Мектеп оқушыларының өтпелі кезеңде әлеуметтік белсенділігін қалыптастырудағы проблемалары
Кіріспе
БАЛАЛАР МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Құндылық бағыттылықтар жүйесі қалыптасуының теориялық. әдіснамалық негіздері
1.2 Әлеуметтену түсінігінің маңызы мен кезеңдері
2 ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ БАЛА ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК ОРТАНЫҢ АТҚАРАТЫН РОЛІ
2.1 Бала тұлғасының қалыптасуына отбасының әсерін эксперименталды зерттеу
2.2 Жас өспм балаларды
БАЛАЛАР МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Құндылық бағыттылықтар жүйесі қалыптасуының теориялық. әдіснамалық негіздері
1.2 Әлеуметтену түсінігінің маңызы мен кезеңдері
2 ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ БАЛА ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК ОРТАНЫҢ АТҚАРАТЫН РОЛІ
2.1 Бала тұлғасының қалыптасуына отбасының әсерін эксперименталды зерттеу
2.2 Жас өспм балаларды
Қоғамдық дамудың өзекті проблемасы болып, қоғамның әр-бір жеке алғандағы тұлғамен өзара қарым-қатынасының гармонияда болуы табылады, былайша айтқанда оның әлеуметтенуі. Қоғамға әсіресе актуальды болып өсіп келе жатқан буынның әлеуметтенуі жатады.
Дәл балалық шақта, бозбала мен жастық шақта тұлғанаң негізгі құрылымы қалыптасады. Оның сапалық сипаттамалары едәуір дәрежеде қоршаған ортаның педагогикаландырылуы дәрежесінен тәуелді. Тұлға, психология көз-қарасы тарыпынан – есті іс-әрекеттің және әлеуметтік қарым-қатынастар субъекті сияқты индивид. Индивидтің жүйелік сапасы бірігіп іс-әрекет жасау мен қарым-қатынаста болу барасында қалыптасады
Адамның әлеуметтік өзіндік-қалыптасуы өткен ғасырғада бірдей актуальды, бірақта ол қоғамның әлеуметтік – саяси және экономикалық жүйеден едәуір тәуелді. Бұл өзінің сипаттамасы бойынша үнемі құбылмалы болатын процесс.
Өсіп келе жатқан буынның әлеуметтенуі күрделі үздіксіз процесс, бұның кезінде бір жағынан жеке алынған тұлғаның қажеттіліктері қоғамның қажеттіліктеріне бейім. Бірақта бұл бейімделу, конформизмге кеп соқтыратын белсенділігі төмен емес сипаттамаға ие, бұл жалпыадамдық құндылықтарды қабылдаудың белсенді шығармашылық процессі. Осы процесс барысында жеке өз еркімен қоғамдағы өзінің рөлін айқындап өзінің қабілеттік күшінің бар қуатын көрсетеді. Екінші жағынан, қоған тәртіп пен мораль нормаларын, отбасындағы, мектептегі, басқа мекемелердегі, адамды қоршаған басқада орталардағы адамдардың арасындағы педагогикалық тұрғыдан тиімді формаларды қалыптастырады.
Отбасы, тұлғаның әлеуметтендірілуінің маңызды институты болып табылады.
Адам, әлеуметтік қарым-қатынастың алғашқы тәжірибесін оттасында алады. Ерте жас кез барлық психикалық процесстердің дамуындағы ең маңыздысы болып табылады.
Баланың отбасындағы ерте әлеуметтенуі, отбасылық қажеттіліктердің қалыптасуына ең шешуші маңыз болады. Жалпы отбасылық рөльдерді қабылдауына және келешекте өз отбасын құруға талпынуға тікелей әсер етеді.
Балалар ата-аналар қарым-қатынасының проблемалары бар. Олар, балалар мен ата-аналар қарым-қатынасының көптүрлілігімен, отбасындағы жағдайының жақсылығы мен оның ары-қарай дамуына едәуір ету мүмкін болатын балалар мен ата-аналар қарым-қатынасындағы бұзылушылықтармен анықталады. Көшеде сұрап жүретін, бүкіл жарық күні бойы жұмыс істеп жатқан, базардағы ұрлап жүрген, зорлаушылықтың объекті де себебіде болатын және т.б. балаларды көруіміз - өсудегі баланың айналасы жүргізетін жеке құндылық бағыттар жүйесінің, естің қалыптасуы бостынша жасапатын ұзақ және тыңғылықты жұмыстың нәтижесі болып табылады.
Қазіргі уақытта мекемелеттік, халықаралық демеушілік мекемелер, мемлекеттің жағымды саясаты кезінде іс-әрекеттерінің мақсаты қылып, әлеуметтік жақсы жағдай шеңбері сыртында қалған балалар мен бозбалаларға мүмкіндігінше көмек көрсетуді қояды. Бұл қолдау құқықтық (балалардың құқықтары және т.б.) және әлеуметтік жоспарда (балалар үйлері және т.б.), мемлекеттік, халықаралық және жекелей деңгейде көптеген зерттеулер жүргізіледі.
Бұл жұмыстың зерттеу объектілері болып балалар мен жас өспірімдерді әлеуметтендіру процессі табылады, ал қаралатын мәселесі өтпелі кезеңдегі тұлғалық әлеуметтендірудің жолы мен түрі. Сол себепті дипломдық жұмысымның тақырыбын «Жас өспірім жасындағы балалардың әлеуметтік белсенділігін қалыптастыру ерекшеліктері»деп алдым
Дәл балалық шақта, бозбала мен жастық шақта тұлғанаң негізгі құрылымы қалыптасады. Оның сапалық сипаттамалары едәуір дәрежеде қоршаған ортаның педагогикаландырылуы дәрежесінен тәуелді. Тұлға, психология көз-қарасы тарыпынан – есті іс-әрекеттің және әлеуметтік қарым-қатынастар субъекті сияқты индивид. Индивидтің жүйелік сапасы бірігіп іс-әрекет жасау мен қарым-қатынаста болу барасында қалыптасады
Адамның әлеуметтік өзіндік-қалыптасуы өткен ғасырғада бірдей актуальды, бірақта ол қоғамның әлеуметтік – саяси және экономикалық жүйеден едәуір тәуелді. Бұл өзінің сипаттамасы бойынша үнемі құбылмалы болатын процесс.
Өсіп келе жатқан буынның әлеуметтенуі күрделі үздіксіз процесс, бұның кезінде бір жағынан жеке алынған тұлғаның қажеттіліктері қоғамның қажеттіліктеріне бейім. Бірақта бұл бейімделу, конформизмге кеп соқтыратын белсенділігі төмен емес сипаттамаға ие, бұл жалпыадамдық құндылықтарды қабылдаудың белсенді шығармашылық процессі. Осы процесс барысында жеке өз еркімен қоғамдағы өзінің рөлін айқындап өзінің қабілеттік күшінің бар қуатын көрсетеді. Екінші жағынан, қоған тәртіп пен мораль нормаларын, отбасындағы, мектептегі, басқа мекемелердегі, адамды қоршаған басқада орталардағы адамдардың арасындағы педагогикалық тұрғыдан тиімді формаларды қалыптастырады.
Отбасы, тұлғаның әлеуметтендірілуінің маңызды институты болып табылады.
Адам, әлеуметтік қарым-қатынастың алғашқы тәжірибесін оттасында алады. Ерте жас кез барлық психикалық процесстердің дамуындағы ең маңыздысы болып табылады.
Баланың отбасындағы ерте әлеуметтенуі, отбасылық қажеттіліктердің қалыптасуына ең шешуші маңыз болады. Жалпы отбасылық рөльдерді қабылдауына және келешекте өз отбасын құруға талпынуға тікелей әсер етеді.
Балалар ата-аналар қарым-қатынасының проблемалары бар. Олар, балалар мен ата-аналар қарым-қатынасының көптүрлілігімен, отбасындағы жағдайының жақсылығы мен оның ары-қарай дамуына едәуір ету мүмкін болатын балалар мен ата-аналар қарым-қатынасындағы бұзылушылықтармен анықталады. Көшеде сұрап жүретін, бүкіл жарық күні бойы жұмыс істеп жатқан, базардағы ұрлап жүрген, зорлаушылықтың объекті де себебіде болатын және т.б. балаларды көруіміз - өсудегі баланың айналасы жүргізетін жеке құндылық бағыттар жүйесінің, естің қалыптасуы бостынша жасапатын ұзақ және тыңғылықты жұмыстың нәтижесі болып табылады.
Қазіргі уақытта мекемелеттік, халықаралық демеушілік мекемелер, мемлекеттің жағымды саясаты кезінде іс-әрекеттерінің мақсаты қылып, әлеуметтік жақсы жағдай шеңбері сыртында қалған балалар мен бозбалаларға мүмкіндігінше көмек көрсетуді қояды. Бұл қолдау құқықтық (балалардың құқықтары және т.б.) және әлеуметтік жоспарда (балалар үйлері және т.б.), мемлекеттік, халықаралық және жекелей деңгейде көптеген зерттеулер жүргізіледі.
Бұл жұмыстың зерттеу объектілері болып балалар мен жас өспірімдерді әлеуметтендіру процессі табылады, ал қаралатын мәселесі өтпелі кезеңдегі тұлғалық әлеуметтендірудің жолы мен түрі. Сол себепті дипломдық жұмысымның тақырыбын «Жас өспірім жасындағы балалардың әлеуметтік белсенділігін қалыптастыру ерекшеліктері»деп алдым
Қырғыз Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
И. Арабаев атындағы Қырғыз Мемлекеттік университеті
Педагогика институты
Педагогика кофедрасы
Қолжазба құқығында
Құдайбергенова Гүлмира Абирқызы
Мектеп оқушыларының өтпелі кезеңде әлеуметтік белсенділігін
қалыптастырудағы проблемалары
Педогогика магистрі академиялық дәрежесін иемденуге, бағыты: 540600
Педогогика
диссертация мамандырылуы: Жоғары мектеп педогогикасы
Ғылыми жетекшісі:
Педогогика ғылымдарының докторы,
профессор А. Т. Қалдыбаева
Бишкек- 2012
ӨТПЕЛІ
Кіріспе
БАЛАЛАР МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Құндылық бағыттылықтар жүйесі қалыптасуының теориялық- әдіснамалық
негіздері
1.2 Әлеуметтену түсінігінің маңызы мен кезеңдері
2 ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ БАЛА ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК ОРТАНЫҢ
АТҚАРАТЫН РОЛІ
2.1 Бала тұлғасының қалыптасуына отбасының әсерін эксперименталды зерттеу
2.2 Жас өспм балаларды
Кіріспе
Қоғамдық дамудың өзекті проблемасы болып, қоғамның әр-бір жеке
алғандағы тұлғамен өзара қарым-қатынасының гармонияда болуы табылады,
былайша айтқанда оның әлеуметтенуі. Қоғамға әсіресе актуальды болып өсіп
келе жатқан буынның әлеуметтенуі жатады.
Дәл балалық шақта, бозбала мен жастық шақта тұлғанаң негізгі құрылымы
қалыптасады. Оның сапалық сипаттамалары едәуір дәрежеде қоршаған ортаның
педагогикаландырылуы дәрежесінен тәуелді. Тұлға, психология көз-қарасы
тарыпынан – есті іс-әрекеттің және әлеуметтік қарым-қатынастар субъекті
сияқты индивид. Индивидтің жүйелік сапасы бірігіп іс-әрекет жасау мен қарым-
қатынаста болу барасында қалыптасады
Адамның әлеуметтік өзіндік-қалыптасуы өткен ғасырғада бірдей
актуальды, бірақта ол қоғамның әлеуметтік – саяси және экономикалық жүйеден
едәуір тәуелді. Бұл өзінің сипаттамасы бойынша үнемі құбылмалы болатын
процесс.
Өсіп келе жатқан буынның әлеуметтенуі күрделі үздіксіз процесс, бұның
кезінде бір жағынан жеке алынған тұлғаның қажеттіліктері қоғамның
қажеттіліктеріне бейім. Бірақта бұл бейімделу, конформизмге кеп соқтыратын
белсенділігі төмен емес сипаттамаға ие, бұл жалпыадамдық құндылықтарды
қабылдаудың белсенді шығармашылық процессі. Осы процесс барысында жеке өз
еркімен қоғамдағы өзінің рөлін айқындап өзінің қабілеттік күшінің бар
қуатын көрсетеді. Екінші жағынан, қоған тәртіп пен мораль нормаларын,
отбасындағы, мектептегі, басқа мекемелердегі, адамды қоршаған басқада
орталардағы адамдардың арасындағы педагогикалық тұрғыдан тиімді формаларды
қалыптастырады.
Отбасы, тұлғаның әлеуметтендірілуінің маңызды институты болып табылады.
Адам, әлеуметтік қарым-қатынастың алғашқы тәжірибесін оттасында алады. Ерте
жас кез барлық психикалық процесстердің дамуындағы ең маңыздысы болып
табылады.
Баланың отбасындағы ерте әлеуметтенуі, отбасылық
қажеттіліктердің қалыптасуына ең шешуші маңыз болады. Жалпы отбасылық
рөльдерді қабылдауына және келешекте өз отбасын құруға талпынуға тікелей
әсер етеді.
Балалар ата-аналар қарым-қатынасының проблемалары бар. Олар, балалар мен
ата-аналар қарым-қатынасының көптүрлілігімен, отбасындағы жағдайының
жақсылығы мен оның ары-қарай дамуына едәуір ету мүмкін болатын балалар мен
ата-аналар қарым-қатынасындағы бұзылушылықтармен анықталады. Көшеде сұрап
жүретін, бүкіл жарық күні бойы жұмыс істеп жатқан, базардағы ұрлап жүрген,
зорлаушылықтың объекті де себебіде болатын және т.б. балаларды көруіміз -
өсудегі баланың айналасы жүргізетін жеке құндылық бағыттар жүйесінің, естің
қалыптасуы бостынша жасапатын ұзақ және тыңғылықты жұмыстың нәтижесі болып
табылады.
Қазіргі уақытта мекемелеттік, халықаралық демеушілік мекемелер, мемлекеттің
жағымды саясаты кезінде іс-әрекеттерінің мақсаты қылып, әлеуметтік жақсы
жағдай шеңбері сыртында қалған балалар мен бозбалаларға мүмкіндігінше көмек
көрсетуді қояды. Бұл қолдау құқықтық (балалардың құқықтары және т.б.) және
әлеуметтік жоспарда (балалар үйлері және т.б.), мемлекеттік, халықаралық
және жекелей деңгейде көптеген зерттеулер жүргізіледі.
Бұл жұмыстың зерттеу объектілері болып балалар мен жас өспірімдерді
әлеуметтендіру процессі табылады, ал қаралатын мәселесі өтпелі кезеңдегі
тұлғалық әлеуметтендірудің жолы мен түрі. Сол себепті дипломдық жұмысымның
тақырыбын Жас өспірім жасындағы балалардың әлеуметтік белсенділігін
қалыптастыру ерекшеліктерідеп алдым
Зерттеудің жұмысының мақсаты: өтпелі кезеңде балалар мен
жасөспірімдердің әлеуметтену түрлері мен жолдарын әлеуметтік –
психологиялық талдау жүргізу, олардың қоршаған әлеуметтік ортамен қарым-
қатынасы, олардың жалпыадамдық құндылықтарды игерудегі қиындықтары.
Зерттеудің нысаны- жас өспірім жасындағы балалардың әлеуметтік
белсенділігін қалыптастыру ерекшеліктері.
Зерттеу пәні-жас өспірім жасындағы балалар.
Болжамы: Егер ол бiлiм беретiн қызметi (мұғалiмдер, психолог,
ұстаз-ұйымдастырушы) бөпенiң социализациясының сұрақтары әрқалай тятын
мекеменiң тар мамандарының жұмысын және (олары алмастыратын тұлғалар)
оқушылардың ата-аналары үйлестiрiп бiрлестiрсе, зерттеудiң болжамы
мектептегi әлеуметтiк ұстаздың қызметi тиiмдi болатын жорамалда
негiзделген. Оқушылардың қауiпсiз, жайлы, творчестволық өмiрi үшiн жанұя
және шарттардың жасауды мақсаты бар балалық шағының әлеуметтiк қорғауы
бойынша басқарудың мемлекеттiк құрылымдары, қоғамдық бiрлестiктер және
муниципалдық қызметтердiң өкiлдерiмен ынтымақтасу.
Келесi есептердi мәселе, объект, заттан және зерттеудiң мақсаттары
сүйенанықталды:
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-осы проблема бойынша әдебиетті талдау.
-Баланың өзіндік есінің қалыптасуын талдау. Әлеуметтенуі барысындағы
жалпыадамдық құндылықтық бағдарлау жүйесінің оның есінде қалыптасуы.
-Әлеуметтік тәрбиелеу институттарындағы балалар мен бозбалалардың
әлеуметтендіру ерекшеліктерін зерттеу.
-Балалар мен бозбалалардың өмір сүру ортасында бейімделуі мен
әлеуметтендірілуінің әр-түрлі жолдары мен түрлерін зерттеу.
