Сырым Датұлы басқарған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі

1.17 XVIII ғ. Кіші жүздегі шаруалар көтерілісіне Сырым Датұлы басшылық етті.
1783.1797 жылдардағы көтеріліс Кіші жуз территориясын қамтыды.
3.15. Сырым Датұлы бастаған көтеріліс 14 жылға созылды.

1783-1797 ж.ж. арасын қамтыған Кіші жүздегі ең ірі көтерілістің басты мақсаты: 1) патша үкіметі тартып алған атамекенін қайтарып алу; 2) отарлық басқыншылықты тоқтату; 3) хан әулетінің озбырлығын шектеу; 4) Жайық бойында қазақ әскерлерінің озбырлығын тоқтау.
Кіші жүзде хандық биліктің әлсіреуі. Ақсүйектердің бір бөлігінің патша үкіметінің саясатын қолдамауы. Ресей үкіметінің Кіші жүзді әкімшілік басқаруда өзгерістер енгізіп, Кіші және Орта жүздің кейбір өңірлерінің Симбирск, Уфа басқармасына бағындырылуы. (1744ж. құрылған Орынбор губерниясы таратылды).
- Орыс помещиктері мен Жайық қазақ әскерінің қазақтарға зомбылығынын күшеюі.
1782-1783 жылдарда жұт әсерінен малдың шығын болуын қазақ әскерлері жергілікті халыққа қысым көрсету үшін пайдаланды.
1782 жылғы 27 желтоқсан – патша үкіметінің 1775 жылғы 7 қарашадағы жарлығы өзгертілді. Жаңа жарлық бойынша:
- Су көздері жанынан қыста мал айдауға ол жерлерді жалға алғанда ғана рұқсат етілді.
- Қазақтар жерлерінің қазақтарға жалға берілуіне тыйым салынды.
- Жлға алатын жер үшін қазақтар ақы төлеумен бірге, аманат қалдыруға тиіс болды. Көтерілістің басты қозғаушы күші карапайым көшпенділер. Патша үкіметінің қысымына қарсы би, старшын, батырлар да көтеріліске қатысты.
Көтеріліс аумағы: Еділ - Арал тенізі. Көтерілісшілердің басты мақсаты:
• Ғасырлар бойы қалыптасқан жерді пайдалану жүйесін қалпына келтіру.
• Орал қазақ әскерлерінің қазақ жерлерін басып алуын тоқтату.
• Нұралы хан мен оның сыбайластарынын озбырлығына шек қою.
Көтеріліс басшысы — Байбақты руының старшыны, батыр және шешен Сырым Датұлы (1742-1802ж.ж.). Ол 1775 жылы Пугачевтің әскерінде қазақ жасағын басқарған. Қолбасшы А.Суворов граф Панинге жазған хатында (1775 ж. 22 маусым): "Сырым бастаған қарулы топтар тосыннан келіп шабуылдайды, тез арада жоқ болады. Оның артынан қуғанмен ешкім жете алмайды" деп батыр сарбаздарын жоғары бағалаған.

1. Х.К. Ермұханова «Қазақстан тарихы». Алматы, 2008.
2. С. Смағүлов «Қазақстан тарихы». Алматы, 2007.
3. Е.Аққошқаров «Қазақстан тарихынан».
Алматы, 1997.