өнімдерін өңдеу өнеркәсібі белгілі.
Таза суды ала отырып, өнеркәсіп кәсіпорыны оны лас суға айналдырады.
Ағын сулардың құрамы мен ластанудың концентрациясы өндірістің түріне
байланысты. Мысалға, қорғасын-мырыш комбинатының ағын сулары үшін қорғасын
мен мырыш бойынша рұқсатталған-шектік құрамынан асып түсуі тән болса,
автопарктер үшін мұнай өнімдерінің жоғарғы құрамда болуы тән және т.с.с.
Ағын сулардың жалпы сипаттамасын беру мүмкін емес. Жалпы ластаушы
көрсеткіштерден басқа, өнеркәсіп ағын сулары токсиндік заттарды құрайды,
олар су көздеріне түскен болса, ондағы барлық тірі ағзаларды құртып жіберуі
ықтимал. Жаңа өнім шығарушы өнеркәсіп және өндірістің дамуы мынаған
әкеледі, яғни ағын суларға, жануарлар мен өсімдіктер әлеміне әсері беймәлім
заттардың келіп түсулері. Бұған қоса, осындай заттар анағұрлым токсиндік
болып табылатындығы.[25]
Өнеркәсіптік ластанулардың арасынан су көздеріне түсуші, токсиндік
және токсиндік емес түрлері бар. Токсиндік емес заттар белгілі бір
жағдайларда гидробионттардың қырылуына әкеліп соғады. Мысалға, целлюлоза-
қағаз комбинатының ағын суларында талшық бар, ол өзіне қатысты зиянды емес,
бірақ балықтар мен гидробионттардың сүзу аппараттарына түссе, олардың
жойылуына әкеледі.
Анағұрлым токсинді мынадай заттар, детергенттер, нафтендер, ароматты
көмірсулардың туындылары. Олардың көбісі 1 мгл қоспада гидробионттардың
өліміне әкеледі. Минералды заттардан ең токсиндісі цианидтер, мышьяк
қоспалары, мыс пен қорғасын қоспалары. Планктонды организмдер токсиндік
заттарға өте сезімтал, балықтарға қарағанда. Сондықтан олар жеке қосылыстар
мен тұтас алғандағы ағын суларда токсиндік дәрежесін көрсетуші мақсатында
қолданылады.
Су көздерінің ластануының ерекше жағдайы ретінде шартты-таза сулардың
ластануы арқылы көрініс табатын суларды айтуға болады. Оларға өндіріс
өнімдері мен жартылай өнімдерінің суытылуына қажетті ағынды суларды
жатқызуға болады. Ережеге сай, мұндай сулар ластанбайды, бірақ оларға
ластаушы заттардың түсуі әбден мүмкін. Мысалы, жылу алмасу аппараттарының
тығыз емес болуы арқылы. Әсіресе шартты-таза сулар электрстанцияларында
түзіледі. Мұндай сулардың әсері көпжақты. Жазғы мезгілде су
температурасының жоғарылауы су көздерінің оттегімен кедейленуіне әкеліп
соғады. Осы себеппен онда максималды жазғы температурасымен салыстырғанда 3
градусқа артық температурадағы су көздерінің су температурасын көтеруші
шартты-таза суларды құюға қатаң тыйым салынған. Қысқы маусымда жылы сулар
мұз қабатының қалыптасуына жол бермейді және сол арқылы атмосфералық
реаэрацияға жағдай жасайды. Су көздеріне шартты-таза сулардың түсуі кезінде
мынаны ескерген жөн, яғни олар өздерімен ластануды алып келуі мүмкін.
Сонымен бірге ағын сулармен бірге өзендерге мұнай өнімдерінің қалдықтары
мен органикалық заттар және темір қосылыстары келіп түсуі мүмкін.[3]
Тұрақты түрде келіп түсуші ағынды сулардың маңызды бөлігін рудниктен
шығатын және қалдық заттарды сақтау қоймаларының ағынды сулары құрайды,
олардың құрамында металлдардың қоспалары болады, әсіресе марганец, темір,
кадмий, мырыш секілді ауыр металлдардың қалдықтары. Тау-кен өнеркәсібі мен
металлургия су жүйелерінде бұзылыстардың қалыптасуына маңызды әсерін
тигізеді. Соңғысының пайда болуы технологиялық тізбекте заттарды жоғалтумен
байланысты. Барлық бұзылыстар полиметаллдық сипатта болмақ, тез және
тұрақты түрдегі бұзылыстар өлшенген заттарда көрініс тапқан. Тіпті кен
орындарын игеруді тоқтатқан соң да, дондық тұнбалар су фазасына заттардың
түсуінің екінші көзі болмақ. Химиялық элементтердің су фазасынан шығарылуы
су массасының уақытша ғана тазаруының куәсі, бірақ мұнда су объектісінің
толық тазаруы мүмкін емес. Орын ауыстыруы кезінде ауыр металлдар әлемдік
айдынға араласады.
Ауыр металлдардың өзендерге келіп түсуінің көздері әртүрлі, бірақ
алдыңғы орында ағынды сулар алары сөзсіз.
Өнеркәсіптік ағын сулар табиғи өзен суларына екі есе мөлшерде сынапты,
12-13 есе мөлшерде қорғасын, мыс және мырыш секілді зиянды заттарды, 30 есе
сүрме мөлшерін қосады.
Химиялық элементтердің қосындысы барлық қарастырылып отырған
элементтер үшін фондық мөлшерден жоғары. Әсіресе ол мырыш пен кадмийге
қатысты маңыздырақ. (жалпы концентрация коэффициенті К 13-11 есе артық,
фондық мөлшерден).
Жоғары келіп түсу жиілігін мыс ерекшелейді(К 7,4); хром(К 5,7-5,4) ;
қорғасын (К4,5); никель (К 3,1); марганец(К 2,3). Техногенді көздердің
арасында су көздерінің ластануына маңызды үлесін қосатын тізбектердің
өсуін мынадан көруге болады: шартты-таза сулардың өнеркәсіптік ағыны –
қондырғыларды тазалаудан кейінгі канализациялық ағын сулар – жауын-шашын
сулары. Канализациялық ағын сулардағы қалайы мен хром түсімі 53 және 55
пайызды құрайды. Басқа элементтер үшін кангализациялық ағын суларға
түсулеріндегі жалпы түсімі жағынан 10-20 пайызды құрайды.[11]
2.3 Топырақ суларының ластануы, оның жер беті суларына әсері
Топырақ сулары су ресурстарының табиғи циклін тұрақтандыруда маңызды
роль атқарады және олар кең зонада су қоймаларының қызметі негізінде
өзендер мен көлдер байланысын сақтап қалады, сондай-ақ ағып өтуші
ағыстардың буфері қызметін атқарады.
Жаңбыр және қар еруінің нәтижесінде пайда болған сулар беткі
қабаттарға бөлінеді, олар жер беті бойымен таралып жер асты суларына
жетеді. Жер асты сулары топырақ сулары болып табылады және содан кейін
өзендер мен көлдер суы болып табылмақ, өздеріне суды ұстап тұру қабілетіне
байланысты олар жер астында сақталады.
Өскемен қаласында су жүргізуші сулар көздері үшін олардың Ертіс
өзенінде жиналуы анықталды, олар қаладан ағып өтеді. Қазіргі кезде қалада
топырақ суларының ауыр металлдармен ластану мәселесі тұр және болашақта
мұның себебі ретінде Ертіс өзені мен топырақ суларының арасындағы байланыс
болмақ. Төменде топырақ суларының ластануының болжалған себептері
келтірілген:
- ластанған беттік сулардың топыраққа сіңуі;
- ластанған өзен-көлдермен байланыс;
- жер асты ағыстарының суларының таулы аймақтан болуы.
Қолға алынған шаралар:
- ауыр металлдармен жұмыс істеу мүмкін болатын зауыттарда шашыратып
жуу мен технологиялық ағын суларды ескерген тазалау қондырғыларын
қарастыру;
- өнеркәсіптік қалдықтарды залалсыздандыру, жою;
- өзен мен көлдерге лақтырмастан бұрын ағын суларды тазалау;
- жер асты суларынан алынған суларды тазарту.
Осы шаралар арқылы суларымызды ауыр металдармен ластаудан
қорғаймыз. Басқа жағынан, тұрмыстық сулармен ластанумен күресу үшін
бірқатар әкімшілік шешімдер қабылдаған дұрыс және нормадан асып түсетін
зиянды заттары бар суларды Ертіс өзеніне шығармай, оларды толық көлемде
тазарту және нормаға сәйкес келгенген соң ғана өзенге лақтыру.[22]
Жоғарыда айтылғандай, топырақ суларының ластануымен күрес
шаралары аса ірі көлемдегі міндеттерге жатады, олар барлық салада
қарастырылады. Яғни, оларды тау-кен өнеркәсібіне қатысты алып қарастырсақ,
бұндағы шаралар: қоршаған ортаны қорғауда оның жағдайын жақсарту шаралары,
болашақта қоршаған ортаны қорғау бойынша шаралар, қалалық су тораптары
көздері үшін бірнеше шаралар мен бағдарламалар жасау. Өскемен қаласының
топырақ асты суларының ластану мәселесі былай туындайды, яғни Ертіс
өзенінің суының ластануы топырақ суларына сіңеді де, сол арқылы топырақ
сулары ластанады. Тиімді шара ретінде ағыстар суларын тазарту болып
табылмақ, олар Ертіс өзеніне құятындықтан. Ертіс өзенінен жоғарырақ
бөлігінде түсті металлургия дамыған. Осы ауданнан ағып шығатын ағынды сулар
Үлбі және Ертіс өзендеріне келіп құятындықтан, әкімшілік шешімдерді
күшейтуді қарастыру қажет, мысалы, ауыр металлдар өңделетін өндірістік
аудандарда тұйықталған өндіріс жүйелерінің түзілуі мен осы зауыттарда
ағыстарды тазарту үшін қондырғыларды қайта құруды реттеу.[27]
2.4 Жер асты суларының ластануы
Қаланың канализациясы жоқ аудандары мен өнеркәсіптік кәсіпорындары
және жинаушылары орналасуымен жер асты суларының ластануы мен шлейфтер
арасында өзара байланыс бар. 2.1. кесте осы өзара байланысты көрсетеді.
Ластаушылар арасында металлдар алдыңғы орында. Ауыр металлдармен
кластанудың күшті ластаушы көзі ретінде мырыш зауытының территориясы,
шлактар мен қорғасын-мырыш комбинатының қалдық сақтаушы қоймалары, сондай-
ақ Үлбі металлургия зауытының шлам отстойниктері болмақ. ТМК –дағы өңделіп
шығушы тұздар жер асты суларының хлоридтермен ластануының басты себебі
болады. ТЭЦ-тің золоотвалдары фтор мен бормен ластану көздері. Үлбі өзені
өзен түбін сіңіру орындарында ауыр металлдармен ластанудың көзі болып
табылмақ.
Конденсатор зауытының шламотстойниктерінде көмірсулармен ластану
мүмкіндігі бар.
Өскемен қаласы жер асты суларының ластануының қазіргі деңгейі – бұл
ластанудың 1940 жылдан бастап ұзақ уақыттық процесінің нәтижесі, ол
кездері металлургия зауыттары салынған еді және олар қаланың маңызды өсуіне
себепкер болған еді. Қала көп көлемде тұрмыстық қалдықтарды және
өнеркәсіптік қалдықтарды орналастырып сақтады. Сондықтан да топырақ және
топырақ асты сулары ластану ошақтарында ластаушы заттардың көп мөлшерін
құрамына сақтауда, олар өз кезегінде тұнба күйінде, штормдар түрінде және
бұзылған желілерден ағып шыққан өңделген су күйінде топырақ суларына
сіңіп отыр. Қатты қалдықтар мен шламдық отстойниктердің сілтіленуінің
жалғасуы ластаушы ағынның көбеюіне өз үлесін қосты. Сулық горизонтта табиғи
ағыстардың жер асты суларының еруі мен табиғи жайылуы процесі кезінде
ластану шлейфінің формасына әсерін тигізеді. Пайдаланылмай тасталған
скважиналардың саны бұл күнде жер асты суларының соңғы 20 жылда ластануының
өсуіне куә.
Соңғы оныншы бесжылдықта ластану бір ғана және сол көзден оған
жүргізілген, оның су бассейніне таралуы бір ғана әдіспен жүргізілген,
осыған байланысты мына тұжырымға келуге болады, яғни кіруші ластаушы көздер
мен олардың есебінен табиғи шаңдану мен ерудің есебінен орналасу арасындағы
тепе-теңдікке қол жеткізілген. Иә, бұл тұжырым мына жағдайда анық болмақ,
яғни өнеркәсіптік кәсіпорындармен қиылысу болмаса, ластанудың да болуы
мүмкін емес, сол себепті ластанудың жаңа көздерінің туындауына жол
берілмейді. Су бассейнін тазалау көптеген онжылдықтарды қамтиды, яғни
топырақ құрамынан және жер асты суларынан зиянды және ластаушы заттарды алу
өте кең ауқымды, күрделі, ұзақ жұмыс болмақ.
Жер асты суларының құрамында байқалған ластаушы заттар 2.1
кестеде көрсетілген.
Кесте 2.1 Жер асты суларының құрамында байқалған ластаушы заттар.
Ластану көзі Ластаушы заттар
Қазмырыш АҚ Токсиндік заттар:
Мырыш пен қорғасын зауыттарының Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
учаскелері мен цехтар Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
Электролиттердің кездейсоқ құйылуы, гидрокарбонаттар
құбырлар мен резервуарлардан Токсиндік емес заттар:
технологиялық судың ағып кетуі Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
Қазмырыш АҚ Токсиндік заттар:
Мышьяк шламынан және клинкерден, Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
шлактан жасалған щелоктар Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
Қорғасын зауыты гидрокарбонаттар
Қатты қалдықтар мен шламдардан, Токсиндік емес заттар:
шлактардан щелоктар Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
ҮМЗ АҚ Токсиндік заттары:
металлургия өндірісінің қатты Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
қалдықтары мен шламдардан щелоктар, Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
торий өндірісі, танатал, бериллий, Токсиндік емес заттары:
ниобий және азот қышқылының өндірісіCl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
ҮМЗ АҚ Токсиндік заттар:
Темір жол бойында орналасқан қатты Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
қалдықтардың жиналуы , уран оксиді Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
және уран өндірісінің Токсиндік емес заттар:
концентраттарының қалдықтарын Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
құрайды
Өскемен қаласы конденсатор зауыты Токсиндік заттар:
Минералды майлар мен шламдардан Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
щелоктар, трихлорбифенил құраушы. Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
Токсиндік емес заттар:
Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
ТМК АҚ Токсиндік заттар.
Электролиттер тұздарынан және Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
шламдардан щелоктар Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
Токсиндік емес заттар:
Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
ТМК АҚ Токсиндік заттар:
Шламдардан щелоктар Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
Токсиндік емес заттар.
Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
Согра ТЭЦ-інің АЭС-і ЖШС Токсиндік заттар:
Золоотвалдардан щелоктар Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
Токсиндік емес заттар:
Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
Өскемен қ. ТЭЦ-і Токсиндік заттар:
Золоотвалдардан щелоктар Noz, NOa, NH4, Sr, F, Cr, Mo, Mn,
Co, Cu, Hg, Tl, Pb, As, Sc,
Токсиндік емес заттар:
Cl, Na+K, Li, Ca, Mg, Fe, Zn, Al
Қоқыс тастайтын жер Токсиндік заттар:
Қатты өнеркәсіп қалдықтарынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz