Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің теориялық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Кәсіби бағдардың мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...8
1.2 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру ерекшеліктері ... ... ... ... ..17
2 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1 Оқушыларға кәсіби бағдар берудің мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2. 2 Оқушыларға кәсіби бағдар берудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
1 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Кәсіби бағдардың мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...8
1.2 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру ерекшеліктері ... ... ... ... ..17
2 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1 Оқушыларға кәсіби бағдар берудің мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2. 2 Оқушыларға кәсіби бағдар берудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Зерттеудің көкейкестілігі. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды-машыққа қолжеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікте - ақпаратты өзі ізденіп табу, талдау және ұтымды пайдалану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеге лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады .
Орта білім берудің мазмұны мектеп бітірушінің дербес және лайықты өмір сүруі, білім алуды едәуір жоғары деңгейде жалғастыруды немесе еңбекрыногында өзінің орнын табуы үшін құрылуы тиіс .
Оқушылардың кәсіп таңдауында кереғар құбылыстардың да ықпалы жоқ емес. Оқушылар кәсіпті табыс көзі, қызмет орны, өзінің материалдық жағдайын жақсарту үшін таңдайды. Яғни, оқушылар кәсіп таңдауда қоғамдық құндылықтарды басшылыққа алмайды. Бұның басты себебі кеңестік білім беру жүйесінің жойылып, еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін білім берудегі жаңа реформалардың келуі, қоғамның мәдени өмірінің жаңаруы, оның ішінде білім
беру жүйесіндегі жаңа әлеуметтік құндылықтардың келуі.
Бүгінгі таңда оқушылардың кәсіби бағдарларын қалыптастыру олардың жалпы дайындығын қалыптастырумен өлшенеді. Яғни, оқушыларға кәсіби бағдар беру олардың интегративті сапасын қалыптастыру негізінде жүргізілуі тиіс. Кәсіби бағдар берудегі тұлғаның интегративті сапасына мінез-құлқы, адамгершілік сапасы, қызығушылықтары мен қабілеті, бейімділігі т.б. жатады.
Өз қабілеттерін айыра білу, сонымен қатар жаңа қоғамдағы құндылықты бағдарлардың қалыптасуы кәсіп таңдаудағы оқушылардың өмірдегі орны айқындалып, оқушылардың өзін-өзі басқарудағы саналы іс-әрекетіне айналса -кәсіптік бағдар беру нәтижиелі болады. Нәтижесінде өз ісіне шебер, елжанды, кәсіби міндеттерін адамгершілік тұрғыдан орындауға қабілетті, ең маңыздысы өз қабілетіне сай кәсіп иесі болып табылатын тұлға қалыптасады. Сонымен қатар, бүгінгі таңдағы оқушыларды кәсіби бағдарлауда олардың еңбек әрекетіндегі қызығушылықтары, бейімділіктері мен қабілеттерін айыра білуі де жатады. Алайда бұның өзін қоғамның рухани өмірінен бөліп қарауға болмайды. Себебі, адамгершілік құндылықтар мамандық таңдаудағы оқушылардың ынталы әрекеттеріне айналуы керек. Сонда ғана әрбір кәсіп иесінің қабілеттері өздерінің таңдаған мамандықтарына сай болмақ.
Бұдан шығатын қорытынды, оқушыларға кәсіби бағдар беру қоғамның жаңа талаптарына сәйкес жүргізілуі керек. Кәсіби бағдару беру осыған негізделінеді. десек қателеспейміз. Себебі, қоғамның өзгеруіне байланысты оқушыларды кәсіби бағдарлау жеке адамның, қоғамның талап тілектерінен туындай отырып, жаңаруға негізделген білім беру жүйесінде оқушыларға кәсіби бағдар берудің жаңа талаптары мен сұраныстары пайда болды. Яғни, әрбір жеке адамның тұлғалық дамуын қалау оның барлық қабілеттерін ашып дамыту бүгінгі таңдағы білім берудің басты мақсатына айналды. Тұлғаның жан-жақты дамуы тұлғаның өз қабілетін айыра білуімен өлшенеді.
Адамның өмірлік жолының негізін құруға мамандықты дұрыс таңдаудың орны өте үлкен. Сондықтан оқушыларға кәсіби бағдар беру психологиялық – педагогикалық қызмет міндеттерінің бірі болып табылады. Мектепке келген кезден бастап оқушылардың әр түрлі мамандықтарға икемділігін анықтау, мамандықтармен таныстыру негізінде олардың болашақта тиімді қызмет атқару саласын таңдап алуына көмек көрсету қажет. Бұл проблеманы жан – жақты зерттеу 19 ғасырда басталып көптеген ғалым - психологтар оның әр түрлі аспектілерін зерттеді. 20 ғасырдың басында В. Вундт, Мюнстерберг, А. Бине, Ф. Парсонс, Д. Сьюпер, Е. Гинцберг т.б. ғалымдар ұйымдастырған зертханалар зерттелінушілердің психофизиологиялық ерекшеліктерін бағалау арқылы олардың мамандыққа жарамдылығын анықтаған. Бұрынғы кеңес мектептерінде мамандыққа баулу мәселелеріне үлкен көңіл бөліп, көптеген ғалымдар осы проблеманы зерттеуге үлкен үлес қосқан: А.С.Макаренко[1], К.Д.Ушинский[2], П. П. Блонский [3], Н. К. Крупская[4], Ю.В.Большакова [5], В.И.Лебедев[6], Е.Гинцберг[7], Г.Н.Стичинский[8], В.А.Сухомлинский[9], Ю.П.Сокольников[10], В.Ф.Сахаров[11], А.П. Чернявская[12],С.Н. Чистякова, Н.Н. Захаров[13], Голомшток А.Е. [14], Р.Паженцкий[15], С.Фукуяма[16], Л.А.Йовайша[17], А.С. Гецадзе[18] т.б.
Орта білім берудің мазмұны мектеп бітірушінің дербес және лайықты өмір сүруі, білім алуды едәуір жоғары деңгейде жалғастыруды немесе еңбекрыногында өзінің орнын табуы үшін құрылуы тиіс .
Оқушылардың кәсіп таңдауында кереғар құбылыстардың да ықпалы жоқ емес. Оқушылар кәсіпті табыс көзі, қызмет орны, өзінің материалдық жағдайын жақсарту үшін таңдайды. Яғни, оқушылар кәсіп таңдауда қоғамдық құндылықтарды басшылыққа алмайды. Бұның басты себебі кеңестік білім беру жүйесінің жойылып, еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін білім берудегі жаңа реформалардың келуі, қоғамның мәдени өмірінің жаңаруы, оның ішінде білім
беру жүйесіндегі жаңа әлеуметтік құндылықтардың келуі.
Бүгінгі таңда оқушылардың кәсіби бағдарларын қалыптастыру олардың жалпы дайындығын қалыптастырумен өлшенеді. Яғни, оқушыларға кәсіби бағдар беру олардың интегративті сапасын қалыптастыру негізінде жүргізілуі тиіс. Кәсіби бағдар берудегі тұлғаның интегративті сапасына мінез-құлқы, адамгершілік сапасы, қызығушылықтары мен қабілеті, бейімділігі т.б. жатады.
Өз қабілеттерін айыра білу, сонымен қатар жаңа қоғамдағы құндылықты бағдарлардың қалыптасуы кәсіп таңдаудағы оқушылардың өмірдегі орны айқындалып, оқушылардың өзін-өзі басқарудағы саналы іс-әрекетіне айналса -кәсіптік бағдар беру нәтижиелі болады. Нәтижесінде өз ісіне шебер, елжанды, кәсіби міндеттерін адамгершілік тұрғыдан орындауға қабілетті, ең маңыздысы өз қабілетіне сай кәсіп иесі болып табылатын тұлға қалыптасады. Сонымен қатар, бүгінгі таңдағы оқушыларды кәсіби бағдарлауда олардың еңбек әрекетіндегі қызығушылықтары, бейімділіктері мен қабілеттерін айыра білуі де жатады. Алайда бұның өзін қоғамның рухани өмірінен бөліп қарауға болмайды. Себебі, адамгершілік құндылықтар мамандық таңдаудағы оқушылардың ынталы әрекеттеріне айналуы керек. Сонда ғана әрбір кәсіп иесінің қабілеттері өздерінің таңдаған мамандықтарына сай болмақ.
Бұдан шығатын қорытынды, оқушыларға кәсіби бағдар беру қоғамның жаңа талаптарына сәйкес жүргізілуі керек. Кәсіби бағдару беру осыған негізделінеді. десек қателеспейміз. Себебі, қоғамның өзгеруіне байланысты оқушыларды кәсіби бағдарлау жеке адамның, қоғамның талап тілектерінен туындай отырып, жаңаруға негізделген білім беру жүйесінде оқушыларға кәсіби бағдар берудің жаңа талаптары мен сұраныстары пайда болды. Яғни, әрбір жеке адамның тұлғалық дамуын қалау оның барлық қабілеттерін ашып дамыту бүгінгі таңдағы білім берудің басты мақсатына айналды. Тұлғаның жан-жақты дамуы тұлғаның өз қабілетін айыра білуімен өлшенеді.
Адамның өмірлік жолының негізін құруға мамандықты дұрыс таңдаудың орны өте үлкен. Сондықтан оқушыларға кәсіби бағдар беру психологиялық – педагогикалық қызмет міндеттерінің бірі болып табылады. Мектепке келген кезден бастап оқушылардың әр түрлі мамандықтарға икемділігін анықтау, мамандықтармен таныстыру негізінде олардың болашақта тиімді қызмет атқару саласын таңдап алуына көмек көрсету қажет. Бұл проблеманы жан – жақты зерттеу 19 ғасырда басталып көптеген ғалым - психологтар оның әр түрлі аспектілерін зерттеді. 20 ғасырдың басында В. Вундт, Мюнстерберг, А. Бине, Ф. Парсонс, Д. Сьюпер, Е. Гинцберг т.б. ғалымдар ұйымдастырған зертханалар зерттелінушілердің психофизиологиялық ерекшеліктерін бағалау арқылы олардың мамандыққа жарамдылығын анықтаған. Бұрынғы кеңес мектептерінде мамандыққа баулу мәселелеріне үлкен көңіл бөліп, көптеген ғалымдар осы проблеманы зерттеуге үлкен үлес қосқан: А.С.Макаренко[1], К.Д.Ушинский[2], П. П. Блонский [3], Н. К. Крупская[4], Ю.В.Большакова [5], В.И.Лебедев[6], Е.Гинцберг[7], Г.Н.Стичинский[8], В.А.Сухомлинский[9], Ю.П.Сокольников[10], В.Ф.Сахаров[11], А.П. Чернявская[12],С.Н. Чистякова, Н.Н. Захаров[13], Голомшток А.Е. [14], Р.Паженцкий[15], С.Фукуяма[16], Л.А.Йовайша[17], А.С. Гецадзе[18] т.б.
1.Макаренко А.С. Педагогические сочинения. - Москва, Педагогика, 1984
2.Ушинский К.Д. Сочинения. - Москва, 1999
3.Блонский П.П. Избранные педагогические произведения. Москва, Издат. академ. наук. РСФСР, 1961
4. Крупская Н.К. О политехническом образовании, трудовом воспитании и обучении. - Москва, Просвещение, 1982
5. Большакова Ю.В. О профессиях.-Москва, 2000
6. Лебедев В.И. Детям о профессиях.- Москва, 1985
7.Гинцберг Е. Мотивация. Москва, 1997
8.Стичинский Г.Н. О ремеслах.- Москва, 1999
9.Сухомлинский В.А. Избранные педагогические сочинения.- Москва, 1995
10.Сокольников Ю.П. О будущем. - Москва, 1997
11.Сахаров В.Ф. Как выбирать профессию. - Москва, 1998
12. Чернявская А.П. Психологическое консультирование. - Москва, 2004
13. Чистякова С.Н., Захаров Н.Н. Профессиональная ориентация школьников: организация и управления.- Москва, Педагогика, 1987
14. Голомшток А.Е. Выбор профессии и воспитание личности школьника.- Москва, Педагогика, 1979
15. Паженцкий Р. Педагогические основы профессионалыюй ориентаций учащихся средней общеобразовательной и профессиональной школы ПНР. Автореферат дисс. д.п.н.- Москва, 1990
16. Фукуяма С. Теоретические основы профессиональной ориентации.- Москва, 1989
17.Йовайша Л.А. Проблемы профессионалыюй ориентации школьников. - Москва, Педагогика, 1983
18. Гецадзе А.С. Профессиональная ориентация старшеклассников в системе внеклассной и внешкольной работы. - Тбилиси, 1979
19. Сейтешев А.П. Сейтешев А.П. Воспитание профессионалыюй направленности личности молодых рабочих как педагогическая проблема. Автореферат дисс.д.п.н.- Алма-Ата, 1974
20.Уманов Г.А.Профподготовка старшеклассников. - Алма-Ата, 1991
21. Керімов Л., Піралиев С. Таным және студент: - Алматы: Санат, 2007
22. Пірәлиев С. Жоғары оқу орындарындағы оқу-тәрбие процесінде болашақ мұғалімдердің кәсіби бейімделуі. // Қазақстан жоғары мектебі. – 2001. - №2
23. Мажитова Л.Х. Формирование профессиональных интересов студентов в процессе профориентационной деятельности вуза. Дисс....д.п.н. - Алматы, 1987
24. Асқаров Ж. Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған психодиагностикалық қызмет. - Алматы, 2004
25. Озгамбаева Р.О. Профессиональная ориентация учащихся общеобразовательных школ в условиях рыночных отношений. Автореферат дисс.к.п.н. -Алматы, 1995
26. Саудабаева Г.С. Профессиональная ориентация учащихся старших классов средней общеобразовательной школы на базе Центра профессионального обучения молодежи. Автореферат дисс.к.п.н... - Алматы, 2005
27. Хамракулов Т.Х. О любимых профессиях. -Москва, 2001
28. Бейсенова Ж. Жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзіндік анықтауындағы мамандық таңдаулары мен өзіндік бағалау ерекшеліктерін зерттеу. Психол.ғыл.канд. дисс.авторефераты.- Алматы, 2004
29. Мауытова А.С. Оқушылар қабілеттерін зерттеу – кәсіби бағдар негізі. – Алматы,2000
30 Батышев С.Я. Профориентация учащихся - важная социальная проблема. //Школа и производство. -№7.-1977
31.Водзинская В.В. Выбор профессии как социальная проблема. Автореферат дисс.к.п.н.- ЛГУ, 1998
32.Смирнова Е.И. Профессиональная ориентация в клубе. Уч.пос.- Ленинград, 1992
33. Сазонов А.Д., Симоненко В.Д., Аванесов В.С., Бухалов Б.И. Профессиональная ориентация учащихся.- Москва, Провещение, 1988
34. ҚР "Білім туралы" заңы. - Астана,2007
35.Түрікпенұлы Ж. Кәсіптік бағдар. - Алматы,2000
36. Струмилина С.Г. Профессиональная мотивация. - Алматы,2009
37. Энциклопедия.8 том. - Алматы, 1992
38. Сьюперс Д. Исследования выбора профессии. - Москва, 1996
39. Савина Е.Б. Педагогические условия формирования профессионального самосознания старшеклассиников. Автореферат дисс. к.п.н. - Москва, 1991
40. Маркс К.Мамандық таңдаудағы жастардың ойлануы. - Алматы, 1993
41.Сухомлинский В.А. Разговор с молодым директором. - Москва,1998
42. Аймаутов Ж. Жан жүйесі және өнер таңдау. - Алматы,1999
43.Мүсілімов Ә. Кәсіби бағдар және қажеттілік. - Алматы,1994
44. Колотилова Н.Г. Об условиях формирования педагогической направленности у старшеклассинков. - Киев, 1985
45.Орлов А.Способности к профессии. - Москва, Провещение, 1998
46. Кочетов А.И. Интегративные качества человека. - Москва, 2011
47.Өтепбергенова З. Профессиональное сознание. - Москва, 2009
48. Парсонс Ф. Психологическая помощь детям. - Москва, 1998
49.Головкова Е.Г., Дмитриев А.В. Профессии и жизненные позиции. -Москва: Мысль, 1985
50. Климов Е.А. Как выбрать профессию. - Москва, 1990-160-с.
2.Ушинский К.Д. Сочинения. - Москва, 1999
3.Блонский П.П. Избранные педагогические произведения. Москва, Издат. академ. наук. РСФСР, 1961
4. Крупская Н.К. О политехническом образовании, трудовом воспитании и обучении. - Москва, Просвещение, 1982
5. Большакова Ю.В. О профессиях.-Москва, 2000
6. Лебедев В.И. Детям о профессиях.- Москва, 1985
7.Гинцберг Е. Мотивация. Москва, 1997
8.Стичинский Г.Н. О ремеслах.- Москва, 1999
9.Сухомлинский В.А. Избранные педагогические сочинения.- Москва, 1995
10.Сокольников Ю.П. О будущем. - Москва, 1997
11.Сахаров В.Ф. Как выбирать профессию. - Москва, 1998
12. Чернявская А.П. Психологическое консультирование. - Москва, 2004
13. Чистякова С.Н., Захаров Н.Н. Профессиональная ориентация школьников: организация и управления.- Москва, Педагогика, 1987
14. Голомшток А.Е. Выбор профессии и воспитание личности школьника.- Москва, Педагогика, 1979
15. Паженцкий Р. Педагогические основы профессионалыюй ориентаций учащихся средней общеобразовательной и профессиональной школы ПНР. Автореферат дисс. д.п.н.- Москва, 1990
16. Фукуяма С. Теоретические основы профессиональной ориентации.- Москва, 1989
17.Йовайша Л.А. Проблемы профессионалыюй ориентации школьников. - Москва, Педагогика, 1983
18. Гецадзе А.С. Профессиональная ориентация старшеклассников в системе внеклассной и внешкольной работы. - Тбилиси, 1979
19. Сейтешев А.П. Сейтешев А.П. Воспитание профессионалыюй направленности личности молодых рабочих как педагогическая проблема. Автореферат дисс.д.п.н.- Алма-Ата, 1974
20.Уманов Г.А.Профподготовка старшеклассников. - Алма-Ата, 1991
21. Керімов Л., Піралиев С. Таным және студент: - Алматы: Санат, 2007
22. Пірәлиев С. Жоғары оқу орындарындағы оқу-тәрбие процесінде болашақ мұғалімдердің кәсіби бейімделуі. // Қазақстан жоғары мектебі. – 2001. - №2
23. Мажитова Л.Х. Формирование профессиональных интересов студентов в процессе профориентационной деятельности вуза. Дисс....д.п.н. - Алматы, 1987
24. Асқаров Ж. Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған психодиагностикалық қызмет. - Алматы, 2004
25. Озгамбаева Р.О. Профессиональная ориентация учащихся общеобразовательных школ в условиях рыночных отношений. Автореферат дисс.к.п.н. -Алматы, 1995
26. Саудабаева Г.С. Профессиональная ориентация учащихся старших классов средней общеобразовательной школы на базе Центра профессионального обучения молодежи. Автореферат дисс.к.п.н... - Алматы, 2005
27. Хамракулов Т.Х. О любимых профессиях. -Москва, 2001
28. Бейсенова Ж. Жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзіндік анықтауындағы мамандық таңдаулары мен өзіндік бағалау ерекшеліктерін зерттеу. Психол.ғыл.канд. дисс.авторефераты.- Алматы, 2004
29. Мауытова А.С. Оқушылар қабілеттерін зерттеу – кәсіби бағдар негізі. – Алматы,2000
30 Батышев С.Я. Профориентация учащихся - важная социальная проблема. //Школа и производство. -№7.-1977
31.Водзинская В.В. Выбор профессии как социальная проблема. Автореферат дисс.к.п.н.- ЛГУ, 1998
32.Смирнова Е.И. Профессиональная ориентация в клубе. Уч.пос.- Ленинград, 1992
33. Сазонов А.Д., Симоненко В.Д., Аванесов В.С., Бухалов Б.И. Профессиональная ориентация учащихся.- Москва, Провещение, 1988
34. ҚР "Білім туралы" заңы. - Астана,2007
35.Түрікпенұлы Ж. Кәсіптік бағдар. - Алматы,2000
36. Струмилина С.Г. Профессиональная мотивация. - Алматы,2009
37. Энциклопедия.8 том. - Алматы, 1992
38. Сьюперс Д. Исследования выбора профессии. - Москва, 1996
39. Савина Е.Б. Педагогические условия формирования профессионального самосознания старшеклассиников. Автореферат дисс. к.п.н. - Москва, 1991
40. Маркс К.Мамандық таңдаудағы жастардың ойлануы. - Алматы, 1993
41.Сухомлинский В.А. Разговор с молодым директором. - Москва,1998
42. Аймаутов Ж. Жан жүйесі және өнер таңдау. - Алматы,1999
43.Мүсілімов Ә. Кәсіби бағдар және қажеттілік. - Алматы,1994
44. Колотилова Н.Г. Об условиях формирования педагогической направленности у старшеклассинков. - Киев, 1985
45.Орлов А.Способности к профессии. - Москва, Провещение, 1998
46. Кочетов А.И. Интегративные качества человека. - Москва, 2011
47.Өтепбергенова З. Профессиональное сознание. - Москва, 2009
48. Парсонс Ф. Психологическая помощь детям. - Москва, 1998
49.Головкова Е.Г., Дмитриев А.В. Профессии и жизненные позиции. -Москва: Мысль, 1985
50. Климов Е.А. Как выбрать профессию. - Москва, 1990-160-с.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Кәсіби бағдардың мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...8
1.2 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру
ерекшеліктері ... ... ... ... ..17
2 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Оқушыларға кәсіби бағдар берудің
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 30
2. 2 Оқушыларға кәсіби бағдар берудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..62
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты
білім алып, білік пен дағды-машыққа қолжеткізу ғана емес, солардың
негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікте - ақпаратты өзі
ізденіп табу, талдау және ұтымды пайдалану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі
дүниеге лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады .
Орта білім берудің мазмұны мектеп бітірушінің дербес және лайықты өмір
сүруі, білім алуды едәуір жоғары деңгейде жалғастыруды немесе
еңбекрыногында өзінің орнын табуы үшін құрылуы тиіс .
Оқушылардың кәсіп таңдауында кереғар құбылыстардың да ықпалы жоқ емес.
Оқушылар кәсіпті табыс көзі, қызмет орны, өзінің материалдық жағдайын
жақсарту үшін таңдайды. Яғни, оқушылар кәсіп таңдауда қоғамдық
құндылықтарды басшылыққа алмайды. Бұның басты себебі кеңестік білім беру
жүйесінің жойылып, еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін білім берудегі жаңа
реформалардың келуі, қоғамның мәдени өмірінің жаңаруы, оның ішінде білім
беру жүйесіндегі жаңа әлеуметтік құндылықтардың келуі.
Бүгінгі таңда оқушылардың кәсіби бағдарларын қалыптастыру олардың жалпы
дайындығын қалыптастырумен өлшенеді. Яғни, оқушыларға кәсіби бағдар беру
олардың интегративті сапасын қалыптастыру негізінде жүргізілуі тиіс. Кәсіби
бағдар берудегі тұлғаның интегративті сапасына мінез-құлқы, адамгершілік
сапасы, қызығушылықтары мен қабілеті, бейімділігі т.б. жатады.
Өз қабілеттерін айыра білу, сонымен қатар жаңа қоғамдағы құндылықты
бағдарлардың қалыптасуы кәсіп таңдаудағы оқушылардың өмірдегі орны
айқындалып, оқушылардың өзін-өзі басқарудағы саналы іс-әрекетіне айналса
-кәсіптік бағдар беру нәтижиелі болады. Нәтижесінде өз ісіне шебер,
елжанды, кәсіби міндеттерін адамгершілік тұрғыдан орындауға қабілетті, ең
маңыздысы өз қабілетіне сай кәсіп иесі болып табылатын тұлға қалыптасады.
Сонымен қатар, бүгінгі таңдағы оқушыларды кәсіби бағдарлауда олардың еңбек
әрекетіндегі қызығушылықтары, бейімділіктері мен қабілеттерін айыра білуі
де жатады. Алайда бұның өзін қоғамның рухани өмірінен бөліп қарауға
болмайды. Себебі, адамгершілік құндылықтар мамандық таңдаудағы оқушылардың
ынталы әрекеттеріне айналуы керек. Сонда ғана әрбір кәсіп иесінің
қабілеттері өздерінің таңдаған мамандықтарына сай болмақ.
Бұдан шығатын қорытынды, оқушыларға кәсіби бағдар беру қоғамның жаңа
талаптарына сәйкес жүргізілуі керек. Кәсіби бағдару беру осыған
негізделінеді. десек қателеспейміз. Себебі, қоғамның өзгеруіне байланысты
оқушыларды кәсіби бағдарлау жеке адамның, қоғамның талап тілектерінен
туындай отырып, жаңаруға негізделген білім беру жүйесінде оқушыларға кәсіби
бағдар берудің жаңа талаптары мен сұраныстары пайда болды. Яғни, әрбір жеке
адамның тұлғалық дамуын қалау оның барлық қабілеттерін ашып дамыту бүгінгі
таңдағы білім берудің басты мақсатына айналды. Тұлғаның жан-жақты дамуы
тұлғаның өз қабілетін айыра білуімен өлшенеді.
Адамның өмірлік жолының негізін құруға мамандықты дұрыс таңдаудың
орны өте үлкен. Сондықтан оқушыларға кәсіби бағдар беру психологиялық –
педагогикалық қызмет міндеттерінің бірі болып табылады. Мектепке келген
кезден бастап оқушылардың әр түрлі мамандықтарға икемділігін анықтау,
мамандықтармен таныстыру негізінде олардың болашақта тиімді қызмет атқару
саласын таңдап алуына көмек көрсету қажет. Бұл проблеманы жан – жақты
зерттеу 19 ғасырда басталып көптеген ғалым - психологтар оның әр түрлі
аспектілерін зерттеді. 20 ғасырдың басында В. Вундт, Мюнстерберг, А. Бине,
Ф. Парсонс, Д. Сьюпер, Е. Гинцберг т.б. ғалымдар ұйымдастырған зертханалар
зерттелінушілердің психофизиологиялық ерекшеліктерін бағалау арқылы олардың
мамандыққа жарамдылығын анықтаған. Бұрынғы кеңес мектептерінде мамандыққа
баулу мәселелеріне үлкен көңіл бөліп, көптеген ғалымдар осы проблеманы
зерттеуге үлкен үлес қосқан: А.С.Макаренко[1], К.Д.Ушинский[2], П. П.
Блонский [3], Н. К. Крупская[4], Ю.В.Большакова [5], В.И.Лебедев[6],
Е.Гинцберг[7], Г.Н.Стичинский[8], В.А.Сухомлинский[9], Ю.П.Сокольников[10],
В.Ф.Сахаров[11], А.П. Чернявская[12],С.Н. Чистякова, Н.Н. Захаров[13],
Голомшток А.Е. [14], Р.Паженцкий[15], С.Фукуяма[16], Л.А.Йовайша[17], А.С.
Гецадзе[18] т.б.
Олар өз зерттеулерінде мамандыққа баулу жұмысының құрылымын, мазмұнын
және пайдаланылатын әдіс – тәсілдерді анықтап, мектеп қабырғасында
балалармен жүргізілетін мамандыққа икемділігін диагностикалау жұмыстарының
бағдарламасын жасады.
Ал Қазақстанда кәсіби бағдар мәселелерімен А.П.Сейтешов[19], Г.А.
Уманов[20], Л.К.Керимов[21], Л.В. Левонов[22], Л.Х. Мажитова[23], Ж.
Асқарова[24], Р.А.Озғамбаева[25], Г.Саудабаева[26], Х.Хамракулов[27],
Ж.Бейсенова[28]А.С.Мауытова[29],С.Я . Батышев[30], В.В. Водзинская[31],
Е.И.Смирнова[32] және т.б. айналысты.
А.Д. Сазонов, В.Д. Симоненко, B.C. Аванесов, Б.И. Бухвалов[33]
еңбектерінде кәсіптік оқу, еңбек процесіндегі оқушылардың кәсіптік
бағдарының теориялық негіздері келтірілген.
Н.Н. Захаров еңбегінде мектеп оқушыларының кәсіптік бағдар жұмысының
тәжірибесі және кәсіптік бағдар жұмыстарының медико-биологиялық,
психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік экономикалық аспектілері нақты
көрініс табады[21,35б.].
Мамандық таңдаудағы әлеуметтік негізге байланысты сұрақтар В.А.
Поляковтың, Р.Г. Гуровтың, И.Н. Назимовтың, В.Н. Шубиннің, С.Н.
Чистякованың, С.Н. Чистяковтың, Г.Г. Агновойдың еңбектерінде талданған.
Психологиялық-педагогикалық консультация, оқушылардың кәсіптік
бағдарын, жеке тұлғаның икемділіктерін қызығулықтарын тәрбиелеу сұрақтары
А.Т. Ковалев, И.Н. Назимов, Е.А. Климов, Г.Н. Шунин, С.Д. Рубинштейн, Л.Н.
Капустин, С.Н. Чистяков, С.В. Аванесов, В.Д. Симоненко еңбектерінде
келтіріледі.
Кәсіптік бағыттылықтың сабақта және оқытудың басқа формаларында
ұйымдастырылу мәселесін В.П. Басаргин, А.В. Мордовская, Г.Ф. Вечерко
еңбектерінде ашып көрсетеді.
Қазіргі уақытта, мектеп оқушыларына кәсіптік бағдар жұмысын үйлестіру
үшін тәжірибе ретінде қалаларда, аудандарда кәсіптік бағдар беру
орталықтарын құру қайта қолға алынып отыр. Сонымен, алдағы уақытта халық
шаруашылығының мамандар жөніндегі қажеттерін, өндірістік оқудың материалдық
базасының мүмкіндіктерін, қалалық және ауылдық мектептердің мүмкіндіктерін
ескере отрырып, мектеп оқушыларын еңбекке баулудың профильдерін,
оқушылардың қоғамдық пайдалы және өнімді еңбегін өз дәрежесінде
ұйымдастыру, олардың мақсаты,мазмұнды болуын, сөйтіп, жалпы білім беретін
орта мектеп түлектерін дер кезінде еңбекке орналастыру тәрізді жауапты
міндеттер тұр.
Қазіргі кезде саны бар сапасы жоқ оқу орындары да көбейіп білім
сапасын төмендетіп жіберді. Сонымен қатар мектепті он екі жылдыққа көшіру
мәселесі көптеп қолға алынып жатыр. Сол үшінде мектеп қабырғасынан
жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмыстарына мықтап көңіл бөлуді қажет етеді.
Әрбір оқушы мектеп қабырғасын бітірісімен сұранысты айқындайтың маман болып
жатса.
Қазіргі заманымызға байланысты оқушыларға білім беру, сонымен қатар
олардың кәсіптік бағдарын айқындау қажетті болып отыр. Өйткені, оқушы
мектеп бітірісімен ол мамандық таңдап, оқу орнына түскісі келеді. Осындай
жағдайда олар қаншама мамандық ішінен өзіне керегін таңдай алмай адасады.
Сол себептен де оқушылардың мамандық таңдауында оларға бірден бір көмекші
оның сынып жетекшісі, пән мұғалімдері, ата-аналары болмақ. Ал енді сол
кәсіптік бағдар жұмыстарын жүргізуде қандай жағдайларды ескеру керек?
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 3 бабында білім беру
саласындағы мемлекеттік саясаттың тұжырымдалған негізгі принциптерінде:
Оқушыларды кәсіптік бағдарлау принциптері қамтылған[34]. Қазіргі
заманымызда оқушыларға сапалы білім мен саналы тәрбие беру әрбір
ұстаздардың алдына қойған басты мақсаты деп ойлаймыз. Ал енді білім мен
тәрбие беру мен қатар оқушыларға кәсіптік білім беру көптеп қолға алынып
жүр. Оқушылар мектеп бітірісімен белгілі бір кәсіп иесі болу керек. Бірақ
оны іске асыру үшін және кәсіптік мамандық игермес бұрын кәсіптік бағдар
жұмыстарына үлкен-көңіл бөлу қажет. Себебі оқушының кәсіптік ынтасын,
икемділігін білмей кәсіпке баулу мүмкін емес. Осы кәсіптік бағдар
жұмыстарын не үшін жүргізу қажет? Қалай жүргізуте болады? Нәтижесінде нені
көруге болады? Осы сұрақтарға нақтылы жауапты төмендегі зерттеу
жұмыстарының нәтижесінен байқауға болады. Қазіргі таңда мемлекеттің басты
проблемаларының бірі -бұл білім, сол білімді сапалы меңгеру үшін мектеп
кезеңінен бастап кәсіптік бағдар жұмыстарының жүргізілуі, яғни оқушылардың
кәсіптік бағдары. Мектеп бітіруші оқушылардың мамандық таңдауы олардың
басты мәселесі. Оның мамандықты дұрыс таңдауы қоғамға да, өзіне үлкен пайда
келтірмек.
Кәсіптік бағдар көптеген сұрақтарды қамтиды, соның ішінде;
әлеуметтік, экономикалық, құқықтық, психология-педагогикалық, медициналық,
физиологиялық және танымдық сұрақтарды қамтиды. Мамандықты дұрыс
таңдамаудан, кәсіптік бағдар жұмыстарының бұрмалануынан оқушылар
мамандықтан жалыға бастайды. Бұл өзінің таңдаған мамандығына
қанағаттанбауынан, мамандықты, жұмыс орнын аустыруына әкеліп соғады,
жұмыстың ауысуы, жұмысшыны қайта даярлау - бұл мемлекеттің, кәсіпорындардың
және оның өзіне экономикалық шығынға түседі.
Жалпы білім беретін мектептерде жоғарғы сынып оқушыларының кәсіптік
бағдарын бақылау, болжау және түзетулер енгізу Республикадағы нарықтық
қатынастарды реттейді оқушылардың мамандықты дұрыс таңдауына және қазіргі
кездегі еңбек ресурстарындағы өнімді күштерді айқындайтын болады.
Қоғамдағы қайта дайындау міндетті түрде жастардың еңбекке деген
мотивациясын, болашақ іскерлігін таңдауын өзгертеді. Сонымен қатар қазіргі
таңдағы қатынастар олардың кәсіптік-квалификациялық құрылымдарының
өзгеруіне басты себепкер болады. Республикамыздағы экономиканың өсуі, әр-
түрлі кәсіпкерлік жаңа басқа да мамандықтардың шығуына байланысты еңбек
рыногында бәсекелестік жүріп жатыр. Жастардың мүмкіндіктеріне, белгілі бір
мамандыққа қызығушылығына қарай оларды жұмысқа орналастыру проблемасы тұр.
Оқушылар мектеп қабырғасын бітірісімен сұранысты айқындайтын маман болуы
қажет. Проблеманың бұл жерде шығуы, бітірушілер өздеріне қажетті мамандықты
таңдай алмауында. Қазіргі кездегі қоғамдағы жұмысшы мамандыққа бағдар беру,
яғни қоғамның сұранысын айқындау керек. Проблеманың қазіргі кездегі
жағдайда байланысты туындауы - яғни оқушылар таңдаған мамандығы бойынша
жұмыс істеуі оның жақсы маман болуы. Оның таңдаған мамандығының қазіргі
кездегі сұранысқа, еңбек нарығында сұранысқа ие болуы.Тақырыптың
практикалық көкейтестілігі оқушылардың кәсіптік бағдар жұмыстарын бақылау,
болжау және түзету модельдерінің психология-педагогикалық жеткіліксіз
(өңделмеуіне) қаралмауына негізделеді. Кәсіптік бағдар - мемлекеттің
кадрларға деген сұранысын және адамның өзіндік икемділігіне қарай мамандық
таңдауының өлшемдер жүйесі (психологиялық-педагогикалық, экономикалық және
т.б.). Қазір жұмысшы мамандығына сұраныс және басқа да аспектілер көрініс
тапты. Біз бірнеше әдебиеттерді қарастырып өтеміз.
Жолмұхан Түрікпенұлының Кәсіптік бағдар[35] еңбегінде кәсіптік
бағдар пәнін оқу орындарында, орта мектептерде жоспарлау мен ұйымдастыру
мәселелері, мектептің ата-аналармен және кәсіпорындармен бірлесіп атқаратын
жұмыс түрлері жан-жақты баяндалған. Тәлім беру барысында шәкірттерді
сынақтан өткізу, шыңдау жолдарын сөз еткен. Бірақ-та, бүгінгі күнде арнайы
зерттеулер оқушылардың кәсіптік бағдарын бақылау, болжау, түзету енгізудің
нақты зерттеулері жоқ екенін көрсетті. Осыдан барып қайшылықтар туындайды.
Бұл қазіргі жағдайға бейімделген әдістемелердің болмауы, нәтижесінде
оқушылардың кәсіптік бағдар жұмыстарының реттелуін және олардың кәсіптік
бағдар жұмыстарына дайын еместігін көрсетеді. Осы қарама-қайшылықтарды шешу
үшін ізденіс біздің жұмысымыздың (зерттеуіміздің) проблемасын көрсетеді.
Зерттеудің мақсаты: жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар беруді
теориялық жағынан негіздеу және әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жоғары сыныптағы оқу-тәрбие үдерісі
Зерттеу пәні: жоғары сыныптарда кәсіби бағдар беру.
Зерттеудің міндеттері:
- кәсіби бағдардың мәні мен мазмұны
- жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру ерекшеліктері
- оқушыларға кәсіби бағдар берудің тиімді жолдары
-жоғары сынып оқушыларымен жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмыстарының
бірыңғай жүйесін құру
Зерттеу әдістері: Зерттеу әдістері: ғылыми- педагогикалық еңбектерді
және іс-тәжірибелерді талдау, жинақтау, әңгімелесу, бақылау,анкета т.б.
Зерттеу көздері: тақырыпқа орай философиялық, педагогикалық,
психологиялық, әдістемелік әдебиеттер, Қазақстан Республикасының Білім
туралы заңы , Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасында орта
білім берудің мемлекеттік стандарты т.б. .
Зерттеу базасы: Түркістан қаласындағы М.Әбенова атындағы орта
мектебі.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің теориялық негіздері
1.1 Кәсіби бағдардың мәні мен мазмұны
Кәсіп (лат. professio-белгілі бір іс-әрекеттің көрсеткіші, мамандық,
profiteer-өзімнің ісім деп қарастырамын) - белгілі бір еңбек іс-әрекеті.
Атақты ғалым академик С.Г. Струмилинаның ойы бойынша, бір біріне жақын
мамандықтар топтарға біріктірілуі мүмкін, мысалы, металл өңдеушілер, ағаш
өңдеушілер, музыканттар және т.б.[36] Бағдар түсінігі бірнеше ғылымдарда
қолданылады, геометрияда бағдар тіке, қисық, жазықтыққа, химияда -
молекулалардың бағдары. Бұл түсініктер астрономияда, географияда
қолданылады. Мұндай жағдайда бағдар түсінігі барлық ғылымдарда орынды
анықтау және қозғалыс бағытын таңдаумен байланысты. Энциклопедияда бағдар
(фр. Orientation - шығысқа көрсетеді, лат. oriens - шығыс) тікелей мағынада
түсіндіріледі[37]. Қандай анықтамалар келтірілсе де, бағдар түсінігі
мамандық таңдауда негізгі бағытты көрсетеді. Егер жастар мамандық әлемінде
бағдар алып, белсенді түрде сол мамандық оның өмірге талпынысына сай ма,
соны біліп жатса, мұндай жағдайда оның мамандыққа бағдарын көрсетеді. Егер
де бағдар беру педагогикалық немесе басқа іс-әрекеттің объектісі болса,
оның өзіне және қоғамға қажетті мамандық таңдауына бағдар жасалса, онда оны
мамандыққа бағдарлау дейді. Практикалық жағы мемлекеттік және қоғамдық
бірлестіктердің, кәсіпорындардың, мектептердің сонымен қатар жалпы
қоғамдағы және тұлғаның қызығуындағы әлеуметтік және кәсіптік
анықталуындағы процесін дамытудағы жанұялардың іс-әрекетін қосады.
Біз "кәсіби бағдар беру" мен "кәсіптік бағдар беруді" синоним
ретінде қолданамыз.
Кәсіби бағдар беру дегеніміз — педагогтардың, психологтардың,
дәрігерлердің және басқа да қызметкерлердің қоғамның қажеттілігіне қарай
әрбір оқушының қабілеттілігі мен бейімділігін ескере отырып, кәсіптік
қызығуы мен қабілеттілігін қалыптастыруға және мамандық таңдауға
көмектесуде мақсатты істелетін жұмыс.
Мамандық туралы жеткіліксіз білу — мамандық таңдауда кездейсоқтыққа
әкеліп соқтырады. Мамандық таңдауда қателесу сайып келгенде, таңдаған
мамандығын жек көріп, жұмыс орнын жиі өзгертуге себепші болады.
Мектептегі кәсіби бағдар беру жұмысының негізгі міндеттері
төмендегідей:
— оқушыларды көпшілік мамандықтар туралы түсінікпен қаруландыру;
— кәсіптік қызығуы мен бейімділігін, қабілеттілігін қалыптастыру және
дамыту мақсатында оқушылардың дара ерекшеліктерін зерттеу;
— мектеп бітірушілерге мамандық таңдауға көмектесу;
— оқушыларды белгілі мамандықтың түрін меңгеруге бейімдеу.
Кәсіптік бағдар беру жүйесінің құрамды бөліктеріне (компоненттерге),
кәсіптік ақпарат, кәсіптік ағарту жұмысы, кәсіптік ақыл-кеңес және кәсіптік
іріктеу (профотбор), кәсіптік бейімделу жатады. Кәсіптік ақпарат — орта
мектептегі кәсіптік бағдар берудің ең негізгі нысандарының бірі. Кәсіптік
ақпарат арқылы оқушылар әр түрлі мамандықтардың маңызы мен мәні туралы
түсініктер алады. Мамандық бойынша адамға қойылатын талаптармен
таныстырылады. Мамандықтың ерекшелігі, оның қоғамда алатын орны туралы
түсініктер беріледі.
Кәсіптік ақпарат өте қиын, жан-жақты жұмыс. Ол әрбір экономикалық
ауданның мамандарға қажеттілігі мен оның даму келешегі ескеріле отырып
жүргізіледі. Кәсіптік ақпараттың мазмұны, ұйымдастыру мен әдістері әр жас
кезеңінде әр түрлі болады. Сондықтан да мектеп оқушыларының жас
ерекшеліктерін ескере отырып жүргізу керек. Мәселен, бастауыш сыныпта
мамандық таңдау емес, еңбекті сүю, құрметтеу бағытында жүргізілу керек. 5-8
сыныптарда оқушылардың политехникалық ой-өрісін кеңейту, оларды сол
экономикалық ауданға қажетті кең тараған мамандықтың түрлерімен таныстыру
керек. Ал 9-11 сыныптарда әрбір мамандықты терең оқытуға көңіл бөлініп,
белгілі бір кәсіпке қызықтыру қабілеттілігін дамыту керек болып табылады.
Бұл кездегі оқушылармен жұмыстың негізгі түрлері-факультативтер, техникалық
үйірмелер, әр — түрлі мамандық таңдауға бағытталған клубтар, т.б.
Кәсіптік ақпараттың өте көп тараған түрлерінің бірі — өндіріске
саяхат жасау, әр түрлі мамандық иелерімен кездесу және кештер өткізу,
жоғары сынып оқушылары мен өндіріс ұжымдары және кәсіптік-техникалық
мектептердің оқушыларымен бірік-кен конференциялар, кәсіптік бағдар беру
университеттерін ұйымдастыру, т.б. болып табылады.
Мектептегі кәсіби бағдар беру жұмысының ішінде кәсіптік ақыл-кеңес
ерекше орын алады. Негізгі мақсаты — балалардың денсаулық, анатомиялық-
физиологиялық және әлеуметтік психологиялық жағдайын талдау негізінде
жоғары сынып оқушыларының назарына кәсіптік топтар мен мамандықтарды ұсыну.
Кәсіптік ақыл-кеңес жұмысына ата-аналар құрамынан, шефтік мекемелер мен
өндіріс орындарынан қызметкер мамандар тартылады. Кей жағдайда кәсіптік
ақыл-кеңес жұмысы өндіріс орындарында, кәсіптік техникалық училищелерде
өндірістік оқу цехтарында, кәсіптік бағдар беру кабинеттерінде жүргізіледі.
Кәсіптік іріктеу — (профотбор) мамандықты меңгеруге жарамдылығын
арнаулы әдістеме арқылы анықтауға бағытталған зерттеу процесі. Қоғамда
кәсіптік іріктеу белгілі бір мамандықтың түріне зорлықпен жүргізілетін
бейімдеушілік түрінде болса, кәсіптік іріктеудің (профотбор) негізіне
оның гуманистік, тәрбиелік мәні, жастардың жаңа жағдайда жұмысқа үйренуі
жатады.
Кәсіптік бейімделу (профадаптация) жұмыс орнында, тәжірибелік еңбек
әрекетінде іске асады. Кәсіптік бейімделу дегеніміз — мамандыққа жаңа
жағдайда бейімделу. Онда жастардың алғашқы әсерлері, олардың еңбек
әрекетінің мақсатын саналы түсінуі мен сезінуі және мамандыққа қызығуын
қанағаттандыруының мөні ерекше. Кәсіптік бейімделудің тиімділігі тек қана
нақтылы еңбек нәтижелерінен көрінбейді, ол сонымен қатар өндіріс ұжымында,
еңбекке жаңл араласқан жастармен жүргізілетін жүйелі жұмыстың нәтижесінде
іске асады. [38]
А.С.Макаренко тәрбиенің осы сияқты кейбір күрделі мәселелерін
педагогикалық теорема деп атады. Мұндай теорияның қатарында үш күш одағы-
мектепті, үйелменді, жұртшылықты жатқызуға болады. Мектеп оқушыларға
кәсіптік бағдар беру жұмысын ұйымдастырушы және үйлестіруші орталық.
Мектепте кәсіптік бағдар беру жұмысын ұйымдастыратын-мұғалім, сынып
жетекшісі, еңбек сабағының оқытушысы, сыныптан және мектептен тыс тәрбие
жұмысын ұйымдастырушы, яғни, бүкіл педагогикалық ұжым. Сынып жетекшісі
барлық бағдар беру жұмысын басқарады. Оқушыларды белгілі мамандықты
тыңдауға даярлайды. Сынып жетекшісі кәсіптік бағдар беру жүйесінің
құрылымына сүйеніп, оқу-тәрбие жұмысы жоспарында негізгі бағыттарды
белгілейді. Мысалы: кәсіптік ақпаратты ұйымдастыру, кәсіптік ақыл-кеңес
беруге көмектесу, мектеп бітірушілерді жұмысқа орналастыру, т.б.
Еңбек пәнінің оқытушысы — еңбек тәрбиесі, оқыту және кәсіптік
бағдар беру жұмысының негізгі тұлғасы. Еңбек сабақтарында алған білімдерін
тәжірибеде қолдана білуге, мамандықты таңдауға бағыт береді. Сыныптан және
мектептен тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырушының негізгі қызметі: біріншіден
кәсіптік бағдар беру кабинетінде анықтамалық ақыл-кеңес материалдарын
жинау, екіншіден, әр түрлі сыныптарда кәсіптік бағдар беру әдісі және
оқушыларға психологиялық-педагогикалық мінездеме дайындау жөнінде
мұғалімдер және сынып жетекшілері үшін ақыл кеңес ұйымдастыру; үшіншіден,
мамандық жайында оқушылармен әңгімелесетін кәсіпорын өкілдерімен кездесу
өткізу; төртіншіден, бүкіл кәсіптік бағдар беру жұмысын жоспарлау,
қорытынды жасау. [39]
Мектеп директоры мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысына көп көңіл
бөледі, оны бақылайды, басқарады. Кітапханада кітапхана меңгерушісі еңбек
тәрбиесі, политехникалық білім беру және мамандық таңдау мәселелеріне
арналған көрнекті педагогтар мен психологтардың еңбектерін, сңбек жайындағы
заңдарды, жастарды жұмысқа орналастыру жайындағы әдебиеттерді, жоғары және
арнайы орта оқу орындарына, кәсіптік-техникалық мектептерге түсу туралы
анықтамалықтарды күні бұрын іріктеп алуға тиіс. Осылардың бәрі мектеп
бітірушілер үшін қажетті ғылыми еңбектер және құжаттар болып есептеледі.
Мектепте кітапхана меңгерушісі жұмысының негізгі бағыттары:
— мұғалімдерге, сынып жетекшілеріне көмек көрсету. Ол үшін кесіптік бағдар
беру мәселелеріне байланысты әдебиеттердің картотекасын жасау, жаңа
әдебиеттер жөнінде педагогикалық кеңесте, оқушылар алдында шолу жасау;
— мамандық жөніндегі кітаптардың, мақалалардың тақырыптық көрмесін
ұйымдастыру, әдебиеттердің библиографияның тізімдерін жасау, ілу;
— әр түрлі мамандықтардың ерекшеліктеріне байланысты оқушылар үшін
оқырмандар конференциясын, пікірталастар, тақырыптық кештер ұйымдастыру,
т.б.
Кітапхана жұмысын осы бағытта ұйымдастыру кәсіптік бағдар беру ісін
жетілдіруге мүмкіншілік жасайды. Әрбір ата-ана кәсіптік бағдар беру жұмысын
өздерінің мамандықтарымен таныстырудан бастауы керек. Оларды өздері жұмыс
істейтін кәсіпорындардағы еңбектің мазмұны мен механизмдерімен, өндірістің
принципімен және технологиялық мроцестерімен таныстырады. Тәрбие жұмысының
мұндай түрлері ата-аналардың еңбек іс-әрекетіне балалардың ынтасын
көтереді. Балалардың кәсіби ынтасын дамыту үшін ата-аналар әр түрлі
мамандықтар жөнінде олармен әңгіме өткізеді.
Кәсіби бағдар - бұл мамандық таңдаудағы жеке икемділіктерінің,
қызығушылығының, кәсіптік ынтасының және қоғамның әр-түрлі деңгейдегі және
әр-түрлі мамандық кадрларына сұранысымен жастарды дайындаудағы бағытталған
іс-әрекет.
Мамандық таңдаудағы жастардың ойлануы атты еңбегінде К.Маркс былай
деп жазған: Мамандық таңдау дегеніміз ол адамның бүкіл өмірін тас-талқан
етіп, жоспарын жоқ етіп оны бақытсыз етуі мүмкін[40]. Тәжірибе
көрсеткендей, оқушылармен жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмыстарының
мұғалімін даярлаудағы негізгі кемшіліктері, олардың қазіргі кездегі
өндіріс, ауыл-шаруашылығы, кәсіптік бағдар жүйесіндегі тапсырмаларды,
мазмұнды прициптерді, әдістер мен формаларды жеткіліксіз меңгеру болып
отыр. Бұл жерде айтпағымыз, әрбір мұғалім кәсіптік бағдар беріп отыруы
керек. Қазіргі таңдағы шығып жатқан өндіріс жаңа мамандықтары бойынша,
өзінің мамандығы бойынша шолу жасап отыруы керек.
Жастардың кәсіптік бағдары мәні жағынан тек қана педагогикалық
проблема болып қоймайды. Оны қоғамдық проблема десе де болады, оны шешу
үшін тек қана педагогтардың көмегі ғана емес, мектептің, мектепаралық оқу-
өндірістік комбинатының, кәсіптік техникалық колледждің, техникалық
лицейдің, кәсіпорындардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік
еңбекпен қамту қызметінің және т.б. бірлескен іс-әрекеті қажет. Кәсіптік
бағдардың қоғамдық проблема ретіндегі мәні қоғамның кадрларға деген
сұранысын, ондағы қайшылықты басып өтуден жастардың кәсіптік талпынысынан
көрінеді. Әрине, бұл қайшылықты шешуде педагогикалық ұжымның,
мұғалімдердің, оқушылардың еңбектік және кәсіптік дайындығына жауаптылардың
іс-әрекеті басты роль атқарады. Кәсіби бағдардың теориясы және әдіснамалық
сұрақтарына келіп тоқталатын болсақ, оны төмендегіше қарастыруға болады
екен. Кәсіптік бағдардың мақсаты және тапсырмалары теорияға және әдіснамаға
сүйене отырып жасалады. Теория мен әдіснамалық идеялар, көзқарастар,
формалар, әдістер және принциптер түсініктері тексеріліп қалыптастырылады.
Кәсіби бағдар түсінігі кімге болса да түсінікті. Бүл - оқушылардың сол
немесе басқа мамандықтарға бағдары. Әдістемелік нұсқауларда да осындай
анықтамалар береді, яғни ол жерде кәсіптік бағдар жұмыстарын жастарға
мамандық таңдауда көмек ретінде көрсетеді. Кәсіптік бағдар түсінігі
көптеген ғылыми түсініктер сияқты бір орнында қалып қоймайды. Ол қоғамның
мақсатының көзқарасына, тапсырмаларына, әдістеріне, формаларына, кәсіптік
бағдардың мағынасына қарай дамып отырады.
Бұл түсініктің өзгеруі келтірілген анықтамалармен өзара
байланысты, оның әр қайсысы кәсіптік бағдардың сол немесе басқада
аспектілеріне әсерін тигізеді, қандайда бір функцияны бөліп көрсетеді, оның
практикалық және теориялық даму деңгейін көрсетеді, басқару теориясының,
педагогика, психология, позициясын қарастырылады. Сондықтан да кәсіби
бағдардың жалпы анықтамасын бермес бұрын оның негізгі 3 кұраушысын; іс-
әрекет, мамандық, бағдар нақтылап алайық. Философиялық сөздіктерде іс-
әрекет түсінігі адамның спецификалық формасы табиғатқа қарым-қатынасын,
оны саналы түрде өзгерту және пайдалану белсенділігі ретінде анықталады.
Іс-әрекет ұғымының қарастырып отырған кәсіптік бағдар ұғымына енгізілуі
кәсіптік бағдар ұғымын тек практика жағынан ғана емес, теориялық іс-әрекет
ретінде, нақтылап айтсақ, белгілі бір білім дәрежесін ғана емес сол білімді
меңгерудегі іс-әрекетті дисциплинаралық ғылыми бағытты көрсетеді.Кәсіптік
бағдарда практикалық іс-әрекет туындап, теориямен толықтырыла түседі,
нәтижесінде кәсіптік бағдарда теориялық және практикалық іс-әрекетті
ажырамас бөлік ретінде қарастырамыз.
Кәсіби бағдар теориясын төмендегіше анықтасақ болады: кәсіптік
бағдардың іс-әрекетінің қарқынды (эффектілі) болу үшін, идеялардың және
көзқарастардың өзіндік мағынасының айтылуы.Оқушылардың кәсіптік бағдар
теориясының негізгі компоненттерін қарастырып өтейік. Олар; фактілер,
заңдылықтар, прициптер. Кәсіптік бағдарда ғылыми әдістер көмегімен алынған
нақты фактілер аз. Сондықтанда басты тапсырманың бірі - ол жаңа фактілер
жинап, оларға дұрыс бағыт бағдар беру. Бұл жаңа фактілерді іздеу бір немесе
бірнеше гипотезалар арқылы жүргізілсе ғана іске асады. Соңғысы теорияның
бір бөлігін құрайды. Мысалы, әр бір аймақтың (ауданда) белгілі бір мамандық
таңдауға әсер ететін өзінің спецификалық факторлары бар. Мұндай
факторлардың гипотезасы қызығушылықты қалыптастыратын, оқушылармен
жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмысының жақсаруына, іздену әдістерінің пайда
болуына септігін тигізеді. Кәсіптік бағдар теориясындағы басты компонент -
заңдылықтарды анықтау. Оларды іздеу ғылыми іс-әрекеттің жалпы мақсатына
(қызметіне) жатады. Әрбір теорияның даму деңгейі принциптің сапасы мен оның
құраушысы арқылы анықталады. Кәсіптік бағдардың принципін құрау
(формулировать) үшін аз көңіл бөлініп жатқан жоқ. Бірақта кәсіптік бағдар
жүйесінің өңделу жұмыстары бітті деп айта алмаймыз, алда барлық жайттарды
қанағаттандыратын, қарсылықсыз жүйені қалыптастыру қажет. Кәсіби бағдар
беру іс-әрекетінің объектісі адамның өзін тануындағы әлеуметтік-кәсіптік
процесс болғандықтан, біріншіден принцип топтарын жинақтап аламыз.
Басқарылып отырған қыздар мен ұлдарды қоғамның әлеуметтік
құрылымында өзіне мамандықты таңдап алуы. Осыған байланысты кәсіби бағдар
беру принциптерін мынадай етіп топтастырамыз.
Танымдық принцип. Мамандық таңдаудағы еңбек іс-әрекетіндегі тек
өзінің ғана қызығуын емес қоғамға пайда келтіруде қанағаттандыратын
ұмтылыста айқын көрінеді. Қазіргі кездегі ауыл-шаруашылығына қажетті
мамандықты таңдауды сезіну, тұлғаның танымының дамығанын көрсетеді.
Сай келушілік принципі. Қызығушылығы икемділігі, ынтасы, таңдаған
мамандығы сонымен қатар қоғамның жалпы қажетті мамандықтағы кадрларға
сұранысын қанағаттандыру. Қоғамда өмір сүріп қоғамнан еркін, тыс болуға
болмайды дегендей, өзінің жеке қызығуына қарай қоғамның сұранысын есепке
алмай мамандық таңдауға болмайды. Тұлғаның және қоғамның қажеттіліктерінің
сай келу принципінің бұзылуы кадрлардың кәсіптік құрылымындағы тепе-
теңсіздікке алып келеді.
Белсенділік принципі. Мамандық таңдаудағы өзін тану процесіндегі
тұлғаның іс-әрекеттің түрін сипаттайды. Кәсіпті белсенді түрде әркім өзі
іздеуі қажет. Бұл жерде оқушылар күшін еңбектік және кәсіптік дайындау
процесінде практикалық сынау, ата-аналар кеңесі және олардың кәсіптік
тәжірибесі, әдебиеттерді (қызығып отырған мамандығы бойынша) іздену және
оқу, әр-түрлі үйірмелерде жұмыс, курстарға қатысу, тәжірибе барысында жұмыс
жасау және көптеген басқа да нәрселер басты роль атқарады.
Бұл топтағы соңғы принцип - даму принципі. Бұл принцип кәсіп таңдау
идеясында тұлғаның квалификациясының дамуына, тәжірибесінің өсуінен
жалақысының өсуінен және кәсіптік тәжірибесінің өсуінен, қоғамдық жұмысына
белсене араласуынан, тұлғаның мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыратынын,
тұрғын үйге, демалысқа және т.б. қажеттілігінен көрініс табады.
Кәсіптік бағдарда жалпы педагогикалық принциптермен тығыз байланысты
(көбінесе қиылысатында) принциптер тобы бар. Ол, төмендегі принциптер;
кәсіптік бағдардың іс-әрекетінің нарықтық бағыты мамандық тандаудағы мәселе
нарықтық тәрбиенің жалпы тапсырмаларымен тығыз байланыста шешу, дүниеге
ғылыми көзқарасты қалыптастыру; кәсіптік бағдардың өмірмен, еңбекпен,
нарықтық құрылыстың тәжірибесімен байланысы, адамға ауыл-шаруашылығының
квалификациялыкадрларға сұранысы мамандық таңдаудағы алдын-ала көмегі;
кәсіптік бағдардың оқушылардың еңбек дайындығымен байланысы -оқушылардың
техникалық шығармашылығын үйымдастыру, өнімді еңбек, қоғамдық пайдалы еңбек
арқылы политехникалық білім беру еңбекке тәрбиелеу және оқытуды жақсы алдын-
ала дұрыс қоятын принципі. Еңбек дайндығынан бөлініп кеткен кәсіптік бағдар
белгісіз, түсініксіз сызықтар секілді болып түсініксіздікті тудырады және
тұлғаның еңбектік және кәсіптік дамуына кері әсерін тигізеді. Кәсіптік
бағдардағы қоғамның орта кәсіптік оқу орындарының, базалық
шаруашылықтардың, жанұяның, мектептің өзара байланысы оқушылардың мамандық
таңдаудағы оларға көмек көрсетудің жұмысымен тығыз байланыста болады.
Осыдан барып бірігу іс-әрекетіне тұрғылықты (координациясының) мақсаттқа
бағыттылығы артуы өсе түсуі жоспарланады.
Кәсіптік бағдардың тәрбиелік сипаты. Кәсіптік бағдар жұмысының
еңбектік, экономикалық, танымдық, эстетикалық, құқықтық және физикалық
тәрбиесі бірлігінде гармониялық тұлғаны қалыптастыру тапсырмасымен жүзеге
асады. Кәсіптік бағдар жұмысын жүргізудегі диагностикалық және
тәрбиелік әркеттердің (подход) өзара байланысы, бір әрекеттің (подход) -
екіншісіне қарама-қайшылықты болдырмайтын принцип. Оның әр қайсысы өзінің
тапсырмасын шешеді; дифференциалды және индивидуальды әрекет (подход).
Оқушылардың өмірлік жоспардағы үлгерім деңгейіне жас ерекшеліктеріне және
кәсіптік қызығушылығының жинақталған (сформированность) деңгейіне
бағынышты. Оқушылар тобымен диференциялау әсер етудің қүралдарын анықтайды.
Ол бір топта қарқынды болғанымен екіншісінде төмен болуы мүмкін. Кәсіптік
бағдар берудің әдіснамалық мәселесі. Кәсіптік бағдардың әдіснамасында
мамандық таңдау барысындағы қоғамның және тұлғаның қызығушылығын
оңтайландыратын негізгі қосымшаны, құрылымды және кәсіптік өзін таңдаудағы
ғылыми проблеманы зерттеу әдістерді және жастарға әсер етудегі практикалық
әдістердің негізі. Кәсіптік бағдардың әдіснамалық сұрақтарына кәсіптік
бағдар жүйесін анықтау және оны дамыту сұрақтары да жатады. Жалпы білім
беретін және кәсіптік мектептің реформаларының негізгі бағыты оқушылардың
кәсіптік бағдарды жақсарту тапсырмасы қойылған. Кәсіптік бағдар жүйесінің
жалпы анықтамасын жинақтамас бұрын, бастапқы бірнеше қосымшаны
қарастырайық.
1. Кәсіптік бағдар жүйелік іс-әрекетті көрсетеді, оның ішінде
мақсаттық орналастыру, тапсырмалар, принциптер, формалар, әдістер,
қарқындылық(эффективность) критерийлері, деңгейлері, бағыттары, аспектілері
және басқада жүйелік және құрылымдық пайда болушы элементтер кіреді.
2. Оқушыларды жалпы кәсіптік бағдар жүйесі олардың еңбек және
кәсіптік дайындығының ішіндегі жүйе болып табылады.
3. Кәсіптік бағдар жүйесі - қазіргі қоғам дамуы кезіндегі өндірістік
ара қатынастар және өндіргіш күштердің құрылымдық жүйесіндегі тұлға бағдары
жүйесінің бір бөлігі.
4. Кәсіптік бағдар әлеуметтік жүйеге жатады, ол әр-түрлі
проблемаларды соның ішінде, қоғамдық өндірістегі адам дамуының факторларына
байланысты проблемаларды тудырады. Кәсіптік бағдарды қоғамдық проблема
ретінде санаса болады. Кәсітік бағдар жүйесінің проблемасын шешуде бір ғана
министрлік (Білім және ғылым) немесе бір ғана ғылымның (мысалы, педагогика)
күші жетпейді. Сол үшінде кәсіптік бағдар жүйесі тиімді болуы үшін бірнеше
министрліктер және ведмоствалар, сонымен қатар әр-түрлі мамандықтардың
ғалымдарын жұмылдырылуы қажет.
5. Кәсіптік бағдардың қарқындылығына көптеген әр-түрлі объективті
және субъективті факторлардың әсері бар. Бұл жүйені ұйымдастыру және
басқару өте қиын. Осы және басқа да жағдайлар кәсіптік бағдардың қиын
екенін көрсетеді. Жоғарыда келтірілген 5 жинақталған қосымшадан
оқушылардың кәсіптік бағдар жүйесінің анықтамасы шығады.
Оқушылардың кәсіптік бағдар жүйесі - бұл жалпы қоғамдағы тұлға
қызығушылығындағы оқушылардың өмірге бейімделуінің (өзін тануы) әлеуметтік
және кәсіптік процесін дамытуға бағытталған, әртүрлі мемлекеттің және
қоғамдық бірлестіктердің, мекемелердің, мектептердің, сонымен қатар
жанұяның ұйымдасқан, басқару іс-әрекеті.
Кәсіптік бағдар жұмысы жүйесінің жалпы мақсаты - оқушыларды өзінің
жеке қызығушылығын және қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыратын мамандықты
таңдауға даярлау. Бұл мақсат оқушылардың еңбек даярлығына сай келеді және
осы дайындық процесі арқылы таралады. Мектептегі кәсіптік бағдар жұмысы
жүйесіне төмендегі негізгі компоненттер кіреді: мақсат, тапсырмалар,
негізгі бағыттар, сонымен қатар, оқушылармен жүргізілетін кәсіптік бағдар
жұмысының формасы мен әдістері.
Мектептің кәсіптік бағдар жүйесі іс-әрекеті төмендегі бағыттарды
қамтиды:
1) Кәсіптік ағарту, оның ішіне кәсіптік ақпарат, кәсіптік насихат,
кәсіптік адаптация кіреді. Оқушыларды қазіргі кездегі қоғамға және жуық 20-
30 жылдан кейінгі қажетті мамандық әлемімен, сонымен қатар, олардың
практикалық мүмкіндіктерімен таныстыру.
Кәсіптік насихаттау әлеуметтік іс-әрекеттің ерекше түрінде
қарастырылады, оның негізгі функциясы білімді, идеяны, көркемдік
бағалылықты тарату. Кәсіптік насихаттаудың сипатты шектелуі - мақсатқа
бағыттылығы, дифференциалдылығы, жоспарлылығы, формалар мен әдістердің
әртүрлілігі. Кәсіптік насихат базалық кәсіпорындарға, аудандарға, қалаларға
және т.б. аймақтарға оқушылардың мамандық таңдауына белсенді әсер етуді
мақсат етіп қояды.
2) Тұлғаның мамандыққа мүмкіндігін және қызығушылығын анықтау үшін
бағыттың кәсіптік диагностикасы. Бұл мақсатты орындау үшін анкеталық,
аппаратуралық және тестік әдістер қолданылады.
3) Кәсіптік консультанттардың, мамандардың мамандық таңдауда берген
көмегі. Кәсіптік консультацияда барлық оқушылар мен ата-аналар қамтылуы
тиіс.
4) Кәсіптік іріктеу мектептерде, оқу-өндірістік комбинаттарда
жүргізіледі. Бұл жерде таңдаушы алдына мақсат қойылады, яғни ол таңдаған
мамандығының еңбек қиыншылықтарына қарамай оны меңгеруі керек.
5) Әлеуметтік-кәсіптік бейімделу оқу шеберханаларында, оқушылардың
еңбек бірлестіктерінде және т.б. жүзеге асады. Әлеуметтік-кәсіптік
бейімделу процесі кең сатыда жоғарғы сынып оқушыларының базалық
кәсіпорындағы өндірістік практикасы болып табылады.
6) Кәсіптік тәрбиелеуде оқушылар бойында таңдаған кәсібіне борыштық
сезімін, жауаптылықты, кәсіптік құрметті қалыптастыруды мақсат етеді.
Жоғарыда келтірілген жұмыстың бағыттары өзара байланысты болса да әрқайсысы
кәсіптік іс-әрекеттің әрбір облысы. Әр-түрлі бағытта жұмыс жасауда кәсіптік
бағдар жұмысының әдістері мен формасы шеңбері анықталады - бұл кәсіп туралы
әңгімелер, кәсіпорындарға саяхат, анкета жүргізу, тесттер (кәсіптік
икемділіктерді диагностикалау үшін), оқушылардың реферат жазуы, олармен
бірге әр-түрлі ойындарды (дебат, пікірталас т.б.) өткізу.
Кәсіптік бағдар мәнінің ғылыми ізденіс әдістері қиынға түсуде.
Кәсіптік бағдарды жеке ғылым ретінде бөліп қарау оның өз алдын жеке
әдістерінің болуын талап етеді. Бірақ кәсіптік бағдар проблемасын шешуде
ғылыми- зерттеу жұмысында педагогика, психология, экономика, социология,
медицина әдістері қолданылады. Сондықтан да кәсіптік бағдарды әзірше өз
алдына жеке ғылым саласы ретінде қарастырмаймыз. Бұл қоғам және тұлға
қызығуындағы, оның өзі таңдаған мамандығы бойынша қолданбалы тапсырмаларды
шешуге арналған дисциплинарлық ғылыми бағыт. Әдіснамалық негізгі, басты
мәнінің қатарына кәсіптік бағдар қарқындылығы критерийлерін анықтайтын
сұрақтар да жатады. Қазіргі уақытта мектептің, оқу-өндірістік комбинатының
кәсіптік бағдар жұмысының қарқындылығын, оқушылардың қаншасы жұмысшы
кәсібін таңдап және қаншасы сонымен жұмыс істеп жатқанын (пайыз бойынша)
анықтау арқылы жүзеге асыруға болады. Бұл критерий басты, бірақ
жеткіліксіз. Басқа да көрсеткіштерді де есепке алу қажет. Мысалы,
жоспарланған оқушылар саны орта кәсіптік колледждерде оқып, кәсіпорындарда
жұмыс істеп жатыр, бұған әр-түрлі құралдар арқылы жетуге болады. Мамандық
таңдаудың жетістігі оқушының тұлғалық (жеке) және кәсіптік жоспарының еңбек
сферасында қоғамдық талаптардың сай болуы. Сондықтан да кәсіптік таңдау
қазіргі қоғамдағы кадр сұранысы құрылымына сай болса, соғұрлым кәсіптік
бағдар жұмыстары жақсы жүзеге асады. Мұнда жағдайда кадрларға сұраныс тепе-
теңдік өлшемі және шынайы таңдау кәсіпті бағдардың қарқындылығының басты
критерийі болып саналады. Бізге белгілі болғандай мамандықты дұрыс таңдау
еңбек сапасы мен өнімділігіне әсер етеді. Нәтижесінде мектеп, орта кәсіптік
колледждерді бітірушілердің кәсіпорындағы жұмыстарында жеткен еңбек
жетістіктері мамандық таңдау жетістігінің басты критерийі болып саналады.
Мамандықты және жұмыс орнын дұрыс таңдап, өзінің таңдауына қанағаттанса,
онда ол басты психологиялық критерий болып саналады. Мамандыққа, жұмысына,
жалақысына қанағаттану деңгейін бағалау үшін тесттер, анкеталар
қолданылады.
Тәжірибе көрсеткендей, кәсіптік бағдарды дұрыс таңдауда жетістік те,
құлдырау да бар. Жастар тәрбие жұмыстарының дұрыс, ұзақ қойылу нәтижесінде,
кәсіпке оқытылып өмірге сай бағдары болып, нақты еңбекке дайындалса ғана
жетістіктерге жете алады. Керісінше, құрғақ уәде болса, онда олар
құлдырауға ұшырайды. Кәсіптік бағдар жұмыстарының қарқындылығының әділ
көрсеткіші - оқу орнынан кейін, әскер қатарын бітіріп немесе туған жеріне
қайта оралу.
Қорытындылай келе, кәсіптік бағдар жұмыстарының қарқындылығының
(тиімділігінің) басты критерийі болып қаланың, ауданның, аймақтың, жалпы
қоғамның қажет мамандарға деген сұранысына сай келу, мамандық бойынша
жоғары оқу орнына, колледждерге, орта кәсіптік техникалық колледждерге,
жұмысқа орналасушыларға оқушылар санының тепе-теңдігінің өлшемі табылады.
1.1 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру ерекшеліктері
Мектепте кәсіптік бағдар беруоқушылардың бойындағы азаматтық
құндылықтардың қоғамдық сипаттылығымен өлшенеді десек, кәсіптік бағдар
беруде олардың ынта-ықыластарын, беталыстары мен мақсат мүдделерін ескеру
тиімді екен. Ал бұлардың барлығын В.А.Сухомлинский ақыл-ой мен физикалық
дамудың үйлесімділігінде қарастырды. Сондықтан бүгінгі таңда оқушыларға
кәсіптік бағдар беруде педагогтың ой-пікірлеріне, тәжірибесіне сүйенудің
маңызы зор. В.А. Сухомлинскийдің Балалар ұжымы сапа жағынан ерекше
құбылыс, оны ересек еңбеккерлер ұжымымен салыстыруға болмайды. Балалар
ұжымының түбегейлі айырмашылығы мынада: оның еңбекке тәрбиелік қабілетін
енді - енді қалыптастыру керек деді. Егер бала еңбекқор болмаса, мектеп
өз міндетін атқара алмайды. Баланың оқу ісіндегі еңбегі, оған деген қарым-
қатынас - бұл негіз, интеллектуалдық, моральдық, эмоциялық, эстетикалық,
идеялық тәрбиенің бұтақтары осы негізден өсіп жетіледі, - деп еңбек
тәрбиесін ойдан, оқудан бөлек нәрсе деп қарауға болмайтынын айтты[41].
"Еңбек-бұл күрделі құбылыс, онда адам өмірінің мазмұны, ақыл-ойы,
эстетикалық, психологиялық, шығармашылық мәні, тәрбиесі, өзіндік тәрбиесі
ашылады",- деп айтқан.
Қазақтың көрнекті психологы әрі педагогы Ж.Аймауытов[42] өзінің Жан
жүйесі және өнер таңдау деген еңбегінде әр адам белгілі бір кәсіптің түрін
таңдап алғанда өзінің тумысынан берілетін қасиеттерін, ерекшеліктерін, іс-
әрекеттің қай түріне бейім екенін аңғара алуы керек,- дейді. Мұндағы
негізгі мәселе - мамандықтың әлеуметке, қоғамға қанша пайда келтіретіні.
Бұл жерде біз назар аударатын бір мәселе - ғалым мамандық таңдауда адамның
тегіне, геніне ерекше назар аударған. Ол осыған өзінің тікелей көзқарасын
білдіріп, адамға табиғат сыйлаған қасиеттермен санаспаса болмайды деп,
іштен туа біткен қабілетке үлкен мән береді. Бұл жөнінде былай дейді:
жазушылық, ақындық сүйекке біткен өнер. Қанша машықтанса да, кім болса да,
ол жазушы бола алмайды, кемелдікке жете алмайды. ...адам өзінің ыңғаймын,
еркімен қызмет ететін зат. Іштен туғаннан-ақ бір өнерге, қызметке икемді
болып туады. Басқаша айтқанда, әр адамға бір нәрсе - талап, ыңғай, қабілет,
яғни зеректік болады. Біреуі бала оқытуға, біреуі әкім болуға, біреуі
дәрігер, саудагер болуға, біреуі сөзге ыңғайланып жаратылады. Кімде кім
өзіне біткен ыңғайына қарай өз жолымен жүріп қызмет етсе, өз басына,
әлеуметке де көп пайда келтіреді,-дейді.
Кәсіби бағдар беру өзін-өзі анықтаумен байланысты. Кәсіби бағдар
берудегі өзін-өзі анықтау көп өлшемді және көп сатылы үдеріс. Біріншіден,
бұл жасөспірімдер өмірінің кезеңін қамтиды, яғни, олардың сана-сезімінің
сапалық тұрғыдан қалыптасу кезеңімен өлшенсе, екіншіден, жеке адамның
қызығушылығы мен бейімділігі бірдей деңгейде болуынан, қоғамдағы еңбекті
бөлісу жағдайына, сұранысын қанағаттандыруға бағытталса, үшіншіден, осы
әрекеттер тұлғаның кәсіптік әрекеттеріне айналса ғана нәтижелі болады.
Кәсіби тұрғыдан өзін-өзі анықтау іс-әрекетпен байланысты.
Л.Х.Мажитованың пікірінше, кәсіби тұрғыдан өзін-өзі анықтау субъекті іс-
әрекетінің басталуы, кеңеюі мен тереңдеуі, сыртқы факторлармен байланысын
іске асыруға байланысты [23,12б.].
Л.Х.Мажитованың еңбектері оқушыларға кәсіптік бағдар беруге
айтарлықтай негіз бола алады. Ол оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтауын,
кәсіби бағдарларын қалыптастыру ерекшеліктеріне тоқталған. Ол кәсіби өзін-
өзі анықтауды кәсіби қызығушылықпен байланыста қарастырады.
Оның пікірінше, өзін-өзі кәсіби анықтау іс-әрекетке бағыттаушы,
күшейтуші, түзетуші, қайта өзгеріп отырушы компонент сияқты, яғни
функционалды анықтаушы сипат береді. Осыдан барып оқушының іс-әрекетін
ұйымдастыруда тұлғалық сипаттарын үнемі ескеріп отыру міндеттеледі.
Тұлғаның кәсіби тұрғыдан өзін-өзін анықтауын екі топқа бөлуге болады:
1) тұлғаның мәселелерін шешуде белсенділік көрсететін, бірақ оған
қатыспайтын ерекшеліктері. Бұл ерекшеліктерге еңбексүйгіштік, еңбек және
өмір тәжірибесі, адамның жалпы өмірлік көзқарасы ;
2) кәсіби бағдарлауды жүзеге асыруға мүмкіншілік беретін компоненттер:
өзін-өзі анықтау қажеттілігі, мамандыққа қызығушылығы және бейімділігі. Бұл
топтағы негізгі компоненттер оқушылардың өзін-өзі анықтауы және кәсіби
қызығушылығы болып табылады.
Сондықтан кәсіби қызығушылық субъекті мен қоршаған орта арасындағы
пайда болатын байланыстың бірден-бір шарты болып табылады. Бұл жағдайда
жоғары сынып оқушыларының түрлі іс-әрекеттерге байланысты қызығушылықтары
тұлғаның сыртқы факторлары мен мүмкіншілігі бар тұстардың өзара қатынасының
пайда болуына негізделеді. Осы тұрғыдан алып қарағанда, жеткіншектердің
кәсіби тұрғыдан өзін-өзі анықтауда кездесетін қиыншылықтар тұлғаның рухани
құндылығы жүйесінде қарама-қайшы өмірлік талаптарының қалыптасуында.
Жекелеп айтқанда, мамандық пен жоғарғы оқу орнын таңдағанда жасөспірімдер
құндылықтарды басшылыққа алмай, қоршаған ортаға, жанұя пікіріне, ақпарат
құралдарына еліктейді.
Г.Саудабаева[26,13б.] өзінің мақаласында оқушының кәсіби тұрғыдан өзін-
өзін анықтауы дегеніміз — тұлғаның кәсіби-еңбек сферасындағы көзқарастары,
тұлғаның ішкі және әлеуметтік кәсіби қажеттіліктері келесімділігі арқасында
жүзеге асырылатын мүмкіншіліктері, - деп түсіндіреді.
А.Сейтешов: Тұлғаның кәсіби бағдары әрекет жасаудағы ішкі бұлқыныс
ретінде және қоғамдық тұрмыс пен сана формасында көрінеді. Онсыз адам тұлға
ретінде көріне алмайды. Адам ең алдымен қоғамдық әрекеттің (еңбек,
қарым-қатынас, таным) барлық негізгі түрлерінің субъектісі, соның көмегімен
сыртқы әрекетті интерноризациялаушы ретінде көрінеді.
Интерноризациялаудың - экстероризациялаумен байланысындағы адамның
структурасы белгілі бір әрекеттің субъектісі ретінде анықталады, -
дейді.[19,9б.].
Оның пікірінше, өзін-өзі анықтау өзінің қазіргі жағдайын сезіну
дегенді білдіреді және өз қалауы мен реальды болашақты, яғни, өткенде неге
қол жеткізеді, өз қалауымен субъективті және объективті мүмкіндіктерді
қалай іске асырады, -соған баға беру, өзін көрсету үшін жасалған қадамдар
және оны қоршаған ортаны тану мен сана-сезім негізінде іске асыру дегенді.
Бұл сипаттаманы идентификация дәрежесінің көрсеткіші деп, мамандықты
қабылдау деп қарастыруға болады. Сондықтан адамның өзін-өзі кәсіби
айқындауы, адам еңбегінің бөліну жүйесінде өзінің орнын таңдау, кәсіби
даярлығы мен еңбек өнімділігі тек бүған қажетті психофизиологиялық
қасиеттеріне ғана тәуелді емес, адамның еңбекке қатысы, ұжымдық өз орнын
табуына да байланысты. Еңбекке қызығушылықсыз кәсіби жарамдылык эффектілі
емес. Сондықтан да қазір негізгі, адам дамуын үқыпты зерттемей, адам
дамуындағы алғашқы мәнді ортаға ие бола алмайды, қоғам өмірінің реальды
шарттары мен қоғамдық өмір перспективаларына сай бағыт қалыптаспаса, кәсіби
бағдарды қалыптастыру мүмкін болмайды.
Ал, Ә.Мүсілімов[43] адамды іс-әрекетке итермелейтін, ішкі ойын іске
асыратын, қозғалысқа келтіретін қажеттілік. Сонда ғана жеке тұлға бағдары
ұғымын түсінуге болады. Бұл мәселе туралы әр түрлі пікірлер бар. Біреулер
адамның бағдары оның тұтыну қажеттілігіне байланысты десе, екіншілері
тұтыну, қызығу, мақсат қою, өмірдегі басқа да іс-әрекеттермен бірлестікте
қарастырады. Бірақ жеке тұлғаның іс-әрекеті түтыну, қызығу, мақсат,
сезіммен ғана анықталады деу қиын. Ол адамның мінёзіне, біліміне,
біліктілігіне де байланысты. Бұл жағдайда жеке тұлғаның іс-әрекетін жүйелік-
құрылымдык тұрғыдан түтас алып қарастыру керек. Адамның бағыты, іс-әрекеті
өткенге, осы кезеңге, болашаққа байланысты. Адамдар өткенге қарап өз
қателіктерін түзетуге, ондай қателіктерді алдын-алуға, өзінің іс-әрекетін,
мінез-құлқын, кәсібін бағдарлауға әрекеттенеді, - дейді. Тұлғаның мақсаты,
ой-арманы, идеялары болашаққа жетелейді. Ал білім, қабілеттілік, әдет
біліктілігі сол ой-арманның орындалуы үшін қажет.
Автордың пікірінше, әрбір жеке тұлғаның кәсіби бағдарын сезінуі
қоғамдық болмыстың айнасы болып табылатын қоғамдық сананың қалыптасуы
үрдісіне аса қажет. Кәсіби бағдарды сезіну: а) бір нәрсеге өз бетінше
стихиялы түрд үмтылу. ә) жеке идея. б) бір жүйеге келтірілген, ой-санадан
өткізілген идея түрінде болады. Тек саналы түрдегі бағдар адамның сол
кәсібін меңгеруге деген қозғаушы күшін тудырады.
Ә.Мүсілімовтың еңбегі кәсіптік бағдар беруді педагогикалық тұрғыдан
қарастыруда айтарлықтай маңызға ие. Автор нарықтық экономика жағдайында
кәсіптік бағдар берудің ерекшеліктеріне, әлеуметтік экономикалық
өзгерістерге сай оқушыларды кәсіби бағдарлауды ерекшеліктеріне жоғарыда
тоқталып өткеніміздей сипаттайды. Оны оқушылардың жеке басын дамыту мен
қалыптастыруды шетел және орта ғысыр ойшылдары мен қазақ ағартушы-
педагогтарының ой-пікірлеріне шолу жасау арқылы түсіндіреді. Нәтижесінде,
қазіргі қоғамдағы даму әлеуметтік, экономикалық жағдайларға байланысты
мектепте оқытудың мазмұны да өзгеріп отыр. Нарық кезеңіндегі жаңа адамды
тәрбиелеуде мектептің алдында көптеген жұмыстар істеліну керек. Себебі,
идея, баға бәрі өзгеруде... Еңбек адамдардың тек материалдық өмірінің
қүралы болып қана қоймайды, сонымен бірге адамның өмір сүруге, оның еркін
және жан-жақты дамыуына қажетті қүралғаайналады. Мұның өзі еңбекке деген
көзқарастың қалыптасуына, жаңа адамды тәрбиелеуге сара жол ашып береді
деген пікірге келеді.
Бұдан шығатын қорытынды - бүгінгі таңда оқушыларды кәсіби бағдарлаудың
мәні мен құрылымын, сол құрылымның адамның жасына қарай өзгеруі туралы
зерттеулер қажет. Жеке адамның өмірдегі орны, оның психологиялық іс-
әрекеттері, сол іс-әрекеттердің уақатыққа, қоршаған ортаға сай өзгеру
себептері, оны оқу-тәрбие жұмыстары арқылы бағытты жүргізу арқылы
оқушылардың өмірде, қоғамда өз орындарын табу мәселесі зерттеліну керек.
Бұл нарықтық экономика жағдайында кәсіптік бағдар беруді түбегейлі шешуге
негіз бола алады. Яғни, барлық азаматтар үшін кәсіпкерлікпен өзінің
қабілетін еркін қолдануға мүмкіндік беретін әлеуметтік жағынан бағдарланған
нарықтық экономиканы құру және дамыту, келешек үрпаққа оның заңдары мен
мәнін, мазмұнын түсіндіру, өмірде оны қолдана білуге үйрету қажеттілігі
туындап отыр. Өйткені біз өмір сүріп отырған қазіргі дәуір осыны талап
етеді.
Кез ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Кәсіби бағдардың мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...8
1.2 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру
ерекшеліктері ... ... ... ... ..17
2 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Оқушыларға кәсіби бағдар берудің
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 30
2. 2 Оқушыларға кәсіби бағдар берудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..62
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты
білім алып, білік пен дағды-машыққа қолжеткізу ғана емес, солардың
негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікте - ақпаратты өзі
ізденіп табу, талдау және ұтымды пайдалану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі
дүниеге лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады .
Орта білім берудің мазмұны мектеп бітірушінің дербес және лайықты өмір
сүруі, білім алуды едәуір жоғары деңгейде жалғастыруды немесе
еңбекрыногында өзінің орнын табуы үшін құрылуы тиіс .
Оқушылардың кәсіп таңдауында кереғар құбылыстардың да ықпалы жоқ емес.
Оқушылар кәсіпті табыс көзі, қызмет орны, өзінің материалдық жағдайын
жақсарту үшін таңдайды. Яғни, оқушылар кәсіп таңдауда қоғамдық
құндылықтарды басшылыққа алмайды. Бұның басты себебі кеңестік білім беру
жүйесінің жойылып, еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін білім берудегі жаңа
реформалардың келуі, қоғамның мәдени өмірінің жаңаруы, оның ішінде білім
беру жүйесіндегі жаңа әлеуметтік құндылықтардың келуі.
Бүгінгі таңда оқушылардың кәсіби бағдарларын қалыптастыру олардың жалпы
дайындығын қалыптастырумен өлшенеді. Яғни, оқушыларға кәсіби бағдар беру
олардың интегративті сапасын қалыптастыру негізінде жүргізілуі тиіс. Кәсіби
бағдар берудегі тұлғаның интегративті сапасына мінез-құлқы, адамгершілік
сапасы, қызығушылықтары мен қабілеті, бейімділігі т.б. жатады.
Өз қабілеттерін айыра білу, сонымен қатар жаңа қоғамдағы құндылықты
бағдарлардың қалыптасуы кәсіп таңдаудағы оқушылардың өмірдегі орны
айқындалып, оқушылардың өзін-өзі басқарудағы саналы іс-әрекетіне айналса
-кәсіптік бағдар беру нәтижиелі болады. Нәтижесінде өз ісіне шебер,
елжанды, кәсіби міндеттерін адамгершілік тұрғыдан орындауға қабілетті, ең
маңыздысы өз қабілетіне сай кәсіп иесі болып табылатын тұлға қалыптасады.
Сонымен қатар, бүгінгі таңдағы оқушыларды кәсіби бағдарлауда олардың еңбек
әрекетіндегі қызығушылықтары, бейімділіктері мен қабілеттерін айыра білуі
де жатады. Алайда бұның өзін қоғамның рухани өмірінен бөліп қарауға
болмайды. Себебі, адамгершілік құндылықтар мамандық таңдаудағы оқушылардың
ынталы әрекеттеріне айналуы керек. Сонда ғана әрбір кәсіп иесінің
қабілеттері өздерінің таңдаған мамандықтарына сай болмақ.
Бұдан шығатын қорытынды, оқушыларға кәсіби бағдар беру қоғамның жаңа
талаптарына сәйкес жүргізілуі керек. Кәсіби бағдару беру осыған
негізделінеді. десек қателеспейміз. Себебі, қоғамның өзгеруіне байланысты
оқушыларды кәсіби бағдарлау жеке адамның, қоғамның талап тілектерінен
туындай отырып, жаңаруға негізделген білім беру жүйесінде оқушыларға кәсіби
бағдар берудің жаңа талаптары мен сұраныстары пайда болды. Яғни, әрбір жеке
адамның тұлғалық дамуын қалау оның барлық қабілеттерін ашып дамыту бүгінгі
таңдағы білім берудің басты мақсатына айналды. Тұлғаның жан-жақты дамуы
тұлғаның өз қабілетін айыра білуімен өлшенеді.
Адамның өмірлік жолының негізін құруға мамандықты дұрыс таңдаудың
орны өте үлкен. Сондықтан оқушыларға кәсіби бағдар беру психологиялық –
педагогикалық қызмет міндеттерінің бірі болып табылады. Мектепке келген
кезден бастап оқушылардың әр түрлі мамандықтарға икемділігін анықтау,
мамандықтармен таныстыру негізінде олардың болашақта тиімді қызмет атқару
саласын таңдап алуына көмек көрсету қажет. Бұл проблеманы жан – жақты
зерттеу 19 ғасырда басталып көптеген ғалым - психологтар оның әр түрлі
аспектілерін зерттеді. 20 ғасырдың басында В. Вундт, Мюнстерберг, А. Бине,
Ф. Парсонс, Д. Сьюпер, Е. Гинцберг т.б. ғалымдар ұйымдастырған зертханалар
зерттелінушілердің психофизиологиялық ерекшеліктерін бағалау арқылы олардың
мамандыққа жарамдылығын анықтаған. Бұрынғы кеңес мектептерінде мамандыққа
баулу мәселелеріне үлкен көңіл бөліп, көптеген ғалымдар осы проблеманы
зерттеуге үлкен үлес қосқан: А.С.Макаренко[1], К.Д.Ушинский[2], П. П.
Блонский [3], Н. К. Крупская[4], Ю.В.Большакова [5], В.И.Лебедев[6],
Е.Гинцберг[7], Г.Н.Стичинский[8], В.А.Сухомлинский[9], Ю.П.Сокольников[10],
В.Ф.Сахаров[11], А.П. Чернявская[12],С.Н. Чистякова, Н.Н. Захаров[13],
Голомшток А.Е. [14], Р.Паженцкий[15], С.Фукуяма[16], Л.А.Йовайша[17], А.С.
Гецадзе[18] т.б.
Олар өз зерттеулерінде мамандыққа баулу жұмысының құрылымын, мазмұнын
және пайдаланылатын әдіс – тәсілдерді анықтап, мектеп қабырғасында
балалармен жүргізілетін мамандыққа икемділігін диагностикалау жұмыстарының
бағдарламасын жасады.
Ал Қазақстанда кәсіби бағдар мәселелерімен А.П.Сейтешов[19], Г.А.
Уманов[20], Л.К.Керимов[21], Л.В. Левонов[22], Л.Х. Мажитова[23], Ж.
Асқарова[24], Р.А.Озғамбаева[25], Г.Саудабаева[26], Х.Хамракулов[27],
Ж.Бейсенова[28]А.С.Мауытова[29],С.Я . Батышев[30], В.В. Водзинская[31],
Е.И.Смирнова[32] және т.б. айналысты.
А.Д. Сазонов, В.Д. Симоненко, B.C. Аванесов, Б.И. Бухвалов[33]
еңбектерінде кәсіптік оқу, еңбек процесіндегі оқушылардың кәсіптік
бағдарының теориялық негіздері келтірілген.
Н.Н. Захаров еңбегінде мектеп оқушыларының кәсіптік бағдар жұмысының
тәжірибесі және кәсіптік бағдар жұмыстарының медико-биологиялық,
психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік экономикалық аспектілері нақты
көрініс табады[21,35б.].
Мамандық таңдаудағы әлеуметтік негізге байланысты сұрақтар В.А.
Поляковтың, Р.Г. Гуровтың, И.Н. Назимовтың, В.Н. Шубиннің, С.Н.
Чистякованың, С.Н. Чистяковтың, Г.Г. Агновойдың еңбектерінде талданған.
Психологиялық-педагогикалық консультация, оқушылардың кәсіптік
бағдарын, жеке тұлғаның икемділіктерін қызығулықтарын тәрбиелеу сұрақтары
А.Т. Ковалев, И.Н. Назимов, Е.А. Климов, Г.Н. Шунин, С.Д. Рубинштейн, Л.Н.
Капустин, С.Н. Чистяков, С.В. Аванесов, В.Д. Симоненко еңбектерінде
келтіріледі.
Кәсіптік бағыттылықтың сабақта және оқытудың басқа формаларында
ұйымдастырылу мәселесін В.П. Басаргин, А.В. Мордовская, Г.Ф. Вечерко
еңбектерінде ашып көрсетеді.
Қазіргі уақытта, мектеп оқушыларына кәсіптік бағдар жұмысын үйлестіру
үшін тәжірибе ретінде қалаларда, аудандарда кәсіптік бағдар беру
орталықтарын құру қайта қолға алынып отыр. Сонымен, алдағы уақытта халық
шаруашылығының мамандар жөніндегі қажеттерін, өндірістік оқудың материалдық
базасының мүмкіндіктерін, қалалық және ауылдық мектептердің мүмкіндіктерін
ескере отрырып, мектеп оқушыларын еңбекке баулудың профильдерін,
оқушылардың қоғамдық пайдалы және өнімді еңбегін өз дәрежесінде
ұйымдастыру, олардың мақсаты,мазмұнды болуын, сөйтіп, жалпы білім беретін
орта мектеп түлектерін дер кезінде еңбекке орналастыру тәрізді жауапты
міндеттер тұр.
Қазіргі кезде саны бар сапасы жоқ оқу орындары да көбейіп білім
сапасын төмендетіп жіберді. Сонымен қатар мектепті он екі жылдыққа көшіру
мәселесі көптеп қолға алынып жатыр. Сол үшінде мектеп қабырғасынан
жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмыстарына мықтап көңіл бөлуді қажет етеді.
Әрбір оқушы мектеп қабырғасын бітірісімен сұранысты айқындайтың маман болып
жатса.
Қазіргі заманымызға байланысты оқушыларға білім беру, сонымен қатар
олардың кәсіптік бағдарын айқындау қажетті болып отыр. Өйткені, оқушы
мектеп бітірісімен ол мамандық таңдап, оқу орнына түскісі келеді. Осындай
жағдайда олар қаншама мамандық ішінен өзіне керегін таңдай алмай адасады.
Сол себептен де оқушылардың мамандық таңдауында оларға бірден бір көмекші
оның сынып жетекшісі, пән мұғалімдері, ата-аналары болмақ. Ал енді сол
кәсіптік бағдар жұмыстарын жүргізуде қандай жағдайларды ескеру керек?
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 3 бабында білім беру
саласындағы мемлекеттік саясаттың тұжырымдалған негізгі принциптерінде:
Оқушыларды кәсіптік бағдарлау принциптері қамтылған[34]. Қазіргі
заманымызда оқушыларға сапалы білім мен саналы тәрбие беру әрбір
ұстаздардың алдына қойған басты мақсаты деп ойлаймыз. Ал енді білім мен
тәрбие беру мен қатар оқушыларға кәсіптік білім беру көптеп қолға алынып
жүр. Оқушылар мектеп бітірісімен белгілі бір кәсіп иесі болу керек. Бірақ
оны іске асыру үшін және кәсіптік мамандық игермес бұрын кәсіптік бағдар
жұмыстарына үлкен-көңіл бөлу қажет. Себебі оқушының кәсіптік ынтасын,
икемділігін білмей кәсіпке баулу мүмкін емес. Осы кәсіптік бағдар
жұмыстарын не үшін жүргізу қажет? Қалай жүргізуте болады? Нәтижесінде нені
көруге болады? Осы сұрақтарға нақтылы жауапты төмендегі зерттеу
жұмыстарының нәтижесінен байқауға болады. Қазіргі таңда мемлекеттің басты
проблемаларының бірі -бұл білім, сол білімді сапалы меңгеру үшін мектеп
кезеңінен бастап кәсіптік бағдар жұмыстарының жүргізілуі, яғни оқушылардың
кәсіптік бағдары. Мектеп бітіруші оқушылардың мамандық таңдауы олардың
басты мәселесі. Оның мамандықты дұрыс таңдауы қоғамға да, өзіне үлкен пайда
келтірмек.
Кәсіптік бағдар көптеген сұрақтарды қамтиды, соның ішінде;
әлеуметтік, экономикалық, құқықтық, психология-педагогикалық, медициналық,
физиологиялық және танымдық сұрақтарды қамтиды. Мамандықты дұрыс
таңдамаудан, кәсіптік бағдар жұмыстарының бұрмалануынан оқушылар
мамандықтан жалыға бастайды. Бұл өзінің таңдаған мамандығына
қанағаттанбауынан, мамандықты, жұмыс орнын аустыруына әкеліп соғады,
жұмыстың ауысуы, жұмысшыны қайта даярлау - бұл мемлекеттің, кәсіпорындардың
және оның өзіне экономикалық шығынға түседі.
Жалпы білім беретін мектептерде жоғарғы сынып оқушыларының кәсіптік
бағдарын бақылау, болжау және түзетулер енгізу Республикадағы нарықтық
қатынастарды реттейді оқушылардың мамандықты дұрыс таңдауына және қазіргі
кездегі еңбек ресурстарындағы өнімді күштерді айқындайтын болады.
Қоғамдағы қайта дайындау міндетті түрде жастардың еңбекке деген
мотивациясын, болашақ іскерлігін таңдауын өзгертеді. Сонымен қатар қазіргі
таңдағы қатынастар олардың кәсіптік-квалификациялық құрылымдарының
өзгеруіне басты себепкер болады. Республикамыздағы экономиканың өсуі, әр-
түрлі кәсіпкерлік жаңа басқа да мамандықтардың шығуына байланысты еңбек
рыногында бәсекелестік жүріп жатыр. Жастардың мүмкіндіктеріне, белгілі бір
мамандыққа қызығушылығына қарай оларды жұмысқа орналастыру проблемасы тұр.
Оқушылар мектеп қабырғасын бітірісімен сұранысты айқындайтын маман болуы
қажет. Проблеманың бұл жерде шығуы, бітірушілер өздеріне қажетті мамандықты
таңдай алмауында. Қазіргі кездегі қоғамдағы жұмысшы мамандыққа бағдар беру,
яғни қоғамның сұранысын айқындау керек. Проблеманың қазіргі кездегі
жағдайда байланысты туындауы - яғни оқушылар таңдаған мамандығы бойынша
жұмыс істеуі оның жақсы маман болуы. Оның таңдаған мамандығының қазіргі
кездегі сұранысқа, еңбек нарығында сұранысқа ие болуы.Тақырыптың
практикалық көкейтестілігі оқушылардың кәсіптік бағдар жұмыстарын бақылау,
болжау және түзету модельдерінің психология-педагогикалық жеткіліксіз
(өңделмеуіне) қаралмауына негізделеді. Кәсіптік бағдар - мемлекеттің
кадрларға деген сұранысын және адамның өзіндік икемділігіне қарай мамандық
таңдауының өлшемдер жүйесі (психологиялық-педагогикалық, экономикалық және
т.б.). Қазір жұмысшы мамандығына сұраныс және басқа да аспектілер көрініс
тапты. Біз бірнеше әдебиеттерді қарастырып өтеміз.
Жолмұхан Түрікпенұлының Кәсіптік бағдар[35] еңбегінде кәсіптік
бағдар пәнін оқу орындарында, орта мектептерде жоспарлау мен ұйымдастыру
мәселелері, мектептің ата-аналармен және кәсіпорындармен бірлесіп атқаратын
жұмыс түрлері жан-жақты баяндалған. Тәлім беру барысында шәкірттерді
сынақтан өткізу, шыңдау жолдарын сөз еткен. Бірақ-та, бүгінгі күнде арнайы
зерттеулер оқушылардың кәсіптік бағдарын бақылау, болжау, түзету енгізудің
нақты зерттеулері жоқ екенін көрсетті. Осыдан барып қайшылықтар туындайды.
Бұл қазіргі жағдайға бейімделген әдістемелердің болмауы, нәтижесінде
оқушылардың кәсіптік бағдар жұмыстарының реттелуін және олардың кәсіптік
бағдар жұмыстарына дайын еместігін көрсетеді. Осы қарама-қайшылықтарды шешу
үшін ізденіс біздің жұмысымыздың (зерттеуіміздің) проблемасын көрсетеді.
Зерттеудің мақсаты: жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар беруді
теориялық жағынан негіздеу және әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жоғары сыныптағы оқу-тәрбие үдерісі
Зерттеу пәні: жоғары сыныптарда кәсіби бағдар беру.
Зерттеудің міндеттері:
- кәсіби бағдардың мәні мен мазмұны
- жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру ерекшеліктері
- оқушыларға кәсіби бағдар берудің тиімді жолдары
-жоғары сынып оқушыларымен жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмыстарының
бірыңғай жүйесін құру
Зерттеу әдістері: Зерттеу әдістері: ғылыми- педагогикалық еңбектерді
және іс-тәжірибелерді талдау, жинақтау, әңгімелесу, бақылау,анкета т.б.
Зерттеу көздері: тақырыпқа орай философиялық, педагогикалық,
психологиялық, әдістемелік әдебиеттер, Қазақстан Республикасының Білім
туралы заңы , Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасында орта
білім берудің мемлекеттік стандарты т.б. .
Зерттеу базасы: Түркістан қаласындағы М.Әбенова атындағы орта
мектебі.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің теориялық негіздері
1.1 Кәсіби бағдардың мәні мен мазмұны
Кәсіп (лат. professio-белгілі бір іс-әрекеттің көрсеткіші, мамандық,
profiteer-өзімнің ісім деп қарастырамын) - белгілі бір еңбек іс-әрекеті.
Атақты ғалым академик С.Г. Струмилинаның ойы бойынша, бір біріне жақын
мамандықтар топтарға біріктірілуі мүмкін, мысалы, металл өңдеушілер, ағаш
өңдеушілер, музыканттар және т.б.[36] Бағдар түсінігі бірнеше ғылымдарда
қолданылады, геометрияда бағдар тіке, қисық, жазықтыққа, химияда -
молекулалардың бағдары. Бұл түсініктер астрономияда, географияда
қолданылады. Мұндай жағдайда бағдар түсінігі барлық ғылымдарда орынды
анықтау және қозғалыс бағытын таңдаумен байланысты. Энциклопедияда бағдар
(фр. Orientation - шығысқа көрсетеді, лат. oriens - шығыс) тікелей мағынада
түсіндіріледі[37]. Қандай анықтамалар келтірілсе де, бағдар түсінігі
мамандық таңдауда негізгі бағытты көрсетеді. Егер жастар мамандық әлемінде
бағдар алып, белсенді түрде сол мамандық оның өмірге талпынысына сай ма,
соны біліп жатса, мұндай жағдайда оның мамандыққа бағдарын көрсетеді. Егер
де бағдар беру педагогикалық немесе басқа іс-әрекеттің объектісі болса,
оның өзіне және қоғамға қажетті мамандық таңдауына бағдар жасалса, онда оны
мамандыққа бағдарлау дейді. Практикалық жағы мемлекеттік және қоғамдық
бірлестіктердің, кәсіпорындардың, мектептердің сонымен қатар жалпы
қоғамдағы және тұлғаның қызығуындағы әлеуметтік және кәсіптік
анықталуындағы процесін дамытудағы жанұялардың іс-әрекетін қосады.
Біз "кәсіби бағдар беру" мен "кәсіптік бағдар беруді" синоним
ретінде қолданамыз.
Кәсіби бағдар беру дегеніміз — педагогтардың, психологтардың,
дәрігерлердің және басқа да қызметкерлердің қоғамның қажеттілігіне қарай
әрбір оқушының қабілеттілігі мен бейімділігін ескере отырып, кәсіптік
қызығуы мен қабілеттілігін қалыптастыруға және мамандық таңдауға
көмектесуде мақсатты істелетін жұмыс.
Мамандық туралы жеткіліксіз білу — мамандық таңдауда кездейсоқтыққа
әкеліп соқтырады. Мамандық таңдауда қателесу сайып келгенде, таңдаған
мамандығын жек көріп, жұмыс орнын жиі өзгертуге себепші болады.
Мектептегі кәсіби бағдар беру жұмысының негізгі міндеттері
төмендегідей:
— оқушыларды көпшілік мамандықтар туралы түсінікпен қаруландыру;
— кәсіптік қызығуы мен бейімділігін, қабілеттілігін қалыптастыру және
дамыту мақсатында оқушылардың дара ерекшеліктерін зерттеу;
— мектеп бітірушілерге мамандық таңдауға көмектесу;
— оқушыларды белгілі мамандықтың түрін меңгеруге бейімдеу.
Кәсіптік бағдар беру жүйесінің құрамды бөліктеріне (компоненттерге),
кәсіптік ақпарат, кәсіптік ағарту жұмысы, кәсіптік ақыл-кеңес және кәсіптік
іріктеу (профотбор), кәсіптік бейімделу жатады. Кәсіптік ақпарат — орта
мектептегі кәсіптік бағдар берудің ең негізгі нысандарының бірі. Кәсіптік
ақпарат арқылы оқушылар әр түрлі мамандықтардың маңызы мен мәні туралы
түсініктер алады. Мамандық бойынша адамға қойылатын талаптармен
таныстырылады. Мамандықтың ерекшелігі, оның қоғамда алатын орны туралы
түсініктер беріледі.
Кәсіптік ақпарат өте қиын, жан-жақты жұмыс. Ол әрбір экономикалық
ауданның мамандарға қажеттілігі мен оның даму келешегі ескеріле отырып
жүргізіледі. Кәсіптік ақпараттың мазмұны, ұйымдастыру мен әдістері әр жас
кезеңінде әр түрлі болады. Сондықтан да мектеп оқушыларының жас
ерекшеліктерін ескере отырып жүргізу керек. Мәселен, бастауыш сыныпта
мамандық таңдау емес, еңбекті сүю, құрметтеу бағытында жүргізілу керек. 5-8
сыныптарда оқушылардың политехникалық ой-өрісін кеңейту, оларды сол
экономикалық ауданға қажетті кең тараған мамандықтың түрлерімен таныстыру
керек. Ал 9-11 сыныптарда әрбір мамандықты терең оқытуға көңіл бөлініп,
белгілі бір кәсіпке қызықтыру қабілеттілігін дамыту керек болып табылады.
Бұл кездегі оқушылармен жұмыстың негізгі түрлері-факультативтер, техникалық
үйірмелер, әр — түрлі мамандық таңдауға бағытталған клубтар, т.б.
Кәсіптік ақпараттың өте көп тараған түрлерінің бірі — өндіріске
саяхат жасау, әр түрлі мамандық иелерімен кездесу және кештер өткізу,
жоғары сынып оқушылары мен өндіріс ұжымдары және кәсіптік-техникалық
мектептердің оқушыларымен бірік-кен конференциялар, кәсіптік бағдар беру
университеттерін ұйымдастыру, т.б. болып табылады.
Мектептегі кәсіби бағдар беру жұмысының ішінде кәсіптік ақыл-кеңес
ерекше орын алады. Негізгі мақсаты — балалардың денсаулық, анатомиялық-
физиологиялық және әлеуметтік психологиялық жағдайын талдау негізінде
жоғары сынып оқушыларының назарына кәсіптік топтар мен мамандықтарды ұсыну.
Кәсіптік ақыл-кеңес жұмысына ата-аналар құрамынан, шефтік мекемелер мен
өндіріс орындарынан қызметкер мамандар тартылады. Кей жағдайда кәсіптік
ақыл-кеңес жұмысы өндіріс орындарында, кәсіптік техникалық училищелерде
өндірістік оқу цехтарында, кәсіптік бағдар беру кабинеттерінде жүргізіледі.
Кәсіптік іріктеу — (профотбор) мамандықты меңгеруге жарамдылығын
арнаулы әдістеме арқылы анықтауға бағытталған зерттеу процесі. Қоғамда
кәсіптік іріктеу белгілі бір мамандықтың түріне зорлықпен жүргізілетін
бейімдеушілік түрінде болса, кәсіптік іріктеудің (профотбор) негізіне
оның гуманистік, тәрбиелік мәні, жастардың жаңа жағдайда жұмысқа үйренуі
жатады.
Кәсіптік бейімделу (профадаптация) жұмыс орнында, тәжірибелік еңбек
әрекетінде іске асады. Кәсіптік бейімделу дегеніміз — мамандыққа жаңа
жағдайда бейімделу. Онда жастардың алғашқы әсерлері, олардың еңбек
әрекетінің мақсатын саналы түсінуі мен сезінуі және мамандыққа қызығуын
қанағаттандыруының мөні ерекше. Кәсіптік бейімделудің тиімділігі тек қана
нақтылы еңбек нәтижелерінен көрінбейді, ол сонымен қатар өндіріс ұжымында,
еңбекке жаңл араласқан жастармен жүргізілетін жүйелі жұмыстың нәтижесінде
іске асады. [38]
А.С.Макаренко тәрбиенің осы сияқты кейбір күрделі мәселелерін
педагогикалық теорема деп атады. Мұндай теорияның қатарында үш күш одағы-
мектепті, үйелменді, жұртшылықты жатқызуға болады. Мектеп оқушыларға
кәсіптік бағдар беру жұмысын ұйымдастырушы және үйлестіруші орталық.
Мектепте кәсіптік бағдар беру жұмысын ұйымдастыратын-мұғалім, сынып
жетекшісі, еңбек сабағының оқытушысы, сыныптан және мектептен тыс тәрбие
жұмысын ұйымдастырушы, яғни, бүкіл педагогикалық ұжым. Сынып жетекшісі
барлық бағдар беру жұмысын басқарады. Оқушыларды белгілі мамандықты
тыңдауға даярлайды. Сынып жетекшісі кәсіптік бағдар беру жүйесінің
құрылымына сүйеніп, оқу-тәрбие жұмысы жоспарында негізгі бағыттарды
белгілейді. Мысалы: кәсіптік ақпаратты ұйымдастыру, кәсіптік ақыл-кеңес
беруге көмектесу, мектеп бітірушілерді жұмысқа орналастыру, т.б.
Еңбек пәнінің оқытушысы — еңбек тәрбиесі, оқыту және кәсіптік
бағдар беру жұмысының негізгі тұлғасы. Еңбек сабақтарында алған білімдерін
тәжірибеде қолдана білуге, мамандықты таңдауға бағыт береді. Сыныптан және
мектептен тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырушының негізгі қызметі: біріншіден
кәсіптік бағдар беру кабинетінде анықтамалық ақыл-кеңес материалдарын
жинау, екіншіден, әр түрлі сыныптарда кәсіптік бағдар беру әдісі және
оқушыларға психологиялық-педагогикалық мінездеме дайындау жөнінде
мұғалімдер және сынып жетекшілері үшін ақыл кеңес ұйымдастыру; үшіншіден,
мамандық жайында оқушылармен әңгімелесетін кәсіпорын өкілдерімен кездесу
өткізу; төртіншіден, бүкіл кәсіптік бағдар беру жұмысын жоспарлау,
қорытынды жасау. [39]
Мектеп директоры мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысына көп көңіл
бөледі, оны бақылайды, басқарады. Кітапханада кітапхана меңгерушісі еңбек
тәрбиесі, политехникалық білім беру және мамандық таңдау мәселелеріне
арналған көрнекті педагогтар мен психологтардың еңбектерін, сңбек жайындағы
заңдарды, жастарды жұмысқа орналастыру жайындағы әдебиеттерді, жоғары және
арнайы орта оқу орындарына, кәсіптік-техникалық мектептерге түсу туралы
анықтамалықтарды күні бұрын іріктеп алуға тиіс. Осылардың бәрі мектеп
бітірушілер үшін қажетті ғылыми еңбектер және құжаттар болып есептеледі.
Мектепте кітапхана меңгерушісі жұмысының негізгі бағыттары:
— мұғалімдерге, сынып жетекшілеріне көмек көрсету. Ол үшін кесіптік бағдар
беру мәселелеріне байланысты әдебиеттердің картотекасын жасау, жаңа
әдебиеттер жөнінде педагогикалық кеңесте, оқушылар алдында шолу жасау;
— мамандық жөніндегі кітаптардың, мақалалардың тақырыптық көрмесін
ұйымдастыру, әдебиеттердің библиографияның тізімдерін жасау, ілу;
— әр түрлі мамандықтардың ерекшеліктеріне байланысты оқушылар үшін
оқырмандар конференциясын, пікірталастар, тақырыптық кештер ұйымдастыру,
т.б.
Кітапхана жұмысын осы бағытта ұйымдастыру кәсіптік бағдар беру ісін
жетілдіруге мүмкіншілік жасайды. Әрбір ата-ана кәсіптік бағдар беру жұмысын
өздерінің мамандықтарымен таныстырудан бастауы керек. Оларды өздері жұмыс
істейтін кәсіпорындардағы еңбектің мазмұны мен механизмдерімен, өндірістің
принципімен және технологиялық мроцестерімен таныстырады. Тәрбие жұмысының
мұндай түрлері ата-аналардың еңбек іс-әрекетіне балалардың ынтасын
көтереді. Балалардың кәсіби ынтасын дамыту үшін ата-аналар әр түрлі
мамандықтар жөнінде олармен әңгіме өткізеді.
Кәсіби бағдар - бұл мамандық таңдаудағы жеке икемділіктерінің,
қызығушылығының, кәсіптік ынтасының және қоғамның әр-түрлі деңгейдегі және
әр-түрлі мамандық кадрларына сұранысымен жастарды дайындаудағы бағытталған
іс-әрекет.
Мамандық таңдаудағы жастардың ойлануы атты еңбегінде К.Маркс былай
деп жазған: Мамандық таңдау дегеніміз ол адамның бүкіл өмірін тас-талқан
етіп, жоспарын жоқ етіп оны бақытсыз етуі мүмкін[40]. Тәжірибе
көрсеткендей, оқушылармен жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмыстарының
мұғалімін даярлаудағы негізгі кемшіліктері, олардың қазіргі кездегі
өндіріс, ауыл-шаруашылығы, кәсіптік бағдар жүйесіндегі тапсырмаларды,
мазмұнды прициптерді, әдістер мен формаларды жеткіліксіз меңгеру болып
отыр. Бұл жерде айтпағымыз, әрбір мұғалім кәсіптік бағдар беріп отыруы
керек. Қазіргі таңдағы шығып жатқан өндіріс жаңа мамандықтары бойынша,
өзінің мамандығы бойынша шолу жасап отыруы керек.
Жастардың кәсіптік бағдары мәні жағынан тек қана педагогикалық
проблема болып қоймайды. Оны қоғамдық проблема десе де болады, оны шешу
үшін тек қана педагогтардың көмегі ғана емес, мектептің, мектепаралық оқу-
өндірістік комбинатының, кәсіптік техникалық колледждің, техникалық
лицейдің, кәсіпорындардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік
еңбекпен қамту қызметінің және т.б. бірлескен іс-әрекеті қажет. Кәсіптік
бағдардың қоғамдық проблема ретіндегі мәні қоғамның кадрларға деген
сұранысын, ондағы қайшылықты басып өтуден жастардың кәсіптік талпынысынан
көрінеді. Әрине, бұл қайшылықты шешуде педагогикалық ұжымның,
мұғалімдердің, оқушылардың еңбектік және кәсіптік дайындығына жауаптылардың
іс-әрекеті басты роль атқарады. Кәсіби бағдардың теориясы және әдіснамалық
сұрақтарына келіп тоқталатын болсақ, оны төмендегіше қарастыруға болады
екен. Кәсіптік бағдардың мақсаты және тапсырмалары теорияға және әдіснамаға
сүйене отырып жасалады. Теория мен әдіснамалық идеялар, көзқарастар,
формалар, әдістер және принциптер түсініктері тексеріліп қалыптастырылады.
Кәсіби бағдар түсінігі кімге болса да түсінікті. Бүл - оқушылардың сол
немесе басқа мамандықтарға бағдары. Әдістемелік нұсқауларда да осындай
анықтамалар береді, яғни ол жерде кәсіптік бағдар жұмыстарын жастарға
мамандық таңдауда көмек ретінде көрсетеді. Кәсіптік бағдар түсінігі
көптеген ғылыми түсініктер сияқты бір орнында қалып қоймайды. Ол қоғамның
мақсатының көзқарасына, тапсырмаларына, әдістеріне, формаларына, кәсіптік
бағдардың мағынасына қарай дамып отырады.
Бұл түсініктің өзгеруі келтірілген анықтамалармен өзара
байланысты, оның әр қайсысы кәсіптік бағдардың сол немесе басқада
аспектілеріне әсерін тигізеді, қандайда бір функцияны бөліп көрсетеді, оның
практикалық және теориялық даму деңгейін көрсетеді, басқару теориясының,
педагогика, психология, позициясын қарастырылады. Сондықтан да кәсіби
бағдардың жалпы анықтамасын бермес бұрын оның негізгі 3 кұраушысын; іс-
әрекет, мамандық, бағдар нақтылап алайық. Философиялық сөздіктерде іс-
әрекет түсінігі адамның спецификалық формасы табиғатқа қарым-қатынасын,
оны саналы түрде өзгерту және пайдалану белсенділігі ретінде анықталады.
Іс-әрекет ұғымының қарастырып отырған кәсіптік бағдар ұғымына енгізілуі
кәсіптік бағдар ұғымын тек практика жағынан ғана емес, теориялық іс-әрекет
ретінде, нақтылап айтсақ, белгілі бір білім дәрежесін ғана емес сол білімді
меңгерудегі іс-әрекетті дисциплинаралық ғылыми бағытты көрсетеді.Кәсіптік
бағдарда практикалық іс-әрекет туындап, теориямен толықтырыла түседі,
нәтижесінде кәсіптік бағдарда теориялық және практикалық іс-әрекетті
ажырамас бөлік ретінде қарастырамыз.
Кәсіби бағдар теориясын төмендегіше анықтасақ болады: кәсіптік
бағдардың іс-әрекетінің қарқынды (эффектілі) болу үшін, идеялардың және
көзқарастардың өзіндік мағынасының айтылуы.Оқушылардың кәсіптік бағдар
теориясының негізгі компоненттерін қарастырып өтейік. Олар; фактілер,
заңдылықтар, прициптер. Кәсіптік бағдарда ғылыми әдістер көмегімен алынған
нақты фактілер аз. Сондықтанда басты тапсырманың бірі - ол жаңа фактілер
жинап, оларға дұрыс бағыт бағдар беру. Бұл жаңа фактілерді іздеу бір немесе
бірнеше гипотезалар арқылы жүргізілсе ғана іске асады. Соңғысы теорияның
бір бөлігін құрайды. Мысалы, әр бір аймақтың (ауданда) белгілі бір мамандық
таңдауға әсер ететін өзінің спецификалық факторлары бар. Мұндай
факторлардың гипотезасы қызығушылықты қалыптастыратын, оқушылармен
жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмысының жақсаруына, іздену әдістерінің пайда
болуына септігін тигізеді. Кәсіптік бағдар теориясындағы басты компонент -
заңдылықтарды анықтау. Оларды іздеу ғылыми іс-әрекеттің жалпы мақсатына
(қызметіне) жатады. Әрбір теорияның даму деңгейі принциптің сапасы мен оның
құраушысы арқылы анықталады. Кәсіптік бағдардың принципін құрау
(формулировать) үшін аз көңіл бөлініп жатқан жоқ. Бірақта кәсіптік бағдар
жүйесінің өңделу жұмыстары бітті деп айта алмаймыз, алда барлық жайттарды
қанағаттандыратын, қарсылықсыз жүйені қалыптастыру қажет. Кәсіби бағдар
беру іс-әрекетінің объектісі адамның өзін тануындағы әлеуметтік-кәсіптік
процесс болғандықтан, біріншіден принцип топтарын жинақтап аламыз.
Басқарылып отырған қыздар мен ұлдарды қоғамның әлеуметтік
құрылымында өзіне мамандықты таңдап алуы. Осыған байланысты кәсіби бағдар
беру принциптерін мынадай етіп топтастырамыз.
Танымдық принцип. Мамандық таңдаудағы еңбек іс-әрекетіндегі тек
өзінің ғана қызығуын емес қоғамға пайда келтіруде қанағаттандыратын
ұмтылыста айқын көрінеді. Қазіргі кездегі ауыл-шаруашылығына қажетті
мамандықты таңдауды сезіну, тұлғаның танымының дамығанын көрсетеді.
Сай келушілік принципі. Қызығушылығы икемділігі, ынтасы, таңдаған
мамандығы сонымен қатар қоғамның жалпы қажетті мамандықтағы кадрларға
сұранысын қанағаттандыру. Қоғамда өмір сүріп қоғамнан еркін, тыс болуға
болмайды дегендей, өзінің жеке қызығуына қарай қоғамның сұранысын есепке
алмай мамандық таңдауға болмайды. Тұлғаның және қоғамның қажеттіліктерінің
сай келу принципінің бұзылуы кадрлардың кәсіптік құрылымындағы тепе-
теңсіздікке алып келеді.
Белсенділік принципі. Мамандық таңдаудағы өзін тану процесіндегі
тұлғаның іс-әрекеттің түрін сипаттайды. Кәсіпті белсенді түрде әркім өзі
іздеуі қажет. Бұл жерде оқушылар күшін еңбектік және кәсіптік дайындау
процесінде практикалық сынау, ата-аналар кеңесі және олардың кәсіптік
тәжірибесі, әдебиеттерді (қызығып отырған мамандығы бойынша) іздену және
оқу, әр-түрлі үйірмелерде жұмыс, курстарға қатысу, тәжірибе барысында жұмыс
жасау және көптеген басқа да нәрселер басты роль атқарады.
Бұл топтағы соңғы принцип - даму принципі. Бұл принцип кәсіп таңдау
идеясында тұлғаның квалификациясының дамуына, тәжірибесінің өсуінен
жалақысының өсуінен және кәсіптік тәжірибесінің өсуінен, қоғамдық жұмысына
белсене араласуынан, тұлғаның мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыратынын,
тұрғын үйге, демалысқа және т.б. қажеттілігінен көрініс табады.
Кәсіптік бағдарда жалпы педагогикалық принциптермен тығыз байланысты
(көбінесе қиылысатында) принциптер тобы бар. Ол, төмендегі принциптер;
кәсіптік бағдардың іс-әрекетінің нарықтық бағыты мамандық тандаудағы мәселе
нарықтық тәрбиенің жалпы тапсырмаларымен тығыз байланыста шешу, дүниеге
ғылыми көзқарасты қалыптастыру; кәсіптік бағдардың өмірмен, еңбекпен,
нарықтық құрылыстың тәжірибесімен байланысы, адамға ауыл-шаруашылығының
квалификациялыкадрларға сұранысы мамандық таңдаудағы алдын-ала көмегі;
кәсіптік бағдардың оқушылардың еңбек дайындығымен байланысы -оқушылардың
техникалық шығармашылығын үйымдастыру, өнімді еңбек, қоғамдық пайдалы еңбек
арқылы политехникалық білім беру еңбекке тәрбиелеу және оқытуды жақсы алдын-
ала дұрыс қоятын принципі. Еңбек дайндығынан бөлініп кеткен кәсіптік бағдар
белгісіз, түсініксіз сызықтар секілді болып түсініксіздікті тудырады және
тұлғаның еңбектік және кәсіптік дамуына кері әсерін тигізеді. Кәсіптік
бағдардағы қоғамның орта кәсіптік оқу орындарының, базалық
шаруашылықтардың, жанұяның, мектептің өзара байланысы оқушылардың мамандық
таңдаудағы оларға көмек көрсетудің жұмысымен тығыз байланыста болады.
Осыдан барып бірігу іс-әрекетіне тұрғылықты (координациясының) мақсаттқа
бағыттылығы артуы өсе түсуі жоспарланады.
Кәсіптік бағдардың тәрбиелік сипаты. Кәсіптік бағдар жұмысының
еңбектік, экономикалық, танымдық, эстетикалық, құқықтық және физикалық
тәрбиесі бірлігінде гармониялық тұлғаны қалыптастыру тапсырмасымен жүзеге
асады. Кәсіптік бағдар жұмысын жүргізудегі диагностикалық және
тәрбиелік әркеттердің (подход) өзара байланысы, бір әрекеттің (подход) -
екіншісіне қарама-қайшылықты болдырмайтын принцип. Оның әр қайсысы өзінің
тапсырмасын шешеді; дифференциалды және индивидуальды әрекет (подход).
Оқушылардың өмірлік жоспардағы үлгерім деңгейіне жас ерекшеліктеріне және
кәсіптік қызығушылығының жинақталған (сформированность) деңгейіне
бағынышты. Оқушылар тобымен диференциялау әсер етудің қүралдарын анықтайды.
Ол бір топта қарқынды болғанымен екіншісінде төмен болуы мүмкін. Кәсіптік
бағдар берудің әдіснамалық мәселесі. Кәсіптік бағдардың әдіснамасында
мамандық таңдау барысындағы қоғамның және тұлғаның қызығушылығын
оңтайландыратын негізгі қосымшаны, құрылымды және кәсіптік өзін таңдаудағы
ғылыми проблеманы зерттеу әдістерді және жастарға әсер етудегі практикалық
әдістердің негізі. Кәсіптік бағдардың әдіснамалық сұрақтарына кәсіптік
бағдар жүйесін анықтау және оны дамыту сұрақтары да жатады. Жалпы білім
беретін және кәсіптік мектептің реформаларының негізгі бағыты оқушылардың
кәсіптік бағдарды жақсарту тапсырмасы қойылған. Кәсіптік бағдар жүйесінің
жалпы анықтамасын жинақтамас бұрын, бастапқы бірнеше қосымшаны
қарастырайық.
1. Кәсіптік бағдар жүйелік іс-әрекетті көрсетеді, оның ішінде
мақсаттық орналастыру, тапсырмалар, принциптер, формалар, әдістер,
қарқындылық(эффективность) критерийлері, деңгейлері, бағыттары, аспектілері
және басқада жүйелік және құрылымдық пайда болушы элементтер кіреді.
2. Оқушыларды жалпы кәсіптік бағдар жүйесі олардың еңбек және
кәсіптік дайындығының ішіндегі жүйе болып табылады.
3. Кәсіптік бағдар жүйесі - қазіргі қоғам дамуы кезіндегі өндірістік
ара қатынастар және өндіргіш күштердің құрылымдық жүйесіндегі тұлға бағдары
жүйесінің бір бөлігі.
4. Кәсіптік бағдар әлеуметтік жүйеге жатады, ол әр-түрлі
проблемаларды соның ішінде, қоғамдық өндірістегі адам дамуының факторларына
байланысты проблемаларды тудырады. Кәсіптік бағдарды қоғамдық проблема
ретінде санаса болады. Кәсітік бағдар жүйесінің проблемасын шешуде бір ғана
министрлік (Білім және ғылым) немесе бір ғана ғылымның (мысалы, педагогика)
күші жетпейді. Сол үшінде кәсіптік бағдар жүйесі тиімді болуы үшін бірнеше
министрліктер және ведмоствалар, сонымен қатар әр-түрлі мамандықтардың
ғалымдарын жұмылдырылуы қажет.
5. Кәсіптік бағдардың қарқындылығына көптеген әр-түрлі объективті
және субъективті факторлардың әсері бар. Бұл жүйені ұйымдастыру және
басқару өте қиын. Осы және басқа да жағдайлар кәсіптік бағдардың қиын
екенін көрсетеді. Жоғарыда келтірілген 5 жинақталған қосымшадан
оқушылардың кәсіптік бағдар жүйесінің анықтамасы шығады.
Оқушылардың кәсіптік бағдар жүйесі - бұл жалпы қоғамдағы тұлға
қызығушылығындағы оқушылардың өмірге бейімделуінің (өзін тануы) әлеуметтік
және кәсіптік процесін дамытуға бағытталған, әртүрлі мемлекеттің және
қоғамдық бірлестіктердің, мекемелердің, мектептердің, сонымен қатар
жанұяның ұйымдасқан, басқару іс-әрекеті.
Кәсіптік бағдар жұмысы жүйесінің жалпы мақсаты - оқушыларды өзінің
жеке қызығушылығын және қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыратын мамандықты
таңдауға даярлау. Бұл мақсат оқушылардың еңбек даярлығына сай келеді және
осы дайындық процесі арқылы таралады. Мектептегі кәсіптік бағдар жұмысы
жүйесіне төмендегі негізгі компоненттер кіреді: мақсат, тапсырмалар,
негізгі бағыттар, сонымен қатар, оқушылармен жүргізілетін кәсіптік бағдар
жұмысының формасы мен әдістері.
Мектептің кәсіптік бағдар жүйесі іс-әрекеті төмендегі бағыттарды
қамтиды:
1) Кәсіптік ағарту, оның ішіне кәсіптік ақпарат, кәсіптік насихат,
кәсіптік адаптация кіреді. Оқушыларды қазіргі кездегі қоғамға және жуық 20-
30 жылдан кейінгі қажетті мамандық әлемімен, сонымен қатар, олардың
практикалық мүмкіндіктерімен таныстыру.
Кәсіптік насихаттау әлеуметтік іс-әрекеттің ерекше түрінде
қарастырылады, оның негізгі функциясы білімді, идеяны, көркемдік
бағалылықты тарату. Кәсіптік насихаттаудың сипатты шектелуі - мақсатқа
бағыттылығы, дифференциалдылығы, жоспарлылығы, формалар мен әдістердің
әртүрлілігі. Кәсіптік насихат базалық кәсіпорындарға, аудандарға, қалаларға
және т.б. аймақтарға оқушылардың мамандық таңдауына белсенді әсер етуді
мақсат етіп қояды.
2) Тұлғаның мамандыққа мүмкіндігін және қызығушылығын анықтау үшін
бағыттың кәсіптік диагностикасы. Бұл мақсатты орындау үшін анкеталық,
аппаратуралық және тестік әдістер қолданылады.
3) Кәсіптік консультанттардың, мамандардың мамандық таңдауда берген
көмегі. Кәсіптік консультацияда барлық оқушылар мен ата-аналар қамтылуы
тиіс.
4) Кәсіптік іріктеу мектептерде, оқу-өндірістік комбинаттарда
жүргізіледі. Бұл жерде таңдаушы алдына мақсат қойылады, яғни ол таңдаған
мамандығының еңбек қиыншылықтарына қарамай оны меңгеруі керек.
5) Әлеуметтік-кәсіптік бейімделу оқу шеберханаларында, оқушылардың
еңбек бірлестіктерінде және т.б. жүзеге асады. Әлеуметтік-кәсіптік
бейімделу процесі кең сатыда жоғарғы сынып оқушыларының базалық
кәсіпорындағы өндірістік практикасы болып табылады.
6) Кәсіптік тәрбиелеуде оқушылар бойында таңдаған кәсібіне борыштық
сезімін, жауаптылықты, кәсіптік құрметті қалыптастыруды мақсат етеді.
Жоғарыда келтірілген жұмыстың бағыттары өзара байланысты болса да әрқайсысы
кәсіптік іс-әрекеттің әрбір облысы. Әр-түрлі бағытта жұмыс жасауда кәсіптік
бағдар жұмысының әдістері мен формасы шеңбері анықталады - бұл кәсіп туралы
әңгімелер, кәсіпорындарға саяхат, анкета жүргізу, тесттер (кәсіптік
икемділіктерді диагностикалау үшін), оқушылардың реферат жазуы, олармен
бірге әр-түрлі ойындарды (дебат, пікірталас т.б.) өткізу.
Кәсіптік бағдар мәнінің ғылыми ізденіс әдістері қиынға түсуде.
Кәсіптік бағдарды жеке ғылым ретінде бөліп қарау оның өз алдын жеке
әдістерінің болуын талап етеді. Бірақ кәсіптік бағдар проблемасын шешуде
ғылыми- зерттеу жұмысында педагогика, психология, экономика, социология,
медицина әдістері қолданылады. Сондықтан да кәсіптік бағдарды әзірше өз
алдына жеке ғылым саласы ретінде қарастырмаймыз. Бұл қоғам және тұлға
қызығуындағы, оның өзі таңдаған мамандығы бойынша қолданбалы тапсырмаларды
шешуге арналған дисциплинарлық ғылыми бағыт. Әдіснамалық негізгі, басты
мәнінің қатарына кәсіптік бағдар қарқындылығы критерийлерін анықтайтын
сұрақтар да жатады. Қазіргі уақытта мектептің, оқу-өндірістік комбинатының
кәсіптік бағдар жұмысының қарқындылығын, оқушылардың қаншасы жұмысшы
кәсібін таңдап және қаншасы сонымен жұмыс істеп жатқанын (пайыз бойынша)
анықтау арқылы жүзеге асыруға болады. Бұл критерий басты, бірақ
жеткіліксіз. Басқа да көрсеткіштерді де есепке алу қажет. Мысалы,
жоспарланған оқушылар саны орта кәсіптік колледждерде оқып, кәсіпорындарда
жұмыс істеп жатыр, бұған әр-түрлі құралдар арқылы жетуге болады. Мамандық
таңдаудың жетістігі оқушының тұлғалық (жеке) және кәсіптік жоспарының еңбек
сферасында қоғамдық талаптардың сай болуы. Сондықтан да кәсіптік таңдау
қазіргі қоғамдағы кадр сұранысы құрылымына сай болса, соғұрлым кәсіптік
бағдар жұмыстары жақсы жүзеге асады. Мұнда жағдайда кадрларға сұраныс тепе-
теңдік өлшемі және шынайы таңдау кәсіпті бағдардың қарқындылығының басты
критерийі болып саналады. Бізге белгілі болғандай мамандықты дұрыс таңдау
еңбек сапасы мен өнімділігіне әсер етеді. Нәтижесінде мектеп, орта кәсіптік
колледждерді бітірушілердің кәсіпорындағы жұмыстарында жеткен еңбек
жетістіктері мамандық таңдау жетістігінің басты критерийі болып саналады.
Мамандықты және жұмыс орнын дұрыс таңдап, өзінің таңдауына қанағаттанса,
онда ол басты психологиялық критерий болып саналады. Мамандыққа, жұмысына,
жалақысына қанағаттану деңгейін бағалау үшін тесттер, анкеталар
қолданылады.
Тәжірибе көрсеткендей, кәсіптік бағдарды дұрыс таңдауда жетістік те,
құлдырау да бар. Жастар тәрбие жұмыстарының дұрыс, ұзақ қойылу нәтижесінде,
кәсіпке оқытылып өмірге сай бағдары болып, нақты еңбекке дайындалса ғана
жетістіктерге жете алады. Керісінше, құрғақ уәде болса, онда олар
құлдырауға ұшырайды. Кәсіптік бағдар жұмыстарының қарқындылығының әділ
көрсеткіші - оқу орнынан кейін, әскер қатарын бітіріп немесе туған жеріне
қайта оралу.
Қорытындылай келе, кәсіптік бағдар жұмыстарының қарқындылығының
(тиімділігінің) басты критерийі болып қаланың, ауданның, аймақтың, жалпы
қоғамның қажет мамандарға деген сұранысына сай келу, мамандық бойынша
жоғары оқу орнына, колледждерге, орта кәсіптік техникалық колледждерге,
жұмысқа орналасушыларға оқушылар санының тепе-теңдігінің өлшемі табылады.
1.1 Жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру ерекшеліктері
Мектепте кәсіптік бағдар беруоқушылардың бойындағы азаматтық
құндылықтардың қоғамдық сипаттылығымен өлшенеді десек, кәсіптік бағдар
беруде олардың ынта-ықыластарын, беталыстары мен мақсат мүдделерін ескеру
тиімді екен. Ал бұлардың барлығын В.А.Сухомлинский ақыл-ой мен физикалық
дамудың үйлесімділігінде қарастырды. Сондықтан бүгінгі таңда оқушыларға
кәсіптік бағдар беруде педагогтың ой-пікірлеріне, тәжірибесіне сүйенудің
маңызы зор. В.А. Сухомлинскийдің Балалар ұжымы сапа жағынан ерекше
құбылыс, оны ересек еңбеккерлер ұжымымен салыстыруға болмайды. Балалар
ұжымының түбегейлі айырмашылығы мынада: оның еңбекке тәрбиелік қабілетін
енді - енді қалыптастыру керек деді. Егер бала еңбекқор болмаса, мектеп
өз міндетін атқара алмайды. Баланың оқу ісіндегі еңбегі, оған деген қарым-
қатынас - бұл негіз, интеллектуалдық, моральдық, эмоциялық, эстетикалық,
идеялық тәрбиенің бұтақтары осы негізден өсіп жетіледі, - деп еңбек
тәрбиесін ойдан, оқудан бөлек нәрсе деп қарауға болмайтынын айтты[41].
"Еңбек-бұл күрделі құбылыс, онда адам өмірінің мазмұны, ақыл-ойы,
эстетикалық, психологиялық, шығармашылық мәні, тәрбиесі, өзіндік тәрбиесі
ашылады",- деп айтқан.
Қазақтың көрнекті психологы әрі педагогы Ж.Аймауытов[42] өзінің Жан
жүйесі және өнер таңдау деген еңбегінде әр адам белгілі бір кәсіптің түрін
таңдап алғанда өзінің тумысынан берілетін қасиеттерін, ерекшеліктерін, іс-
әрекеттің қай түріне бейім екенін аңғара алуы керек,- дейді. Мұндағы
негізгі мәселе - мамандықтың әлеуметке, қоғамға қанша пайда келтіретіні.
Бұл жерде біз назар аударатын бір мәселе - ғалым мамандық таңдауда адамның
тегіне, геніне ерекше назар аударған. Ол осыған өзінің тікелей көзқарасын
білдіріп, адамға табиғат сыйлаған қасиеттермен санаспаса болмайды деп,
іштен туа біткен қабілетке үлкен мән береді. Бұл жөнінде былай дейді:
жазушылық, ақындық сүйекке біткен өнер. Қанша машықтанса да, кім болса да,
ол жазушы бола алмайды, кемелдікке жете алмайды. ...адам өзінің ыңғаймын,
еркімен қызмет ететін зат. Іштен туғаннан-ақ бір өнерге, қызметке икемді
болып туады. Басқаша айтқанда, әр адамға бір нәрсе - талап, ыңғай, қабілет,
яғни зеректік болады. Біреуі бала оқытуға, біреуі әкім болуға, біреуі
дәрігер, саудагер болуға, біреуі сөзге ыңғайланып жаратылады. Кімде кім
өзіне біткен ыңғайына қарай өз жолымен жүріп қызмет етсе, өз басына,
әлеуметке де көп пайда келтіреді,-дейді.
Кәсіби бағдар беру өзін-өзі анықтаумен байланысты. Кәсіби бағдар
берудегі өзін-өзі анықтау көп өлшемді және көп сатылы үдеріс. Біріншіден,
бұл жасөспірімдер өмірінің кезеңін қамтиды, яғни, олардың сана-сезімінің
сапалық тұрғыдан қалыптасу кезеңімен өлшенсе, екіншіден, жеке адамның
қызығушылығы мен бейімділігі бірдей деңгейде болуынан, қоғамдағы еңбекті
бөлісу жағдайына, сұранысын қанағаттандыруға бағытталса, үшіншіден, осы
әрекеттер тұлғаның кәсіптік әрекеттеріне айналса ғана нәтижелі болады.
Кәсіби тұрғыдан өзін-өзі анықтау іс-әрекетпен байланысты.
Л.Х.Мажитованың пікірінше, кәсіби тұрғыдан өзін-өзі анықтау субъекті іс-
әрекетінің басталуы, кеңеюі мен тереңдеуі, сыртқы факторлармен байланысын
іске асыруға байланысты [23,12б.].
Л.Х.Мажитованың еңбектері оқушыларға кәсіптік бағдар беруге
айтарлықтай негіз бола алады. Ол оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтауын,
кәсіби бағдарларын қалыптастыру ерекшеліктеріне тоқталған. Ол кәсіби өзін-
өзі анықтауды кәсіби қызығушылықпен байланыста қарастырады.
Оның пікірінше, өзін-өзі кәсіби анықтау іс-әрекетке бағыттаушы,
күшейтуші, түзетуші, қайта өзгеріп отырушы компонент сияқты, яғни
функционалды анықтаушы сипат береді. Осыдан барып оқушының іс-әрекетін
ұйымдастыруда тұлғалық сипаттарын үнемі ескеріп отыру міндеттеледі.
Тұлғаның кәсіби тұрғыдан өзін-өзін анықтауын екі топқа бөлуге болады:
1) тұлғаның мәселелерін шешуде белсенділік көрсететін, бірақ оған
қатыспайтын ерекшеліктері. Бұл ерекшеліктерге еңбексүйгіштік, еңбек және
өмір тәжірибесі, адамның жалпы өмірлік көзқарасы ;
2) кәсіби бағдарлауды жүзеге асыруға мүмкіншілік беретін компоненттер:
өзін-өзі анықтау қажеттілігі, мамандыққа қызығушылығы және бейімділігі. Бұл
топтағы негізгі компоненттер оқушылардың өзін-өзі анықтауы және кәсіби
қызығушылығы болып табылады.
Сондықтан кәсіби қызығушылық субъекті мен қоршаған орта арасындағы
пайда болатын байланыстың бірден-бір шарты болып табылады. Бұл жағдайда
жоғары сынып оқушыларының түрлі іс-әрекеттерге байланысты қызығушылықтары
тұлғаның сыртқы факторлары мен мүмкіншілігі бар тұстардың өзара қатынасының
пайда болуына негізделеді. Осы тұрғыдан алып қарағанда, жеткіншектердің
кәсіби тұрғыдан өзін-өзі анықтауда кездесетін қиыншылықтар тұлғаның рухани
құндылығы жүйесінде қарама-қайшы өмірлік талаптарының қалыптасуында.
Жекелеп айтқанда, мамандық пен жоғарғы оқу орнын таңдағанда жасөспірімдер
құндылықтарды басшылыққа алмай, қоршаған ортаға, жанұя пікіріне, ақпарат
құралдарына еліктейді.
Г.Саудабаева[26,13б.] өзінің мақаласында оқушының кәсіби тұрғыдан өзін-
өзін анықтауы дегеніміз — тұлғаның кәсіби-еңбек сферасындағы көзқарастары,
тұлғаның ішкі және әлеуметтік кәсіби қажеттіліктері келесімділігі арқасында
жүзеге асырылатын мүмкіншіліктері, - деп түсіндіреді.
А.Сейтешов: Тұлғаның кәсіби бағдары әрекет жасаудағы ішкі бұлқыныс
ретінде және қоғамдық тұрмыс пен сана формасында көрінеді. Онсыз адам тұлға
ретінде көріне алмайды. Адам ең алдымен қоғамдық әрекеттің (еңбек,
қарым-қатынас, таным) барлық негізгі түрлерінің субъектісі, соның көмегімен
сыртқы әрекетті интерноризациялаушы ретінде көрінеді.
Интерноризациялаудың - экстероризациялаумен байланысындағы адамның
структурасы белгілі бір әрекеттің субъектісі ретінде анықталады, -
дейді.[19,9б.].
Оның пікірінше, өзін-өзі анықтау өзінің қазіргі жағдайын сезіну
дегенді білдіреді және өз қалауы мен реальды болашақты, яғни, өткенде неге
қол жеткізеді, өз қалауымен субъективті және объективті мүмкіндіктерді
қалай іске асырады, -соған баға беру, өзін көрсету үшін жасалған қадамдар
және оны қоршаған ортаны тану мен сана-сезім негізінде іске асыру дегенді.
Бұл сипаттаманы идентификация дәрежесінің көрсеткіші деп, мамандықты
қабылдау деп қарастыруға болады. Сондықтан адамның өзін-өзі кәсіби
айқындауы, адам еңбегінің бөліну жүйесінде өзінің орнын таңдау, кәсіби
даярлығы мен еңбек өнімділігі тек бүған қажетті психофизиологиялық
қасиеттеріне ғана тәуелді емес, адамның еңбекке қатысы, ұжымдық өз орнын
табуына да байланысты. Еңбекке қызығушылықсыз кәсіби жарамдылык эффектілі
емес. Сондықтан да қазір негізгі, адам дамуын үқыпты зерттемей, адам
дамуындағы алғашқы мәнді ортаға ие бола алмайды, қоғам өмірінің реальды
шарттары мен қоғамдық өмір перспективаларына сай бағыт қалыптаспаса, кәсіби
бағдарды қалыптастыру мүмкін болмайды.
Ал, Ә.Мүсілімов[43] адамды іс-әрекетке итермелейтін, ішкі ойын іске
асыратын, қозғалысқа келтіретін қажеттілік. Сонда ғана жеке тұлға бағдары
ұғымын түсінуге болады. Бұл мәселе туралы әр түрлі пікірлер бар. Біреулер
адамның бағдары оның тұтыну қажеттілігіне байланысты десе, екіншілері
тұтыну, қызығу, мақсат қою, өмірдегі басқа да іс-әрекеттермен бірлестікте
қарастырады. Бірақ жеке тұлғаның іс-әрекеті түтыну, қызығу, мақсат,
сезіммен ғана анықталады деу қиын. Ол адамның мінёзіне, біліміне,
біліктілігіне де байланысты. Бұл жағдайда жеке тұлғаның іс-әрекетін жүйелік-
құрылымдык тұрғыдан түтас алып қарастыру керек. Адамның бағыты, іс-әрекеті
өткенге, осы кезеңге, болашаққа байланысты. Адамдар өткенге қарап өз
қателіктерін түзетуге, ондай қателіктерді алдын-алуға, өзінің іс-әрекетін,
мінез-құлқын, кәсібін бағдарлауға әрекеттенеді, - дейді. Тұлғаның мақсаты,
ой-арманы, идеялары болашаққа жетелейді. Ал білім, қабілеттілік, әдет
біліктілігі сол ой-арманның орындалуы үшін қажет.
Автордың пікірінше, әрбір жеке тұлғаның кәсіби бағдарын сезінуі
қоғамдық болмыстың айнасы болып табылатын қоғамдық сананың қалыптасуы
үрдісіне аса қажет. Кәсіби бағдарды сезіну: а) бір нәрсеге өз бетінше
стихиялы түрд үмтылу. ә) жеке идея. б) бір жүйеге келтірілген, ой-санадан
өткізілген идея түрінде болады. Тек саналы түрдегі бағдар адамның сол
кәсібін меңгеруге деген қозғаушы күшін тудырады.
Ә.Мүсілімовтың еңбегі кәсіптік бағдар беруді педагогикалық тұрғыдан
қарастыруда айтарлықтай маңызға ие. Автор нарықтық экономика жағдайында
кәсіптік бағдар берудің ерекшеліктеріне, әлеуметтік экономикалық
өзгерістерге сай оқушыларды кәсіби бағдарлауды ерекшеліктеріне жоғарыда
тоқталып өткеніміздей сипаттайды. Оны оқушылардың жеке басын дамыту мен
қалыптастыруды шетел және орта ғысыр ойшылдары мен қазақ ағартушы-
педагогтарының ой-пікірлеріне шолу жасау арқылы түсіндіреді. Нәтижесінде,
қазіргі қоғамдағы даму әлеуметтік, экономикалық жағдайларға байланысты
мектепте оқытудың мазмұны да өзгеріп отыр. Нарық кезеңіндегі жаңа адамды
тәрбиелеуде мектептің алдында көптеген жұмыстар істеліну керек. Себебі,
идея, баға бәрі өзгеруде... Еңбек адамдардың тек материалдық өмірінің
қүралы болып қана қоймайды, сонымен бірге адамның өмір сүруге, оның еркін
және жан-жақты дамыуына қажетті қүралғаайналады. Мұның өзі еңбекке деген
көзқарастың қалыптасуына, жаңа адамды тәрбиелеуге сара жол ашып береді
деген пікірге келеді.
Бұдан шығатын қорытынды - бүгінгі таңда оқушыларды кәсіби бағдарлаудың
мәні мен құрылымын, сол құрылымның адамның жасына қарай өзгеруі туралы
зерттеулер қажет. Жеке адамның өмірдегі орны, оның психологиялық іс-
әрекеттері, сол іс-әрекеттердің уақатыққа, қоршаған ортаға сай өзгеру
себептері, оны оқу-тәрбие жұмыстары арқылы бағытты жүргізу арқылы
оқушылардың өмірде, қоғамда өз орындарын табу мәселесі зерттеліну керек.
Бұл нарықтық экономика жағдайында кәсіптік бағдар беруді түбегейлі шешуге
негіз бола алады. Яғни, барлық азаматтар үшін кәсіпкерлікпен өзінің
қабілетін еркін қолдануға мүмкіндік беретін әлеуметтік жағынан бағдарланған
нарықтық экономиканы құру және дамыту, келешек үрпаққа оның заңдары мен
мәнін, мазмұнын түсіндіру, өмірде оны қолдана білуге үйрету қажеттілігі
туындап отыр. Өйткені біз өмір сүріп отырған қазіргі дәуір осыны талап
етеді.
Кез ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz