Қасым ханның қасқа жолы
1 Қасым ханның қасқа жолы
2 Қазақ хандығының заңдары
3 "Қасқа жол" мен "Ескі жол" заңдары
4 Қазақ халқының хандық дәуіріндегі әдет.ғұрыптық заң
5 Қасым хан
6 Жәнібекұлы Қасым хан
2 Қазақ хандығының заңдары
3 "Қасқа жол" мен "Ескі жол" заңдары
4 Қазақ халқының хандық дәуіріндегі әдет.ғұрыптық заң
5 Қасым хан
6 Жәнібекұлы Қасым хан
Қасым ханның қасқа жолы - қазақ халқының хандық дәуіріндегі әдет-ғұрыптық заң ережелерінің жиынтығы. Қасым хандыққұрған кезде (1511 - 23) ел басқару ісінде қолданылған. Негізі орта ғасырларда Қыпшақ, Шағатай ұлыстары қолданған «ярғу» заңынан (қазақша «жарғы» - хақиқат деген ұғымды білдіреді) алынған. Қасым хан өзі билік құрған кезеңде қазақ халқының этникалық аумағын кеңейту барысында әдет-ғұрыптық заңдарға арқа сүйеді. Тіпті шариғат қағидасын мығым ұстанған отырықшы аудандар да Қасым ханның қол астына өткен соң, әдет-ғұрыпқа сүйенген қазылық биліктерге жүгіне бастады. Қасым хан өз заңында Құран талаптарына қайшы келмейтін қазақи ғұрып ерекшеліктерін сақтады. Мысалы, жеті атаға дейін үйленбеу, әмеңгерлік, құдалық жол-жоралар, қазылық билік, т.б. Ол халықтың көкейінен шыққан әрі ежелден келе жатқан билік дәстүрді, әдет-ғұрыптық «жарғыны» жаңғыртып, күшейтті. Бұл заңға енген ережелер:
• мүлік заңы (жер дауы, мал-мүлік дауы);
• қылмыс заңы (кісі өлтіру, талау, шапқыншылық жасау, ұрлық қылу); әскери заң (аламан міндеті, қосын жасақтау, қара қазан, ердің құны, тұлпар ат);
• елшілік жоралары (майталман шешендік, халықаралық қарым-қатынастағы сыпайылық, әдептілік, ибалылық);
• жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке, думан үстіндегі ережелер, ат жарыс, бәйге ережелері, жасауыл, бекеуіл, тұтқауыл міндеттері).
Бұл жарғы халық арасында ілтипатпен «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталып кетті. «Қасқа жолдың» қағидалары өзгерусіз XVII ғасырға жетіп, Есім хандық құрған тұста (1598 - 1645) «Есім ханның ескі жолы» деген жаңа атқа ие болды. Тәуке ханныңтұсында (1680 - 1708) бұл заң әлі де шариғат қағидасымен боялмай, ежелгі билер жасаған қалпын жақсы сақтады. Құба қалмақтың жортуыл шапқыншылығына байланысты тарихи-саяси жағдайдың аса шиеленіскен қиын кезеңінде сұңғыла ойшыл билер бес тараудан тұратын ежелгі ережелерге тағы да екі тарау қосып, «Жеті жарғы» (Жеті хақиқат) деп атаған. Тәуке кезінде қосылған бұл екі тарау: жесір дауы; күң дауы. Бұл кезеңде шапқыншылық, кісі өлтіру көп болғандықтан құн дауын өз алдына бөлектен, қылмыс заңына айналдырған. XV - XVIII ғасырларда қолданылған ежелгі жарғының үзінділері халық аузында қысқа-қысқа мәтел сөздер қалпында сақталған. Мысалы, «Қара қылды қақ жару»; «Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіру», «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы - Майқы би», «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ», т.б
• мүлік заңы (жер дауы, мал-мүлік дауы);
• қылмыс заңы (кісі өлтіру, талау, шапқыншылық жасау, ұрлық қылу); әскери заң (аламан міндеті, қосын жасақтау, қара қазан, ердің құны, тұлпар ат);
• елшілік жоралары (майталман шешендік, халықаралық қарым-қатынастағы сыпайылық, әдептілік, ибалылық);
• жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке, думан үстіндегі ережелер, ат жарыс, бәйге ережелері, жасауыл, бекеуіл, тұтқауыл міндеттері).
Бұл жарғы халық арасында ілтипатпен «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталып кетті. «Қасқа жолдың» қағидалары өзгерусіз XVII ғасырға жетіп, Есім хандық құрған тұста (1598 - 1645) «Есім ханның ескі жолы» деген жаңа атқа ие болды. Тәуке ханныңтұсында (1680 - 1708) бұл заң әлі де шариғат қағидасымен боялмай, ежелгі билер жасаған қалпын жақсы сақтады. Құба қалмақтың жортуыл шапқыншылығына байланысты тарихи-саяси жағдайдың аса шиеленіскен қиын кезеңінде сұңғыла ойшыл билер бес тараудан тұратын ежелгі ережелерге тағы да екі тарау қосып, «Жеті жарғы» (Жеті хақиқат) деп атаған. Тәуке кезінде қосылған бұл екі тарау: жесір дауы; күң дауы. Бұл кезеңде шапқыншылық, кісі өлтіру көп болғандықтан құн дауын өз алдына бөлектен, қылмыс заңына айналдырған. XV - XVIII ғасырларда қолданылған ежелгі жарғының үзінділері халық аузында қысқа-қысқа мәтел сөздер қалпында сақталған. Мысалы, «Қара қылды қақ жару»; «Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіру», «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы - Майқы би», «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ», т.б
1. Қазақ хандығының және қазақ халқының құрылуы: Қасым хан туралы // Жолдасбайұлы с. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан.- Алматы, 1995.- Б.151-154
2. Қазақ хандығының күшейуі және кеңеюі. Қасым ханның тұсында // Қазақтың көне тарихы.- Алматы, 1993.- Б.240-244
3. Қазақстанның Россияға қосылуының тарихи алғы шарттары: Қасым хан туралы // Сабырханов А. Ұлы бетбұрыс.- Алматы, 1981.- Б.11-12
4. Қасым хан // Алтын Орданың құрылуынан құлауына дейін.- Алматы, 1998.- Б.116-119
5. Қасым хан // Қазақтар: Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық.- Алматы, 1998.- Т.2. Тарихи тұлғалар.- Б. 66-68
6. Қасым ханның тұсындағы қазақ хандығы // Қазақ ССР тарихы.- Алматы, 1957.- Т.1. – Б.157-159
7. Кәріпбаев Б. Аты аңызға айналған хан // Қазақ тарихы.- 1996.- №1.- б.37-42; №2.- Б.26-29
8. Кәрібаев Б. Қасым хан // Егемен Қазақстан.- 1996.- 24 желтоқ.
9. Қаратаев Т. Тарихтағы аттас тұлғалар: Қасым хан // Қазақ тарихы.- 1998.- № 4-5.-
2. Қазақ хандығының күшейуі және кеңеюі. Қасым ханның тұсында // Қазақтың көне тарихы.- Алматы, 1993.- Б.240-244
3. Қазақстанның Россияға қосылуының тарихи алғы шарттары: Қасым хан туралы // Сабырханов А. Ұлы бетбұрыс.- Алматы, 1981.- Б.11-12
4. Қасым хан // Алтын Орданың құрылуынан құлауына дейін.- Алматы, 1998.- Б.116-119
5. Қасым хан // Қазақтар: Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық.- Алматы, 1998.- Т.2. Тарихи тұлғалар.- Б. 66-68
6. Қасым ханның тұсындағы қазақ хандығы // Қазақ ССР тарихы.- Алматы, 1957.- Т.1. – Б.157-159
7. Кәріпбаев Б. Аты аңызға айналған хан // Қазақ тарихы.- 1996.- №1.- б.37-42; №2.- Б.26-29
8. Кәрібаев Б. Қасым хан // Егемен Қазақстан.- 1996.- 24 желтоқ.
9. Қаратаев Т. Тарихтағы аттас тұлғалар: Қасым хан // Қазақ тарихы.- 1998.- № 4-5.-
Қасым ханның қасқа жолы
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Қасым ханның қасқа жолы - қазақ халқының хандық дәуіріндегі әдет-ғұрыптық
заң ережелерінің жиынтығы. Қасым хандыққұрған кезде (1511 - 23) ел басқару
ісінде қолданылған. Негізі орта ғасырларда Қыпшақ, Шағатай
ұлыстары қолданған ярғу заңынан (қазақша жарғы - хақиқат деген ұғымды
білдіреді) алынған. Қасым хан өзі билік құрған кезеңде қазақ халқының
этникалық аумағын кеңейту барысында әдет-ғұрыптық заңдарға арқа сүйеді.
Тіпті шариғат қағидасын мығым ұстанған отырықшы аудандар да Қасым ханның
қол астына өткен соң, әдет-ғұрыпқа сүйенген қазылық биліктерге жүгіне
бастады. Қасым хан өз заңында Құран талаптарына қайшы келмейтін қазақи
ғұрып ерекшеліктерін сақтады. Мысалы, жеті атаға дейін үйленбеу,
әмеңгерлік, құдалық жол-жоралар, қазылық билік, т.б. Ол халықтың көкейінен
шыққан әрі ежелден келе жатқан билік дәстүрді, әдет-ғұрыптық жарғыны
жаңғыртып, күшейтті. Бұл заңға енген ережелер:
• мүлік заңы (жер дауы, мал-мүлік дауы);
• қылмыс заңы (кісі өлтіру, талау, шапқыншылық жасау, ұрлық қылу); әскери
заң (аламан міндеті, қосын жасақтау, қара қазан, ердің құны, тұлпар ат);
• елшілік жоралары (майталман шешендік, халықаралық қарым-қатынастағы
сыпайылық, әдептілік, ибалылық);
• жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке, думан үстіндегі ережелер,
ат жарыс, бәйге ережелері, жасауыл, бекеуіл, тұтқауыл міндеттері).
Бұл жарғы халық арасында ілтипатпен Қасым ханның қасқа жолы деп аталып
кетті. Қасқа жолдың қағидалары өзгерусіз XVII ғасырға жетіп, Есім хандық
құрған тұста (1598 - 1645) Есім ханның ескі жолы деген жаңа атқа ие
болды. Тәуке ханныңтұсында (1680 - 1708) бұл заң әлі де шариғат қағидасымен
боялмай, ежелгі билер жасаған қалпын жақсы сақтады. Құба қалмақтың жортуыл
шапқыншылығына байланысты тарихи-саяси жағдайдың аса шиеленіскен қиын
кезеңінде сұңғыла ойшыл билер бес тараудан тұратын ежелгі ережелерге тағы
да екі тарау қосып, Жеті жарғы (Жеті хақиқат) деп атаған. Тәуке кезінде
қосылған бұл екі тарау: жесір дауы; күң дауы. Бұл кезеңде шапқыншылық, кісі
өлтіру көп болғандықтан құн дауын өз алдына бөлектен, қылмыс заңына
айналдырған. XV - XVIII ғасырларда қолданылған ежелгі жарғының үзінділері
халық аузында қысқа-қысқа мәтел сөздер қалпында сақталған. Мысалы, Қара
қылды қақ жару; Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіру, Түгел сөздің түбі
бір, түп атасы - Майқы би, Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ,
т.б
ҚАСЫМ ХАННЫҢ ҚАСҚА ЖОЛЫ
ҚАСЫМ ХАННЫҢ ҚАСҚА ЖОЛЫ
Қазақ хандығында "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы", Тәуке
ханның "Жеті жарғысы" деп аталатын заңдар болды. Бұл заңдар сол заманда
ислам дінін тұтынатын Күншығыс пен Орта Азияның бірсыпыра елдеріндегі
феодалдық мемлекеттер мен хандықтарда жаппай қолданылып отырған ислам
дінінің "шариғат" заңынан мүлдем басқаша болатын. Бұл қазақ хандығының
ерекше тарихи әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайының туындысы еді.
Қазақ хандығының заңдары "жарғы" деп аталады. "Негізгі орта ғасырларда
қыпшақ, шағатай ұлыстарында қолданған ярғұ заңынан алынған. Қазақша "жарғы"
әділдік деген ұғымды білдіреді. Түпкі мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір
жағына аудырмай, дәл, әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді
халық бұқарасы ардақтап "қара қылды қақ жарған" деп мадақтаған. Оның екі
жағының біреуіне артық жібермей, дәл айыруы әділдіктің мезгеуі болған.
Жарғы заңының негізі, міне, осында. Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның
түбегейлі идеясы ежелгі әскери демократия арнасына барып тіреледі".
Қазақ хандығы заңдарының түп төркіні қазақ халқында ұрпақтан -ұрпаққа
жалғасып келген әдет-ғұрыптық ережелерден шықты. Бұл ғұрып -әдеттік
ережелер ежелден ел салтына сіңген. Халық бұқарасына түсінікті заң болды.
Қазақ хандығының іргесін қалаушы хандардың бірі Қасым хан (билік құрған
жылдары 1511 — 1523) жоғарыдағы саяси жағдайға және халық бұқарасы мен
билер тобының тілегіне негізделіп, қазақ халқының ежелгі әдет-ғұрыптық
ереже-тәртіптеріне мәнді өзгерістер енгізіп, дамытып билер кеңесінде
ақылдаса отырып, "жарғы" заңын жасады.
Халық бұқарасы Қасымның шариғатты алмай, ежелден қалыптаскан билер заңы -
жарғыны жаңадан көтергенін қатты ұнатып, оны "Қасым ханның қасқа жолы" деп
атап кетті. Бұл заңға кірген ережелер мынадай:
1. Мүлік заңы ( мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері). Қылмыс заңы (кісі
өлтіру, ел шабу, мал талау, ұрлық қылмыстарына жаза).
2. Әскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, ердің құны, тұлпар
ат).
3. Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайылық, әдептілік).
4. Жұртшылық заңы (шүлен тарату, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөкеуіл, тұтқауылдардың міндеті).
"Қасым ханның қасқа жолы" бір ғасырдай атқарылған соң, тиісті толықтырулар
мен өзгерістер енгізіліп, Есім ханның (1598-1645) тұсында "Есім ханның ескі
жолы" деп аталған.
Ел аузында сакталған деректерге қарағанда, Есім хан тұсында "қасқа жолға"
қосылған жаңалық: "хан болсын, ханға лайық заң болсын; абыз болсын, абыз
сыйлау парыз болсын, би болсын, би түсетін үй болсын" деген ережелер екен.
Бұл қазақ хандығы құрылысының саяси-әкімшілік, әскери, рухани және сот
істері жөніндегі негізгі заң сипатындағы төрт тұғыр екені байқалады. "Ескі
заң" деп аталуына қарағанда, сірә, бұл ережелер бұрыннан келе жаткан
дәстүрлі бір жүлгемен жасалған болуы да ықтимал.
"Қасқа жол" мен "Ескі жол" заңдары XVII ғасырдың аяқ кезі мен XVIII
-ғасырдың басында қайта толықтырылып, елеулі өзгерістер енгізіліп
дамытылады. Тәуке хан (1680-1718) тұсында "Күл төбенің басында күнде кеңес"
өткізіліп, "Қасқа жолдың" бұрынғы бес тарауына тағы да екі тарау қосылып,
"жеті жарғы" ("жеті заң") деп аталды. Бұл жаңадан қосылған екі тарау: жер
дауы туралы заң мен құн дауы туралы заң еді. Тәуке хан тұсында Қазақ
хандығының шығыс жағындағы жайылымдарды ойрат-жоңғар феодалдарының басып
алуына байланысты жердің таралуы, мал жайылымдарына таласқан жанжалдардан
адам өлімінің жиі болуы себепті жер дауын мүлік заңынан, құн дауын жалпы
қылмыс заңынан бөліп алып, жеке-жеке тарау енгізуге тура келді. "Жеті
жарғы" заңы Үш жүздің ойшыл саңлақ билері — Төле би, Қазыбек би, Әйтеке
бидің қатысуымен, хан қасындағы билер кеңесінен өтті.
"Орыс деректемелерінде" бұл заңдар "Тәуке ханның заңдары" деп аталды. Мұның
өзі бұрыннан болған заңдық нормаларды жинактау ғана емес, сонымен қатар
оларға мәнді өзгеріс кіргізіп толықтау болды. "Кеңінен алғанда Тәуке хан
заңдарының құрамына: 1) байырғы әдет-ғұрып нормаларынын, Тәуке хан тұсында
"жаңартылған" феодалдық кодексі — "жеті жарғы"; 2) билер сотының
тәжірибесі, түйінді биліктер, шежірелер; 3) ұсақ хандықтардың өзара
бірлігін, ынтымақтастығын нығайтып, сыртқы жауларға қарсы тұруға
жұмылдыруға, ру-тайпа басшыларының (би-батырлардың) саяси-экономикалық
рөлін арттыруға, көршілес елдермен дипломатиялық және сауда қатынасын
нығайтуға арналған заңдары мен жазба актілері жатады. Тәуке хан кезіндегі
құқ ережелерінің жеке салаларына (қылмыстық заң, отбасы, неке) шариғат
ережелері ықпалын тигізді".
"Жеті жарғы" заңындағы: "бір еркектің төрт әйел алуына болады", "ұрғашының
жарым басы кем, екі әйелдің куәлігі бір еркекке тең", "еркекке толық құн,
әйелге жарты құн" дейтіндер Тәуке хан тұсында ислам шариғатынан қазақ
заңына енген ережелер. Осы сияқты жекелеген қағидалардың әсерінен басқа
қазақ заңы Тәуке хан тұсында да ежелгі ерекшелігін сақтап калды.
Қазақ хандығы заңдары тілі тұжырымды, есте сақтауға ыңғайлы, ұйқасты,
өршімді, шешен сөздермен құрастырылды. Мысалы, "әділ билік — алтын таразы",
"қара қылды қақ жару", "тура биде туған жоқ", "жетпеген билік жеті ұлықтың
есігін ашады", "батыр айғақ, балуан куә", "сорғалаған қан, сойдақтаған із",
"ер өлтіріп, өріс бұзу", "ел шауып, мал талау", "табандап ұрып, тап шығу",
"бата тимесе, қата тию", "қысасқа қан, оқысқа құн", "жазыққа жаза, айыпқа
әнжі", "ханға хандық, биге билік", "мойнына қосақ, артына тіркеу", "семсер
астында серт жүрмейді", "иілген басты қылыш кеспейді", "алдыңа келсе
атаңның құнын кеш", "жан алып жат болма", "ашыққан ұры — ашынған долы",
"мал ашуы, жан ашуы", "алдырған албырт, анасының қойнын ашады", "қойманы не
көрген алады, не көмген алады", "ердің құны екі жүз жылқы", "ат тұяғын тай
басады", "иттелеуі бір күшік", "әке өлсе, мүлкі мұра", "аға өлсе, жеңге
мұра", "ерден кетсе де, елден кетпейді", "дау-айтыс, барымта-қайтыс",
"судың түбін шым бөгейді, даудың түбін қыз бөгейді", т.б. Бұлар мақал-мәтел
түрінде ел арасында сақталып келді.
Бұл заңдар толық күйінде біздің заманымызға жеткен жоқ, Халиолла
Өскенбайұлы, А.И.Левшин қатарлы зерттеушілер жариялаған үзінділер ғана
сақталған. Қазақ заңдарының ертеректе жазылған бір нұскасы "Қазақ
хандарының рәсмилері" деген атпен Стамбулдағы Сүлеймен Қанұнидің
кітапханасында сақталып тұрғандығы байқалды, бірақ мұны зерттеген ешкім
жоқ. Сол сияқты "Қазақтың ережелері" деп аталған бір қолжазба 1950 жылдарда
Толы аудандық сақшы мекемесінің қолына түскен екен. Мұның қазір қайда екені
белгісіз, оның көшірмесі Бежіндегі ұлт зерттеу институтында болса керек.
Зерттеушілердің кейбіреулері: "Қазақ хандығы заңдарының түп төркіні
Шыңғысханның "жасақ" заңынан алынған деген пікір айтады, енді біреулері:
қазақ хандығы Шыңғыс ханның "жасақ" заңынан мүлде дербес заң дейді. Бірақ
бұл екеуінің арасындағы байланыстың бар-жоқтығын дәлелдейтін тарихи дерек
әзірге дейін табылған жоқ.
Қазақ хандығы зандарының негізі — феодалдық базис пен патриархалдық-
феодалдық өндірістік қатынас болды. Онын міндеті: феодалдық базиске қызмет
ету, феодалдық меншікті қорғау және нығайту, феодалдық үстем таптың еңбекші
халықтың феодалдық қанауға қарсы күресін басып-жаншып тұншықтыру еді. Бұл
заңдарда феодалдық меншікті қорғауға және меншік жөніндегі дау-шарларды
шешуге баса мән берілді. Феодалдық құққа қайшы келгендер қатал жазаланып
отырды.
"Жеті жарғы" заңы жарыққа шыққаннан кейін еңбекші халықка түсетін салық
ауыртпалықтары бұрынғыдан да бетер күшейе түсті. Бұрынғы салықтар
көбейтіліп, жаңадан түрліше алымдар енгізілді; сұлтан мен хандардың аманат
ретінде көршілес мемлекеттерге баратын бадаларын асырауға, сұлтандардың ірі
билердің тағы басқалардың борыштарын өтеуге жана алымдар енгізілді.
Қазақ хандығы заңдарының қылмыс заңынан оның таптық мәні айқын көрінеді:
"Жеті жарғы" заңында қысаспен әдейілеп кісі өлтірушілерге бұрынғыдай "қанға
қан, жанға жан алу" ережесі сақталды. Алайда, бұл көбінесе күн тарттырумен
алмастырылып отырылды. Құнның мөлшері мынадай болды: еркекті өлтіргені үшін
толық құн — "ердін құны екі жүз жылқы" (жүз түйе, немесе мың қой), ал
әйелді өлтіргені үшін жарты құн - "жүз жылқы" (елу түйе, бес жүз қой);
кісінің бір көзін шығарса — жарты құн, екі көзін бірдей шығарса — толық құн
тартатын болды; бір қолынан немесе бір аяғынан айырса жарты құн, екі
қолынан немесе екі аяғынан бірдей айырса толық құн тартатын болды.
Феодалдарға қарсы бас көтергендік үшін жауапкершілік неғұрлым айқын,
берілетін жаза неғұрлым қатаң болды. Сұлтан мен қожаны өлтіргені үшін
төленетін құн жай адамды өлтіргенде алынатын құннан жеті есе көп болып
белгіленді. Құныкердің өзі ғана емес, оның руы бөліп төлейді. Ал алынған
құнды да өлген кісінің туыстары мен руластары бөліп алатын болды.
Біреудің әйелін зорлау, алып қашып кету, отбасы мен бүкіл рудың намысына
тиетін ауыр қылмыс деп есептеледі. Мұндай қылмыстары үшін айыптылар өлім
жазасына тартылуға тиіс болған. Алайда төлем (айып) төлеумен ауыстыруға да
болатын болған. Мал мен мүлікті ұрлау да аса елеулі қылмыс болып
есептелген. Егер ұрыны ұрлық үстінде өлтірсе, онда құн төленбейтін болған.
Ұстап алған ұрыны 25-тен 60-қа дейін қамшымен дүре соғып жазалауға сотсыз-
ақ рұқсат етілген. "Егер осы дүреден өліп кетсе, онда бұған да құн
төленбейді" дейді. Ұры қатаң қылмыс жазасына тартылды, ұрлап алынғанын
қайтаруға және "тоғыз" айыбын тартуға міндетті болды. "Тоғыз" айыбы мына
түрде белгіленген: бас тоғыз немесе түйе бастатқан тоғыз: бір түйе,
құлынымен екі бие, құнан-дөнен, төрт жылқы; орта тоғыз немесе ат бастатқан
тоғыз; бесті ат, екі құнан, екі тайынша, төрт қой; аяқтоғыз немесе өгіз
бастатқан тоғыз: бесті өгіз, екі тайынша, үш қой, үш қозы. "Жеті жарғыда"
құдайға тіл тигізгендігі жеті адамның куәлігі арқылы анықталғандар таспен
атып өлтірілсін, христиан дініне кіргендердің барлық мал-мүлкі тартып
алынсын деп белгіленген.
Мыңжан Н.
Дереккөзі: Қазақтың ата заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер –
Древний мир права казахов: 10 томдық [Мәтін] Бағдарлама жетекшісі С.З.
Зиманов. – Алматы: Жеті жарғы, 2003 – (Қазақ академиялық университеті).
2-том. – 2003. – 464 бет.
22 қазан 2012
“Қасым ханның қасқа жолы” – қазақ халқының хандық дәуіріндегі әдет-ғұрыптық
заң ережелерінің жиынтығы. Қасым хандық құрған кезде (1511–23) ел басқару
ісінде қолданылған. Негізі орта ғасырларда Қыпшақ, Шағатай ұлыстары
қолданған “ярғу” заңынан (қазақша “жарғы” – хақиқат деген ұғымды
білдіреді) алынған. Қасым хан өзі билік құрған кезеңде қазақ халқының этн.
аумағын кеңейту барысында әдет-ғұрыптық заңдарға арқа сүйеді. Тіпті шариғат
қағидасын мығым ұстанған отырықшы аудандар да Қасым ханның қол астына өткен
соң, әдет-ғұрыпқа сүйенген қазылық биліктерге жүгіне бастады. Қасым хан өз
заңында Құран талаптарына қайшы келмейтін қазақи ғұрып ерекшеліктерін
сақтады. Мыс., жеті атаға дейін үйленбеу, әмеңгерлік, құдалық жол-жоралар,
қазылық билік, т.б. Ол халықтың көкейінен шыққан әрі ежелден келе жатқан
билік дәстүрді, әдет-ғұрыптық “жарғыны” жаңғыртып, күшейтті. Бұл заңға
енген ережелер: 1) мүлік заңы (жер дауы, мал-мүлік дауы); 2) қылмыс заңы
(кісі өлтіру, талау, шапқыншылық жасау, ұрлық қылу); 3) әскери заң (аламан
міндеті, қосын жасақтау, қара қазан, ердің құны, тұлпар ат); 4) елшілік
жоралары (майталман шешендік, халықар. қатынастағы сыпайылық, әдептілік,
ибалылық); 5) жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке, думан үстіндегі
ережелер, ат жарыс, бәйге ережелері, жасауыл, бекеуіл, тұтқауыл
міндеттері). Бұл жарғы халық арасында ілтипатпен “Қасым ханның қасқа жолы”
деп аталып кетті. “Қасқа жолдың” қағидалары өзгерусіз 17 ғ-ға жетіп, Есім
хандық құрған тұста (1598 – 1645) “Есім ханның ескі жолы” деген жаңа атқа
ие болды. Тәуке ханның тұсында (1680 –1708) бұл заң әлі де шариғат
қағидасымен боялмай, ежелгі билер жасаған қалпын жақсы сақтады. Құба
қалмақтың жортуыл-шапқыншылығына байланысты тарихи-саяси жағдайдың аса
шиеленіскен қиын кезеңінде сұңғыла ойшыл билер бес тараудан тұратын ежелгі
ережелерге тағы да екі тарау қосып, “Жеті жарғы” (Жеті хақиқат) деп атаған.
Тәуке кезінде қосылған бұл екі тарау: жесір дауы; құн дауы. Бұл кезеңде
шапқыншылық, кісі өлтіру көп болғандықтан құн дауын өз алдына бөлектеп,
қылмыс заңына айналдырған. 15 – 18 ғ-ларда қолданылған ежелгі жарғының
үзінділері халық аузында қысқа-қысқа мәтел сөздер қалпында сақталған. Мыс.,
“Қара қылды қақ жару”; “Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіру”, “Түгел сөздің
түбі бір, түп атасы – Майқы би”, “Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман
жоқ”, т.б.
Н. Өсерұлы
Дереккөзі: "Қазақстан" ұлттық энциклопедиясы, Алматы, "Қазақ
энциклопедиясы", 1998 ж. 5-том
13.01.2011
, 15:26
Қасым ханның қасқа жолы
"Қасым ханның қасқа жо-лы" - Қасым хандық қүрған кезде (1511 - 1521) ел
басқа-ру ісінде қолданылған әдет-ғүрыптық заң ережелерінің жиынтығы. Оның
негізіне орта ғасырларда Қыпшақ, Шағатай үлыстары қолдан-ған "ярғу" заңы
(қазақша "жарғы" - хаңиқат деген үғымды білдіреді) алынған. Тіпті шариғат
қағидасын мығым үстанған отырыңшы аудандар да Қасым ханның қол астына
өткен соң, әдет-ғүрыпқа сүйенген ңазылық биліктерге жүгіне бастады. Қасым
хан өз заңында Қүран талаптарына қайшы келмей-тін қазақи ғүрып
ерекше-ліктерін сақтады. Мысалы, жеті атаға дейін үйленбеу, әмеңгерлік,
қүдалық жол-жоралар, қазылық билік, т.б. Ол халықтың көкейінен шыққан әрі
ежелден келе жатқан билік дәстүрді, әдет-ғүрыптық "жарғыны" жаңғыртып,
күшейтті. Бүл заңға енген ережелер: 1) мүлік заңы (жер дауы, мал-мүлік
дауы); 2) қылмыс заңы (кісі өлтіру, талау, шапқыншылық жасау, үр-лық
қылу); 3) өскери заң (аламан міндеті, қосын жа-сақтау, қарақазан,ердің
қүны, түлпар ат); 4) елшілік жоралары; 5) жүртшылық заңы (ас, той,
мереке, думан үстіндегі ережелер, ат жа-рыс, бөйге ережелері). Бүл
жарғылар халық арасында "Қасым ханның қасқа жолы" деп аталып кетті.
"Қасым ханның қасқа жолының" қағидалары өзгерусіз XVII ғасырға жетіп,
Есім хандық қүрған түста (1598 - 1645) "Есім ханның ескі жолы" деген жаңа
атқа ие болды. Тәуке ханның түсында (1680-1708), жоңғар шапқыншы-лығына
байланысты саяси жағдайдың аса шиеленіскен кезеңінде, бес тараудан
түра-тын ежелгі ережелерге тағы да екі тарау қосылып, "Жеті жарғы" деп
аталған. Олар: же-сір дауы және қүн дауы еді. Бүл кезеңде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Қасым ханның қасқа жолы - қазақ халқының хандық дәуіріндегі әдет-ғұрыптық
заң ережелерінің жиынтығы. Қасым хандыққұрған кезде (1511 - 23) ел басқару
ісінде қолданылған. Негізі орта ғасырларда Қыпшақ, Шағатай
ұлыстары қолданған ярғу заңынан (қазақша жарғы - хақиқат деген ұғымды
білдіреді) алынған. Қасым хан өзі билік құрған кезеңде қазақ халқының
этникалық аумағын кеңейту барысында әдет-ғұрыптық заңдарға арқа сүйеді.
Тіпті шариғат қағидасын мығым ұстанған отырықшы аудандар да Қасым ханның
қол астына өткен соң, әдет-ғұрыпқа сүйенген қазылық биліктерге жүгіне
бастады. Қасым хан өз заңында Құран талаптарына қайшы келмейтін қазақи
ғұрып ерекшеліктерін сақтады. Мысалы, жеті атаға дейін үйленбеу,
әмеңгерлік, құдалық жол-жоралар, қазылық билік, т.б. Ол халықтың көкейінен
шыққан әрі ежелден келе жатқан билік дәстүрді, әдет-ғұрыптық жарғыны
жаңғыртып, күшейтті. Бұл заңға енген ережелер:
• мүлік заңы (жер дауы, мал-мүлік дауы);
• қылмыс заңы (кісі өлтіру, талау, шапқыншылық жасау, ұрлық қылу); әскери
заң (аламан міндеті, қосын жасақтау, қара қазан, ердің құны, тұлпар ат);
• елшілік жоралары (майталман шешендік, халықаралық қарым-қатынастағы
сыпайылық, әдептілік, ибалылық);
• жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке, думан үстіндегі ережелер,
ат жарыс, бәйге ережелері, жасауыл, бекеуіл, тұтқауыл міндеттері).
Бұл жарғы халық арасында ілтипатпен Қасым ханның қасқа жолы деп аталып
кетті. Қасқа жолдың қағидалары өзгерусіз XVII ғасырға жетіп, Есім хандық
құрған тұста (1598 - 1645) Есім ханның ескі жолы деген жаңа атқа ие
болды. Тәуке ханныңтұсында (1680 - 1708) бұл заң әлі де шариғат қағидасымен
боялмай, ежелгі билер жасаған қалпын жақсы сақтады. Құба қалмақтың жортуыл
шапқыншылығына байланысты тарихи-саяси жағдайдың аса шиеленіскен қиын
кезеңінде сұңғыла ойшыл билер бес тараудан тұратын ежелгі ережелерге тағы
да екі тарау қосып, Жеті жарғы (Жеті хақиқат) деп атаған. Тәуке кезінде
қосылған бұл екі тарау: жесір дауы; күң дауы. Бұл кезеңде шапқыншылық, кісі
өлтіру көп болғандықтан құн дауын өз алдына бөлектен, қылмыс заңына
айналдырған. XV - XVIII ғасырларда қолданылған ежелгі жарғының үзінділері
халық аузында қысқа-қысқа мәтел сөздер қалпында сақталған. Мысалы, Қара
қылды қақ жару; Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіру, Түгел сөздің түбі
бір, түп атасы - Майқы би, Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ,
т.б
ҚАСЫМ ХАННЫҢ ҚАСҚА ЖОЛЫ
ҚАСЫМ ХАННЫҢ ҚАСҚА ЖОЛЫ
Қазақ хандығында "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы", Тәуке
ханның "Жеті жарғысы" деп аталатын заңдар болды. Бұл заңдар сол заманда
ислам дінін тұтынатын Күншығыс пен Орта Азияның бірсыпыра елдеріндегі
феодалдық мемлекеттер мен хандықтарда жаппай қолданылып отырған ислам
дінінің "шариғат" заңынан мүлдем басқаша болатын. Бұл қазақ хандығының
ерекше тарихи әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайының туындысы еді.
Қазақ хандығының заңдары "жарғы" деп аталады. "Негізгі орта ғасырларда
қыпшақ, шағатай ұлыстарында қолданған ярғұ заңынан алынған. Қазақша "жарғы"
әділдік деген ұғымды білдіреді. Түпкі мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір
жағына аудырмай, дәл, әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді
халық бұқарасы ардақтап "қара қылды қақ жарған" деп мадақтаған. Оның екі
жағының біреуіне артық жібермей, дәл айыруы әділдіктің мезгеуі болған.
Жарғы заңының негізі, міне, осында. Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның
түбегейлі идеясы ежелгі әскери демократия арнасына барып тіреледі".
Қазақ хандығы заңдарының түп төркіні қазақ халқында ұрпақтан -ұрпаққа
жалғасып келген әдет-ғұрыптық ережелерден шықты. Бұл ғұрып -әдеттік
ережелер ежелден ел салтына сіңген. Халық бұқарасына түсінікті заң болды.
Қазақ хандығының іргесін қалаушы хандардың бірі Қасым хан (билік құрған
жылдары 1511 — 1523) жоғарыдағы саяси жағдайға және халық бұқарасы мен
билер тобының тілегіне негізделіп, қазақ халқының ежелгі әдет-ғұрыптық
ереже-тәртіптеріне мәнді өзгерістер енгізіп, дамытып билер кеңесінде
ақылдаса отырып, "жарғы" заңын жасады.
Халық бұқарасы Қасымның шариғатты алмай, ежелден қалыптаскан билер заңы -
жарғыны жаңадан көтергенін қатты ұнатып, оны "Қасым ханның қасқа жолы" деп
атап кетті. Бұл заңға кірген ережелер мынадай:
1. Мүлік заңы ( мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері). Қылмыс заңы (кісі
өлтіру, ел шабу, мал талау, ұрлық қылмыстарына жаза).
2. Әскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, ердің құны, тұлпар
ат).
3. Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайылық, әдептілік).
4. Жұртшылық заңы (шүлен тарату, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөкеуіл, тұтқауылдардың міндеті).
"Қасым ханның қасқа жолы" бір ғасырдай атқарылған соң, тиісті толықтырулар
мен өзгерістер енгізіліп, Есім ханның (1598-1645) тұсында "Есім ханның ескі
жолы" деп аталған.
Ел аузында сакталған деректерге қарағанда, Есім хан тұсында "қасқа жолға"
қосылған жаңалық: "хан болсын, ханға лайық заң болсын; абыз болсын, абыз
сыйлау парыз болсын, би болсын, би түсетін үй болсын" деген ережелер екен.
Бұл қазақ хандығы құрылысының саяси-әкімшілік, әскери, рухани және сот
істері жөніндегі негізгі заң сипатындағы төрт тұғыр екені байқалады. "Ескі
заң" деп аталуына қарағанда, сірә, бұл ережелер бұрыннан келе жаткан
дәстүрлі бір жүлгемен жасалған болуы да ықтимал.
"Қасқа жол" мен "Ескі жол" заңдары XVII ғасырдың аяқ кезі мен XVIII
-ғасырдың басында қайта толықтырылып, елеулі өзгерістер енгізіліп
дамытылады. Тәуке хан (1680-1718) тұсында "Күл төбенің басында күнде кеңес"
өткізіліп, "Қасқа жолдың" бұрынғы бес тарауына тағы да екі тарау қосылып,
"жеті жарғы" ("жеті заң") деп аталды. Бұл жаңадан қосылған екі тарау: жер
дауы туралы заң мен құн дауы туралы заң еді. Тәуке хан тұсында Қазақ
хандығының шығыс жағындағы жайылымдарды ойрат-жоңғар феодалдарының басып
алуына байланысты жердің таралуы, мал жайылымдарына таласқан жанжалдардан
адам өлімінің жиі болуы себепті жер дауын мүлік заңынан, құн дауын жалпы
қылмыс заңынан бөліп алып, жеке-жеке тарау енгізуге тура келді. "Жеті
жарғы" заңы Үш жүздің ойшыл саңлақ билері — Төле би, Қазыбек би, Әйтеке
бидің қатысуымен, хан қасындағы билер кеңесінен өтті.
"Орыс деректемелерінде" бұл заңдар "Тәуке ханның заңдары" деп аталды. Мұның
өзі бұрыннан болған заңдық нормаларды жинактау ғана емес, сонымен қатар
оларға мәнді өзгеріс кіргізіп толықтау болды. "Кеңінен алғанда Тәуке хан
заңдарының құрамына: 1) байырғы әдет-ғұрып нормаларынын, Тәуке хан тұсында
"жаңартылған" феодалдық кодексі — "жеті жарғы"; 2) билер сотының
тәжірибесі, түйінді биліктер, шежірелер; 3) ұсақ хандықтардың өзара
бірлігін, ынтымақтастығын нығайтып, сыртқы жауларға қарсы тұруға
жұмылдыруға, ру-тайпа басшыларының (би-батырлардың) саяси-экономикалық
рөлін арттыруға, көршілес елдермен дипломатиялық және сауда қатынасын
нығайтуға арналған заңдары мен жазба актілері жатады. Тәуке хан кезіндегі
құқ ережелерінің жеке салаларына (қылмыстық заң, отбасы, неке) шариғат
ережелері ықпалын тигізді".
"Жеті жарғы" заңындағы: "бір еркектің төрт әйел алуына болады", "ұрғашының
жарым басы кем, екі әйелдің куәлігі бір еркекке тең", "еркекке толық құн,
әйелге жарты құн" дейтіндер Тәуке хан тұсында ислам шариғатынан қазақ
заңына енген ережелер. Осы сияқты жекелеген қағидалардың әсерінен басқа
қазақ заңы Тәуке хан тұсында да ежелгі ерекшелігін сақтап калды.
Қазақ хандығы заңдары тілі тұжырымды, есте сақтауға ыңғайлы, ұйқасты,
өршімді, шешен сөздермен құрастырылды. Мысалы, "әділ билік — алтын таразы",
"қара қылды қақ жару", "тура биде туған жоқ", "жетпеген билік жеті ұлықтың
есігін ашады", "батыр айғақ, балуан куә", "сорғалаған қан, сойдақтаған із",
"ер өлтіріп, өріс бұзу", "ел шауып, мал талау", "табандап ұрып, тап шығу",
"бата тимесе, қата тию", "қысасқа қан, оқысқа құн", "жазыққа жаза, айыпқа
әнжі", "ханға хандық, биге билік", "мойнына қосақ, артына тіркеу", "семсер
астында серт жүрмейді", "иілген басты қылыш кеспейді", "алдыңа келсе
атаңның құнын кеш", "жан алып жат болма", "ашыққан ұры — ашынған долы",
"мал ашуы, жан ашуы", "алдырған албырт, анасының қойнын ашады", "қойманы не
көрген алады, не көмген алады", "ердің құны екі жүз жылқы", "ат тұяғын тай
басады", "иттелеуі бір күшік", "әке өлсе, мүлкі мұра", "аға өлсе, жеңге
мұра", "ерден кетсе де, елден кетпейді", "дау-айтыс, барымта-қайтыс",
"судың түбін шым бөгейді, даудың түбін қыз бөгейді", т.б. Бұлар мақал-мәтел
түрінде ел арасында сақталып келді.
Бұл заңдар толық күйінде біздің заманымызға жеткен жоқ, Халиолла
Өскенбайұлы, А.И.Левшин қатарлы зерттеушілер жариялаған үзінділер ғана
сақталған. Қазақ заңдарының ертеректе жазылған бір нұскасы "Қазақ
хандарының рәсмилері" деген атпен Стамбулдағы Сүлеймен Қанұнидің
кітапханасында сақталып тұрғандығы байқалды, бірақ мұны зерттеген ешкім
жоқ. Сол сияқты "Қазақтың ережелері" деп аталған бір қолжазба 1950 жылдарда
Толы аудандық сақшы мекемесінің қолына түскен екен. Мұның қазір қайда екені
белгісіз, оның көшірмесі Бежіндегі ұлт зерттеу институтында болса керек.
Зерттеушілердің кейбіреулері: "Қазақ хандығы заңдарының түп төркіні
Шыңғысханның "жасақ" заңынан алынған деген пікір айтады, енді біреулері:
қазақ хандығы Шыңғыс ханның "жасақ" заңынан мүлде дербес заң дейді. Бірақ
бұл екеуінің арасындағы байланыстың бар-жоқтығын дәлелдейтін тарихи дерек
әзірге дейін табылған жоқ.
Қазақ хандығы зандарының негізі — феодалдық базис пен патриархалдық-
феодалдық өндірістік қатынас болды. Онын міндеті: феодалдық базиске қызмет
ету, феодалдық меншікті қорғау және нығайту, феодалдық үстем таптың еңбекші
халықтың феодалдық қанауға қарсы күресін басып-жаншып тұншықтыру еді. Бұл
заңдарда феодалдық меншікті қорғауға және меншік жөніндегі дау-шарларды
шешуге баса мән берілді. Феодалдық құққа қайшы келгендер қатал жазаланып
отырды.
"Жеті жарғы" заңы жарыққа шыққаннан кейін еңбекші халықка түсетін салық
ауыртпалықтары бұрынғыдан да бетер күшейе түсті. Бұрынғы салықтар
көбейтіліп, жаңадан түрліше алымдар енгізілді; сұлтан мен хандардың аманат
ретінде көршілес мемлекеттерге баратын бадаларын асырауға, сұлтандардың ірі
билердің тағы басқалардың борыштарын өтеуге жана алымдар енгізілді.
Қазақ хандығы заңдарының қылмыс заңынан оның таптық мәні айқын көрінеді:
"Жеті жарғы" заңында қысаспен әдейілеп кісі өлтірушілерге бұрынғыдай "қанға
қан, жанға жан алу" ережесі сақталды. Алайда, бұл көбінесе күн тарттырумен
алмастырылып отырылды. Құнның мөлшері мынадай болды: еркекті өлтіргені үшін
толық құн — "ердін құны екі жүз жылқы" (жүз түйе, немесе мың қой), ал
әйелді өлтіргені үшін жарты құн - "жүз жылқы" (елу түйе, бес жүз қой);
кісінің бір көзін шығарса — жарты құн, екі көзін бірдей шығарса — толық құн
тартатын болды; бір қолынан немесе бір аяғынан айырса жарты құн, екі
қолынан немесе екі аяғынан бірдей айырса толық құн тартатын болды.
Феодалдарға қарсы бас көтергендік үшін жауапкершілік неғұрлым айқын,
берілетін жаза неғұрлым қатаң болды. Сұлтан мен қожаны өлтіргені үшін
төленетін құн жай адамды өлтіргенде алынатын құннан жеті есе көп болып
белгіленді. Құныкердің өзі ғана емес, оның руы бөліп төлейді. Ал алынған
құнды да өлген кісінің туыстары мен руластары бөліп алатын болды.
Біреудің әйелін зорлау, алып қашып кету, отбасы мен бүкіл рудың намысына
тиетін ауыр қылмыс деп есептеледі. Мұндай қылмыстары үшін айыптылар өлім
жазасына тартылуға тиіс болған. Алайда төлем (айып) төлеумен ауыстыруға да
болатын болған. Мал мен мүлікті ұрлау да аса елеулі қылмыс болып
есептелген. Егер ұрыны ұрлық үстінде өлтірсе, онда құн төленбейтін болған.
Ұстап алған ұрыны 25-тен 60-қа дейін қамшымен дүре соғып жазалауға сотсыз-
ақ рұқсат етілген. "Егер осы дүреден өліп кетсе, онда бұған да құн
төленбейді" дейді. Ұры қатаң қылмыс жазасына тартылды, ұрлап алынғанын
қайтаруға және "тоғыз" айыбын тартуға міндетті болды. "Тоғыз" айыбы мына
түрде белгіленген: бас тоғыз немесе түйе бастатқан тоғыз: бір түйе,
құлынымен екі бие, құнан-дөнен, төрт жылқы; орта тоғыз немесе ат бастатқан
тоғыз; бесті ат, екі құнан, екі тайынша, төрт қой; аяқтоғыз немесе өгіз
бастатқан тоғыз: бесті өгіз, екі тайынша, үш қой, үш қозы. "Жеті жарғыда"
құдайға тіл тигізгендігі жеті адамның куәлігі арқылы анықталғандар таспен
атып өлтірілсін, христиан дініне кіргендердің барлық мал-мүлкі тартып
алынсын деп белгіленген.
Мыңжан Н.
Дереккөзі: Қазақтың ата заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер –
Древний мир права казахов: 10 томдық [Мәтін] Бағдарлама жетекшісі С.З.
Зиманов. – Алматы: Жеті жарғы, 2003 – (Қазақ академиялық университеті).
2-том. – 2003. – 464 бет.
22 қазан 2012
“Қасым ханның қасқа жолы” – қазақ халқының хандық дәуіріндегі әдет-ғұрыптық
заң ережелерінің жиынтығы. Қасым хандық құрған кезде (1511–23) ел басқару
ісінде қолданылған. Негізі орта ғасырларда Қыпшақ, Шағатай ұлыстары
қолданған “ярғу” заңынан (қазақша “жарғы” – хақиқат деген ұғымды
білдіреді) алынған. Қасым хан өзі билік құрған кезеңде қазақ халқының этн.
аумағын кеңейту барысында әдет-ғұрыптық заңдарға арқа сүйеді. Тіпті шариғат
қағидасын мығым ұстанған отырықшы аудандар да Қасым ханның қол астына өткен
соң, әдет-ғұрыпқа сүйенген қазылық биліктерге жүгіне бастады. Қасым хан өз
заңында Құран талаптарына қайшы келмейтін қазақи ғұрып ерекшеліктерін
сақтады. Мыс., жеті атаға дейін үйленбеу, әмеңгерлік, құдалық жол-жоралар,
қазылық билік, т.б. Ол халықтың көкейінен шыққан әрі ежелден келе жатқан
билік дәстүрді, әдет-ғұрыптық “жарғыны” жаңғыртып, күшейтті. Бұл заңға
енген ережелер: 1) мүлік заңы (жер дауы, мал-мүлік дауы); 2) қылмыс заңы
(кісі өлтіру, талау, шапқыншылық жасау, ұрлық қылу); 3) әскери заң (аламан
міндеті, қосын жасақтау, қара қазан, ердің құны, тұлпар ат); 4) елшілік
жоралары (майталман шешендік, халықар. қатынастағы сыпайылық, әдептілік,
ибалылық); 5) жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке, думан үстіндегі
ережелер, ат жарыс, бәйге ережелері, жасауыл, бекеуіл, тұтқауыл
міндеттері). Бұл жарғы халық арасында ілтипатпен “Қасым ханның қасқа жолы”
деп аталып кетті. “Қасқа жолдың” қағидалары өзгерусіз 17 ғ-ға жетіп, Есім
хандық құрған тұста (1598 – 1645) “Есім ханның ескі жолы” деген жаңа атқа
ие болды. Тәуке ханның тұсында (1680 –1708) бұл заң әлі де шариғат
қағидасымен боялмай, ежелгі билер жасаған қалпын жақсы сақтады. Құба
қалмақтың жортуыл-шапқыншылығына байланысты тарихи-саяси жағдайдың аса
шиеленіскен қиын кезеңінде сұңғыла ойшыл билер бес тараудан тұратын ежелгі
ережелерге тағы да екі тарау қосып, “Жеті жарғы” (Жеті хақиқат) деп атаған.
Тәуке кезінде қосылған бұл екі тарау: жесір дауы; құн дауы. Бұл кезеңде
шапқыншылық, кісі өлтіру көп болғандықтан құн дауын өз алдына бөлектеп,
қылмыс заңына айналдырған. 15 – 18 ғ-ларда қолданылған ежелгі жарғының
үзінділері халық аузында қысқа-қысқа мәтел сөздер қалпында сақталған. Мыс.,
“Қара қылды қақ жару”; “Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіру”, “Түгел сөздің
түбі бір, түп атасы – Майқы би”, “Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман
жоқ”, т.б.
Н. Өсерұлы
Дереккөзі: "Қазақстан" ұлттық энциклопедиясы, Алматы, "Қазақ
энциклопедиясы", 1998 ж. 5-том
13.01.2011
, 15:26
Қасым ханның қасқа жолы
"Қасым ханның қасқа жо-лы" - Қасым хандық қүрған кезде (1511 - 1521) ел
басқа-ру ісінде қолданылған әдет-ғүрыптық заң ережелерінің жиынтығы. Оның
негізіне орта ғасырларда Қыпшақ, Шағатай үлыстары қолдан-ған "ярғу" заңы
(қазақша "жарғы" - хаңиқат деген үғымды білдіреді) алынған. Тіпті шариғат
қағидасын мығым үстанған отырыңшы аудандар да Қасым ханның қол астына
өткен соң, әдет-ғүрыпқа сүйенген ңазылық биліктерге жүгіне бастады. Қасым
хан өз заңында Қүран талаптарына қайшы келмей-тін қазақи ғүрып
ерекше-ліктерін сақтады. Мысалы, жеті атаға дейін үйленбеу, әмеңгерлік,
қүдалық жол-жоралар, қазылық билік, т.б. Ол халықтың көкейінен шыққан әрі
ежелден келе жатқан билік дәстүрді, әдет-ғүрыптық "жарғыны" жаңғыртып,
күшейтті. Бүл заңға енген ережелер: 1) мүлік заңы (жер дауы, мал-мүлік
дауы); 2) қылмыс заңы (кісі өлтіру, талау, шапқыншылық жасау, үр-лық
қылу); 3) өскери заң (аламан міндеті, қосын жа-сақтау, қарақазан,ердің
қүны, түлпар ат); 4) елшілік жоралары; 5) жүртшылық заңы (ас, той,
мереке, думан үстіндегі ережелер, ат жа-рыс, бөйге ережелері). Бүл
жарғылар халық арасында "Қасым ханның қасқа жолы" деп аталып кетті.
"Қасым ханның қасқа жолының" қағидалары өзгерусіз XVII ғасырға жетіп,
Есім хандық қүрған түста (1598 - 1645) "Есім ханның ескі жолы" деген жаңа
атқа ие болды. Тәуке ханның түсында (1680-1708), жоңғар шапқыншы-лығына
байланысты саяси жағдайдың аса шиеленіскен кезеңінде, бес тараудан
түра-тын ежелгі ережелерге тағы да екі тарау қосылып, "Жеті жарғы" деп
аталған. Олар: же-сір дауы және қүн дауы еді. Бүл кезеңде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz