Тахауи Ахтановтың драмалық шығармаларына ғылыми талдау

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ
1. ТАХАУИ АХТАНОВТЫҢ ДРАМАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ГУМАНИЗМ МӘСЕЛЕСІ
1.1. «Махаббат мұңы», «Сәуле» драмаларындағы махаббат, мораль мәселесі
1.2. «Боран», «Күтпеген кездесу», «Әке мен бала» драмаларындағы адамгершілік мәселесі
2. ТАХАУИ АХТАНОВ . КОМЕДИЯ, ДРАМАЛЫҚ ДАСТАН ҮЛГІЛЕРІНІҢ ШЕБЕРІ
2.1. «Ант» драмалық дастанының тарихи негізі
2.2. «Күшік күйеу» комедиясындағы парасат мәселесі, ұлттық құндылықтар туралы идея
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Жұмыстың өзектілігі. Тахауи Ахтанов драматургиясы әдебиеттану ғылымында аз зерттелген. Оның қазақ дарматургиясында алатын орны жеткілікті қарастырылмай келді. Тахауи Ахтановтың бүкіл дарамалық шығармалары, яғни трагедиясы, комедиясы, әрқайсысы арнайы зерттеуді қажет етеді. демек, жазушының дарамалық шығармаларын ғылыми тұрғыда қарастыру жұмысының өзектілігін көрсете алады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – Тахауи Ахтановтың драмалық шығармаларына ғылыми талдау жасауға ұмтылу. Осы мақсатқа байланысты төмендегідей міндеттер туындайды:
- Драматург шығармаларындағы махаббат, адамгершілік мәселелерін қарастыру.
- «Ант» драмалық дастанының тарихи негізін айқындау.
- Күшік күйеу комедиясындағы парасат мәселесін, ұлттық құндылықтар туралы идеяны айқындау.
Жұмыстың теориялық негіздері. Бітіру жұмысы барысында С. Жұмабек, Б. Ыбырайым, Ә. Сарай, Д. Рамазанов, Р. Нұрғали, Х. Әдібаев, Н. Ғабдулин еңбектері мен тағы басқа ғылыми мақалаларды басшылыққа алдық.
Бітіру жұмысының нысаны. Драматургтың жарық көрген «драмалық шығармаларын, яғни «Сәуле», «Боран», «Махаббат мұңы», «Әке мен бала», «Күшік күйеу», «Күтпеген кездесу», «Ант» драмалық дастаны – бітіру жұмысының нысаны болды.
Жұмыстың әдістері. Бітіру жұмысы барысында баяндау, сипаттау, салыстыру, талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың жаңашылдығы. Тахауи Ахтанов драмалық шығармаларын ғылыми зерттеу нысанына алынуы – жұмыстың жаңашылдық сипатын таныта алады.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Бітіру жұмысында айтылған ой – пікірлерді орта мектептердегі әдебиет сабақтарында,жоғары оқу орындарында «Қазақ әдебиеті тарихы» пәнін оқытуда және арнайы курстарда қосымша оқу құралы ретінде қолдануға болады.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
1. ТАХАУИ АХТАНОВТЫҢ ДРАМАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ГУМАНИЗМ МӘСЕЛЕСІ
1.1. Махаббат мұңы, Сәуле драмаларындағы махаббат, мораль мәселесі
1.2. Боран, Күтпеген кездесу, Әке мен бала драмаларындағы адамгершілік мәселесі
2. ТАХАУИ АХТАНОВ – КОМЕДИЯ, ДРАМАЛЫҚ ДАСТАН ҮЛГІЛЕРІНІҢ ШЕБЕРІ
2.1. Ант драмалық дастанының тарихи негізі
2.2. Күшік күйеу комедиясындағы парасат мәселесі, ұлттық құндылықтар туралы идея
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Жұмыстың өзектілігі. Тахауи Ахтанов драматургиясы әдебиеттану ғылымында аз зерттелген. Оның қазақ дарматургиясында алатын орны жеткілікті қарастырылмай келді. Тахауи Ахтановтың бүкіл дарамалық шығармалары, яғни трагедиясы, комедиясы, әрқайсысы арнайы зерттеуді қажет етеді. демек, жазушының дарамалық шығармаларын ғылыми тұрғыда қарастыру жұмысының өзектілігін көрсете алады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – Тахауи Ахтановтың драмалық шығармаларына ғылыми талдау жасауға ұмтылу. Осы мақсатқа байланысты төмендегідей міндеттер туындайды:
Драматург шығармаларындағы махаббат, адамгершілік мәселелерін қарастыру.
Ант драмалық дастанының тарихи негізін айқындау.
Күшік күйеу комедиясындағы парасат мәселесін, ұлттық құндылықтар туралы идеяны айқындау.
Жұмыстың теориялық негіздері. Бітіру жұмысы барысында С. Жұмабек, Б. Ыбырайым, Ә. Сарай, Д. Рамазанов, Р. Нұрғали, Х. Әдібаев, Н. Ғабдулин еңбектері мен тағы басқа ғылыми мақалаларды басшылыққа алдық.
Бітіру жұмысының нысаны. Драматургтың жарық көрген драмалық шығармаларын, яғни Сәуле, Боран, Махаббат мұңы, Әке мен бала, Күшік күйеу, Күтпеген кездесу, Ант драмалық дастаны – бітіру жұмысының нысаны болды.
Жұмыстың әдістері. Бітіру жұмысы барысында баяндау, сипаттау, салыстыру, талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың жаңашылдығы. Тахауи Ахтанов драмалық шығармаларын ғылыми зерттеу нысанына алынуы – жұмыстың жаңашылдық сипатын таныта алады.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Бітіру жұмысында айтылған ой – пікірлерді орта мектептердегі әдебиет сабақтарында,жоғары оқу орындарында Қазақ әдебиеті тарихы пәнін оқытуда және арнайы курстарда қосымша оқу құралы ретінде қолдануға болады.
Жұмыстың мақұлдануы. Бітіру жұмысы 2006 жылы С. Аманжолов атындағы Шығыс қазақстан мемлекеттік университетінің филология және журналистика факультетінің, қазақ филологиясы кафедрасының отырысында алдын ала қорғаудан өтті.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. ТАХАУИ АХТАНОВТЫҢ ДРАМАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ГУМАНИЗМ МӘСЕЛЕСІ
1.1. Махаббат мұңы, Сәуле драмаларындағы махаббат, мораль мәселесі

Тахауи Ахтанов – профессионал драматург. Қазақ сахнасының көкжиегін кеңейтіп, ұлттық драма жанрының мерейін үстем етіп, осынау күрделі, жауапкершілігі мол саланың абыройын биікке көтеріп, жан дүниесіндегі, жүрегіндегі бар шындығын ортаға ақтарып салған алымды автордың театр алдындағы беделі өте үлкен.
Ол жазған дүниелер сахнаға оңтайлы, орындаушылар талап – тілегіне ыңғайлы, режиссерлар, артистер илеуіне икемді болып келуі тегін құбылыс емес. Оның әуелгі себебі – оқиғалардың шыншылдығы, шынайылығы, шымырлығы.
Тақырыпты табуда, тануда, талғауда оның ең қажетті түсін түстеп, іріктеп, сұрыптап алуда драматург алдында жан салмайды деуге болады. Өмірдің өз ақиқатын ортасынан ойып алып, оны өнер тілінде – сахна, театр ұғымына етене етіп жіберуі. Тахауи Ахтанов шеберлігінің негізгі кілті. Өмірдің өзіндік болмысын өнердің өзгеше шыншылдығымен шатастырмау жағын драматург шығармашылығының басты табысы деуге қақылымыз.
Тахауи Ахтанов – қаны сорғалап тұрған, тамыры солқылдап соғып жатқан кеудесінде жаны бар адам баласын сүлеқос қалдырмайтын актуальді де, қажетті мезеттерді зерек аңдайды. Кейіпкерлерінің ішкі арбасуына, олардың шарт – шұрт айқасуына, психологиялық тұрғыда өзара еркін ұстануына да жол ашып отыратын осы өзіміздің Тахаң. Сырттай сырғытқан сұлу сөз, кісіні қасақана тамсантар тәтті текст Тахаң табиғатына жат. Сылдырақ, жылтырақ, жалтырақ интонацияға жаны қас. Оның сахналық қара сөзінен де, тасып – төгіліп, жан тереңінен тулап шыққан ақ өлеңнен де аңғарарың алғыр қаламгердің асыл қасиеттері. Бір қызығы драматург еңбектерінің айшықты ерекшелігі – ол өзіне ұнаған нәрсенің өзгеге ұнамауын жадынан шығармауы. Демек, қиялыңмен, ойыңмен, көкірек көзіңмен алдағыны зерек шолып, сергек болжап отырудың – жанр талабы, сахна талқысы. Бұл жанр заңдылығы, оның бұлжымас принципі. Осы талапқа жауап бере алатын Тахауи Ахтановтың әлеуметтік драмалары тек Қазақстан ғана емес, басқа елдер сахнасынан да ерекше ықыласпен, өзгеше ілтипат, айырықша сипат тапты.
Соғыс, әлеуметтік жағдай, туған жер, әке мен бала арасындағы қарым – қатынас, махаббат, жастар тәрбиесі, адамгершілік мәселелері – драматург қаламынан ешқашанда тыс қалмағанын оның шығармаларын атау – айдарынан – ақ байқап білуге болады.
Махаббат мұңындағы жан толқытар жастыққа тән жағымды жастықтың лирикасы. Боран драмасындағы кешегі тұтқын, бүнігі шопна Қоспанның алай – түлей тағдыры, профессор әке мен дүниенің төрт бұрышын қиялмен кезген еркін де бұла өскен, қыңыр ұлдың бітіспес айтысы әке мен балада әдемі өрілсе, студентжастар тұрмысынан күлкілі сыр қозғйтын Күшік күйеу комедяссының да әлеуметтік – қоғамдық салмағы ойда жүрген біраз мәселелерге қозғау салады.
Ұлттық әдет – ғұрып, тол әуен – сазыңды қастерлеудегі кеміс тұстарыңды қаһармандар мінез – құлқы, солардың күлкілі кескін – келбеті, қитұрқы іс - әрекеттері арқылы шебер көрсетеді.
Алпысыншы жылдардағы қазақ әдебиетіндегі сапалы лирикалық повестің бірі – Т.Ахтановтың Махаббат мұңы болатын. Қазақ қыздарының жиынтық бейнесін жасаудағы үлкен бір табысы осы повестегі – Ляззат бейнесі. Ляззат басындағы махаббат драмасын, оның құрбы – құрдастарымен қарым – қатынасын көрсету арқылы автор бүгінгі жастардың өмірі жайында маңызды моральдық мәселе көтереді. Шынайы махаббат пен жалған сүйіспеншіліктің, адал достық пен жылтырақ жолдастықтың ара салмағын ашып, жастардың өмірге деген көзқарасын, ой – толғамын суреттейді.
Оқиға қызығына, сыртқы әрекеттер қақтығысына иек артпай, құбылыстың ішкі мәнін ашуды көздеген жазушы адамдар арасындағы нәзік сезім күлерін бейнелеуге ұсталығын танытқан. Араға оншақты жыл салып, автор сол туындыны қайта қараған, жаңа өзнерістер енгізіп, повесті пьеса еткен. Әрине, кез – келген прозалық шығарманың ішіндегі монологтарды, диалогтарды қақтай сауып алғаннан оп – оңай дүниеге пьеса келе қоймайтыны хақ.
Повестің уақыиға желісі, сюжет арнасы бойынша персонаждардың мінездерін, тағыдырын көрсетуді көздеген автор жаңадан кейіпкер қоспаған. Екі шығарманың тартыс торабы, ұзын – жүлге бір-бірінен онша алшақ емес. Пьесада повестен өзгеріссіз қалпында алынған сөйлемдер, диалогтар, үзінділер мол:
Адамның реніші тамшыдай жиналып, шарасынан асып төгілетін кезі болады... Сол сияқты кісінің бір кездегі біреуге деген ықыласы жіңішкеріп барып, үзіліп кетеді. Бүгінгі кездесу Ляззат көңілінде қалған қимастықтың соңғы талшығын үзді.
Дала кеудесі жай теңселіп, рахаттана тыныс алып жатыр. Қызғалдақтар күн нұрына шағылысып, өз көркіне өздері мәз болып, жарық – жұрқ етеді. беткейдегі бозар бірін – бірі қуап, жас қозыдай бұлтыңдап қыратқа өрлеп барады.
Жазушы деген өмір бойы сахнада жүретін адам. Жұрт көзі оның әр қадамын қапы жібермейді. Жан аярлығыңды, жалғыз тамшы күшіңді іркіп қалғаныңды кешпейді олар. Майданда қорқақ жауынгер жексұрын болса, өмірде жалған жазушы жексұрын.
Бағила, несіне қорқам. Нарқоспақ түйе ғой. Салиха. Түйенің де мінез көрсететіні болады. Бағила. (қарқылдап күліп). Бағила да біледі. Әә сілесін қатырамын Нарқоспақтың. Загске бармай тұрып жолатып, жын қағып па мені?
Повесте диалогқа құрылған сценалар қайта қаралып, драматимзм күшейтілген. Дәлел.
Повесте:
Қатшы, Ләззат, шын ренжіп қалды ба? Қойшы, - деп қыңқылдайды.
Түрі самарқау, даусы күмілжіп шығады. Бұрын кездескен сәтте жайнап қоя беруші еді. Ләзтай деп атын атағанда дауысынан сағыныш дірілі сезілетін...
Маған деген махаббатың осы – ақ болғаны ма? – деп қиналды Ләззат. Болашағын ойлауға да қорықты. Енді түңілсе, жоқ, жоқ... адал сезімді ластап, қор қылып алмай тұрып, көңілде қимастық барда тиылу керек. Әйтпесе өзімді - өзім өмір бойы жек көрі өтермін...
Ләззат орнынан тұрып жүре береді. Нияз қанша жалынып жалбарынса да қайырылмайды.
Нияз, мен сені жақсы көрем. Екеуіміз сыйлас дос болайық. Одан артықты бізге жазбаған, - дейді.
Бірақ, Нияз Ләззаттан шын айырылып қаларын енді ғана сезіп, сөзге тоқтамай:
Ләззат шын жақсы көргенің сол ма? Сүйем дегенің бекер екен ғой. Жоқ. Сен мені сүймеген екенсің, - деп өршіп бара жатыр еді, Ләззат оны тып тастады:
Жетер енді. Ондай сөзді саған мен айтуым керек еді. Бүйте берсең сыйласудан қалармыз?
Пьесада:
Нияз. Неге үндемейсің, Ләзтай? Қойшы Ләзтай, маған ренжіп қалды ба? (самарқау, құшақтап, сүйп) қойшы енді
Ләззат. Маған деген махаббатыңның осы – ақ болғаны ма? ЕНді түңілсем... Жоқ, жоқ... Адал сезімді ластап, қор қылып алмай тұрып, көңілде қимастық барда тиылу керек. Әйтпесе өзімді - өзім жек көріп өтермін.
Нияз. Ләзтай әлі ашуың басылған жоқ па? Неге томсырайғаныңды түсінсем бұйырмасын. Қойшы енді.
Ләззат. Нияз мен сені жақсы көрем. Екеуіміз сылас дос болайық. Одан артықты бізге жазбаған.
Нияз. Шын айтасың ба, Ләзтай?
Ләззат. Шын айтамын. (пауза)
Нияз. Шын жақсы көргенің сол ма? сүйем дегенің бекер екен ғой. Жоқ сен мені сүймеген екенсің...
Ләззат. Жетер енді ондай сөзді саған мен айтуым керек. бүйте берсек сыйласудан қалармыз.
Интермедияда ерекше мазасыз күйге түскен, ауыр психологиялық сезімді басынан кешіріп тұрған жан көреренге бұрылып, тебірене тіл қатады. Жүрегінде өксігі, көкірегінде шері бар адамның түрі. Қайғы кешкен, ой азабын тартқан кісінің сөзі. Осыған дейін не болды, бұл адамның қандай сыры бар, кімдермен араласты – мұның бәрі шегініс арқылы беріледі [1, 154 б.].
Бір кезде басынан кешкен оқиғаны, істеген ісін, жасаған әрекетін кейіпкер араға уақыт салып, немесе есейген шағында есіне түсіріп, өзінің ой елегінен өткізеді, психологиялық ой толғаныс жасайды. Драматургиялық шегініс іспеттес осы әдіс Т.Ахтанов пьесаларынан да кездеседі. Мұндай шешім кейіпкердің өткен өмірін еске алумен, өкінішін көрсетімен шектелмейді, соынмен қатар көрермен – қауыммен етер әсері де ерекше. Ол пьеса кейіпкерімен бірге өткен құбылысқа байсалды қарап, болашағына ой жүгіртеді, есейген, толысқан шағында өмір болмысын басқаша бағалап, драмалық оқиғаның сырын бірге ұғысуға дәнекер болады.
Ләззат бейнесін жасаудағы тағы бір көркемдік тәсіл – сұлу табиғаттың көрінісін орныды қолдануында. Қыз жүрегінің сезімін, ішкі көңіл – күйін ашуға мол ықпал еткен табиғаттың әсерлі бояулары тұтас пьеса болмысына лирикалық саз, поэтикалық үн берген.
Сонау қызғалдақ қуып, дананың тынысын, табиғаттың сықырлы сырын ұққан Ләззаттың көкірегіне нұр құйылған күнінен бері қарай, алғашқы сезімнің оянуы мен оның айнымас махаббатқа айналуы, сонан соң жалған сүйіспеншіліктен жаны жараланған тұтастардағы өзгерістер, драмалық тартыс, дамылсыз әрекет, психологиялық толғаныс үсітнде суреттеледі. Бұған енді Ләззаттың ақындық және өмірлік, азаматтық және әлеуметтік көзқарастарының қалыптасу процестерін қоссақ, біздің алдымызда болмыастың күрделі жолдарынан күрес арқылы өткен замандастарымыздың бейнесі бар көркемдік сипатымен бой түзейді [2, 12 б.].
Байыппен қарасақ, Т. Ахтановтың драматургтік тәжірибесінде шетпен шыққан ерекше оқиға, сирек кездесетін ситуатция, әсіресе қызыл жағдай іздемейтінін, қарапайым фабуламен образ жасауға ден қоятынын көруге болады. Махаббат мұңы пьесасына да осы тән. Компазиция тұтастығы ең алдымен шағын-шағын біршама тиянақталған, көріністердің хроникалық сабақтастығына негізделеді. Драма кейіпкерлерінің ішінде мінез құбылысы, характері өз сабасында шайқалған жалғыз адам-лязаттың анасы. Жер ортадан асқан, тіршіліктің ыстық-суығына көндіккен кісінің анау-мынауға қозғала қоймайтыны аян.
Өзіне ең жақын дүниені, һәм қуантып, һәм мұңайтып жүрген күйлерді бейнелегенде суреткер қанжығасы майланбай қалмаса керек. Тоқсан тоғыз тамырды солқылдатып, жүректі жарып шығар перзент-өлеңнің өмірге келуін, осы қуаныш үстіндегі жас қиялдың толқуын драматург сенімді бейнеленген. Поэзисында сезім, сұлулық мол Төлеген Айбергеновтың шығармасын сәтті пайдаланған.
Қуантай, Ляззат, бүгін ауыл сыртына алтыбақан құрғалы жатырмыз. Келесің ғой? (Ляззат үндей қоймайды). Мынау қолыңдағың не? Өзің дырдай болып қуыршақ ойнап жүргеннен саумысың? Ляззат. Қуантай, сен бүгін қырға шығып көрдің бе? Қуантай. Мана фермаға барып келгенмін. Ляззат. Дала бүгін ғажап емес пе? Рас қой ә?
Қуантай. Өзің не айтып тұрсың, Ляззат. Мен қызғалдақ пен жусан көрмеппін бе? Қуантай. Не дейді? Өзің әдейі боп кеткенсің бе? Ха-ха-ха... Қой,кешке алтыбақанға кел... Даланың ән салғаны... Хе-хе-хе... (Шығады).
Ляззат. Сен түк түсінбейсің, студент болсаң да түк көрмейтін соқырсың... (Қуыршақты байқаусыз кеудесіне қысып, алған екен, енді соған қарап). Енді сен де түк түсінбейсің. Мылқаусың. (Ойланып қалады. Өзі де байқамай, ақырын күбірлеп өлең оқиды).
Қызғалдақ қуып құмардан
Шығатын болдық құрбым-ау
Далаға бүгін нұр жауған,
Нұр жамылған қыр мынау,
Білмедім қонбас сыр ма бұл,
Жазылмай қалған жыр ма бір...
Ауылда өтетін алғашқы көріністе оқушы қыз Ляззат бойынан байқалған ақындық қабілет ұшқыны можантопай Қуантайдың дүмбілеміздігімен шарпысады. Біреуі үшін дала ән салып, тебіреніп толқып жатыр, біреуі үшіе далада үн жоқ. Көкірегінде оты бар, сезімтал Ләззаттың сүйген көңіл қалауына орай университетке түсуі табиғи қадам. Драматург Ляззат ортасын әдейі ықшамдап алған: оқуға келген кездегі машақат, қаладағы алғашқы тосаңдық, ауылды сағыну секілді жәйттер қозғалмайды.
Драматург үшін ең қиын мақсаттың бірі салған жерден әрекет арқылы, мінез ерекшелігімен көрінетін кейіпкерді сахнаға шығару. Осы талап тұғысынан курстас үш қыздың алғашқы сөздері кібіртік, тұтқыр. Тартыс арнасына түсіп кетпегендікткен, әр шөптің басын шолу еріксіз болмақ нәрсе. Қимыл-қозғалыс мол, көңіл күй толқуы бар сцена-әдебиет үйірмесінің жиналысында пьесадағы соқталы кейіпкер Ниязбен танысамыз. Жүргеі алып-ұшып тұрған, әлі тұяғын тас қақпаған, ауызымен аспандағы құсты тістеген жас ақын. Менмен,өр. Оның осы сценадағы сөздерін беруде дрматург шеберлік танытады: Нияздың өлең, поэзия туралы ойларымен бейтаныс сүйкімді қызға деген сезімі қатар өрілген.
Қашанда өнер туындысын бағалағанда, шығармаға арқау болған өмір құбылыстарын, тіршіліктегі жағдайларды, олардың әсемдік заңдылығында сәйкес өзгерген бейнесін нақты қарастыру талабы естен шықпаса керек. Прозада сүйіспеншілік сезімнің ғаламат мол сырларын дәл жеткізер неше түрлі бояу, сан-алуан тәсіл бар: қос-қабақ қимылы, өңдегі өзгерістер, саусақ дірілі –бәрі де қақас қалмайды, диалог аралас көріністер, психологиялық анализ мүмкіндіктері ересен мол. Рас, драматургке режиссер шешімі, актер ойыны көмекке келіп, талай тар өткелден қалықтап, демеп жібермек. Дегенмен түбегейлей бастағанда, ең ауыр салмақ пьесада кейіпкер сөздеріне түсетіні хақ.
Қазақ драматургиясындағы халық жүрегінен берік орын алған, классикалық туындылардағы махаббат сценалары негізінен романтикалық ыңғайда, көтеріңкі лепте жазылған. Көбі ақтарылып төгілген, жалын атқан ақ өлең. Еңлік пен Кебектің кездесулерінде, Сырым мен Қарагөздің жолғасуларында, Ақан сері мен Ақтоқтының оңаша сәттерінде айтылатын сөздер заманына, уақытына сәйкес шыққан.
Реалистік дәлдікті құнттаған пьеса үшін Ләззат пен Нияздың ең алғашқы кездесуін, жұрт көзінен таса, табиғат аясында сыр шертуін бейнелеудің ерекше мәні бар. Автор екі жастың осы шақтағы көңіл күйіне, сезім қалпына лайық бояу табуды ниет еткен. Дау жоқ, әрі ақындық қиялмен дүниені шарлаған, әрі сүйіспеншілік жалынына шарпыған қос ақынның сөзден гөрі ішке үңілуі, жүрек дүрсіліне құлақ қоюы – табиғи қылық. әйтседе бұлардың қысқа қайырылған сөздерінің өзінен шабыт лебі аңғарылып, шақпақ оттың ұшқыны көрінуі керек еді. Бұл мақсат орындалмаған: Нияз бен Ләззаттың осы сценадағы қоңыртөбел, қарабайыр диологтары драматург мүмкіндіктерінен төмен жатыр.
Кейіпкер даралығы сөйлеу мақамынан, машықты бір сөзді яки тіркесті қайталаудан ғана көрінеді деу келте қайыру болар еді, ең алдымен хас суреткер мінез, көзқарас ерекшелігін іздейді, сонда стильдік, өрнектік жағынан ұқсас оралымдардың өзімен-ақ әртүрлі бейне жасау мүмкіндігі тумақ.
Бірге оқып, бір бөлмеде тұрып жүрген үш қыздың характері үш түрлі: өңсіз жаратылған, тілі ащы Салиха қолына түссе ешкімді аямақ емес; алғашқы махаббат қуанышын кейін Ләззатқа дүние түп – түгел қызылды – жасылды боп көрінеді; сөз айтып жүрген жігітті Бағила танауын тескен тайлақтай бағындырып алған.
Бұл қыздың тіршілік мәні жайлы өз өлшемі, пікірі, бағасы бар. Онысын кепештеп ішіне тығып, жасырып, жауып ұстамайды. Жариялап, дабырлап, айтып жүреді. Ойдан қорытып шығарғаны да, кинодан көріп, кітаптан оқып алғаны да емес: өзі бұл жалғанның пайғамбары деп санайтын Шынар жеңгесінен ұққаны. Көкейіне ұялап, бойына әбден сіңген мораль – бойдақ күніңде ойнап күліп, жастық базарында ит жүгіртіп, құс салып рахат көр, жігітті ашсаң – алақаныңда, жұмсаң – жұдырығыңда ұста, мөр бастырып, неке қағазын алғанша жуытушы болма. Бағиланың үй болу жайлы бағдарламасы тіпті қызық: баланы тоғытып – тоғытып жібер, сонда еркек тырп ете алмайды.
Бұл қыздың ойынша, махаббат, сүйіспеншілік деген әншейін бос сөздер, еркек пен әйел арасында ит жығыспен өтетін, кім мықты болса сол үстемдік құратын ерегес, күрес, бәсеке ғана болмақ.
Қанша сеніммен айтылса да ол сөздер Ләззат көңілін бұра алмайды. Нияздың әйелі барлығын білгеннен кейін қатты тарығып, қанаты қайырылғандай күйге түскенде де дүниеден мүлде безінуден аулақ.
Пьесада қатар жарысқан екі тақырып, екі арна бар: бірі сүйіспеншілік сарыны, екіншісі суреткер тағдыры. Ләззат шын беріліп, ат басындай алтын таптым деп, махаббат буына мас болып, опық жейді. әңгіме Нияздың әйелінің барлығында, қақ – соқты көргендігінде емес, өмірде талай шаңырақ құлап, қайта көтеріліп, егде адам мен жас адам көңіл қосып, бір үйдің отын өшіріп, екінші рет түтін түтетіп кететін кездер аз ба? Ләззат жанына бататын – Нияздың жалғандығы, мүләйім кейпі.
Суреткер тағдыры әманда тайғанақ, қатерлі: топырағын таппаса, бап, күтім көрмесе, жағдай жасалмаса, табиғат берген асыл қасиет адамды береке кенішке жеткізу былай тұрсын, арылмас азап, жазылмас қасіретке түсірмегі қиын емес.
Тырнақалдысына қарап тұрып, қабілетіне, келешегіне шек келтіру күпірлік болған талайлардың кейін жүнжіп, мимырттанып, бір жыбырлақ толқынға түсіп ағып кеткені несі? Жалғыз доданың өзіне шыдамай жоғалған ет пен терінің арасындағы мардымсыз қызу ма, белі талып отырып еңбек етуден гөрі лепіріп шарап ішуді күйттеген есірік пе, жазғұтырым қылтиған жауқазынды бәйтерек болардай қолпаштаған көп шуылдақ па, түбіне не жетеді екен, не кеселден қалады екен?
Жазушы тіршілігіне қатысты бірқыдыру ойларын автор Нияз бейнесі арқылы береді. Махаббаттың қадіріне жақсы шшақтың парқын ескермеген ақын бірте – бірте жетімсіреп, бойында бар нәрсенің өзінен айырыла бастайды [1, 157 б.].
Нияз өз талантын өзі қалайша жоғалтты? әуелгі кеуде аты шыққан іле – шала көзге түсіп қолдау тапқан, поэзиялық бір жинақтық және бірталай ән текстерінің авторы, университеттегі әдебиет үйірмесінің қазіргі жетекшісі ақын Нияз ең алдымен тоқмейілсудің – менторлық тағына қалай мініп, арзан ақылдың – құрғақ абыздықтың, төрешіл үкімшілдіктің тізгініне қалай ие болғаны пьесада әдемі беріледі. Кескінді сымбатты, атақты, әрине, белгілі бір ортада аузы уәлі атанған Нияз, ең алдымен, талант табиғатына үңілмеген, бойламаған, тайыз пайымға тоқжарап жүрген талайлардың яғни әдебиет пен өнердің даңғаза – дабыра ду – дуын молданып жүрген талантсыздардың типтік болмысын көрсетеді: Нияз осы жолда, ең алдымен, өз талантына опасыздық, сатқындық жасады. Таланттың тек ізденуден, тек тәлім алудан, тек оқу – тоқудан, тек толассыз еңбек етуден тұратындығын, тек содан ғана түлейтіндігін Нияз, әрине, біледі. Теорияның практикаға асуы үшін қаншама тынымсыз еңбек, қаншама тынымсыз қажыр керек болса, Нияз соны саналы түрде істей алмады. Ол тек шабыт инерциясына сеніп, соған арқа сүйенді. Ал мұндай кержалқаулық инерциясының неге апарып соғатыны Нияз образы арқылы жазушы мейлінше әдемі, мейлінше шыншыл көрсеткен. Оның үстіне Нияз, шын мәнінде, таланттын шаршатттырып барып төгілетін ақпа – төкпе терін бақыт санап, соған ұмтылудан гөрі, таланттың ханға лайық зерлі тонын тек бір өзі киіп алғандай қалпима мардымсуға, көсемсіп ділмарсуға, орайы оңынан келіп жатса таза махаббатты нәсіпқұмарлықтың сүрмесімен, осмасымен бүркемелеп өз кәдесіне тиімді пайдаланудан жүзі жанбайтын дон жуандық кәззап тұтқыны болуға ұмтылады. Мұның қашанғы кәдеге асатыны бір Нияздың өзіне мәлім. Солай бола тұра, ол Ләззаттан да талантқа сатқындық, опасыздық етуді талап етуін қайтерсің?!
Таланттың бишара болуы, күйреуі деген осы емес пе?!
Нияз. Ләзтай, амансың ба, бауырым. Алдыңа келіп қалдық мінекей.
Ләззат. Саламатсың ба, отыр.
Нияз. Дүние кезек деген осы – ау. Бір заманда сенің алғашқы өлеңдеріңе мен төреші болып едім. Енді маған сен төреші болдың.
Ләззат селк ете түседі. Сонау алыс Нияз даусы құлағына саңқылдап тұр.
Нияздың даусы. Мынау өлең ғой. Ал, бауырларым, нағыз өлең мұнда жатыр екен... Рақмет бауырым, рақмет. Еншала қателеспеппін, қазақ әдебиетін тағы да бір тамаша ақынмен құттықтауларыңа болады...
Нияз. Ләзтай, менің өлеңдерімді өзің қарап шыққан шығарсың...
Ләзаттың ой даусы. Нияз. Әдебиет жолы қиын жол. Ауыр сапарды қалаған адам оңай өмірсүре алмайды. Жазушы деген өмір бойы сахнада жүретін адам. Жұрт көзі оның әр адымын қапы жібермейді. Жан аярлығыңды, жалғыз тамшы күшіңді іркіп қалғаныңды кешпейді олар. Майданда қорқақ жауынгер жексұрын болса, әдебиетте жалған жазушы жексұрын. Ойлан... Дүниеде жексұрын болудан жаман нәрсе жқ! Күшің бар. Жүрегің бар. Тек жеңіл жолға түсіп кеттің. Өзіңді өзің ақтап ал!
Нияз. Ләзтай, ау Ләзтай, айтсайшы енді, пікіріңді.
Ләззат. Жалған наз жараспайды екен. Нияз, мына өлеңдерің жарамайды.
Нияз. Сонда ... сонда қалай?.. түгел жарамай ма? (Ләззат басын изейді) мен сенен бұны күткен жоқ едім.
Ләззат. Мен де сенен мұндайды күткен жоқ едім. Өзің ойлашы, Нияз. Осындай жауыр болған арзан сөздер екінің бірінен шығады...
Нияз. Сен ғұрлы өлең жазу қолымнан келеді. Саған жақпады деп, халыққа жаққан өлеңімді өртей алмаспын.
Ләззат. Нияз, мен саған шын көңілімнен айтып отырмын ғой. Ойласайшы өзің... Бұлай жазуға болмайды...
Нияз. Бұлай пікір айтуға да болмайды. Мен де түсінем. Кек алудың қапысын аңдыған екенсің ғой. Жоқ, бауырым, оның реті келе қоймас. Түптей келгенде айыпты мен емес... Өзің...
Ләззат сұмдық көргендей көзі шарасынан шығып, шошып қалған. Ниязда асып кеткенін біліп, оқыс тоқтайды. Пауза.
Ләззат. Кет!..
Нияз (жүні жығылып). Ләзтай... Ау, Ләзтай... (Пауза)
Ләзат. Жә... (қолының ұшымен папканы нұсқап). Мынауыңды ала кет.
Нияз мойынын ішіне тартып, сүмірейіп шығып кетеді. Бірінші бөлімнің басындағы сахна. Ләззаттың үйі. Ләззаты сол бастапқы күйзеліс халінде көреміз. Ол ақырын келіп жазу столына отырады. Қатты ойланып қалған [8, 278 б.].
Алғашқы махаббаты шерге – күйікке айналған Ләззат әдебиеттің саудаға түспеу үшін, сүреңсіз – сұрқайлықтың топан суы бел алмауы үшін соның бір тамырына балта шабуы үшін өзінің ең аяулы Ниязын құрбандыққа шалатын күтпеген әрі тосын ерлікке, көзсіз ерлікке барады. Өз қолын өзі кесіп, жаңа өмір бастайды. Ләззат талантының теңдесі жоқ осындай ерлігі – Нияз қолжазбаның жарамсыз деп тарауынан, халтура деп тануынан көрінеді.
Ләззат шын әдебиетке, шын өнерге опасыздық, сатқындық жасай алмады. Шынтуайына келгенде, оны жасауға ары жетпеді. Алғашқы махаббаты болған Ниязды алуға болғанмен, талатты деп жалған қолдауға болмайды екен. Ләззат рецензент ретінде Нияздың өлеңдері кітап болып шығуға лайық деп жатса, оған ешкім де сөйтіпсің ғой демесі де, бетіне салық етіп жатпауы да мүмкін еді. Бірақ соған Ләззат бара алмады. Оның бойындағы шын талант соған жіберген жоқ.
Бәлкім, онсыз да махаббат қарғысына ұшыраған Ниязы, сұрқайлық ұқпанына батып, тұншығып бара жатқан Ниязды құтқармақ болған. Ең соңғы әрі шарасыз бір ерлігі де осы шығар.
Ең бастысы, сонау бір бала шағында, сонау бір студент шағында тапқан қуаныштары мен пәк сезімдері, түптің түбінде оған опасыздық етуге, сатқындық жасауға ерік бермей, қайта өмір шындығымен, күнделікті тіршілік талшықтарымен нәрленіп, толыса түскен. Өз мазмұнына шынайы ие болған Ләззат таланты ар алдында азаматтық биікке көтерілді [5, 88 б.].
Әйтсе де, сүйіспешілікті жоғалтқанмен, Ләззат ұзақ уақыт Ниязға деген жаңашырлығын, аяушылығын тастамайды. Көлденең істерден, қажетсіз шаруалардан, бос күйбеңнен тыйлып, өнер жолына ықыласымен құлаған Ләззат пен ескі беделмен берекесіз күн кешіп жүрген Нияз арасындағы болар – болмас дәнекер – баяғы сезімнің мұңы ғана.
Араға он жыл салып, ескі достарды қайта көреміз. Мезгіл белгісі, жылдар таңбасы деген сол: бір кездегі аузы алты қарыс Бағила енді бес бала тапқан сарықарын қатын. Мен кетіп қалмаймын ба? - деп мүләйімсіп тұратын әлжуас Нарқоспақ енді диванда шалжиып жатып, Әй қатын деп қойып, галстугын, шалбарын сұрайды. Туфлиін тазалатады. Еркекті бір шыбықпен айдамақшы Бағила қайда? Қыз не айтса шыбындап, бас изей беретін елеуге жұмсақ Нарқоспақ қайда?
Повесте қосақ арасында бос жүрген персонаж Қуантай. Пьесада өзгерген, мінездік жағынан даралапы, дала ән салады деген сыршылдыққа жететін қаһарман болып кһөрінеді. Нияз рухани баспалдақпен құлдырап, қуантай өрлеп бара жатыр. Бұрын облысқа кетті дей салатын. Салиха пьесада қолынан кітабы түспейтін, тілі мірдің оғындай, жалаң қылыш, сыншы болып көрінеді.
Махаббат мұғындағы Ләззат ерлігінің бойында, болмысында алғашында ақын, кейіннен сыншы соңынан жазушы, драматург Тахауи Ахтанов ерлігі әсіресе, шынайы талатн ерлігі жатиыр десек, әсте қателеспейміз. Ақын Ләззаттың бойындағы деректерде, жалпы, көркем шығармашылық психологиясы мен шабытты шақтардың табиғатындағы иірімдер автордың өз басынан кешкен жәйттердің өмірбаяндық реңктері ретінде Махаббат мұңында мол аңғарылады [1, 159 б.].
Т.Ахтановтың тағы бір танымал Махаббат мұңына ұқсас, біздің қоғамымызда қазақ әйелінің әлеуметтік ықпалының қаншалықты аспандар өскенін көрсететін оның Сәуле атты драмасы. Тарихи шындыққа сәйкес бұрынғы әйелдер кейіпкерлер тек жапа шегіп, қиянат тепкісінде зар илесе, Сәуле күрескер қаһарман деңгейіне көтерілген. Орыс әдебиеті тарихының бүтін бір кезеңін Тургенев әйелдері дейтін образ құрайтыны белгілі. Сол тіркесті пайдалансақ, Ахтанов арулары, тіпті замана сарашысына айналған. Ақ дегендері алғыс, қара дегендері қарғыс. Бұлардың сынына жарамай қалу уақыт сынына төтеп бере алмаумен пара – пар. Және сол құнарлы ойын драматургия зергері сахна заңдылығын терең білу негізінде, материалға тиісті форма табу, мазмұнға сай пішін кестелеу арқылы кейіпкердің ішін ашу, характердің жанын сөйлете білу жолымен жүзеге асырған.
Осы екі драмадағы (Махаббат мұңы, Сәуле) Сәуле мен Ляззат – екі бөлек пьесаның кейіпкерлері. Бірі – партия қызметкері, бірі ақын. Ал мұң – шерлері ортақ. Біреуі сүйгені Жарастан, біреуі жігіттің екеуінің де сырты жылтыр, іші сылдыр мүкі – тақы кейіпті жандар екендігі драма барысында әшкереленеді. Қырға шығып ғылым жолында құрбандық етуші жан боп көрініп жүрген Жарас мансапшыл ғалымының бірі болып шығады. Нияз – жылтырап тұрғаны болмаса, балғызда сөнген жүлдыз. Болдым – толдым деп ісініп – кебініп жүріп, қаңсыған бөшкедей қаңғырлап қалғандардан [3, 7 б.].
Сәуле драмасы туралы автор сырына құлақ түріп көрейік:
Абзалы мен ойға шабандау болуым керек. Көңілге ұзақ піседі. Сол сияқты ойға алған шығарманы да жазуға бірден отыра қоймаймын. Кейде арада жылдар өтіп кетеді. Сол кезде бықтырып қойған бидай көжежей іште пісе беретін сияқты (Мұның бірі қиын әлері мен шұбатылып жеткенше күн тәртібіндегі жаңалықты лыпып тұрған өнімді жазушылар қағып кетеді).
Мысалы, Сәуілдегі Бөпежан образы. Бұл образ алғаш рет менің ойыма елуінші жылдардың бас кезінде келеді. Сол кезде Корнейчук бір пьесасынада өзгеше бір мещанка әйелдің образын жасады. Соған ілесе мода қуалаған, әлеміш киінген ақылсыз қатындардың образы қазақ, өзбек драматургиясына да топырап келе бастады. Сонда – бүгінгі қазақ интеллигенциясының үйінде – орақ ауызды, от тісті, өзінше ақылды, күйеуін бір қолымен үйіріп отырған, кейбір мықты әйелдер бар – ау, соны неге жазбайды екен осылар деп ойлап едім. Мұндай адамды өмірден көргенмін. Еркекпен ерекше сөйлесетін еркек мінезді, тілі мірдің оғындай. Онымен бір дастарханда болсаң кәдімігдей сақтанып, қорқып отырасың, егер жазатайым ағаттық істеп алсаң тілімнен шығып алғанда орныңнан тұра алмай қаласың. Әттек білімін толықтырып, мол қайраты мен тапқыр ақылын дұрыс бағытқа бағыштап жіберсе бар ғой – бір министерлігіңді дөңгелентіп – ақ отырар еді. Екі қошқардың басы бір қазанға сйымас деген қазақ мақалының жаны бар ғой деймін, ондай әйелдердің күйеуі момақан, можантапайлау болады. Көп жыл басымда жүрген осы образдар да болады екен. Енді несін жасырайын, осы Сәуле пьесасы солай болды. Жазамын деп столға отырғанда басымда анық ештәрсе жоқ сияқты еді. Ал, бастаған соң – ақ елпілдеп тарта бердім. Жартысын Арал теңізінің бір түкпіріндегі Құланды жарты аралында жазып, қалғанын Алматыға кеп бірірдім. Тіпті арасында орын ауыстырғаныма қарамастан бас-аяғы бір ай шамасында жазып бітірдім. Ал Құдайберген, Айша, Сапар, Гүлжан Алдаберген сияқты образдар да стол басында ғана туды. Және бір қызығы – пьесаның бірінші жартысы мен екінші жартысы қатар жазылды. Бас жағын жазып отырғанда кейінгі геройлардың қақтығысы, сөйлейтін сөздері ойыма орала береді де, оны қойын дәптеріме толтыра бердім. Сөйтіп екінші актыны орталаған кезде – қалған жағының негізі, ең бір ұтырлы сөздер дайын тұрды.
Жазушының шабыты болады, шабыты келгенде төгіп тастайды деген қызыл сөздің сыры маған мәлім. Оған сенбеймін. Жазушылық ой мен сезімді қатар толғандыратын ауыр еңбек. Әр еңбек сияқты бұған да, орысша айтқанда рабочее настроение - көңіл қоюы, ықылас керек. Солай бола тұра осы шығарманың қалай тез жазылғанына қайран боламын. Бұл менің өз тәжірибемде аса сирек жағдай. Көбіне мен ұзақ толғанып, қиналып жазамын.
Кейін осының себебін ойлап қарасам – бұл шығарма аяқ астынан туа қалмапты. Бұрын тек Сәуле деген пьеса жазам деп ойламағаным болмаса, мұндағы адамдар, жәйттер ойыма талай оралған екен де, кезінде ыңғайын тауып, кәдеге жарата қоймағандықтан көңілімнің бір түкпірінде сақталып жата берген екен. Қысқасы, шабытпен шақырып, аспаннан түскен ми нәрсе жоқ, запастан алып пайдаланыппын [4; 272 б.].
Сәуле пьесасы, шынында да, автордың өзі көрсеткендей бір жағынан тез жазылса, екінші жағынан запастан алынған. Өйткені, мұның алдындағы Боран романы көтерген әлеуметтік мәселе – шаруашылық жұмыстарын жаңа жолға қою, шаруашылықтарды жаңаша басқару мәселелері дәл осы драмада қайта қолға алынған [5; 148 б.].
Сәуле драмасының басты кейіпкерлері – облыстық партия комитетінің екі секретары. Негізгі тартыс – мал жайлымдарын тұрақтандыру, малшылар тұрмысын жақсарту, колхоз құлылысына ерекше назар аудару. Былай қарағанда, талай айтылып, талай жазылып, жауыр болған мәселелердің бірі сияқты. Бақсақ, әңгіме тек мұнда ғана емес, ең негізгі әңгіме – халық алдындағы азаматтық борыш. Ел басқарудағы жұмыс стилі, соған деген жеке адамның көзқарасы туралы болып отыр. Болашақ үшін күрестің бір түрі – көп жылдар бойы бойға сіңген кесір-кеселден арылу, ел талқысымен ем іздеу, ащы да болса шындықты ашып айтып, өмір – болмысымыздағы бой күйездіктің бетке бас айту, - дейді автор. Осы күресте обкомның екінші секретары Сәуле жеңіліс табады. Бірақ бұл өткінші жеңіліс. Шығарманың он бойындағы оптимистік сарын ертеңгі Сәуле жеңісіне кәміл сендіреді: Өйткені талас екеуіміздікі ғана емес, шын күрес енді басталады деген сәуле сөздері болашақ жеңістің увертюрасындай естілетіні содан. Шығармада сырттай жотасы көрініп жатқан қиян-кескі, жұлынды тартыс жоқ. Негізгі конфликт іштей психологиялық арпалыс, аңдысуға құрылған. Ахтанов шығармасының құндылығы да осында жатыр. Автор оқиғасының өрбу жолынан гөрі, кейіперледің ішкі дүниесіне, жан – жүйелерінің диалектикалық құбылысна көп үңіледі. Сырттай самарқау, сылбырт өтіп жатқан оқиғаның іштей арпалысын сабырмен аңғартуды жеке кейіпкердің тамырын басып, тағдырын тануды ұсынады. Көрушіні бар кейіпкерлернің өткен өмір жолымен қысқа ғана тұжырымды таныстырып шығады. Ол жалаң таныстыру емес, оқиға ішінде әр сәт шебер қиялын тауып, әр кейіпкердің бар болмысымен қатар береді. Кейіпкерердің рухани қабілеті де біртіндеп ашылып, бұдан былайғы барыс – бағдарын белгілеу көрушінің талқысында қалады. Авторда әлдекімге үкім айтудан гөрі ойлау, ойландыру басым. Жазушының іздену жолындағы бір төбе табыс осы жүйеде.
Шығарманың екінші табысы – тіл шыншылдығында. Біздің бүгінгі күн тақырыбына жазылған шығармаларымыздың басты кемшілігінің бірі – көбіне тіл шыншылдығының жетіспеуінде. Героикалық, романтикалық тарихи тақырыптарға жазылған шығарм аларға ғана жарасатын тіл өрнегіне көзсіз, бас шұлғи еліктеуден бұл шығарма азат! Қазіргі шығармаларда архитекторды Аханша аһ ұрғыза сөйлеу, немесе құрылысшы қызды Еңілікше егілдіру бүгінгі адамдардың характеріне де, ойына да, бойына да шақ келтірмейтіні мәсім ғой. Лепірме шешендікпен көмкеру науқасына ұшыраған шығармалардың өмірінің қысқа болуының да себебі сол тіл реализмінен алшақ кетуде жатыр. Жалған сезімнен туған жалған тіл шығарма өміріне берік сақшы бола алмаса керек.
Сәуле кейіпкерлерінің тілі - әр бояулы, әр ойлы, әрқилы, өмірлі, әрқайсысының бойына шақ мінез – құлқының түйсік – түсінігінің ішкі шындығымен қабаттаса келеді [6; 352 б].
Тахауи Ахтанов пьесасындағы түпқазық кейіпкер Сәуле бойынан бүгінгі замандас сипаттармен қоса, иісі қазақ әйеліне тән бірталай қырларды көреміз. Автор табысының өзі тиянақтап келгенде, осы кейіпкер бейнесінде жатқан хақ [1;131 б.]. Шығарма оқиғасы негізінде Сәуле төңірегінде өрбиді. Жастай жетім қалып, тұрмыс талқысын, соғыс зардабынан ерте есейіп, жастық рахатын көрмей өскен Сәуле жан рахатын еңбекпен тапты... Адал еңбек арқасында зор сенімге бөленіп, ел басқарып, халық мүддесін қорғаушының бірі болып отыр. Қызмет бабындағы тартысымен қатар кеш оянған махаббат сезімінің ұштасуындағы шытырман қайшылық Сәуле басындағы драмалық шиеленісті күшейте түседі. Бас алынып, көмескі қиял құшағына берілген Сәуле сүйген адамының сырына жете алмай, опық жейді. Сахнадағы Сәуленің қайсар мінезіне, табандылығына, әділдігіне, жалын атқан жігер иесі екендігіне кәміл сенесің.
Пьесада Сәуле ежелгі сырлас құрбысы Бөпежанның жазушы Сапарға қарата:
Конфликт санпдиктіңді білмеймін. Бірақ әйтеуір қазақ қатыны дәл осындай ұрғашы туып көрген жоқ, - дейтін мінездемені суреткер Ахтанов бүкіл табиғатына, бүкіл болмысына, бүкіл тұлғасына, бүкіл іс - әрекетіне, бүкіл парасатына, бүкіл қайраткерлігіне, іскер де қайсар, жаңаға құштар басшының бүкіл күрескерлігіне тамаша дарыта білген. Сондықтан шығар, халықтың жоғы мен мұқтажы үшін бәріне даяр, бәріне жауапты Сәуле шығарманың онбойында халқының аяулы бір қызы – бір перзенті ретінде асқақ бітім тауып, көрермендердің – оқырмандардың, зиялы қауымының, әдебиет пен театр сынының ыстық ықыласына бөленді [5; 149 б.][.
Пьесаның етек – жеңі жинақы, композициясы ширақ, тартысқа қатысатын адамдар он шақты ғана. Драматургтің сахна заңдылығын, театр талаптарын ескергендігі аңғарылады. Автор адамдарды отырғызып кінаратқа бойын алдырмай, шағын әрекетті көріністерді ауыстырып отырады.
Кеңес, қабинет емес, пьесаның бірінші бөліміндегі оқиғаның көру мүмкіндігі үнемі туа бермейтін обком секретарының үйінде өтуінің өзі қызық. Қонақтардың келуі, жолаушылап кеткен Сәулені тосу – бұл шаңырақта сабыр – сабыр, жүріс – тұрыс, қимыл, қозғалыс тудырады. Осы күйге бірте – бірте жаңа ырғақ, жаңа екпін қосылып, кейіпкерлер басындағы драма ашылады.
Ұзақ жыл отасқан ерлі – зайыптылар арасында, уақыт қалыптастырған сый – сияпат, пейіл – құрмет болса, Сәуле мен Алдаберген қабағы қатқыл, қарым – қатынастары сұрақай. Еркектердің алды – артын орап, сөзден – жеңсік, даудан – есе, картадан – ұтыс бермей отырған Бөпежан күйеуі Құдайбергенді ғана билеп төстейтін, бір ошақтың тас қайнатып, қазан көтерер тентегі емес, тумысынан ірі, табиғаты кесек, мінезі еркек жан екенін ұқтырады. Сырт қарағанда түк бітірмей, бос сенділіп жүгендей көрінетін жазушы Сапар көз алдында өтіп жатқан оқиғалардың астарына үңіліп, ертең өрнек боп қағаз бетіне төгілер сырлардың бояуын іздеп қиналады.
Астанадан лайықталған жұмысқа Сәуле келісім бермей келген, кетіп қалса, мұнда өзі бастап әлі жеріне жеткізіп, байсал таптырмаған шаруалары қалып қоймақ. Тез, асығыс қайтуының тағы үлкен себебі бар.
Драматург көптеген шығармаларда қайталанған, таптауырын болып, сары жұртқа айналған бірінші бастық пен екінші бастық арасының шаруашылыққа байланысты кикілжің тартпағына түсіп кетпейді. Ділмарлық, білімдарлық таласы дендеп алған орайда, сахналық шығарма әлсірейтіні, образ өзінің эстетикалық әсерінен айырылып, жалаңаштанып қалатыны хақ.
Автор өнер табиғатының қатал талабын ескеріп, Сәулені бірден дау –дамайға шым батырып жібермей, оның тіршілігін әр қырынан көрсетуге ұмтылады.
Сезім шарпыған жанның, әсіресе бұл күйге егде тартқан кезде тап болған әйелдің бойын күтуі, жүріс – тұрысты бағуы, киімге мән беруі – дағдылы әдет. Осындай өзгерістермен қоса Сәуленің жүрегін кештеп барып дірілдете бастаған жалынның лебі қас – қабағынан ғана емес, қысылып – қмтырылып, үзіліп – құмығып шыққан сөздерінен анық аңғарылады. Бұл – лаулап, лапылдап тұрған жас Еңілк, ару Ақтақты бойларындағы бас асау сезімнен бөлек, тоқталған белден асқан жанның кеудесін шымырлатқан тосын, ыстық, құпия сыр.
Осы сәтімен табылған әуез пьесаның ырғағына айналған. Бой жетіп қалған қызы бар обком секретарь әйел үшін мұндай күйге түсу қандай ауыр. Автор бір – ақ арнада, осы ізбен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.