-балалар мен бозбалаларды қоршап тұратын ортаны талдау (отбасы, мектеп,
көше).
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері: балалық шақтың
психологиясы және педагогикасымен айналысқан атақты психологтар мен
педагогтардың еңбектері (Выготский Л. С., Эльконин Д. Б., Эриксон Э.;
балаларды отбасында, мектепке, қоғамда тәрбиелеу мен оқыту, Макаренко А.
С.; Шацкий С. Т.; Гребенников В. М.; Бабанский И. В.; Мудрик А. В. және
т.б.).
Зерттеу әдісі, қоғамның мүшесі ретінде бала-бозбаланың өзіндік есінің
қалыптасуын теориялық анықтауда болып және дұрыс жолдағы мен дұрыс емес
жолдағы бала мен бозбаланың өмір сүру жағдайын, қажеттілігін және
мүмкіндігін салыстырмалы түрде көрсету болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы, еркін нарықтық қатынас
қоғамының пайда болуымен даму кезеңінде, балалар мен бозбалалардың өзіндік
естерінің қалыптасуының әлеуметтік – психологиялық маңызы және
әлеуметтендірілуінің жолдары мен түрлерін сеша отыра әлеуметтік-
психологиялық зерттеулердің заттық алаңын кеңейтуден тұрады.
Зерттеулер нәтижесі, баланың отбасындағы ерте даму сапасы, оның бүкіл
келешектегі өміріне әсер ететінін көрсетеді.
Зерттеу әдістері: Қойылған міндеттердің шешімі және гипотезаны
зерттеу әдістерінің кешенді осылардың арасында ең басты орынды мыналар
алады: теориялық талдау әдісі; диагностикалық әдіс (анкета алу, интервью
жүргізу, әңгімелесу); эмпирикалық ( тура және сырттай бақылау, өзіндік
бақылау, өзіндік бағалау); тәжірибелік әдіс.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы әлеуметтік педагогика
мәселесі бойынша қарастырылған материалды жалпылауда әлеуметтік педагог
мамандығын жеке қарастырды
Жұмыстың практикалық маңыздылығы орындалған жұмыстың тәжірибелік
маңызы, оның нәтижелерінің қолданбалы сипаттамасымен анықталады. Жұмыста
пайдаланылған зерттеулер материалдары, әлеуметтік психология мен
педагогикаға арналған ауыспалы, қатаң нарықтық әлемдегі балалар мен
бозбалалардың әлеуметтенуінің ерекше жолдары мен түрлерін анықтауға
мүмкіндік берді. Бұл, зерттеулердің теориялық бөліміне қалай жатса, дәп
солай тәжірибелік бөлімінеде жатады. Бұл бөлімде өмір сүру жағдайы,
мүмкіндіктері мен қажеттілігі өте нақты көрсетілген, сонымен қоса.
Зерттеудің эксперименталдық базасы: Тараз қаласы №12 мектеп
Дипломдық жұмыстың құрылысы және көлемі: зерттеу жұмысы кіріспе,
екі тарау, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтенуінің әлеуметтік – педогогикалық
мәселелері
1.1 Құндылық бағыттылықтар жүйесі қалыптасуының теориялық- әдіснамалық
негіздері
Ой-түйсікті диалектикалық талдау үшін бастапқы нүкте болып оның
табиғаты туралы сұрақтар табылады. Осы тұрғыдан қарағанда ой-түсінікті
талдау, адам психикасының ішкі, ассоциалды құбылыс ретінде түсінуді жеңіл
шығуға мүмкіндік береді. Ой-түсініктің проблемасына диалектикалық көзқарас
оны шынайы, нағыз ғылыми зерттеуге жол ашады. Ой-түйсіктің проблемасын
қарастырған жағдайда ой-түйсіктің және іс-әрекеттің бүтіндік
қағидасы,тарихтық қағида,даму қағидасы,тұлғалық қағида ерекше ақтуалдылыққа
ие болады.
Ой-түйсіктің теориясын құруда Гегель ерекше орын атқарды,адам мен
адамзаттың ой-түйсігінің тарихи дамуын қарастырды.Гегель бойынша, ой-түйсік
әр-түрлі сатыдан өтетін ашылып келе жатқан процесс болып табылады. Оның
бастапқы кезеңдерінде тұлғалық өзіндік іс-әрекеттерін түсіну ең маңызды
мәнге ие. Өзінің даму барысында,ой-түйсік ішкі психологиялық әлемге ене
бастайды, тұлғаның өзіндік ерекшелерін бағалауын топтың, ұлттың, қоғамның
өмірін сүру нормалары және қоғамдық бағалауы мен салыстырады. Сонымен, ой-
түйсік екі негізгі канал арқылы жұмыс атқарып іске асырылады:біріншіден
адамның өзінің іс-әрекетін түсіну арқылы; екіншіден басқа адамдарды,
олардың шынайы қарым-қатынастарын түсіну өзінің белгілі-бір топқа
жататындығын-отбасылық,рулық,этника лық,ұлттық,әлеуметтік топқа жататындығын
түсіну арқылы. Сонымен,ой-түйсіктің екіжақтылық табиғатының өзінде оның
өзіндік қозғалысының негізгі болып табылатын жалғыздық формасы мен жалпылық
формаларының арасында қарым-қайшылықтар салынған. Айтылған қарым-
қайшылықты жеңіп шығу жолы ретінде Гегель, әрбір тұлғаның халықтық тарихы
қалыптасқан ортақ нормаларының бағынуы табылады: ...Даналық және
қайырымдылық, өз халқының нормаларымен өмір сүруден тұрады,-деп жазған.
Ой-түйсік пен өзіндік тану қабілеті адамның тек өзіне тән
артықшылығы. Адам,өзінің ой-түйсігінде, өзін түйсік, қарым-қатынас және іс-
әрекет субъекті ретінде түсіне бастайды. Ой-түйсік тек осы формада ғана
бола алады, оның түйсіктен негізгі айырмашылығы болып адамның өз іс-
әректтерін, сезімдерін, ойларын, тәртібінің себептерін,қызығушылықтарын,
Ой-түйсікті диалектикалық талдау үшін бастапқы нүкте болып оның табиғаты
туралы сұрақтар табылады. Осы тұрғыдан қарағанда ой-түсінікті талдау, адам
психикасының ішкі, ассоциалды құбылыс ретінде түсінуді жеңіл шығуға
мүмкіндік береді. Ой-түсініктің проблемасына диалектикалық көзқарас оны
шынайы, нағыз ғылыми зерттеуге жол ашады. Ой-түйсіктің проблемасын
қарастырған жағдайда ой-түйсіктің және іс-әрекеттің бүтіндік
қағидасы,тарихтық қағида,даму қағидасы,тұлғалық қағида ерекше ақтуалдылыққа
ие болады.
Ой-түйсіктің теориясын құруда Гегель ерекше орын атқарды,адам мен
адамзаттың ой-түйсігінің тарихи дамуын қарастырды.Гегель бойынша, ой-түйсік
әр-түрлі сатыдан өтетін ашылып келе жатқан процесс болып табылады. Оның
бастапқы кезеңдерінде тұлғалық өзіндік іс-әрекеттерін түсіну ең маңызды
мәнге ие. Өзінің даму барысында,ой-түйсік ішкі психологиялық әлемге ене
бастайды, тұлғаның өзіндік ерекшелерін бағалауын топтың, ұлттың, қоғамның
өмірін сүру нормалары және қоғамдық бағалауы мен салыстырады. Сонымен, ой-
түйсік екі негізгі канал арқылы жұмыс атқарып іске асырылады:біріншіден
адамның өзінің іс-әрекетін түсіну арқылы; екіншіден басқа адамдарды,
олардың шынайы қарым-қатынастарын түсіну өзінің белгілі-бір топқа
жататындығын-отбасылық,рулық,этника лық,ұлттық,әлеуметтік топқа жататындығын
түсіну арқылы. Сонымен,ой-түйсіктің екіжақтылық табиғатының өзінде оның
өзіндік қозғалысының негізгі болып табылатын жалғыздық формасы мен жалпылық
формаларының арасында қарым-қайшылықтар салынған. Айтылған қарым-
қайшылықты жеңіп шығу жолы ретінде Гегель, әрбір тұлғаның халықтық тарихы
қалыптасқан ортақ нормаларының бағынуы табылады: ...Даналық және
қайырымдылық, өз халқының нормаларымен өмір сүруден тұрады,-деп жазған.
Ой-түйсік пен өзіндік тану қабілеті адамның тек өзіне тән
артықшылығы. Адам,өзінің ой-түйсігінде, өзін түйсік, қарым-қатынас және іс-
әрекет субъекті ретінде түсіне бастайды. Ой-түйсік тек осы формада ғана
бола алады, оның түйсіктен негізгі айырмашылығы болып адамның өз іс-
әректтерін, сезімдерін, ойларын, тәртібінің себептерін,қызығушылықтарын,
өзінің қоғамдағы орнын түсіну үшін бағытталғандығы табылады. Егер түйсік
басқа нәрсе туралы білім болса, онда ой-түйсік –бұл адамның өзі туралы
білім ,бұл өзінше бір өзін де,басқаны да табатын жарық.
Ой-түйсік,ең алдымен өзінің физикалық түрін,жағдайын тану және
білуді қарастырады, осыдан соң ғана ішкі рухан әлемін, өзінің
мүмкіндіктерін қарастырады. Ой-түйсік арқасында адам табиғаттан және басқа
адамдардан бөлек жеке шындық ретінде таниды. Ол басқаларға ғана емес, өзіне
де бар болып көрінеді. Ой-түйсік өз-өзіне сырттан қарау қабілеттілігімен
байланысты, адамға өзіндік түйсік актілеріне сынменқарауға мүмкіндік
береді, бұл дегеніміз өзінің бүкіл ішкі әлемін сыртта болып жатқаннан бөлу,
оны талдапсырттағылармен салыстыру, -өзінің түйсік актін білу.
Ой-түйсікдеген түсінік ,бір-бірімен өзара тығыз байланысты болсада,
әр-түрлі құбылыстарды білдіреді:оның сыртында жататын заттарға бағдарланған
түйсіктің өзін-өзі қадағалау функциясы,және адамның мен деген болып
табылатын негізгі объектісі бар түйсік, былайша айтқанда ой-түйсік,өзін-өзі
зерттеу. Өзінің бірінші мәнінде ой-түйсік өзін өзі қадағалайтын түйсік
ретінде Әлемнің жаны! деген ұранға орындауға бағдарламаланған, ал
екіншіден-Өз-өзіңді таны! ұранды орындауға. Ой-түйсік деген термин
кейде өзіндік құнын білу мағынада, өзін-өзі жоғары бағалау мағынада,
көкіректік мағынада да қолданылады. Ой-түйсіктің негізгі мәні ретінде бар
тіршілікті түсіну, өзін бар екендігін, өз-өзін немесе өзінің мен дегенін
түсінуді санау қабылданған.
Өз-өзін тұлға ретінде қабылдау проблемасы,ой-түйсік проблемасы
С.Л.Рубинштейнмен мен-басқа қатынасы туралы сұрағын шешу тарапынын
қарастырылған. С.Л.Рубинштейн мен-деген түйсік емес, псикихалық субъект
емес, ол түйсік не, түйсік берілген адам,-деп дұрыс айтқан,ол
дегенімізәлемді, басқа адамдарды, өз-өзін түсіне білетін түсінігі бар
мақұлық ретіндегі адам. С.Л.Рубинштейннің пікірі бойынша, өзі туралы
ойдың қалыптасуы ең алдымен басқаларды танудан басталады.Тек содан кейін-
өзін танудан, ол дегеніміз генетикалық басымдылық менің өзімнің мен
дегенім пайда болуына себеп болушы ретіндегі басқа мен дегенге жатады.
Шыныменде теоретикалық және эмприкалық зерттеулер, өзіңді тани білу
тұлғаның психиканың басқа адамдардың түйсігінің бар екендігін мойындау
шарты кезінде болады және өзіндік қасиеттерінің, жағдайының,себептерінің,
толқыларының және басқада жеке мен тұлғалық қасиеттеріің тіршілікке және
онда бөлінетін объектілерге проекциялану жолымен өтеді.
С.Л.Рубинштейннің өзін тұлға ретінде түсінуінің жалпы ережелері
қазіргі уақыттығы психалогиялық ізденістерде де актуалды болып табылады.
Оларда, белсенділікке ие субъект, әлемге өзінің қатысын оның жеке
аспектілерін қатысын анықтай алатындығы және оның ішінде басқа адамды
дифференциалды түрде бағалау нақтыланады. Өзі туралы пікірдің өзгеруі
белгілі бір бағытта ағатыны туралы пікір қалыптасқан: сыртқы
сипаттамалардың, және физикалық мәліметтеріне берілген сипаттамалардың
көмегімен Мен конценциясын келтіруден- психикалық ерекшеліктері басқа
адамдармен қарым-қатынастық сипаттамасын талқылауда.
Басқаларға көзқарастың арқасында өзіңе қалыптасатын көзқарас және де
басқалардың өздеріне деген көзқарасы, тұлғаның тұрақты өмірлік позициясы
мен өзіндік сенімділік әдістерінің қалыптасу себептері ретінде жүреді.
Өзіндік сенімділік дегеніміз, адамның өз тұлғасына қойылатын өзіндік
баға және жоғарғы бағаға талпынуы, бұдан басқа осы талпыныспен пайда болған
тәртіп. Тұлғаның өзіндік сенімділігіндегі қажеттілігінің нақты пайда болу
түрлілігі тәртіптің үш стратегиясында көрсетілген. Бұл-ассертивтік
тәртіп(немесе конструктивті позиция), ашушаң тәртіп(немесе
басымдылық),сенімсіз тәртіп(немесе тәуелді).
Тәртіптің ассертивтік моделі, тұлғаның өз пікірін дәләлдей алу мен
түрлі өмірлік жағдайларға адекватты оң немесе теріс іс-әрекет ете алуға,
негізделмеген өтінішін сұхбаттасудағы адамның намысын таптамай, орындамау
қабылеттілігімен негізделген.
Сенімсіз тәртіп инфантильді өмірлік көзқараспен тығыз байланысты.
Оның негізінде тірек пен көмек, қолдау іздеуді қалаумен анықталатын
тәуелділік орналғаны жатыр.
Жоғарыда айтылғанға қарасақ, әлеуметтік ортаға тәртіптің ассертивті
моделін қабылдау дұрысырақ болады.Тұлғаның ой-түйсігі қалыптасудағы
проблемаларын зерттеу тарихында, табиғат берген потенциалды мүмкіндіктер
толығымен дамыта отырып қана, тұлға айтылудағы тәртіп моделіне сәйкес келу
мүмкін.
Өзіндік потенциялын пайдалану мен өзіндік маңыздыланудың типтерінің
бірі болып А.Маслоу болды. Тек еңбек қана,-деп, ол өзінің жұмыстарында
дәлелдеп отырған,-тұлғаның толық өзіндік маңыздандылуы мен дамудың шарты
мен әдісі болады.Бірақта кез-келген еңбек бұл мағынада көріне бермейді.
Жеке адам, қызмет ететін ісін түсініп қана емес таңдап алынған іс онымен
белгілі бір құндылықтарға бейімделу әдісі ретінде қабылдануы тиіс және
өзінің мен дегенінің бір бөлігі ретінде толғанылуы тиіс. Тек өзінің
еңбегімен сіңісе отыра және де сол уақытта онда өзін ұмыта ала жеке адам
өзінің потенциялды мүмкіндіктерінің барлығын дамытады, сәтсіздікке қарсы
тұру мүмкіндігіне қол жеткізеді және адамзат өмірінің ең жоғарғы деңгейінде
қызымет атқара бастайды.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында адамзаттың мен деген консенциясы, ой-
түйсіктің консенциялары пайда болады, олардың авторлары псикихалық
ауруларды, тәжірибелік сұрақтардың шешімін табуға тырысады. Ең белгілі және
тұлғалы зерттеушілердің бірі болып психоанализ теориясын құрушы Зигмунд
Фрейд.
Бүкіл психиканы Фрейд үш жүйеге бөледі,олар әр-түрлі заңдармен жұмыс
жасайды. Ең алдымен бұл түсінбеушілік жүйесі – Ол, оның негізінде
аффектілік немесе биологиялық дәрежедегі субъективті қажеттіліктер жатыр.
Олжүйесінің құбылыстары ләззат қоғамдастығымен басқарылады. Ол-бұл,
реакция мен импулстардың теріс иррационалды әлемі, психикалық қуаттың көзі.
З.Фрейдт оқуларының ерекшеліктеріне ас назар аудармаяқ оның
консенциясына сай, ой-түйсік түсінбеушілік қызығушылықтардың, импулстардың
қызметінде жүр және оның іс-әрекеті толығымен осы саланың бар болуына
тәуелді. Әлеуметтік ортаның қоғамның жеке адамға қоятын талаптарының
өзгеруімен үстіндегі- Мен де өзгереді. Ол болса үнемі түйсік пен
түсінбеушіліке салаларының қарым-қатынысын түзетеді.
З.Фрейдтің жолымен жүрген К.Хорни гипотеза ұсынады. Бұл гипотезаға
сәйкес адам өзінің қайшылықтарын жасыру үшін адекватсыз, өз-өзі туралы
түсінік жасайды.
К.Хорни белгілі бір жағдайларда бұл түсінік оның өсуге талпынысын
қолындағы өзінің мүмкіндіктерін іске асыруды оны істен шығарып тастайды. Ал
бұл болса,невротиктің өзінің қиындықтарын жеңу немесе шешу мүмкіндіктерімен
өзінің потенциялды мүмкіндіктерін іске асырумен қызығуды қояды, ал оның
бүкіл қуаты оның идеалдандырылған Мен дегенін актуалдандыруға
бағытталады.
К.Хорни концелциясының негізгі түсініктерінің бірі болып нақты Мен
туралы түсінік табылады. Нақты мен- менің ең жақсы және құнды, маңызды
бөлігі болады. Белгілі бір жағдайларында, К.Хорни атты адам өзінің ерекше
адами потенциялын дамуға ұмтылады. Бұл жағдайды ол тек өзіне тән өзінің
нақты Менінің өмірлік күшін дамытады: өзінің жеке сезімдерінің, ойының,
қызығушылығының, қызықтарының тереңдігі мен анықтығын; өзінің өзіндік
ресурстарын пайдалану мүмкінділіктері, өзінің жігерінің бүкіл күшін.
Тұлғамен түйсіктегі әлеуметтік факторды бөліп шығару мүмкіндігінің ең
алғашқыларының бірі У.Джемске жатады. Тұлғаның элементтерінің құрамында,
Джемс әлеуметтік Мен-ді бөліп көрсетеді, оны нақты тұлға туралы
қоршағандардың пікірі көзқарасы айқындайды. Әлеуметтік Мен көп түрлі және
топтардың санына тәуелді тұлға үшін олардың пікірі өте маңызды болып
табылады.Бірақта әрқайсысына басқа адамдар туралы үнемі пікір жасауға тура
келетіндіктен Мен- де жуырда бөтен сезімдер айнасында өзінің сезімдерінің
көріністерін көруге үйреніледі және олар туралы, сезіп тұрғаннан басқаша
ойлайды.
Бұл жерде Джемс, адамның өзі туралы білуінің едәуір жағын айта
кетеді, нақтырақ айтқанда: өзі туралы білудің дамуы басқаның психологиялық
ерекшеліктерін білуден тәуелді.
Өзіндік бағалау екі формасын - өз-өзімен риза болу және өз-өзімен риза
болмауын Джемс ортаңқолды емес, біздің табиғаттың алғашқы сыйлары деп
таниды. Сонымен қоса ол біздің өзіндік бағалауымыздың барометрі және
өзімізге сену рационалды қағидаларға қарағанда органикалықтан тәуелділігіне
байланысты көтеріліді және құлайды.
Ой- түйсікті талдауда даму қағидасы, адамның бүкіл өмірі бойында ой-
түйсіктің үздіксіз өзгеруі туралы ережелерді мойындаудан тұрады. Ой-
түйсіктің қалыптасуы, адамның физикалық және психикалық дамуының жастық
этаптарымен байланысты белгілі бір кезеңдерден өтеді. Ой-түйсіктің әрбір
даму стадиясы өзіне тән ерекше деңгейлі болады және осы деңгейге тән өзін
тану мүмкіндіктердің ерекшеліктері, іс- әрекеттер мен тәртіптің өзіндік
реттелуі және өзіндік бағалау мүмкіндіктері болады.
Ой-түйсіктің онтогенетикалық деңгейлері ең алдымен, осы жастық
кезеңде басқа психикалық функциялардың дамуымен шартталады- еске сақтау
қабілетінің, ойлану, сөйлеу және т.б., себебі ой-түйсіктің барлық актілері
тек осы процестер негізінде және тек осылар арқылы қалыптасып іске асады.
Басқа сөзбен айтқанда ой-түйсіктің онтогенетикалық деңгейлері түйсік пен
психиканың даму дәрежелерімен детерминделген.
Жасөспірімде ой-түйсік ең маңызды болғанменде, кезекті даму кезеңі
екендігін мойындауболып табылады. Бұл кезең ой-түйсіктің бүтін
онтогенетикалық сызығын жалғастырады.
Жасөспірім - ой -түйсіктің генезисы үшін маңызды болатын бала тұлғасының
психикалық дамуындағы екінші күрделі кезең болып табылады (біріншісі 3
жаста болады).бұл жаста кризис, ертедегіден (3 жастағы) қарама- қайшы
бағытта дамиды. Сонымен қоса ол қарсы қоюдан басталады, бірақта адамдарға
бағытталған емес, керісінше олармен байланысты әдеттерге, қарапайымдалған
қатынастарға және қасиеттік нормалар мен позициялық мағынадағы құбылыстарға
бағытталған. Егер үш жастағы бала ересекке ұқсауға тырысса, Жасөспірім
керісінше одан ерекшеленгісі, оған өзін қарсы қойғысы келеді.
Бұл кризис, өзін ерікті субъекті ретінде қабылдау актуалдылықпен
бірге жүреді. Еріктілікке талпыныс, бұл жағдайда, басқа мағынаға ие. Ерте
жастағы еріктілікке талпыныстың мазмұны, бала өзі, ересектер сияқты, іс-
әрекеттерді жасай алатындығын, оның ісін қайталай алатындығын дәлелдеуде
болатын. Ал бозбала кезінде, бала өзінің ерекшелігін түсіне бастайды және
қоршағандардың пікірінде оны қалыптастыруға бар жігерімен талпынады.
Э. Эриксон, бозбала жасына көңіл аудару барысында, тұлғаның даму
фазасын, Эго дамуының басқа стадияларынан гөрі, тереңірек талдап шыққан.
Жоғарыда айтылған психологиялық параметр, ересектеу жаста пайда
болатын, оң полюсте- эго түрінде, ал теріс полюсте- рульдік жылжу ретінде
көрінеді. Бозбалалардың жиі кездесетін мәселесі келесі болады, осы уақытқа
дейінгі жиналатын, өздері туралы білімді (олар қандай ұлдар мен қыздар,
студенттер, спортсмендер, музыканттар және т.б.) осы көптеген образдарды
өзінің жеке тұлғасымен интеграциялайды. Бұл өткенді және болашақты сезінуге
мүмкіндік береді, психо- әлеуметтік эго-ның негізін ерекшелейді –
ұқсастықты сонымен қоса психологиялық дауларға назар аудармай, Эго-ның
өзінің ішіндегі дауға көбірек назар аударылады. Негізгі назар Эго- ға және
оған қоғам қалай әсер ететіндігіне, әсіресе өзімен жастылар тобының әсеріне
бағытталған.
Ішкі физиологиялық революцияны уайымдаған жастар ең алдымен өзінің
әлеуметтік рөлін бекітуге тырысады. Жастар кейде, өздері туралы өздері не
ойлайтынымен салыстырғанда басқалардың көздерінде қалай көрінетіні туралы
көп ойлайды; сонымен қос өздерінің бұрынғы үйренгендері мен рөлін, идеалди
прототиптермен қалай шүйкестіруді де ойлайды. Пайда болатын эго- ұқсастық
формадығы интеграция- бұл балалық шақтағы жинақталған иденфикациялардың
қосындысынанда көбірек болады.
Бұл жемісті иденфикация кезіндегі тұлғаның базисты қажеттіліктерін
оның мүмкіндіктері және дарындылығымен жемісті тепе- теңестіруге әкеп
соқтырған жағдайдың алдындағы барлық стадияларда жиналған ішкі
тәжірибелердің қосындысы болып табылады. Сонымен, эго- ұқсастықтың сезімі,
тұлғаның ішкі тепе- теңдігін сақтай алу мүмкіндігі мен бүтіндігі(эго-ң
психологиялық мәні) басқалар берген бүтіндік пен тепе-теңдік бағалаумен
келісілетін жоғарғы сенімділіктілік болы анықталады.
Э. Эриксон бойынша, жағымды жасөспірім шақтың және интегриделген
ұқсастыққа жетудің негізі балалықта жасалынады. Бірақта, бозбалалар
өздерінің балалық шағынан алып шығатынның сыртында, жеке ұқсастықтың дамуы
өздерін, иденфикациялайтын әлеуметтік тоатардың күшті әсеріменөтетін жеке
ұқсастықтың дамуы жүреді. Мысалы, Э.Эриксон келесілерге назар
аударған:танымал адамдармен (киножұлдыздармен, суператлеттермен, рок-
музыканттармен ), контрмәдениет өкілдерімен (революциялық лидерлерімен,
тақырбастылармен)тым артық қарымқатынас гүлі ашылып келе жатқан
ұқсастықты оның әлеуметтік ортасынан жұлып алады, соның арқасында тұлғаны
және өсіп келе жатқан ұқсастықты басып тастап отырады. Күрт әлеуметтік,
саясаттық және технологиялық өзгерістермен бірге жүретін, балалардың
стресске қарсы төтеп бере аламауын, Э.Эриксон, ұқсастықтың дамуына едәуір
кесірін тигізетін фактор ретінде қарастырады. Осындай өзгерістер қазіргі
уақыттағы ақпараттықжарыспен қосарласа белгісіздік,үрейлену және әлеммен
байланысты үзі сезімінің пайда болуына себеп болады. Олар, балалардың
балалық шағында үйреніп алған дәстүрлі және үйреншікті құндылықтарғада
қатер төндіреді. Ең болмағанда жалпы қабылдаған әлеуметтік құндылықтармен
қанағаттанарлықсыздың кейбір құбылыстары буындардың арасындағы үлкен
айырмашылықта өз бейнесін табады.
Э.Эриксон жастардың жеке сәйкестікке қол жеткізе алмауын сәйкестік
дағдарыс деп атады.Рөлдік араласу немесе сәйкестік дағдарысы көбнесе
білімді жалғастыру немесе карьера таңдай алмаушылықпен сипатталады.Көптеген
жасөспірімдер ,осы жастағы спецификалық келіспеушіліктегі жапа шегушілер
өздерін жарамсыз деп сезінушілер қатарына қосады.Өздерін қабілетсіз деп
сезінеді,және кейде негативтік сәйкестік жағына бұрады яғни ата-
анасымен өз қатарларының кеңестеріне қарсы келеді.Осы тұрғыда Э.Эриксон
делинквенттік тәрбиенің кейбір түрлерін ескеріп кеткен.Э.Эриксон өмір-
үнемі өзгеріске ұшырап тұрады деп айтқан.Мәселенің оңды шешімі өмірде
болатын мәселелерді қайталанбастығына кепілдік бере
алмайды.Оның сәйкестігі-бұл өмір бойғы күрес болып
табылады.
Жасөспірімнің өзіндік қабілетінің жаңа методологиялық позициясына
психологиялық зерттеуге ең бірінші
болып Л.С.Выготский көңіл аударған.Оның
теориясы бойынша ,бұл жан дүниесінде болатын әлеуметтік
қабілет. Ал еске сақтау бұл өзіндік қабілетті бүтіндей
сақтайтын оның бөлек күйінен яғни оны үздіксіз және қабылдауының
негізі болып табылады. Сараптау кезінде жасөспірімнің
өзіндік қабілеті психологияның негізгі методолгиялық принціпін
іске асырады – ол даму принціпі.
Жасөспірімнің өзіндік қабілеті жеке басы және қабілет
феноменін қарастырып қана қоймай жасөспірімнің жеке бас дамуының уақытын
яғни биологиялық және өмір тарихында болатын әлекметтік
жағлайларға дайындығына негізделуіне қарастырады.
Л.С. Выготский мынандай көзқарасты талқылайды – яғни адам
баласы тосыннан келген ішкі жан дүниесінің сапасымен оның
ашылуын танып біледі. Өзіндік қабілеттің шығуы бұл жеке бастың
дамуында анықталған тарихи кезең. Жасөспірімдегі өзіндік сана
сезімінің дамуы жалпы алғанда былай көрінеді. Басында бұл жай ғана
түсінік жинағы ретінде, яғни тұрақталған және байланысқан түрле болатын
өзі туралы көп білу негізі. Соңында адамның өз жеке басының бағаклауы мен
өзі туралы пікірі шығады.
Адам өмірінің әртүрлі шақтарын да бірінші жоспар өз – өзін бағалауы
болады. С.Л. Рубинштейн әділеттілікпен былай айтқан, бағалаушылық – бұл
біз ақы төлейтін нәрсе емес, бұл біз не үшін өмір сүретіндігіміз. Өмірде
әрқашан бағалыны бағалау болып жатады, яғни адам мен әлемнің нәтижесі заңды
болатын қайта құру қатынасы. В. Ядов бағалы бағыттылықтың әлеуметтік
психология және жалпы психологияға жақындығын шектейді.
Әлеуметтік психологияда бұл сфера жеке тұлғаны әлеуметтендіруді
зерттеу, оның топтық норма мен талапқа бейімделуі, ал жалпы психологияда
өмірлік қызметтің жоғарғы мотивациялық құрылымын оқыту.
Бағалы бағыттылық соло немесе басқа арманмен келіседі, сонымен бірге
өмірлік мақсатының өзіндік иерархиясымен құрылады, яғни нормаларды елестету
тәртібін адам этолонының сапасымен қарастырады.
Бағалы бағыттылық жүйесін ғалымдар 4 деңгейлі түрімен бөліп көрсеткен:
бірінші – көбірек жалпылама деңгей, бұл жерде бағыттылықтың үш түрін бөліп
қарастырады (ішкі жан дүниелік, әлеуметтік, материялдық). Бұның әрқайсысы
екінші деңгейдегі бағалықтарға әкеліп қосады. Мысалы, ішкі жан дүниелік
бағалық өзіне әдептілік, танымдылық, эстетикалық бағалықты әкеліп қосады.
Үшінші деңгейде мынандай бағалықтар қарастырылады, яғни адамның өмірлік
қызметі және өмірде жеке бастық қасиеттерінле шығуы тұрақтандырылады.
Мысалы, балаға деген махаббат, жан-жақты танып білуге құлшыныс және т.б.
Төртінші деңгей- нақты тәрбиеде шығатын жеке бастың қасиеті. Атақты Ресей
зерттеушісі Н.В. Соколов берілген мәселеге байланысты бағалы бағыттылықтың
5 қызметін бөліп көрсетті, бұл - экспрессивті өзіндік білдірушілік пен
өзіндік бекітушілік қасиеті. Адам қабылдаған бағыцттылықты басқаға беруге,
мойындаушылықпен жетістиікке жетуге құлшынады.
Адативтік – ол қоршаған орта ие болған бағалықтың әртүрлі жолы мен
тәсілдерін жеке басының негізгі қажеттілігін қанағаттандыру қабілеті. Жеке
бастың қорғанысы - бағалық бағыттың фильтірлерімен өзіндік жолына түсуі,
яғни жеке бастың қайта құруды қажет етпейтін сол ақпаратты жіберуші жүйесі.
Танып білушілік жеке бастың ішкі мақсаттылықты қолдау үшін қажет ететін
ақпаратты іздеу және нысанға бағыттылығы.
Өмірдің психологиялық ішкі үйлесімі – психологиялық процестердің
гормонизациялары, олардың қызмет шарттарының келісімі.
Жасөспірімдік жасқа дәстүрлік бағалықтан бөлек негізгі мағына болып,
женке бастың сұқбаттасуға бағыттылығы болып табылады, сондықтан бағалық
бағытттылық жүйесінің құрылуы құрдастармен сұқбаттасуда негізгі рольге ие
болады, қарсы көзқарастармен бір-бірлерімен қақтығысушылық ситуациялары.
Бірақ бағалы бағыттылықтың құрылу жүйесінің процесі тежелуі мүмкін,
әдептілік феноменінің шығуына әкеледі, инфатилизм туралы, яғни соңғы
уақыттары психологтар мен педагогтардың көп бөлігін мазасыздығын тудырады.
Біздің зерттеулер мынаны көрсетті, анықталған шарттар кезінде, яғни
жасөспірімдердің қызмет ету системасының жүргізу кезеңдеріне сабақ оқу және
еңбек, ойын кііруі мүмкін. Бірақ бұл қызметтер жоғарғы мсотивациялық
өзіндік бекітуді шығарады, референттік топтарға бағытталуын шығарады. Осы
топта ситуацияға тәуелділік пен бағыттылық қакбілеті, спорттық қызметтер
және ғылым мен өнер, сондай-ақ ортаға пайдалы қызметтер болуы мүмкін.
1.2. Әлеуметтендіру мен оның кезеңдері туралы түсінік
Әлеуметтендіру термині бірқалыпты түсініктемені қажет етпейді, қазіргі
уақытта екі жақты процесс болып анықталады. Бір жағынан жеке тұлға анық бір
әлеуметтік ортаға кіріп әлеуметтік тәжірибені игереді. Ал басқа жағынан –
әлеуметтендіру процесі кезінде ортаға кіру үшін әлеументтік байланыстың
системасын қайта өндіреді. А.В. Мудрик былай дейді- әлеуметтендірілген адам
ортаға болмаса да сол немесе басқа өмірдегі жағдайларға қарсы шығуға
қабілетті болу керек.
Сонымен қатар жеке бастың дамуы әлеуметтік процестерімен көптеген
ғалымдар айналысқан. Солардың ішінде З. Фрейд, Ж.Пиаже, Б.Г. Ананьев, Б.Л.
Поригин, С.Л. Рубинштейн, К. А. Альбуханова-Славская, И.С. Кон, Д.И.
Фельдштейн, М.В. Демин, Н.П. Дубинина, А.Ф. Полис. Олардың әрқайсысы
өздерінің концепциясына сәйкес әлеуметтендіру туралы әртүрлі
анықтамаларға түсінік берді. Психологиялық сөздікте келесі анықтама
беріледі әлеуметтендіру бұл эволюциялық процесс, яғни әлеуметтік тәжірибе
субъектінің нәтижеге ие болуы және жаңартудың бағыттылығы. Бұл жерде
субъект, коммуникациялық факторларда және индивидуалдық қызметтерде іске
асырады.
Әлеуметтендіруде берілген түсінікке басқа интерплетация болады. Сонымен
әлеуметтендірудің астында жеке тұлғалық тәрбие үлгісін меңгеру процесі
түсіндіріледі, яғни әлеуметтік нормалар және бағалылықтар. Әлеуметтендіру
процесінде жеке тұлғаны қоршағандардың барлығы қатысады: ол - отбасы,
көршілері, балалр мекемесіндегі құрдастары, мектептегі көптеген ақпарат
құралдары және т.б. Психологтардың ойынша әлеуметтендірудің сәтті болуы
үшін үш фактор қажет: шыдамдылық, тәртіптің өзгеруі және сол шыдамдылыққа
үйлесімді болу қабілеті. Жеке тұлғаның қалыптасу процесі оның ойынша үш
әртүрлі куезеңнен өтеді:
- Еліктеу және үлкендердің іс-әрекетін қайталау кезеңдері;
- Ойнау кезеңдері, балалардың рольді орындап жатқандай сезінуі;
- Топтық ойындар кезеңі, бұқл кезде балалар барлық адам топтары оларды
күту туралы түсінуді үйренеді.
Педагогикада әлеуметтендіру туралы түсінік тәрбие және оқыту жеке
тұлғаның дамуы сияқты түсініктермен байланысты. Сонымен әлеуметтендіру бұл
– оқыту қызметімен тәрбиеліктен болатын жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасу
процесі. Тәрбиелеу мен оқыту – бұл арнайы әлеуметтік қызмет. Оның мақсаты
балаға әлеуметтік тәжірибесімен сапа және жеке тұлғаның қасиеттерін
жеткізу. Тәрбиелеу және әлеуметтендіру процестері параллельдік түрде жүреді
және сол уақытта бір-біріне тәуелсіз болады, бірақ та екеуі де жеке
тұлғаның қалыптасуына бағытталған, яғни адамның өмірде өз орнын таба алуы.
Осы процестердің арасындағы айырмашылық мынамен бекітіледі: тәрбие бұл
отбасында , бала бақшада, мектепте жүзеге асырылады, бірақ бұл тоқтап қалуы
мүмкін, ал әлеуметтендіру үздіксіз жүріп отырады. Мысалы, үлкендердің
өздерінің мәселелері туралы әңгімелесуі балаға өте қатты әсерін тигізеді,
бірақ бұны тәрбиелеу процесі деп атау екі талай. Сонымен берілген жұмысқа
келесі анықтама үйлесімді болады. Әлеуметтендіру – бұл бала тәрбиесін,
әдеттерді, мотивтерді бағалану нормаларын меңгеріп алу процесі. Сонымен
бірге ата-анасы, құрдастары, мұғалімдері, шіркеу қызметкерлері, теледидар
және басқа да нәрселерді керек деп санап, қарым-қатынасқа түседі. Барлық
берілген факторлар балаға өте үлкен әсерін тигізуі мүмкін, бірақ отбасы
бала әлемінде өте үлкен мағынаға ие болады. Осы себепке байланысты отбасы
бірінші және қуатты агент болып қарастырылады.
Әлеуметтендірудің мақсатыбалада болуға тиісті жеке тұлғалық сапалар және
әлеуметтік тәрбие, яғни бір мәдениетпен екіншіге өту нұсқаулары, баланы
әлеуметтендіруде қолданылатын әдістерді меңгеру.
Мысалы, американдық мәдениетте мынандай сапаны бағалайды,
тәуелсіздікті, өз-өзіне сенімді блу, интеллектің жоғарылығын,, сыйластықты,
танымалдылықты, мақсаттық қабілеті және өзінің құқөықтарын қорғай алуын
қамтиды. Ал жапониялық мәдениетте керісінше, өзінің тобына деген
адалдылығы, жалпылығы, эмоциональды өзін-өзі ұстауын, қойған мақсатына жету
үшін ұзақ және белсенді дайындалуын, қарапайымдылықты бағалайды. Жапондық
ата-аналар бала тәртібін бақылау кезінде, оны ұялту үшін мынандай сұрақ
қоюы мүмкін: Басқам адамдар не ойлап қалуы мүмкін? . Кез келген
әлеуметтендіру ортасында, адам әртүрлі кезеңде ерекшеліктерге ие болады.
А.В. Мудрик әлеуметтендіру кезеңдерін адам өміріндегі жастық
кезеңдермен байланыстыруды ұсынады. Ол мынандай жағдайдан шығады бұл – адам
әлеуметтендіру процесінде келесі кезеңдерден өтеді: сәбилік (туылғаннан 1
жасқа дейінгі), ерте жастық шақ (1 жастан 3 жасқа дейінгі),мектепке дейінгі
жастық шақ (3-6 жас), кіші мектеп жасы (6-10 жас), кіші жасөспірімдік (10-
12 жас), үлкен жасөспірімдік (12-14 жас), ерте бойжеткен (15-17 жас),
бойжеткендік (17-23 жас ) жастық шақ (23-30 жас), ерте есеуі (30-40 жас),
кеш есею (40-55 жас), ересек жас (55-65 жас), қартаю (65-70 жас), ұзақ өмір
сүрушілік (70 жастан жоғары). Әлеуметтендіру бәрінен бүрын еңбек ету қызмет
жолында әлеуметтік тәжірибені меңгеруді болжайды және сондықтан ғалымдар үш
негізгі кезеңді бөліп көрсеткен: еңбекке дейінгі, еңбектік және еңбек
еткеннен кейінгі.Еңбекке дейінгі кезеі 2 кезеңге бөлінеді: ерте
әлеуметтендіру, яғни бұл баланың туылуынан бастап, мектепке түсуі және
оқыту кезеңіндегі баолық огқу кезеңі.
Сонымен, әртүрлі саяхатқа шығудың әлеуметтендіру кезеңдері бар. З.
Фрейдтің психоанализіне деген көзқарас ерте жастық шақта жеке тұлғаның
дамуы өте үлкен роль атқарады. Мынандай қорытындыға келсек,
әлеуметтендірудің келесі кезеңдерін баланың балалық шағы мен жастық шағына
үлкен әсер етеді.
Отбасы әлеуметтендірудің институты ретінде. Отбасы – өсіп келе жатқан
әлеуметтендірудің маңызды институты. Балалардың дамуындағы персональдық
өмір ортасы болып табылады, бұл баланың әлеуметтендірудегі ең бірінші
институты болып табылады. Отбасында балалар адамдық әңгімелесудегі әліппеге
ие болады, яғни бұл әліппе өзара қарым-қатынастық алгебра арқылы өтеді.
Отбасы – бұл шағын неке немесе қандық туыстыққа негізделген топ. Бұл кезде
бір-біріне көмек көрсетушілік, ерлі-зайыптылардың арасына ата-ана мен
балалар, балалардың өздерінің арасындағы түсінушілікпен байланысқан.
Қазіргі заманға отбасы алдыңғы заманнан айырмашылығы, экономикалық
функционалдықпен және соның ішінде ең негізгісі психологиялық
функционалардың түбінен келе жатқан өзгерістер. Ата-аналар мен бала
арасындағы қарым-қатынастары соңғы он жыл ішінде өзгереді, эмоциональдық-
психологиялық түрде болады, яғни бір-біріне деген бауыр басу, біраз адамдар
бөлігіне бала деген өмірдегі ең бағалы адам болып табылады.
Жаңа заман отбасының негізгі қызметі.
Отбасы қызметі – бұл белсенділіктің шығу әдісі, өмірлік қызметі. Барлық
ортада отбасы мынандай негізгі қызметті іске асырған.
- Халықтарды қосу (физикалық және психикалық әдептілікке қосылған
отбасындағы адам);
- Тәрбиелілік қызмет – жас ұрпақтың әлеуметтенуі және ортадағы
мәдениетті ұстанушылыр.
- Тұрмысқа қажетті қызмет – ортадағы адамдардың физикалық денінің
саулығын қолдау, балаларға және қарттарға қарау;
- Экономикалық – отбасындағы бір мүшенің басқа адамдар үшін материалдық
құралдарды алу, кәмелетке толмаған және еңбекке жарамсыз отбасындағы
адамды экономикалық қолдау;
- Әлеуметтік бақылаудың сферасы – өмірлік қызметтегі адамдардың
тәрбиесінің моральдық регламентазациясы, сонымен бірге ерлі-зайыптылар
арасындағы жауапкершіліктері, балалар мен ата-аналар арасындағы
жауапкершіліктер.
- Жандүниелік сұхбаттасу – отбасы мүшесінің жеке бас дамуы, жандүниелік
өзара байыту.
- Әлеуметтік -статустық – отбасы мүшелері анықталған статусын
қалыптастыру, әлеуметтік құрылымды шығару.
- Эмоционалдық-психологиялық қорғауды алу, эмоционалдық қолдау,жеке
тұлғаның эмоционалдық стабилизациясы және олардың психологиялық
терапиясы.
Отбасы қызметі өзінің құрылымын өзгентуі мүмкін және әлеуметтік шарттардың
өзгеруімен қызметтің шынайылығына мынандай факторлар әсер етеді:отбасындағы
жеке тұлғаның ерекшелігі,сенімшілік пен өзара түсінушіліктің төменгі
деңгейі,өмір сүру шарты.Отбасы мүшелерінің толық болмауы білімділіктің
төменділігі және өзара қатынаста мәдениеттілік және бала бағуда
мәдениеттіліктің төмендігі: адативтік тәрбиеге байланысты негізгі мағынаны
эмоционалдық қызмет алады, шынайы түрде отбасы мүшелеріне қажеттіліктерін
қанағаттандырады,сыйластық, мойындаушылық,эмоционалдық қолдау,психологиялық
қорғанысты.Эмоционалдық тұрақсыздықтың бұзылуына байланысты мыналар дамуы
мүмкін: қауіптенудің жоғарылауы, шындық алдындағы қорқыныш,қоршаған ортаға
деген сенімсіздік.
Бала туылуға дейінгі кезеңде анасының эмоциялық жағдайын өзіне
қабылдауға қабілеті.Ғалымдар былай дейді:анасының эмоционалдық көңіл-
күйінің болмауы,баланың дамуына патогендік әсерін тигізеді.Эмоционалдық
жағдайдың тұрақсыздығына әртүрлі факторлар әсер етеді:анасының екіқабат
кезіндегі қоьалжуы,стресстің болуы және т.б.
Ең бірінші негіз болып ана мен бала арасындағы бауыр басу болып
табылады.Ол бала дамуында үлкен рөл ойнайды. Педиаторлар мынаны
болжайды,баланың туылғанынан кейінгң 1-ші жарты сағаты ана мен бала
арасындағы бауырбасушылық пен сенімдікті орнату ең критиеалық период болып
табылады.
Ата-ана жағынан сыйластық керекті нәрсеге жоғары талап қою ата-ана мен
бала арасындағы қарым-қатынасқа түсуге әсерін тигізеді.Бір-біріне деген
сенімділіктің жоқтығы,әлеуметтендіру процесін күрделендіреді. Егер адам
юаласы жастық шағында сенімділікке үйренбесе, оларға адамдармен жақын қарым-
қатынасқа түсу қиынырақ. Ол оқшауланған ортаға түсуге басын қауіпке тігеді.
Баланың сенімі, баланың қиындық сәтінде қолдау көрсетілген кезде болады.
Сонымен қатар бала өзіне-өзі сенімді болу үшін оны құрған ортадағы адамдар
(соның ішінде өзіне жақын адамдары) ол өз-өзін қорғай алады және көптеген
маңызды жағдайларда қатысушы болуы қажет. Ол өзінің көзқарасының көп
жағдайда керектілігіне сенімді болуы керек. Осылайша бала есеюге деген
құлшынысын іске асырады. Бірден есеюге болмайды. Есею жастық шақта құрыла
бастайды. Қорытындылай отырып, былай айтуға болады, отбасылық сфера
жағдайының сараптамасы сәтсіздіктің анықтығына куәгер болады. Әлеуметтік-
экономикалық шарттағы тұрақсыздық негізінде қобалжудың деңгейі өсуде,
агрессивтілік, конфликтілік, яғни үлкендер арасында сонымен бірге балалар
арасында да кездеседі.
Бұл жағдайлар өсіп келе жатқан ұрпаққа және отбасы институтына теріс,
жағымсыз әсер етеді. Ресейлік менталитеттің қалыптасуына байланысты
отбасына деген қатынастар мінсіз,шындығында үнемі этикалық емес, бірақ
отбасылық одақты сақтап қалу үшін қабілетке ие. Ата-аналар арасында ажырасу
– бұл бала үшін өте үлкен қайғы, жайсыздықтың себебі, бөтенсіну мен
дисконфорттық сезімі. Е.В. Селезнев негізгі педагогика – ата-аналар үйі
атты мақаласында келесі анықтамалар жүргізеді. Жасөспірімдер анкеталарға
болашақ отбасылары туралы сұрақтарға жауап берді. Мына сұраққа: -
сендердің отбасыларың, сендердің ата-аналарыңның отбасына ұқсағанын
қалайсындар ма? - көптеген балалар нақты:жоқ- деп дауап берді. Көптеген
бала өзінің болашақ отбасына, өзінің ата-анасына қарғанда махаббаттың мол
болуын, сыйластық, өзара көңіл бөлу және көмектесу, балаларға жақсы қарауды
жоспарлады.
Ерте әлеуметтендірудің құралы сәбиді еміздіру және оған күтім жасау,
гигиеналық қабілет, адамды қоршаған материалдық мәдениеттің өнімі; жан
дүниелік мәдениеттің элементтері (бесік жырлары, ертегілер); әңгімелесудің
стилі мен мазмұны, сонымен бірге мадақтау және жазалау әдісі, т.б. болып
табылады.
Ерте әлеуметтендіру агенттігіне ата-аналар ағалар мен әпкелері, атасы
мен апасы, жақын және алыс туыстары, келген бала күтушілері, отбасы
достары, құрдастары жатады. Ерте әлеуметтендіру отбасында жүзеге асады,
яғни балада әлем туралы – жақсылық, жамандық туралы түсінік қалыптасады
және бала өзін-өзі танып біледі.
Балада ортамен қарым-қатынас жасау сферасында, сол кезеңде бағалы
бағыттылық құрылымының элементтерін жинақтау өтеді, яғни жеке бастық
бағалыны бөліп сипаттауы, олардың эмоциональдық меңгеруі, қызметтерінің
тұрақтандырылуы, т.б.
Ғалымдардың көзқарасы бойынша – әлеуметтендірудің негізгі мүшесі ретінде
әке мен шеше – жеке тұлғаны жасап шығарады, бала - бос ыдыс, сол ыдысты
мәдениеттілікпен толтыру керек.
Осыған байланысты біріншілік ақпараттарды, яғни қоршаған орт а туралы ең
бірінші отбасынан алады. Э.Эриксон жастардың жеке сәйкестікке қол жеткізе
алмауын сәйкестік дағдарыс деп атады.Рөлдік араласу немесе сәйкестік
дағдарысы көбнесе білімді жалғастыру немесе карьера таңдай алмаушылықпен
сипатталады.Көптеген жасөспірімдер ,осы жастағы спецификалық
келіспеушіліктегі жапа шегушілер өздерін жарамсыз деп сезінушілер қатарына
қосады.Өздерін қабілетсіз деп сезінеді,және кейде негативтік сәйкестік
жағына бұрады яғни ата-анасымен өз қатарларының кеңестеріне қарсы
келеді.Осы тұрғыда Э.Эриксон делинквенттік тәрбиенің кейбір түрлерін
ескеріп кеткен.Э.Эриксон өмір-үнемі өзгеріске ұшырап тұрады деп
айтқан.Мәселенің оңды шешімі өмірде болатын мәселелердің
қайталанбастығына кепілдік бере алмайды.Оның сәйкестігі-бұл
өмір бойғы күрес болып табылады.
Жасөспірімнің өзіндік қабілетінің жаңа методологиялық позициясына
психологиялық зерттеуге ең бірінші
болып Л.С.Выготский көңіл аударған.Оның
теориясы бойынша ,бұл жан дүниесінде болатын әлеуметтік
қабілет. Ал еске сақтау бұл өзіндік қабілетті бүтіндей
сақтайтын оның бөлек күйінен яғни оны үздіксіз және қабылдауының
негізі болып табылады. Сараптау кезінде жасөспірімнің
өзіндік қабілеті психологияның негізгі методолгиялық принціпін
іске асырады – ол даму принціпі.
Жасөспірімнің өзіндік қабілеті жеке басы және қабілет
феноменін қарастырып қана қоймай жасөспірімнің жеке бас дамуының уақытын
яғни биологиялық және өмір тарихында болатын әлекметтік
жағлайларға дайындығына негізделуіне қарастырады.
Л.С. Выготский мынандай көзқарасты талқылайды – яғни адам
баласы тосыннан келген ішкі жан дүниесінің сапасымен оның
ашылуын танып біледі. Өзіндік қабілеттің шығуы бұл жеке бастың
дамуында анықталған тарихи кезең. Жасөспірімдегі өзіндік сана
сезімінің дамуы жалпы алғанда былай көрінеді. Басында бұл жай ғана
түсінік жинағы ретінде, яғни тұрақталған және байланысқан түрле болатын
өзі туралы көп білу негізі. Соңында адамның өз жеке басының бағаклауы мен
өзі туралы пікірі шығады.
Адам өмірінің әртүрлі шақтарын да бірінші жоспар өз – өзін бағалауы
болады. С.Л. Рубинштейн әділеттілікпен былай айтқан, бағалаушылық – бұл
біз ақы төлейтін нәрсе емес, бұл біз не үшін өмір сүретіндігіміз. Өмірде
әрқашан бағалыны бағалау болып жатады, яғни адам мен әлемнің нәтижесі заңды
болатын қайта құру қатынасы. В. Ядов бағалы бағыттылықтың әлеуметтік
психология және жалпы психологияға жақындығын шектейді.
Әлеуметтік психологияда бұл сфера жеке тұлғаны әлеуметтендіруді
зерттеу, оның топтық норма мен талапқа бейімделуі, ал жалпы психологияда
өмірлік қызметтің жоғарғы мотивациялық құрылымын оқыту.
Бағалы бағыттылық сол немесе басқа арманмен келіседі, сонымен бірге
өмірлік мақсатының өзіндік иерархиясымен құрылады, яғни нормаларды елестету
тәртібін адам этолонының сапасымен қарастырады.
Бағалы бағыттылық жүйесін ғалымдар 4 деңгейлі түрімен бөліп көрсеткен:
бірінші – көбірек жалпылама деңгей, бұл жерде бағыттылықтың үш түрін бөліп
қарастырады (ішкі жан дүниелік, әлеуметтік, материялдық). Бұның әрқайсысы
екінші деңгейдегі бағалықтарға әкеліп қосады. Мысалы, ішкі жан дүниелік
бағалық өзіне әдептілік, танымдылық, эстетикалық бағалықты әкеліп қосады.
Үшінші деңгейде мынандай бағалықтар қарастырылады, яғни адамның өмірлік
қызметі және өмірде жеке бастық қасиеттерінле шығуы тұрақтандырылады.
Мысалы, балаға деген махаббат, жан-жақты танып білуге құлшыныс және т.б.
Төртінші деңгей- нақты тәрбиеде шығатын жеке бастың қасиеті. Атақты Ресей
зерттеушісі Н.В. Соколов берілген мәселеге байланысты бағалы бағыттылықтың
5 қызметін бөліп көрсетті, бұл - экспрессивті өзіндік білдірушілік пен
өзіндік бекітушілік қасиеті. Адам қабылдаған бағыттылықты басқаға беруге,
мойындаушылықпен жетістиікке жетуге құлшынады.
Адативтік – ол қоршаған орта ие болған бағалықтың әртүрлі жолы мен
тәсілдерін жеке басының негізгі қажеттілігін қанағаттандыру қабілеті. Жеке
бастың қорғанысы - бағалық бағыттың фильтірлерімен өзіндік жолына түсуі,
яғни жеке бастың қайта құруды қажет етпейтін сол ақпаратты жіберуші жүйесі.
Танып білушілік жеке бастың ішкі мақсаттылықты қолдау үшін қажет ететін
ақпаратты іздеу және нысанға бағыттылығы.
Өмірдің психологиялық ішкі үйлесімі – психологиялық процестердің
гормонизациялары, олардың қызмет шарттарының келісімі.
Жасөспірімдік жасқа дәстүрлік бағалықтан бөлек негізгі мағына болып,
жеке бастың сұқбаттасуға бағыттылығы болып табылады, сондықтан бағалық
бағытттылық жүйесінің құрылуы құрдастармен сұқбаттасуда негізгі рольге ие
болады, қарсы көзқарастармен бір-бірлерімен қақтығысушылық ситуациялары.
Бірақ бағалы бағыттылықтың құрылу жүйесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
И. Арабаев атындағы Қырғыз Мемлекеттік университеті
Педагогика институты
Педагогика кофедрасы
Қолжазба құқығында
Құдайбергенова Гүлмира Абирқызы
Мектеп оқушыларының өтпелі кезеңде әлеуметтік белсенділігін
қалыптастырудағы проблемалары
Педогогика магистрі академиялық дәрежесін иемденуге, бағыты: 540600
Педогогика
диссертация мамандырылуы: Жоғары мектеп педогогикасы
Ғылыми жетекшісі:
Педогогика ғылымдарының докторы,
профессор А. Т. Қалдыбаева
Бишкек- 2012
ӨТПЕЛІ
Кіріспе
БАЛАЛАР МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Құндылық бағыттылықтар жүйесі қалыптасуының теориялық- әдіснамалық
негіздері
1.2 Әлеуметтену түсінігінің маңызы мен кезеңдері
2 ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ БАЛА ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК ОРТАНЫҢ
АТҚАРАТЫН РОЛІ
2.1 Бала тұлғасының қалыптасуына отбасының әсерін эксперименталды зерттеу
2.2 Жас өспм балаларды
Кіріспе
Қоғамдық дамудың өзекті проблемасы болып, қоғамның әр-бір жеке
алғандағы тұлғамен өзара қарым-қатынасының гармонияда болуы табылады,
былайша айтқанда оның әлеуметтенуі. Қоғамға әсіресе актуальды болып өсіп
келе жатқан буынның әлеуметтенуі жатады.
Дәл балалық шақта, бозбала мен жастық шақта тұлғанаң негізгі құрылымы
қалыптасады. Оның сапалық сипаттамалары едәуір дәрежеде қоршаған ортаның
педагогикаландырылуы дәрежесінен тәуелді. Тұлға, психология көз-қарасы
тарыпынан – есті іс-әрекеттің және әлеуметтік қарым-қатынастар субъекті
сияқты индивид. Индивидтің жүйелік сапасы бірігіп іс-әрекет жасау мен қарым-
қатынаста болу барасында қалыптасады
Адамның әлеуметтік өзіндік-қалыптасуы өткен ғасырғада бірдей
актуальды, бірақта ол қоғамның әлеуметтік – саяси және экономикалық жүйеден
едәуір тәуелді. Бұл өзінің сипаттамасы бойынша үнемі құбылмалы болатын
процесс.
Өсіп келе жатқан буынның әлеуметтенуі күрделі үздіксіз процесс, бұның
кезінде бір жағынан жеке алынған тұлғаның қажеттіліктері қоғамның
қажеттіліктеріне бейім. Бірақта бұл бейімделу, конформизмге кеп соқтыратын
белсенділігі төмен емес сипаттамаға ие, бұл жалпыадамдық құндылықтарды
қабылдаудың белсенді шығармашылық процессі. Осы процесс барысында жеке өз
еркімен қоғамдағы өзінің рөлін айқындап өзінің қабілеттік күшінің бар
қуатын көрсетеді. Екінші жағынан, қоған тәртіп пен мораль нормаларын,
отбасындағы, мектептегі, басқа мекемелердегі, адамды қоршаған басқада
орталардағы адамдардың арасындағы педагогикалық тұрғыдан тиімді формаларды
қалыптастырады.
Отбасы, тұлғаның әлеуметтендірілуінің маңызды институты болып табылады.
Адам, әлеуметтік қарым-қатынастың алғашқы тәжірибесін оттасында алады. Ерте
жас кез барлық психикалық процесстердің дамуындағы ең маңыздысы болып
табылады.
Баланың отбасындағы ерте әлеуметтенуі, отбасылық
қажеттіліктердің қалыптасуына ең шешуші маңыз болады. Жалпы отбасылық
рөльдерді қабылдауына және келешекте өз отбасын құруға талпынуға тікелей
әсер етеді.
Балалар ата-аналар қарым-қатынасының проблемалары бар. Олар, балалар мен
ата-аналар қарым-қатынасының көптүрлілігімен, отбасындағы жағдайының
жақсылығы мен оның ары-қарай дамуына едәуір ету мүмкін болатын балалар мен
ата-аналар қарым-қатынасындағы бұзылушылықтармен анықталады. Көшеде сұрап
жүретін, бүкіл жарық күні бойы жұмыс істеп жатқан, базардағы ұрлап жүрген,
зорлаушылықтың объекті де себебіде болатын және т.б. балаларды көруіміз -
өсудегі баланың айналасы жүргізетін жеке құндылық бағыттар жүйесінің, естің
қалыптасуы бостынша жасапатын ұзақ және тыңғылықты жұмыстың нәтижесі болып
табылады.
Қазіргі уақытта мекемелеттік, халықаралық демеушілік мекемелер, мемлекеттің
жағымды саясаты кезінде іс-әрекеттерінің мақсаты қылып, әлеуметтік жақсы
жағдай шеңбері сыртында қалған балалар мен бозбалаларға мүмкіндігінше көмек
көрсетуді қояды. Бұл қолдау құқықтық (балалардың құқықтары және т.б.) және
әлеуметтік жоспарда (балалар үйлері және т.б.), мемлекеттік, халықаралық
және жекелей деңгейде көптеген зерттеулер жүргізіледі.
Бұл жұмыстың зерттеу объектілері болып балалар мен жас өспірімдерді
әлеуметтендіру процессі табылады, ал қаралатын мәселесі өтпелі кезеңдегі
тұлғалық әлеуметтендірудің жолы мен түрі. Сол себепті дипломдық жұмысымның
тақырыбын Жас өспірім жасындағы балалардың әлеуметтік белсенділігін
қалыптастыру ерекшеліктерідеп алдым
Зерттеудің жұмысының мақсаты: өтпелі кезеңде балалар мен
жасөспірімдердің әлеуметтену түрлері мен жолдарын әлеуметтік –
психологиялық талдау жүргізу, олардың қоршаған әлеуметтік ортамен қарым-
қатынасы, олардың жалпыадамдық құндылықтарды игерудегі қиындықтары.
Зерттеудің нысаны- жас өспірім жасындағы балалардың әлеуметтік
белсенділігін қалыптастыру ерекшеліктері.
Зерттеу пәні-жас өспірім жасындағы балалар.
Болжамы: Егер ол бiлiм беретiн қызметi (мұғалiмдер, психолог,
ұстаз-ұйымдастырушы) бөпенiң социализациясының сұрақтары әрқалай тятын
мекеменiң тар мамандарының жұмысын және (олары алмастыратын тұлғалар)
оқушылардың ата-аналары үйлестiрiп бiрлестiрсе, зерттеудiң болжамы
мектептегi әлеуметтiк ұстаздың қызметi тиiмдi болатын жорамалда
негiзделген. Оқушылардың қауiпсiз, жайлы, творчестволық өмiрi үшiн жанұя
және шарттардың жасауды мақсаты бар балалық шағының әлеуметтiк қорғауы
бойынша басқарудың мемлекеттiк құрылымдары, қоғамдық бiрлестiктер және
муниципалдық қызметтердiң өкiлдерiмен ынтымақтасу.
Келесi есептердi мәселе, объект, заттан және зерттеудiң мақсаттары
сүйенанықталды:
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-осы проблема бойынша әдебиетті талдау.
-Баланың өзіндік есінің қалыптасуын талдау. Әлеуметтенуі барысындағы
жалпыадамдық құндылықтық бағдарлау жүйесінің оның есінде қалыптасуы.
-Әлеуметтік тәрбиелеу институттарындағы балалар мен бозбалалардың
әлеуметтендіру ерекшеліктерін зерттеу.
-Балалар мен бозбалалардың өмір сүру ортасында бейімделуі мен
әлеуметтендірілуінің әр-түрлі жолдары мен түрлерін зерттеу.
-балалар мен бозбалаларды қоршап тұратын ортаны талдау (отбасы, мектеп,
көше).
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері: балалық шақтың
психологиясы және педагогикасымен айналысқан атақты психологтар мен
педагогтардың еңбектері (Выготский Л. С., Эльконин Д. Б., Эриксон Э.;
балаларды отбасында, мектепке, қоғамда тәрбиелеу мен оқыту, Макаренко А.
С.; Шацкий С. Т.; Гребенников В. М.; Бабанский И. В.; Мудрик А. В. және
т.б.).
Зерттеу әдісі, қоғамның мүшесі ретінде бала-бозбаланың өзіндік есінің
қалыптасуын теориялық анықтауда болып және дұрыс жолдағы мен дұрыс емес
жолдағы бала мен бозбаланың өмір сүру жағдайын, қажеттілігін және
мүмкіндігін салыстырмалы түрде көрсету болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы, еркін нарықтық қатынас
қоғамының пайда болуымен даму кезеңінде, балалар мен бозбалалардың өзіндік
естерінің қалыптасуының әлеуметтік – психологиялық маңызы және
әлеуметтендірілуінің жолдары мен түрлерін сеша отыра әлеуметтік-
психологиялық зерттеулердің заттық алаңын кеңейтуден тұрады.
Зерттеулер нәтижесі, баланың отбасындағы ерте даму сапасы, оның бүкіл
келешектегі өміріне әсер ететінін көрсетеді.
Зерттеу әдістері: Қойылған міндеттердің шешімі және гипотезаны
зерттеу әдістерінің кешенді осылардың арасында ең басты орынды мыналар
алады: теориялық талдау әдісі; диагностикалық әдіс (анкета алу, интервью
жүргізу, әңгімелесу); эмпирикалық ( тура және сырттай бақылау, өзіндік
бақылау, өзіндік бағалау); тәжірибелік әдіс.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы әлеуметтік педагогика
мәселесі бойынша қарастырылған материалды жалпылауда әлеуметтік педагог
мамандығын жеке қарастырды
Жұмыстың практикалық маңыздылығы орындалған жұмыстың тәжірибелік
маңызы, оның нәтижелерінің қолданбалы сипаттамасымен анықталады. Жұмыста
пайдаланылған зерттеулер материалдары, әлеуметтік психология мен
педагогикаға арналған ауыспалы, қатаң нарықтық әлемдегі балалар мен
бозбалалардың әлеуметтенуінің ерекше жолдары мен түрлерін анықтауға
мүмкіндік берді. Бұл, зерттеулердің теориялық бөліміне қалай жатса, дәп
солай тәжірибелік бөлімінеде жатады. Бұл бөлімде өмір сүру жағдайы,
мүмкіндіктері мен қажеттілігі өте нақты көрсетілген, сонымен қоса.
Зерттеудің эксперименталдық базасы: Тараз қаласы №12 мектеп
Дипломдық жұмыстың құрылысы және көлемі: зерттеу жұмысы кіріспе,
екі тарау, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтенуінің әлеуметтік – педогогикалық
мәселелері
1.1 Құндылық бағыттылықтар жүйесі қалыптасуының теориялық- әдіснамалық
негіздері
Ой-түйсікті диалектикалық талдау үшін бастапқы нүкте болып оның
табиғаты туралы сұрақтар табылады. Осы тұрғыдан қарағанда ой-түсінікті
талдау, адам психикасының ішкі, ассоциалды құбылыс ретінде түсінуді жеңіл
шығуға мүмкіндік береді. Ой-түсініктің проблемасына диалектикалық көзқарас
оны шынайы, нағыз ғылыми зерттеуге жол ашады. Ой-түйсіктің проблемасын
қарастырған жағдайда ой-түйсіктің және іс-әрекеттің бүтіндік
қағидасы,тарихтық қағида,даму қағидасы,тұлғалық қағида ерекше ақтуалдылыққа
ие болады.
Ой-түйсіктің теориясын құруда Гегель ерекше орын атқарды,адам мен
адамзаттың ой-түйсігінің тарихи дамуын қарастырды.Гегель бойынша, ой-түйсік
әр-түрлі сатыдан өтетін ашылып келе жатқан процесс болып табылады. Оның
бастапқы кезеңдерінде тұлғалық өзіндік іс-әрекеттерін түсіну ең маңызды
мәнге ие. Өзінің даму барысында,ой-түйсік ішкі психологиялық әлемге ене
бастайды, тұлғаның өзіндік ерекшелерін бағалауын топтың, ұлттың, қоғамның
өмірін сүру нормалары және қоғамдық бағалауы мен салыстырады. Сонымен, ой-
түйсік екі негізгі канал арқылы жұмыс атқарып іске асырылады:біріншіден
адамның өзінің іс-әрекетін түсіну арқылы; екіншіден басқа адамдарды,
олардың шынайы қарым-қатынастарын түсіну өзінің белгілі-бір топқа
жататындығын-отбасылық,рулық,этника лық,ұлттық,әлеуметтік топқа жататындығын
түсіну арқылы. Сонымен,ой-түйсіктің екіжақтылық табиғатының өзінде оның
өзіндік қозғалысының негізгі болып табылатын жалғыздық формасы мен жалпылық
формаларының арасында қарым-қайшылықтар салынған. Айтылған қарым-
қайшылықты жеңіп шығу жолы ретінде Гегель, әрбір тұлғаның халықтық тарихы
қалыптасқан ортақ нормаларының бағынуы табылады: ...Даналық және
қайырымдылық, өз халқының нормаларымен өмір сүруден тұрады,-деп жазған.
Ой-түйсік пен өзіндік тану қабілеті адамның тек өзіне тән
артықшылығы. Адам,өзінің ой-түйсігінде, өзін түйсік, қарым-қатынас және іс-
әрекет субъекті ретінде түсіне бастайды. Ой-түйсік тек осы формада ғана
бола алады, оның түйсіктен негізгі айырмашылығы болып адамның өз іс-
әректтерін, сезімдерін, ойларын, тәртібінің себептерін,қызығушылықтарын,
Ой-түйсікті диалектикалық талдау үшін бастапқы нүкте болып оның табиғаты
туралы сұрақтар табылады. Осы тұрғыдан қарағанда ой-түсінікті талдау, адам
психикасының ішкі, ассоциалды құбылыс ретінде түсінуді жеңіл шығуға
мүмкіндік береді. Ой-түсініктің проблемасына диалектикалық көзқарас оны
шынайы, нағыз ғылыми зерттеуге жол ашады. Ой-түйсіктің проблемасын
қарастырған жағдайда ой-түйсіктің және іс-әрекеттің бүтіндік
қағидасы,тарихтық қағида,даму қағидасы,тұлғалық қағида ерекше ақтуалдылыққа
ие болады.
Ой-түйсіктің теориясын құруда Гегель ерекше орын атқарды,адам мен
адамзаттың ой-түйсігінің тарихи дамуын қарастырды.Гегель бойынша, ой-түйсік
әр-түрлі сатыдан өтетін ашылып келе жатқан процесс болып табылады. Оның
бастапқы кезеңдерінде тұлғалық өзіндік іс-әрекеттерін түсіну ең маңызды
мәнге ие. Өзінің даму барысында,ой-түйсік ішкі психологиялық әлемге ене
бастайды, тұлғаның өзіндік ерекшелерін бағалауын топтың, ұлттың, қоғамның
өмірін сүру нормалары және қоғамдық бағалауы мен салыстырады. Сонымен, ой-
түйсік екі негізгі канал арқылы жұмыс атқарып іске асырылады:біріншіден
адамның өзінің іс-әрекетін түсіну арқылы; екіншіден басқа адамдарды,
олардың шынайы қарым-қатынастарын түсіну өзінің белгілі-бір топқа
жататындығын-отбасылық,рулық,этника лық,ұлттық,әлеуметтік топқа жататындығын
түсіну арқылы. Сонымен,ой-түйсіктің екіжақтылық табиғатының өзінде оның
өзіндік қозғалысының негізгі болып табылатын жалғыздық формасы мен жалпылық
формаларының арасында қарым-қайшылықтар салынған. Айтылған қарым-
қайшылықты жеңіп шығу жолы ретінде Гегель, әрбір тұлғаның халықтық тарихы
қалыптасқан ортақ нормаларының бағынуы табылады: ...Даналық және
қайырымдылық, өз халқының нормаларымен өмір сүруден тұрады,-деп жазған.
Ой-түйсік пен өзіндік тану қабілеті адамның тек өзіне тән
артықшылығы. Адам,өзінің ой-түйсігінде, өзін түйсік, қарым-қатынас және іс-
әрекет субъекті ретінде түсіне бастайды. Ой-түйсік тек осы формада ғана
бола алады, оның түйсіктен негізгі айырмашылығы болып адамның өз іс-
әректтерін, сезімдерін, ойларын, тәртібінің себептерін,қызығушылықтарын,
өзінің қоғамдағы орнын түсіну үшін бағытталғандығы табылады. Егер түйсік
басқа нәрсе туралы білім болса, онда ой-түйсік –бұл адамның өзі туралы
білім ,бұл өзінше бір өзін де,басқаны да табатын жарық.
Ой-түйсік,ең алдымен өзінің физикалық түрін,жағдайын тану және
білуді қарастырады, осыдан соң ғана ішкі рухан әлемін, өзінің
мүмкіндіктерін қарастырады. Ой-түйсік арқасында адам табиғаттан және басқа
адамдардан бөлек жеке шындық ретінде таниды. Ол басқаларға ғана емес, өзіне
де бар болып көрінеді. Ой-түйсік өз-өзіне сырттан қарау қабілеттілігімен
байланысты, адамға өзіндік түйсік актілеріне сынменқарауға мүмкіндік
береді, бұл дегеніміз өзінің бүкіл ішкі әлемін сыртта болып жатқаннан бөлу,
оны талдапсырттағылармен салыстыру, -өзінің түйсік актін білу.
Ой-түйсікдеген түсінік ,бір-бірімен өзара тығыз байланысты болсада,
әр-түрлі құбылыстарды білдіреді:оның сыртында жататын заттарға бағдарланған
түйсіктің өзін-өзі қадағалау функциясы,және адамның мен деген болып
табылатын негізгі объектісі бар түйсік, былайша айтқанда ой-түйсік,өзін-өзі
зерттеу. Өзінің бірінші мәнінде ой-түйсік өзін өзі қадағалайтын түйсік
ретінде Әлемнің жаны! деген ұранға орындауға бағдарламаланған, ал
екіншіден-Өз-өзіңді таны! ұранды орындауға. Ой-түйсік деген термин
кейде өзіндік құнын білу мағынада, өзін-өзі жоғары бағалау мағынада,
көкіректік мағынада да қолданылады. Ой-түйсіктің негізгі мәні ретінде бар
тіршілікті түсіну, өзін бар екендігін, өз-өзін немесе өзінің мен дегенін
түсінуді санау қабылданған.
Өз-өзін тұлға ретінде қабылдау проблемасы,ой-түйсік проблемасы
С.Л.Рубинштейнмен мен-басқа қатынасы туралы сұрағын шешу тарапынын
қарастырылған. С.Л.Рубинштейн мен-деген түйсік емес, псикихалық субъект
емес, ол түйсік не, түйсік берілген адам,-деп дұрыс айтқан,ол
дегенімізәлемді, басқа адамдарды, өз-өзін түсіне білетін түсінігі бар
мақұлық ретіндегі адам. С.Л.Рубинштейннің пікірі бойынша, өзі туралы
ойдың қалыптасуы ең алдымен басқаларды танудан басталады.Тек содан кейін-
өзін танудан, ол дегеніміз генетикалық басымдылық менің өзімнің мен
дегенім пайда болуына себеп болушы ретіндегі басқа мен дегенге жатады.
Шыныменде теоретикалық және эмприкалық зерттеулер, өзіңді тани білу
тұлғаның психиканың басқа адамдардың түйсігінің бар екендігін мойындау
шарты кезінде болады және өзіндік қасиеттерінің, жағдайының,себептерінің,
толқыларының және басқада жеке мен тұлғалық қасиеттеріің тіршілікке және
онда бөлінетін объектілерге проекциялану жолымен өтеді.
С.Л.Рубинштейннің өзін тұлға ретінде түсінуінің жалпы ережелері
қазіргі уақыттығы психалогиялық ізденістерде де актуалды болып табылады.
Оларда, белсенділікке ие субъект, әлемге өзінің қатысын оның жеке
аспектілерін қатысын анықтай алатындығы және оның ішінде басқа адамды
дифференциалды түрде бағалау нақтыланады. Өзі туралы пікірдің өзгеруі
белгілі бір бағытта ағатыны туралы пікір қалыптасқан: сыртқы
сипаттамалардың, және физикалық мәліметтеріне берілген сипаттамалардың
көмегімен Мен конценциясын келтіруден- психикалық ерекшеліктері басқа
адамдармен қарым-қатынастық сипаттамасын талқылауда.
Басқаларға көзқарастың арқасында өзіңе қалыптасатын көзқарас және де
басқалардың өздеріне деген көзқарасы, тұлғаның тұрақты өмірлік позициясы
мен өзіндік сенімділік әдістерінің қалыптасу себептері ретінде жүреді.
Өзіндік сенімділік дегеніміз, адамның өз тұлғасына қойылатын өзіндік
баға және жоғарғы бағаға талпынуы, бұдан басқа осы талпыныспен пайда болған
тәртіп. Тұлғаның өзіндік сенімділігіндегі қажеттілігінің нақты пайда болу
түрлілігі тәртіптің үш стратегиясында көрсетілген. Бұл-ассертивтік
тәртіп(немесе конструктивті позиция), ашушаң тәртіп(немесе
басымдылық),сенімсіз тәртіп(немесе тәуелді).
Тәртіптің ассертивтік моделі, тұлғаның өз пікірін дәләлдей алу мен
түрлі өмірлік жағдайларға адекватты оң немесе теріс іс-әрекет ете алуға,
негізделмеген өтінішін сұхбаттасудағы адамның намысын таптамай, орындамау
қабылеттілігімен негізделген.
Сенімсіз тәртіп инфантильді өмірлік көзқараспен тығыз байланысты.
Оның негізінде тірек пен көмек, қолдау іздеуді қалаумен анықталатын
тәуелділік орналғаны жатыр.
Жоғарыда айтылғанға қарасақ, әлеуметтік ортаға тәртіптің ассертивті
моделін қабылдау дұрысырақ болады.Тұлғаның ой-түйсігі қалыптасудағы
проблемаларын зерттеу тарихында, табиғат берген потенциалды мүмкіндіктер
толығымен дамыта отырып қана, тұлға айтылудағы тәртіп моделіне сәйкес келу
мүмкін.
Өзіндік потенциялын пайдалану мен өзіндік маңыздыланудың типтерінің
бірі болып А.Маслоу болды. Тек еңбек қана,-деп, ол өзінің жұмыстарында
дәлелдеп отырған,-тұлғаның толық өзіндік маңыздандылуы мен дамудың шарты
мен әдісі болады.Бірақта кез-келген еңбек бұл мағынада көріне бермейді.
Жеке адам, қызмет ететін ісін түсініп қана емес таңдап алынған іс онымен
белгілі бір құндылықтарға бейімделу әдісі ретінде қабылдануы тиіс және
өзінің мен дегенінің бір бөлігі ретінде толғанылуы тиіс. Тек өзінің
еңбегімен сіңісе отыра және де сол уақытта онда өзін ұмыта ала жеке адам
өзінің потенциялды мүмкіндіктерінің барлығын дамытады, сәтсіздікке қарсы
тұру мүмкіндігіне қол жеткізеді және адамзат өмірінің ең жоғарғы деңгейінде
қызымет атқара бастайды.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында адамзаттың мен деген консенциясы, ой-
түйсіктің консенциялары пайда болады, олардың авторлары псикихалық
ауруларды, тәжірибелік сұрақтардың шешімін табуға тырысады. Ең белгілі және
тұлғалы зерттеушілердің бірі болып психоанализ теориясын құрушы Зигмунд
Фрейд.
Бүкіл психиканы Фрейд үш жүйеге бөледі,олар әр-түрлі заңдармен жұмыс
жасайды. Ең алдымен бұл түсінбеушілік жүйесі – Ол, оның негізінде
аффектілік немесе биологиялық дәрежедегі субъективті қажеттіліктер жатыр.
Олжүйесінің құбылыстары ләззат қоғамдастығымен басқарылады. Ол-бұл,
реакция мен импулстардың теріс иррационалды әлемі, психикалық қуаттың көзі.
З.Фрейдт оқуларының ерекшеліктеріне ас назар аудармаяқ оның
консенциясына сай, ой-түйсік түсінбеушілік қызығушылықтардың, импулстардың
қызметінде жүр және оның іс-әрекеті толығымен осы саланың бар болуына
тәуелді. Әлеуметтік ортаның қоғамның жеке адамға қоятын талаптарының
өзгеруімен үстіндегі- Мен де өзгереді. Ол болса үнемі түйсік пен
түсінбеушіліке салаларының қарым-қатынысын түзетеді.
З.Фрейдтің жолымен жүрген К.Хорни гипотеза ұсынады. Бұл гипотезаға
сәйкес адам өзінің қайшылықтарын жасыру үшін адекватсыз, өз-өзі туралы
түсінік жасайды.
К.Хорни белгілі бір жағдайларда бұл түсінік оның өсуге талпынысын
қолындағы өзінің мүмкіндіктерін іске асыруды оны істен шығарып тастайды. Ал
бұл болса,невротиктің өзінің қиындықтарын жеңу немесе шешу мүмкіндіктерімен
өзінің потенциялды мүмкіндіктерін іске асырумен қызығуды қояды, ал оның
бүкіл қуаты оның идеалдандырылған Мен дегенін актуалдандыруға
бағытталады.
К.Хорни концелциясының негізгі түсініктерінің бірі болып нақты Мен
туралы түсінік табылады. Нақты мен- менің ең жақсы және құнды, маңызды
бөлігі болады. Белгілі бір жағдайларында, К.Хорни атты адам өзінің ерекше
адами потенциялын дамуға ұмтылады. Бұл жағдайды ол тек өзіне тән өзінің
нақты Менінің өмірлік күшін дамытады: өзінің жеке сезімдерінің, ойының,
қызығушылығының, қызықтарының тереңдігі мен анықтығын; өзінің өзіндік
ресурстарын пайдалану мүмкінділіктері, өзінің жігерінің бүкіл күшін.
Тұлғамен түйсіктегі әлеуметтік факторды бөліп шығару мүмкіндігінің ең
алғашқыларының бірі У.Джемске жатады. Тұлғаның элементтерінің құрамында,
Джемс әлеуметтік Мен-ді бөліп көрсетеді, оны нақты тұлға туралы
қоршағандардың пікірі көзқарасы айқындайды. Әлеуметтік Мен көп түрлі және
топтардың санына тәуелді тұлға үшін олардың пікірі өте маңызды болып
табылады.Бірақта әрқайсысына басқа адамдар туралы үнемі пікір жасауға тура
келетіндіктен Мен- де жуырда бөтен сезімдер айнасында өзінің сезімдерінің
көріністерін көруге үйреніледі және олар туралы, сезіп тұрғаннан басқаша
ойлайды.
Бұл жерде Джемс, адамның өзі туралы білуінің едәуір жағын айта
кетеді, нақтырақ айтқанда: өзі туралы білудің дамуы басқаның психологиялық
ерекшеліктерін білуден тәуелді.
Өзіндік бағалау екі формасын - өз-өзімен риза болу және өз-өзімен риза
болмауын Джемс ортаңқолды емес, біздің табиғаттың алғашқы сыйлары деп
таниды. Сонымен қоса ол біздің өзіндік бағалауымыздың барометрі және
өзімізге сену рационалды қағидаларға қарағанда органикалықтан тәуелділігіне
байланысты көтеріліді және құлайды.
Ой- түйсікті талдауда даму қағидасы, адамның бүкіл өмірі бойында ой-
түйсіктің үздіксіз өзгеруі туралы ережелерді мойындаудан тұрады. Ой-
түйсіктің қалыптасуы, адамның физикалық және психикалық дамуының жастық
этаптарымен байланысты белгілі бір кезеңдерден өтеді. Ой-түйсіктің әрбір
даму стадиясы өзіне тән ерекше деңгейлі болады және осы деңгейге тән өзін
тану мүмкіндіктердің ерекшеліктері, іс- әрекеттер мен тәртіптің өзіндік
реттелуі және өзіндік бағалау мүмкіндіктері болады.
Ой-түйсіктің онтогенетикалық деңгейлері ең алдымен, осы жастық
кезеңде басқа психикалық функциялардың дамуымен шартталады- еске сақтау
қабілетінің, ойлану, сөйлеу және т.б., себебі ой-түйсіктің барлық актілері
тек осы процестер негізінде және тек осылар арқылы қалыптасып іске асады.
Басқа сөзбен айтқанда ой-түйсіктің онтогенетикалық деңгейлері түйсік пен
психиканың даму дәрежелерімен детерминделген.
Жасөспірімде ой-түйсік ең маңызды болғанменде, кезекті даму кезеңі
екендігін мойындауболып табылады. Бұл кезең ой-түйсіктің бүтін
онтогенетикалық сызығын жалғастырады.
Жасөспірім - ой -түйсіктің генезисы үшін маңызды болатын бала тұлғасының
психикалық дамуындағы екінші күрделі кезең болып табылады (біріншісі 3
жаста болады).бұл жаста кризис, ертедегіден (3 жастағы) қарама- қайшы
бағытта дамиды. Сонымен қоса ол қарсы қоюдан басталады, бірақта адамдарға
бағытталған емес, керісінше олармен байланысты әдеттерге, қарапайымдалған
қатынастарға және қасиеттік нормалар мен позициялық мағынадағы құбылыстарға
бағытталған. Егер үш жастағы бала ересекке ұқсауға тырысса, Жасөспірім
керісінше одан ерекшеленгісі, оған өзін қарсы қойғысы келеді.
Бұл кризис, өзін ерікті субъекті ретінде қабылдау актуалдылықпен
бірге жүреді. Еріктілікке талпыныс, бұл жағдайда, басқа мағынаға ие. Ерте
жастағы еріктілікке талпыныстың мазмұны, бала өзі, ересектер сияқты, іс-
әрекеттерді жасай алатындығын, оның ісін қайталай алатындығын дәлелдеуде
болатын. Ал бозбала кезінде, бала өзінің ерекшелігін түсіне бастайды және
қоршағандардың пікірінде оны қалыптастыруға бар жігерімен талпынады.
Э. Эриксон, бозбала жасына көңіл аудару барысында, тұлғаның даму
фазасын, Эго дамуының басқа стадияларынан гөрі, тереңірек талдап шыққан.
Жоғарыда айтылған психологиялық параметр, ересектеу жаста пайда
болатын, оң полюсте- эго түрінде, ал теріс полюсте- рульдік жылжу ретінде
көрінеді. Бозбалалардың жиі кездесетін мәселесі келесі болады, осы уақытқа
дейінгі жиналатын, өздері туралы білімді (олар қандай ұлдар мен қыздар,
студенттер, спортсмендер, музыканттар және т.б.) осы көптеген образдарды
өзінің жеке тұлғасымен интеграциялайды. Бұл өткенді және болашақты сезінуге
мүмкіндік береді, психо- әлеуметтік эго-ның негізін ерекшелейді –
ұқсастықты сонымен қоса психологиялық дауларға назар аудармай, Эго-ның
өзінің ішіндегі дауға көбірек назар аударылады. Негізгі назар Эго- ға және
оған қоғам қалай әсер ететіндігіне, әсіресе өзімен жастылар тобының әсеріне
бағытталған.
Ішкі физиологиялық революцияны уайымдаған жастар ең алдымен өзінің
әлеуметтік рөлін бекітуге тырысады. Жастар кейде, өздері туралы өздері не
ойлайтынымен салыстырғанда басқалардың көздерінде қалай көрінетіні туралы
көп ойлайды; сонымен қос өздерінің бұрынғы үйренгендері мен рөлін, идеалди
прототиптермен қалай шүйкестіруді де ойлайды. Пайда болатын эго- ұқсастық
формадығы интеграция- бұл балалық шақтағы жинақталған иденфикациялардың
қосындысынанда көбірек болады.
Бұл жемісті иденфикация кезіндегі тұлғаның базисты қажеттіліктерін
оның мүмкіндіктері және дарындылығымен жемісті тепе- теңестіруге әкеп
соқтырған жағдайдың алдындағы барлық стадияларда жиналған ішкі
тәжірибелердің қосындысы болып табылады. Сонымен, эго- ұқсастықтың сезімі,
тұлғаның ішкі тепе- теңдігін сақтай алу мүмкіндігі мен бүтіндігі(эго-ң
психологиялық мәні) басқалар берген бүтіндік пен тепе-теңдік бағалаумен
келісілетін жоғарғы сенімділіктілік болы анықталады.
Э. Эриксон бойынша, жағымды жасөспірім шақтың және интегриделген
ұқсастыққа жетудің негізі балалықта жасалынады. Бірақта, бозбалалар
өздерінің балалық шағынан алып шығатынның сыртында, жеке ұқсастықтың дамуы
өздерін, иденфикациялайтын әлеуметтік тоатардың күшті әсеріменөтетін жеке
ұқсастықтың дамуы жүреді. Мысалы, Э.Эриксон келесілерге назар
аударған:танымал адамдармен (киножұлдыздармен, суператлеттермен, рок-
музыканттармен ), контрмәдениет өкілдерімен (революциялық лидерлерімен,
тақырбастылармен)тым артық қарымқатынас гүлі ашылып келе жатқан
ұқсастықты оның әлеуметтік ортасынан жұлып алады, соның арқасында тұлғаны
және өсіп келе жатқан ұқсастықты басып тастап отырады. Күрт әлеуметтік,
саясаттық және технологиялық өзгерістермен бірге жүретін, балалардың
стресске қарсы төтеп бере аламауын, Э.Эриксон, ұқсастықтың дамуына едәуір
кесірін тигізетін фактор ретінде қарастырады. Осындай өзгерістер қазіргі
уақыттағы ақпараттықжарыспен қосарласа белгісіздік,үрейлену және әлеммен
байланысты үзі сезімінің пайда болуына себеп болады. Олар, балалардың
балалық шағында үйреніп алған дәстүрлі және үйреншікті құндылықтарғада
қатер төндіреді. Ең болмағанда жалпы қабылдаған әлеуметтік құндылықтармен
қанағаттанарлықсыздың кейбір құбылыстары буындардың арасындағы үлкен
айырмашылықта өз бейнесін табады.
Э.Эриксон жастардың жеке сәйкестікке қол жеткізе алмауын сәйкестік
дағдарыс деп атады.Рөлдік араласу немесе сәйкестік дағдарысы көбнесе
білімді жалғастыру немесе карьера таңдай алмаушылықпен сипатталады.Көптеген
жасөспірімдер ,осы жастағы спецификалық келіспеушіліктегі жапа шегушілер
өздерін жарамсыз деп сезінушілер қатарына қосады.Өздерін қабілетсіз деп
сезінеді,және кейде негативтік сәйкестік жағына бұрады яғни ата-
анасымен өз қатарларының кеңестеріне қарсы келеді.Осы тұрғыда Э.Эриксон
делинквенттік тәрбиенің кейбір түрлерін ескеріп кеткен.Э.Эриксон өмір-
үнемі өзгеріске ұшырап тұрады деп айтқан.Мәселенің оңды шешімі өмірде
болатын мәселелерді қайталанбастығына кепілдік бере
алмайды.Оның сәйкестігі-бұл өмір бойғы күрес болып
табылады.
Жасөспірімнің өзіндік қабілетінің жаңа методологиялық позициясына
психологиялық зерттеуге ең бірінші
болып Л.С.Выготский көңіл аударған.Оның
теориясы бойынша ,бұл жан дүниесінде болатын әлеуметтік
қабілет. Ал еске сақтау бұл өзіндік қабілетті бүтіндей
сақтайтын оның бөлек күйінен яғни оны үздіксіз және қабылдауының
негізі болып табылады. Сараптау кезінде жасөспірімнің
өзіндік қабілеті психологияның негізгі методолгиялық принціпін
іске асырады – ол даму принціпі.
Жасөспірімнің өзіндік қабілеті жеке басы және қабілет
феноменін қарастырып қана қоймай жасөспірімнің жеке бас дамуының уақытын
яғни биологиялық және өмір тарихында болатын әлекметтік
жағлайларға дайындығына негізделуіне қарастырады.
Л.С. Выготский мынандай көзқарасты талқылайды – яғни адам
баласы тосыннан келген ішкі жан дүниесінің сапасымен оның
ашылуын танып біледі. Өзіндік қабілеттің шығуы бұл жеке бастың
дамуында анықталған тарихи кезең. Жасөспірімдегі өзіндік сана
сезімінің дамуы жалпы алғанда былай көрінеді. Басында бұл жай ғана
түсінік жинағы ретінде, яғни тұрақталған және байланысқан түрле болатын
өзі туралы көп білу негізі. Соңында адамның өз жеке басының бағаклауы мен
өзі туралы пікірі шығады.
Адам өмірінің әртүрлі шақтарын да бірінші жоспар өз – өзін бағалауы
болады. С.Л. Рубинштейн әділеттілікпен былай айтқан, бағалаушылық – бұл
біз ақы төлейтін нәрсе емес, бұл біз не үшін өмір сүретіндігіміз. Өмірде
әрқашан бағалыны бағалау болып жатады, яғни адам мен әлемнің нәтижесі заңды
болатын қайта құру қатынасы. В. Ядов бағалы бағыттылықтың әлеуметтік
психология және жалпы психологияға жақындығын шектейді.
Әлеуметтік психологияда бұл сфера жеке тұлғаны әлеуметтендіруді
зерттеу, оның топтық норма мен талапқа бейімделуі, ал жалпы психологияда
өмірлік қызметтің жоғарғы мотивациялық құрылымын оқыту.
Бағалы бағыттылық соло немесе басқа арманмен келіседі, сонымен бірге
өмірлік мақсатының өзіндік иерархиясымен құрылады, яғни нормаларды елестету
тәртібін адам этолонының сапасымен қарастырады.
Бағалы бағыттылық жүйесін ғалымдар 4 деңгейлі түрімен бөліп көрсеткен:
бірінші – көбірек жалпылама деңгей, бұл жерде бағыттылықтың үш түрін бөліп
қарастырады (ішкі жан дүниелік, әлеуметтік, материялдық). Бұның әрқайсысы
екінші деңгейдегі бағалықтарға әкеліп қосады. Мысалы, ішкі жан дүниелік
бағалық өзіне әдептілік, танымдылық, эстетикалық бағалықты әкеліп қосады.
Үшінші деңгейде мынандай бағалықтар қарастырылады, яғни адамның өмірлік
қызметі және өмірде жеке бастық қасиеттерінле шығуы тұрақтандырылады.
Мысалы, балаға деген махаббат, жан-жақты танып білуге құлшыныс және т.б.
Төртінші деңгей- нақты тәрбиеде шығатын жеке бастың қасиеті. Атақты Ресей
зерттеушісі Н.В. Соколов берілген мәселеге байланысты бағалы бағыттылықтың
5 қызметін бөліп көрсетті, бұл - экспрессивті өзіндік білдірушілік пен
өзіндік бекітушілік қасиеті. Адам қабылдаған бағыцттылықты басқаға беруге,
мойындаушылықпен жетістиікке жетуге құлшынады.
Адативтік – ол қоршаған орта ие болған бағалықтың әртүрлі жолы мен
тәсілдерін жеке басының негізгі қажеттілігін қанағаттандыру қабілеті. Жеке
бастың қорғанысы - бағалық бағыттың фильтірлерімен өзіндік жолына түсуі,
яғни жеке бастың қайта құруды қажет етпейтін сол ақпаратты жіберуші жүйесі.
Танып білушілік жеке бастың ішкі мақсаттылықты қолдау үшін қажет ететін
ақпаратты іздеу және нысанға бағыттылығы.
Өмірдің психологиялық ішкі үйлесімі – психологиялық процестердің
гормонизациялары, олардың қызмет шарттарының келісімі.
Жасөспірімдік жасқа дәстүрлік бағалықтан бөлек негізгі мағына болып,
женке бастың сұқбаттасуға бағыттылығы болып табылады, сондықтан бағалық
бағытттылық жүйесінің құрылуы құрдастармен сұқбаттасуда негізгі рольге ие
болады, қарсы көзқарастармен бір-бірлерімен қақтығысушылық ситуациялары.
Бірақ бағалы бағыттылықтың құрылу жүйесінің процесі тежелуі мүмкін,
әдептілік феноменінің шығуына әкеледі, инфатилизм туралы, яғни соңғы
уақыттары психологтар мен педагогтардың көп бөлігін мазасыздығын тудырады.
Біздің зерттеулер мынаны көрсетті, анықталған шарттар кезінде, яғни
жасөспірімдердің қызмет ету системасының жүргізу кезеңдеріне сабақ оқу және
еңбек, ойын кііруі мүмкін. Бірақ бұл қызметтер жоғарғы мсотивациялық
өзіндік бекітуді шығарады, референттік топтарға бағытталуын шығарады. Осы
топта ситуацияға тәуелділік пен бағыттылық қакбілеті, спорттық қызметтер
және ғылым мен өнер, сондай-ақ ортаға пайдалы қызметтер болуы мүмкін.
1.2. Әлеуметтендіру мен оның кезеңдері туралы түсінік
Әлеуметтендіру термині бірқалыпты түсініктемені қажет етпейді, қазіргі
уақытта екі жақты процесс болып анықталады. Бір жағынан жеке тұлға анық бір
әлеуметтік ортаға кіріп әлеуметтік тәжірибені игереді. Ал басқа жағынан –
әлеуметтендіру процесі кезінде ортаға кіру үшін әлеументтік байланыстың
системасын қайта өндіреді. А.В. Мудрик былай дейді- әлеуметтендірілген адам
ортаға болмаса да сол немесе басқа өмірдегі жағдайларға қарсы шығуға
қабілетті болу керек.
Сонымен қатар жеке бастың дамуы әлеуметтік процестерімен көптеген
ғалымдар айналысқан. Солардың ішінде З. Фрейд, Ж.Пиаже, Б.Г. Ананьев, Б.Л.
Поригин, С.Л. Рубинштейн, К. А. Альбуханова-Славская, И.С. Кон, Д.И.
Фельдштейн, М.В. Демин, Н.П. Дубинина, А.Ф. Полис. Олардың әрқайсысы
өздерінің концепциясына сәйкес әлеуметтендіру туралы әртүрлі
анықтамаларға түсінік берді. Психологиялық сөздікте келесі анықтама
беріледі әлеуметтендіру бұл эволюциялық процесс, яғни әлеуметтік тәжірибе
субъектінің нәтижеге ие болуы және жаңартудың бағыттылығы. Бұл жерде
субъект, коммуникациялық факторларда және индивидуалдық қызметтерде іске
асырады.
Әлеуметтендіруде берілген түсінікке басқа интерплетация болады. Сонымен
әлеуметтендірудің астында жеке тұлғалық тәрбие үлгісін меңгеру процесі
түсіндіріледі, яғни әлеуметтік нормалар және бағалылықтар. Әлеуметтендіру
процесінде жеке тұлғаны қоршағандардың барлығы қатысады: ол - отбасы,
көршілері, балалр мекемесіндегі құрдастары, мектептегі көптеген ақпарат
құралдары және т.б. Психологтардың ойынша әлеуметтендірудің сәтті болуы
үшін үш фактор қажет: шыдамдылық, тәртіптің өзгеруі және сол шыдамдылыққа
үйлесімді болу қабілеті. Жеке тұлғаның қалыптасу процесі оның ойынша үш
әртүрлі куезеңнен өтеді:
- Еліктеу және үлкендердің іс-әрекетін қайталау кезеңдері;
- Ойнау кезеңдері, балалардың рольді орындап жатқандай сезінуі;
- Топтық ойындар кезеңі, бұқл кезде балалар барлық адам топтары оларды
күту туралы түсінуді үйренеді.
Педагогикада әлеуметтендіру туралы түсінік тәрбие және оқыту жеке
тұлғаның дамуы сияқты түсініктермен байланысты. Сонымен әлеуметтендіру бұл
– оқыту қызметімен тәрбиеліктен болатын жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасу
процесі. Тәрбиелеу мен оқыту – бұл арнайы әлеуметтік қызмет. Оның мақсаты
балаға әлеуметтік тәжірибесімен сапа және жеке тұлғаның қасиеттерін
жеткізу. Тәрбиелеу және әлеуметтендіру процестері параллельдік түрде жүреді
және сол уақытта бір-біріне тәуелсіз болады, бірақ та екеуі де жеке
тұлғаның қалыптасуына бағытталған, яғни адамның өмірде өз орнын таба алуы.
Осы процестердің арасындағы айырмашылық мынамен бекітіледі: тәрбие бұл
отбасында , бала бақшада, мектепте жүзеге асырылады, бірақ бұл тоқтап қалуы
мүмкін, ал әлеуметтендіру үздіксіз жүріп отырады. Мысалы, үлкендердің
өздерінің мәселелері туралы әңгімелесуі балаға өте қатты әсерін тигізеді,
бірақ бұны тәрбиелеу процесі деп атау екі талай. Сонымен берілген жұмысқа
келесі анықтама үйлесімді болады. Әлеуметтендіру – бұл бала тәрбиесін,
әдеттерді, мотивтерді бағалану нормаларын меңгеріп алу процесі. Сонымен
бірге ата-анасы, құрдастары, мұғалімдері, шіркеу қызметкерлері, теледидар
және басқа да нәрселерді керек деп санап, қарым-қатынасқа түседі. Барлық
берілген факторлар балаға өте үлкен әсерін тигізуі мүмкін, бірақ отбасы
бала әлемінде өте үлкен мағынаға ие болады. Осы себепке байланысты отбасы
бірінші және қуатты агент болып қарастырылады.
Әлеуметтендірудің мақсатыбалада болуға тиісті жеке тұлғалық сапалар және
әлеуметтік тәрбие, яғни бір мәдениетпен екіншіге өту нұсқаулары, баланы
әлеуметтендіруде қолданылатын әдістерді меңгеру.
Мысалы, американдық мәдениетте мынандай сапаны бағалайды,
тәуелсіздікті, өз-өзіне сенімді блу, интеллектің жоғарылығын,, сыйластықты,
танымалдылықты, мақсаттық қабілеті және өзінің құқөықтарын қорғай алуын
қамтиды. Ал жапониялық мәдениетте керісінше, өзінің тобына деген
адалдылығы, жалпылығы, эмоциональды өзін-өзі ұстауын, қойған мақсатына жету
үшін ұзақ және белсенді дайындалуын, қарапайымдылықты бағалайды. Жапондық
ата-аналар бала тәртібін бақылау кезінде, оны ұялту үшін мынандай сұрақ
қоюы мүмкін: Басқам адамдар не ойлап қалуы мүмкін? . Кез келген
әлеуметтендіру ортасында, адам әртүрлі кезеңде ерекшеліктерге ие болады.
А.В. Мудрик әлеуметтендіру кезеңдерін адам өміріндегі жастық
кезеңдермен байланыстыруды ұсынады. Ол мынандай жағдайдан шығады бұл – адам
әлеуметтендіру процесінде келесі кезеңдерден өтеді: сәбилік (туылғаннан 1
жасқа дейінгі), ерте жастық шақ (1 жастан 3 жасқа дейінгі),мектепке дейінгі
жастық шақ (3-6 жас), кіші мектеп жасы (6-10 жас), кіші жасөспірімдік (10-
12 жас), үлкен жасөспірімдік (12-14 жас), ерте бойжеткен (15-17 жас),
бойжеткендік (17-23 жас ) жастық шақ (23-30 жас), ерте есеуі (30-40 жас),
кеш есею (40-55 жас), ересек жас (55-65 жас), қартаю (65-70 жас), ұзақ өмір
сүрушілік (70 жастан жоғары). Әлеуметтендіру бәрінен бүрын еңбек ету қызмет
жолында әлеуметтік тәжірибені меңгеруді болжайды және сондықтан ғалымдар үш
негізгі кезеңді бөліп көрсеткен: еңбекке дейінгі, еңбектік және еңбек
еткеннен кейінгі.Еңбекке дейінгі кезеі 2 кезеңге бөлінеді: ерте
әлеуметтендіру, яғни бұл баланың туылуынан бастап, мектепке түсуі және
оқыту кезеңіндегі баолық огқу кезеңі.
Сонымен, әртүрлі саяхатқа шығудың әлеуметтендіру кезеңдері бар. З.
Фрейдтің психоанализіне деген көзқарас ерте жастық шақта жеке тұлғаның
дамуы өте үлкен роль атқарады. Мынандай қорытындыға келсек,
әлеуметтендірудің келесі кезеңдерін баланың балалық шағы мен жастық шағына
үлкен әсер етеді.
Отбасы әлеуметтендірудің институты ретінде. Отбасы – өсіп келе жатқан
әлеуметтендірудің маңызды институты. Балалардың дамуындағы персональдық
өмір ортасы болып табылады, бұл баланың әлеуметтендірудегі ең бірінші
институты болып табылады. Отбасында балалар адамдық әңгімелесудегі әліппеге
ие болады, яғни бұл әліппе өзара қарым-қатынастық алгебра арқылы өтеді.
Отбасы – бұл шағын неке немесе қандық туыстыққа негізделген топ. Бұл кезде
бір-біріне көмек көрсетушілік, ерлі-зайыптылардың арасына ата-ана мен
балалар, балалардың өздерінің арасындағы түсінушілікпен байланысқан.
Қазіргі заманға отбасы алдыңғы заманнан айырмашылығы, экономикалық
функционалдықпен және соның ішінде ең негізгісі психологиялық
функционалардың түбінен келе жатқан өзгерістер. Ата-аналар мен бала
арасындағы қарым-қатынастары соңғы он жыл ішінде өзгереді, эмоциональдық-
психологиялық түрде болады, яғни бір-біріне деген бауыр басу, біраз адамдар
бөлігіне бала деген өмірдегі ең бағалы адам болып табылады.
Жаңа заман отбасының негізгі қызметі.
Отбасы қызметі – бұл белсенділіктің шығу әдісі, өмірлік қызметі. Барлық
ортада отбасы мынандай негізгі қызметті іске асырған.
- Халықтарды қосу (физикалық және психикалық әдептілікке қосылған
отбасындағы адам);
- Тәрбиелілік қызмет – жас ұрпақтың әлеуметтенуі және ортадағы
мәдениетті ұстанушылыр.
- Тұрмысқа қажетті қызмет – ортадағы адамдардың физикалық денінің
саулығын қолдау, балаларға және қарттарға қарау;
- Экономикалық – отбасындағы бір мүшенің басқа адамдар үшін материалдық
құралдарды алу, кәмелетке толмаған және еңбекке жарамсыз отбасындағы
адамды экономикалық қолдау;
- Әлеуметтік бақылаудың сферасы – өмірлік қызметтегі адамдардың
тәрбиесінің моральдық регламентазациясы, сонымен бірге ерлі-зайыптылар
арасындағы жауапкершіліктері, балалар мен ата-аналар арасындағы
жауапкершіліктер.
- Жандүниелік сұхбаттасу – отбасы мүшесінің жеке бас дамуы, жандүниелік
өзара байыту.
- Әлеуметтік -статустық – отбасы мүшелері анықталған статусын
қалыптастыру, әлеуметтік құрылымды шығару.
- Эмоционалдық-психологиялық қорғауды алу, эмоционалдық қолдау,жеке
тұлғаның эмоционалдық стабилизациясы және олардың психологиялық
терапиясы.
Отбасы қызметі өзінің құрылымын өзгентуі мүмкін және әлеуметтік шарттардың
өзгеруімен қызметтің шынайылығына мынандай факторлар әсер етеді:отбасындағы
жеке тұлғаның ерекшелігі,сенімшілік пен өзара түсінушіліктің төменгі
деңгейі,өмір сүру шарты.Отбасы мүшелерінің толық болмауы білімділіктің
төменділігі және өзара қатынаста мәдениеттілік және бала бағуда
мәдениеттіліктің төмендігі: адативтік тәрбиеге байланысты негізгі мағынаны
эмоционалдық қызмет алады, шынайы түрде отбасы мүшелеріне қажеттіліктерін
қанағаттандырады,сыйластық, мойындаушылық,эмоционалдық қолдау,психологиялық
қорғанысты.Эмоционалдық тұрақсыздықтың бұзылуына байланысты мыналар дамуы
мүмкін: қауіптенудің жоғарылауы, шындық алдындағы қорқыныш,қоршаған ортаға
деген сенімсіздік.
Бала туылуға дейінгі кезеңде анасының эмоциялық жағдайын өзіне
қабылдауға қабілеті.Ғалымдар былай дейді:анасының эмоционалдық көңіл-
күйінің болмауы,баланың дамуына патогендік әсерін тигізеді.Эмоционалдық
жағдайдың тұрақсыздығына әртүрлі факторлар әсер етеді:анасының екіқабат
кезіндегі қоьалжуы,стресстің болуы және т.б.
Ең бірінші негіз болып ана мен бала арасындағы бауыр басу болып
табылады.Ол бала дамуында үлкен рөл ойнайды. Педиаторлар мынаны
болжайды,баланың туылғанынан кейінгң 1-ші жарты сағаты ана мен бала
арасындағы бауырбасушылық пен сенімдікті орнату ең критиеалық период болып
табылады.
Ата-ана жағынан сыйластық керекті нәрсеге жоғары талап қою ата-ана мен
бала арасындағы қарым-қатынасқа түсуге әсерін тигізеді.Бір-біріне деген
сенімділіктің жоқтығы,әлеуметтендіру процесін күрделендіреді. Егер адам
юаласы жастық шағында сенімділікке үйренбесе, оларға адамдармен жақын қарым-
қатынасқа түсу қиынырақ. Ол оқшауланған ортаға түсуге басын қауіпке тігеді.
Баланың сенімі, баланың қиындық сәтінде қолдау көрсетілген кезде болады.
Сонымен қатар бала өзіне-өзі сенімді болу үшін оны құрған ортадағы адамдар
(соның ішінде өзіне жақын адамдары) ол өз-өзін қорғай алады және көптеген
маңызды жағдайларда қатысушы болуы қажет. Ол өзінің көзқарасының көп
жағдайда керектілігіне сенімді болуы керек. Осылайша бала есеюге деген
құлшынысын іске асырады. Бірден есеюге болмайды. Есею жастық шақта құрыла
бастайды. Қорытындылай отырып, былай айтуға болады, отбасылық сфера
жағдайының сараптамасы сәтсіздіктің анықтығына куәгер болады. Әлеуметтік-
экономикалық шарттағы тұрақсыздық негізінде қобалжудың деңгейі өсуде,
агрессивтілік, конфликтілік, яғни үлкендер арасында сонымен бірге балалар
арасында да кездеседі.
Бұл жағдайлар өсіп келе жатқан ұрпаққа және отбасы институтына теріс,
жағымсыз әсер етеді. Ресейлік менталитеттің қалыптасуына байланысты
отбасына деген қатынастар мінсіз,шындығында үнемі этикалық емес, бірақ
отбасылық одақты сақтап қалу үшін қабілетке ие. Ата-аналар арасында ажырасу
– бұл бала үшін өте үлкен қайғы, жайсыздықтың себебі, бөтенсіну мен
дисконфорттық сезімі. Е.В. Селезнев негізгі педагогика – ата-аналар үйі
атты мақаласында келесі анықтамалар жүргізеді. Жасөспірімдер анкеталарға
болашақ отбасылары туралы сұрақтарға жауап берді. Мына сұраққа: -
сендердің отбасыларың, сендердің ата-аналарыңның отбасына ұқсағанын
қалайсындар ма? - көптеген балалар нақты:жоқ- деп дауап берді. Көптеген
бала өзінің болашақ отбасына, өзінің ата-анасына қарғанда махаббаттың мол
болуын, сыйластық, өзара көңіл бөлу және көмектесу, балаларға жақсы қарауды
жоспарлады.
Ерте әлеуметтендірудің құралы сәбиді еміздіру және оған күтім жасау,
гигиеналық қабілет, адамды қоршаған материалдық мәдениеттің өнімі; жан
дүниелік мәдениеттің элементтері (бесік жырлары, ертегілер); әңгімелесудің
стилі мен мазмұны, сонымен бірге мадақтау және жазалау әдісі, т.б. болып
табылады.
Ерте әлеуметтендіру агенттігіне ата-аналар ағалар мен әпкелері, атасы
мен апасы, жақын және алыс туыстары, келген бала күтушілері, отбасы
достары, құрдастары жатады. Ерте әлеуметтендіру отбасында жүзеге асады,
яғни балада әлем туралы – жақсылық, жамандық туралы түсінік қалыптасады
және бала өзін-өзі танып біледі.
Балада ортамен қарым-қатынас жасау сферасында, сол кезеңде бағалы
бағыттылық құрылымының элементтерін жинақтау өтеді, яғни жеке бастық
бағалыны бөліп сипаттауы, олардың эмоциональдық меңгеруі, қызметтерінің
тұрақтандырылуы, т.б.
Ғалымдардың көзқарасы бойынша – әлеуметтендірудің негізгі мүшесі ретінде
әке мен шеше – жеке тұлғаны жасап шығарады, бала - бос ыдыс, сол ыдысты
мәдениеттілікпен толтыру керек.
Осыған байланысты біріншілік ақпараттарды, яғни қоршаған орт а туралы ең
бірінші отбасынан алады. Э.Эриксон жастардың жеке сәйкестікке қол жеткізе
алмауын сәйкестік дағдарыс деп атады.Рөлдік араласу немесе сәйкестік
дағдарысы көбнесе білімді жалғастыру немесе карьера таңдай алмаушылықпен
сипатталады.Көптеген жасөспірімдер ,осы жастағы спецификалық
келіспеушіліктегі жапа шегушілер өздерін жарамсыз деп сезінушілер қатарына
қосады.Өздерін қабілетсіз деп сезінеді,және кейде негативтік сәйкестік
жағына бұрады яғни ата-анасымен өз қатарларының кеңестеріне қарсы
келеді.Осы тұрғыда Э.Эриксон делинквенттік тәрбиенің кейбір түрлерін
ескеріп кеткен.Э.Эриксон өмір-үнемі өзгеріске ұшырап тұрады деп
айтқан.Мәселенің оңды шешімі өмірде болатын мәселелердің
қайталанбастығына кепілдік бере алмайды.Оның сәйкестігі-бұл
өмір бойғы күрес болып табылады.
Жасөспірімнің өзіндік қабілетінің жаңа методологиялық позициясына
психологиялық зерттеуге ең бірінші
болып Л.С.Выготский көңіл аударған.Оның
теориясы бойынша ,бұл жан дүниесінде болатын әлеуметтік
қабілет. Ал еске сақтау бұл өзіндік қабілетті бүтіндей
сақтайтын оның бөлек күйінен яғни оны үздіксіз және қабылдауының
негізі болып табылады. Сараптау кезінде жасөспірімнің
өзіндік қабілеті психологияның негізгі методолгиялық принціпін
іске асырады – ол даму принціпі.
Жасөспірімнің өзіндік қабілеті жеке басы және қабілет
феноменін қарастырып қана қоймай жасөспірімнің жеке бас дамуының уақытын
яғни биологиялық және өмір тарихында болатын әлекметтік
жағлайларға дайындығына негізделуіне қарастырады.
Л.С. Выготский мынандай көзқарасты талқылайды – яғни адам
баласы тосыннан келген ішкі жан дүниесінің сапасымен оның
ашылуын танып біледі. Өзіндік қабілеттің шығуы бұл жеке бастың
дамуында анықталған тарихи кезең. Жасөспірімдегі өзіндік сана
сезімінің дамуы жалпы алғанда былай көрінеді. Басында бұл жай ғана
түсінік жинағы ретінде, яғни тұрақталған және байланысқан түрле болатын
өзі туралы көп білу негізі. Соңында адамның өз жеке басының бағаклауы мен
өзі туралы пікірі шығады.
Адам өмірінің әртүрлі шақтарын да бірінші жоспар өз – өзін бағалауы
болады. С.Л. Рубинштейн әділеттілікпен былай айтқан, бағалаушылық – бұл
біз ақы төлейтін нәрсе емес, бұл біз не үшін өмір сүретіндігіміз. Өмірде
әрқашан бағалыны бағалау болып жатады, яғни адам мен әлемнің нәтижесі заңды
болатын қайта құру қатынасы. В. Ядов бағалы бағыттылықтың әлеуметтік
психология және жалпы психологияға жақындығын шектейді.
Әлеуметтік психологияда бұл сфера жеке тұлғаны әлеуметтендіруді
зерттеу, оның топтық норма мен талапқа бейімделуі, ал жалпы психологияда
өмірлік қызметтің жоғарғы мотивациялық құрылымын оқыту.
Бағалы бағыттылық сол немесе басқа арманмен келіседі, сонымен бірге
өмірлік мақсатының өзіндік иерархиясымен құрылады, яғни нормаларды елестету
тәртібін адам этолонының сапасымен қарастырады.
Бағалы бағыттылық жүйесін ғалымдар 4 деңгейлі түрімен бөліп көрсеткен:
бірінші – көбірек жалпылама деңгей, бұл жерде бағыттылықтың үш түрін бөліп
қарастырады (ішкі жан дүниелік, әлеуметтік, материялдық). Бұның әрқайсысы
екінші деңгейдегі бағалықтарға әкеліп қосады. Мысалы, ішкі жан дүниелік
бағалық өзіне әдептілік, танымдылық, эстетикалық бағалықты әкеліп қосады.
Үшінші деңгейде мынандай бағалықтар қарастырылады, яғни адамның өмірлік
қызметі және өмірде жеке бастық қасиеттерінле шығуы тұрақтандырылады.
Мысалы, балаға деген махаббат, жан-жақты танып білуге құлшыныс және т.б.
Төртінші деңгей- нақты тәрбиеде шығатын жеке бастың қасиеті. Атақты Ресей
зерттеушісі Н.В. Соколов берілген мәселеге байланысты бағалы бағыттылықтың
5 қызметін бөліп көрсетті, бұл - экспрессивті өзіндік білдірушілік пен
өзіндік бекітушілік қасиеті. Адам қабылдаған бағыттылықты басқаға беруге,
мойындаушылықпен жетістиікке жетуге құлшынады.
Адативтік – ол қоршаған орта ие болған бағалықтың әртүрлі жолы мен
тәсілдерін жеке басының негізгі қажеттілігін қанағаттандыру қабілеті. Жеке
бастың қорғанысы - бағалық бағыттың фильтірлерімен өзіндік жолына түсуі,
яғни жеке бастың қайта құруды қажет етпейтін сол ақпаратты жіберуші жүйесі.
Танып білушілік жеке бастың ішкі мақсаттылықты қолдау үшін қажет ететін
ақпаратты іздеу және нысанға бағыттылығы.
Өмірдің психологиялық ішкі үйлесімі – психологиялық процестердің
гормонизациялары, олардың қызмет шарттарының келісімі.
Жасөспірімдік жасқа дәстүрлік бағалықтан бөлек негізгі мағына болып,
жеке бастың сұқбаттасуға бағыттылығы болып табылады, сондықтан бағалық
бағытттылық жүйесінің құрылуы құрдастармен сұқбаттасуда негізгі рольге ие
болады, қарсы көзқарастармен бір-бірлерімен қақтығысушылық ситуациялары.
Бірақ бағалы бағыттылықтың құрылу жүйесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz