Қазан төңкерісі қарсаңында Оңтүстік Қазақстандағы саяси - қоғамдық ұйымдар
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2.7
І.тарау. Ақпан төңкерісінен кейінгі Оңтүстік Қазақстанда демократиялық өзгерістер және қоғамдық.саяси ұйымдардың құрылуы
1.1. Қоғамдық.саяси ұйымдардың құрылуының алғы.шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.26
1.2. Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық белсенділіктің артуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27.37
ІІ.тарау. Уақытша үкімет тұсында Оңтүстік Қазақстанда қоғамдық.саяси ұйымдардың ұстанымдары, іс.әрекеттері
2.1. Қоғамдық.саяси ұйымдарға қатысты Уақытша үкіметтің жүргізген бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38.43
2.2. Қоғамдық.саяси ұйымдардың арақатынасы және олардың қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44.52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53.54
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57.61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55.56
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2.7
І.тарау. Ақпан төңкерісінен кейінгі Оңтүстік Қазақстанда демократиялық өзгерістер және қоғамдық.саяси ұйымдардың құрылуы
1.1. Қоғамдық.саяси ұйымдардың құрылуының алғы.шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.26
1.2. Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық белсенділіктің артуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27.37
ІІ.тарау. Уақытша үкімет тұсында Оңтүстік Қазақстанда қоғамдық.саяси ұйымдардың ұстанымдары, іс.әрекеттері
2.1. Қоғамдық.саяси ұйымдарға қатысты Уақытша үкіметтің жүргізген бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38.43
2.2. Қоғамдық.саяси ұйымдардың арақатынасы және олардың қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44.52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53.54
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57.61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55.56
Кіріспе
Бұрынғы Ресей империясының құрамындағы халықтар тарихына үлкен өзгерістер мен қоғамдық сілкіністер жылы ретінде енген 1917-1918 жылдардың ХХ ғасыр тарихында алар орындары ерекше. «Қазақ» газетінің айтуынша: «1917 жыл Россия мемлекеті үшін зор өзгерістер, зор уақиғалар, зор бүліншілік жылы болып өтті... Жылдың басы қуаныш, ағы ренішпен өтті» .
Шындығында да, Россия 1917 жылы жалпы адамзат тарихында сирек кездесетін қоғамдық құбылыстарды басынан өткерді. Сол жылдың ақпан және қазан айларында болған мемлекеттік төңкерістер, елдің тарихын да, тағдырын да түбегейлі өзгерістерге ұшыратты. Дегенмен, өзінің ауқымдылығы жағынан да, салдары жағынан да аса маңызды оқиғалар қатарына жататын ақпан төңкерісінің де, қазан төңкерісінің де тарихы мен маңызы әлі объективті зерттелініп, өздерінің тиісті бағаларын алған жоқ.
Егер Ресей халықтарына өркениеттілікке бағыт алып, елде демократиялық өзгерістер жасауға мүмкіндік туғызған біріншісінің маңызы, қоғамдық ғылымдарда ұзақ жылдар бойы шексіз үстемдік жүргізген кеңестік тарихнамада саналы түрде төмендетілді. Керісінше, Ресейді адамзаттың жалпы даму жолынан тайдырып алып кетіп, оның халықтарына өлшеусіз қайғы-қасірет әкелген, екіншісінің «маңызы» негізсіз дәріптелді .
Ақпан төңкерісінің демократиялық сипатын толық жоққа шығара алмағанымен, кеңестік тарихшылар оған таптық тұрғыдан қарап, «буржуазиялық революция» деген тар шеңбердегі бағасын берді. Ал, ол төңкерістің және одан кейін де елде, соғыс жағдайында атқарылған істердің бір ғана таптың мүддесі тұрғысынан бағалауға келмейтін, күрделі құбылыс болғандығын байқау қиын емес.
Жалпы, 1917 жылдың ақпаны мен қазаны аралығы уақыт өлшемі жағынан қарасақ, небәрі 8 айға созылғанымен, жүргізілген өзгерістердің маңызы жағынан келгенде Ресей халықтарының келешегіне жол ашып, үлкен үміт арттырған ерекше бір тарихи кезең болды. Сондықтан, тарих ғылымының алдында тұрған міндеттің бірі, кезінде сыңаршақ жазылған 1917 жылдың тарихын қайта зерттеу болып табылады.
Кейбір ғылыми еңбектерде жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдарды басқа ұйымдармен шатастыру, сондай-ақ, жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар мен «Алаш» партиясы комитеттерінің жігін ажыратпай, екеуін бір ұйым деп ұғушылық кездеседі .
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың халқымыздың қоғамдық-саяси даму жолындағы алатын орны және қазақ қоғамының саяси белсенділігін арттырудағы рөлін көрсете отырып, оның әлеуметтік-саяси сипатын жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан бағалау – зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Осыған байланысты зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:
• Ақпан төңкерісі жеңісінен кейінгі кезеңде өмірге келген жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың пайда болуының алғышарттарын анықтау;
• жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың ұлттық қоғамдық ұйымдар ретінде атқарған қызметтерінің мазмұнын, қоғамдық-саяси қатынастар жүйесінде алатын орнын айқындау;
• жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың басқа басқарушы орындармен, қоғамдық ұйымдармен, саяси партиялармен ара қатынасын көрсету.
Ақпаннан кейінгі оқиғалар ұлттық қозғалыстың ішінде айтарлықтай идеялық келіспеушіліктердің болғандығын көрсетті, олардан арылу жалпыұлттық аса маңызды аспектісінің бірі – жалпыресейлік партиялардың филиалдарының ұлттық қозғалысқа және ұлттық мәселеге қатынасы.
Өлкенің жалпыресейлік партияларының негізгі бағдарламалық ережелерін талдау ұлттық мәселені демократиялық шешу жолын ұстанатындығына үнемі сендіруіне қарамастан, олардың анық, негізделген, көлемді және шынайы ұлттық бағдарламасының болмағандығын көрсетті.
Өлкелік кадеттердің, эсерлердің, радикал-демократтардың және басқаларының империялық нұсқауларға негізделген ұлттық бағдарламасы, әлбетте, өлкенің мұсылман халқына түсінікті бола алмады және де қабыл алынбады.
Қалай болғанда да, өлкенің болашағы және оның мемлекеттік құрылысы туралы мәселеде қарама-қайшылықтар қаншалықты терең болғанымен, екі жақтан да демократтар, әйтсе-де, диалогқа жол салуға әрекеттенді.
Бірақ өлкеде кейінгі драмалық оқиғаларда өзінің басты рөлін ойнау жазылған большевиктер тұрпатындағы жаңа күш біртіндеп жетіле бастады.
Мәселенің маңыздылығы. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің
Бұрынғы Ресей империясының құрамындағы халықтар тарихына үлкен өзгерістер мен қоғамдық сілкіністер жылы ретінде енген 1917-1918 жылдардың ХХ ғасыр тарихында алар орындары ерекше. «Қазақ» газетінің айтуынша: «1917 жыл Россия мемлекеті үшін зор өзгерістер, зор уақиғалар, зор бүліншілік жылы болып өтті... Жылдың басы қуаныш, ағы ренішпен өтті» .
Шындығында да, Россия 1917 жылы жалпы адамзат тарихында сирек кездесетін қоғамдық құбылыстарды басынан өткерді. Сол жылдың ақпан және қазан айларында болған мемлекеттік төңкерістер, елдің тарихын да, тағдырын да түбегейлі өзгерістерге ұшыратты. Дегенмен, өзінің ауқымдылығы жағынан да, салдары жағынан да аса маңызды оқиғалар қатарына жататын ақпан төңкерісінің де, қазан төңкерісінің де тарихы мен маңызы әлі объективті зерттелініп, өздерінің тиісті бағаларын алған жоқ.
Егер Ресей халықтарына өркениеттілікке бағыт алып, елде демократиялық өзгерістер жасауға мүмкіндік туғызған біріншісінің маңызы, қоғамдық ғылымдарда ұзақ жылдар бойы шексіз үстемдік жүргізген кеңестік тарихнамада саналы түрде төмендетілді. Керісінше, Ресейді адамзаттың жалпы даму жолынан тайдырып алып кетіп, оның халықтарына өлшеусіз қайғы-қасірет әкелген, екіншісінің «маңызы» негізсіз дәріптелді .
Ақпан төңкерісінің демократиялық сипатын толық жоққа шығара алмағанымен, кеңестік тарихшылар оған таптық тұрғыдан қарап, «буржуазиялық революция» деген тар шеңбердегі бағасын берді. Ал, ол төңкерістің және одан кейін де елде, соғыс жағдайында атқарылған істердің бір ғана таптың мүддесі тұрғысынан бағалауға келмейтін, күрделі құбылыс болғандығын байқау қиын емес.
Жалпы, 1917 жылдың ақпаны мен қазаны аралығы уақыт өлшемі жағынан қарасақ, небәрі 8 айға созылғанымен, жүргізілген өзгерістердің маңызы жағынан келгенде Ресей халықтарының келешегіне жол ашып, үлкен үміт арттырған ерекше бір тарихи кезең болды. Сондықтан, тарих ғылымының алдында тұрған міндеттің бірі, кезінде сыңаршақ жазылған 1917 жылдың тарихын қайта зерттеу болып табылады.
Кейбір ғылыми еңбектерде жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдарды басқа ұйымдармен шатастыру, сондай-ақ, жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар мен «Алаш» партиясы комитеттерінің жігін ажыратпай, екеуін бір ұйым деп ұғушылық кездеседі .
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың халқымыздың қоғамдық-саяси даму жолындағы алатын орны және қазақ қоғамының саяси белсенділігін арттырудағы рөлін көрсете отырып, оның әлеуметтік-саяси сипатын жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан бағалау – зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Осыған байланысты зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:
• Ақпан төңкерісі жеңісінен кейінгі кезеңде өмірге келген жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың пайда болуының алғышарттарын анықтау;
• жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың ұлттық қоғамдық ұйымдар ретінде атқарған қызметтерінің мазмұнын, қоғамдық-саяси қатынастар жүйесінде алатын орнын айқындау;
• жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың басқа басқарушы орындармен, қоғамдық ұйымдармен, саяси партиялармен ара қатынасын көрсету.
Ақпаннан кейінгі оқиғалар ұлттық қозғалыстың ішінде айтарлықтай идеялық келіспеушіліктердің болғандығын көрсетті, олардан арылу жалпыұлттық аса маңызды аспектісінің бірі – жалпыресейлік партиялардың филиалдарының ұлттық қозғалысқа және ұлттық мәселеге қатынасы.
Өлкенің жалпыресейлік партияларының негізгі бағдарламалық ережелерін талдау ұлттық мәселені демократиялық шешу жолын ұстанатындығына үнемі сендіруіне қарамастан, олардың анық, негізделген, көлемді және шынайы ұлттық бағдарламасының болмағандығын көрсетті.
Өлкелік кадеттердің, эсерлердің, радикал-демократтардың және басқаларының империялық нұсқауларға негізделген ұлттық бағдарламасы, әлбетте, өлкенің мұсылман халқына түсінікті бола алмады және де қабыл алынбады.
Қалай болғанда да, өлкенің болашағы және оның мемлекеттік құрылысы туралы мәселеде қарама-қайшылықтар қаншалықты терең болғанымен, екі жақтан да демократтар, әйтсе-де, диалогқа жол салуға әрекеттенді.
Бірақ өлкеде кейінгі драмалық оқиғаларда өзінің басты рөлін ойнау жазылған большевиктер тұрпатындағы жаңа күш біртіндеп жетіле бастады.
Мәселенің маңыздылығы. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің
1. Қозыбаев И.М. Историография Казахстана. Уроки истории. Алма-Ата, 1990.
2. Алаш-Орда. Сборник документов. Алма-Ата, 1992.
3. Нұрпейісов К. Алашорда тарихының зерттелуі хақында. // Қазақ тарихы. 1994, №1.
4. Установление Советской власти в областях Казахстана (1917-1918 г.г.). Сб. статей. Алма-Ата, 1957.
5. Покровский С.Н. Победа Советской власти в Семиречье. Алма-Ата, 1961.
6. Нұрпейісов К. Советы Казахстана в борьбе за упрочение власти рабочих и крестьян. Алма-Ата, 1968.
7. Пахмурный П.М., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1978.
8. Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972.
9. Маликов Ф. Февральская буржуазно-демократическая революция в Казахстане. Алма-Ата, 1972.
10. Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. Алматы, 1993.
11. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992.
12. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат. 1994.
13. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы. «Санат», 1995.
14. Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. «Жалын», 1996.
15. Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алматы, 1967.
16. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография. 1993.
17. Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993.
18. Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996.
19. Ахмедов Ғ. Ахаңның өмір кезеңдері. // Жұлдыз. 1989, №6.
20. Юсупов И. Дунгане в борьбе за власть Советов в Туркестане. 1967.
21. Бейсенбиев К.Б. Идейно-политические течения в Казахстане конца ХІХ – начала ХХ века. Алма-Ата, 1961 г.
22. Кабдиев Д.К. Развитие экономической мысли в Казахстане (конец ХІХ – начало ХХ века), 1978 г.
23. Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана (1861-1917 гг.), Алма-Ата, 1984 г.
24. Ахмедов Ғ. Алаш «Алаш» болғанда. Алматы, 1996 ж.
25. Өзбекұлы С. Арыстары алаштың. Алматы, 1998 ж.
26. Нұрпейісов К. Становление Советов в Казахстане (март 1917 – июнь 1918 г.) Алма-Ата, 1987 г.
2. Алаш-Орда. Сборник документов. Алма-Ата, 1992.
3. Нұрпейісов К. Алашорда тарихының зерттелуі хақында. // Қазақ тарихы. 1994, №1.
4. Установление Советской власти в областях Казахстана (1917-1918 г.г.). Сб. статей. Алма-Ата, 1957.
5. Покровский С.Н. Победа Советской власти в Семиречье. Алма-Ата, 1961.
6. Нұрпейісов К. Советы Казахстана в борьбе за упрочение власти рабочих и крестьян. Алма-Ата, 1968.
7. Пахмурный П.М., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1978.
8. Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972.
9. Маликов Ф. Февральская буржуазно-демократическая революция в Казахстане. Алма-Ата, 1972.
10. Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. Алматы, 1993.
11. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992.
12. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат. 1994.
13. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы. «Санат», 1995.
14. Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. «Жалын», 1996.
15. Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алматы, 1967.
16. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография. 1993.
17. Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993.
18. Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996.
19. Ахмедов Ғ. Ахаңның өмір кезеңдері. // Жұлдыз. 1989, №6.
20. Юсупов И. Дунгане в борьбе за власть Советов в Туркестане. 1967.
21. Бейсенбиев К.Б. Идейно-политические течения в Казахстане конца ХІХ – начала ХХ века. Алма-Ата, 1961 г.
22. Кабдиев Д.К. Развитие экономической мысли в Казахстане (конец ХІХ – начало ХХ века), 1978 г.
23. Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана (1861-1917 гг.), Алма-Ата, 1984 г.
24. Ахмедов Ғ. Алаш «Алаш» болғанда. Алматы, 1996 ж.
25. Өзбекұлы С. Арыстары алаштың. Алматы, 1998 ж.
26. Нұрпейісов К. Становление Советов в Казахстане (март 1917 – июнь 1918 г.) Алма-Ата, 1987 г.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Қазақстан тарихы кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазан төңкерісі қарсаңында Оңтүстік Қазақстандағы саяси-қоғамдық
ұйымдар
Орындаған:
Қабылдаған:
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .2-7
І-тарау. Ақпан төңкерісінен кейінгі Оңтүстік Қазақстанда демократиялық
өзгерістер және қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы
1. Қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуының алғы-
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..8-26
2. Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық белсенділіктің
артуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 27-37
ІІ-тарау. Уақытша үкімет тұсында Оңтүстік Қазақстанда қоғамдық-саяси
ұйымдардың ұстанымдары, іс-әрекеттері
1. Қоғамдық-саяси ұйымдарға қатысты Уақытша үкіметтің жүргізген
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .38-43
2. Қоғамдық-саяси ұйымдардың арақатынасы және олардың
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..44-52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .53-54
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .57-61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...55-56
Кіріспе
Бұрынғы Ресей империясының құрамындағы халықтар тарихына үлкен
өзгерістер мен қоғамдық сілкіністер жылы ретінде енген 1917-1918 жылдардың
ХХ ғасыр тарихында алар орындары ерекше. Қазақ газетінің айтуынша: 1917
жыл Россия мемлекеті үшін зор өзгерістер, зор уақиғалар, зор бүліншілік
жылы болып өтті... Жылдың басы қуаныш, ағы ренішпен өтті[i].
Шындығында да, Россия 1917 жылы жалпы адамзат тарихында сирек
кездесетін қоғамдық құбылыстарды басынан өткерді. Сол жылдың ақпан және
қазан айларында болған мемлекеттік төңкерістер, елдің тарихын да, тағдырын
да түбегейлі өзгерістерге ұшыратты. Дегенмен, өзінің ауқымдылығы жағынан
да, салдары жағынан да аса маңызды оқиғалар қатарына жататын ақпан
төңкерісінің де, қазан төңкерісінің де тарихы мен маңызы әлі объективті
зерттелініп, өздерінің тиісті бағаларын алған жоқ.
Егер Ресей халықтарына өркениеттілікке бағыт алып, елде демократиялық
өзгерістер жасауға мүмкіндік туғызған біріншісінің маңызы, қоғамдық
ғылымдарда ұзақ жылдар бойы шексіз үстемдік жүргізген кеңестік тарихнамада
саналы түрде төмендетілді. Керісінше, Ресейді адамзаттың жалпы даму жолынан
тайдырып алып кетіп, оның халықтарына өлшеусіз қайғы-қасірет әкелген,
екіншісінің маңызы негізсіз дәріптелді[ii].
Ақпан төңкерісінің демократиялық сипатын толық жоққа шығара
алмағанымен, кеңестік тарихшылар оған таптық тұрғыдан қарап, буржуазиялық
революция деген тар шеңбердегі бағасын берді. Ал, ол төңкерістің және одан
кейін де елде, соғыс жағдайында атқарылған істердің бір ғана таптың мүддесі
тұрғысынан бағалауға келмейтін, күрделі құбылыс болғандығын байқау қиын
емес.
Жалпы, 1917 жылдың ақпаны мен қазаны аралығы уақыт өлшемі жағынан
қарасақ, небәрі 8 айға созылғанымен, жүргізілген өзгерістердің маңызы
жағынан келгенде Ресей халықтарының келешегіне жол ашып, үлкен үміт
арттырған ерекше бір тарихи кезең болды. Сондықтан, тарих ғылымының алдында
тұрған міндеттің бірі, кезінде сыңаршақ жазылған 1917 жылдың тарихын қайта
зерттеу болып табылады.
Кейбір ғылыми еңбектерде жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдарды басқа
ұйымдармен шатастыру, сондай-ақ, жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар мен
Алаш партиясы комитеттерінің жігін ажыратпай, екеуін бір ұйым деп
ұғушылық кездеседі[iii].
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың
халқымыздың қоғамдық-саяси даму жолындағы алатын орны және қазақ қоғамының
саяси белсенділігін арттырудағы рөлін көрсете отырып, оның әлеуметтік-саяси
сипатын жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан бағалау – зерттеу жұмысының басты
мақсаты болып табылады. Осыған байланысты зерттеу жұмысының алдына мынадай
міндеттер қойылды:
• Ақпан төңкерісі жеңісінен кейінгі кезеңде өмірге келген
жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың пайда болуының
алғышарттарын анықтау;
• жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың ұлттық қоғамдық ұйымдар
ретінде атқарған қызметтерінің мазмұнын, қоғамдық-саяси
қатынастар жүйесінде алатын орнын айқындау;
• жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың басқа басқарушы орындармен,
қоғамдық ұйымдармен, саяси партиялармен ара қатынасын көрсету.
Ақпаннан кейінгі оқиғалар ұлттық қозғалыстың ішінде айтарлықтай
идеялық келіспеушіліктердің болғандығын көрсетті, олардан арылу жалпыұлттық
аса маңызды аспектісінің бірі – жалпыресейлік партиялардың филиалдарының
ұлттық қозғалысқа және ұлттық мәселеге қатынасы.
Өлкенің жалпыресейлік партияларының негізгі бағдарламалық ережелерін
талдау ұлттық мәселені демократиялық шешу жолын ұстанатындығына үнемі
сендіруіне қарамастан, олардың анық, негізделген, көлемді және шынайы
ұлттық бағдарламасының болмағандығын көрсетті.
Өлкелік кадеттердің, эсерлердің, радикал-демократтардың және
басқаларының империялық нұсқауларға негізделген ұлттық бағдарламасы,
әлбетте, өлкенің мұсылман халқына түсінікті бола алмады және де қабыл
алынбады.
Қалай болғанда да, өлкенің болашағы және оның мемлекеттік құрылысы
туралы мәселеде қарама-қайшылықтар қаншалықты терең болғанымен, екі жақтан
да демократтар, әйтсе-де, диалогқа жол салуға әрекеттенді.
Бірақ өлкеде кейінгі драмалық оқиғаларда өзінің басты рөлін ойнау
жазылған большевиктер тұрпатындағы жаңа күш біртіндеп жетіле бастады.
Мәселенің маңыздылығы. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан
егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір
өзгерістер заманында еліміздің кешегі тарихына деген көзқарас та мүлдем
жаңа сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып,
ақиқаты айтылмаған немесе бір жақты қаралған тарихи құбылыстарды қайта ой
елегінен өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қазақ
елінің саяси даму жолында өзіндік орны бар жергілікті саяси-қоғамдық
ұйымдар да соңғы жылдарға дейін тарихи шындық тұрғысынан зерттелмей, көп
бұрмалаушылыққа ұшыраған тақырып болып табылады.
1917 жылы Ақпан төңкерісі патша өкіметін құлатып, Ресейде ерекше саяси
жүйені тудырды. Орталықта қос өкімет – Уақытша үкімет пен Кеңестерді, ал
жер-жерлерде билікке ұмтылған сан алуан одақтар мен қауымдастықтарды,
ұйымдарды дүниеге әкелді. Заман өзгерісі алға тосқан жаңа міндеттерді шешу
қажеттілігі ұлттық қоғамдық ұйымдарды да осы мезгілде өмірге алып келген
еді.
Жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар – Уақытша үкіметтің саяси жүйесінде
қазақ елінің ұлттық мүддесін білдіру және қорғау мақсатында пайда болған
демократиялық бағыттағы қоғамдық ұйым. Өлкеде саяси-қоғамдық ұйымдардың
пайда болу негіздері мен құрылымдық сипаты, алға қойған міндеттері мен сол
міндеттерді іске асыруда атқарған қызметі, тарихта алар орны арнайы
зерттеуді қажет етеді, сондай-ақ бұл зерттеу қазақ халқының сол бір
аласапыран кезеңдегі саяси өмірінің қырлары мен сырларын терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Кеңестік тарихтану ғылымында жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар сияқты
ұлттық қоғамдық ұйымдарға біржақты, яғни Уақытша үкіметтің қолшоқпары
болды деген баға беріліп келді. Ақпан төңкерісінен кейін Ресейдің барлық
ұлттық аймақтарында бой көтерген украин, башқұрт, түрікмен, ұйғыр-дүнген,
татарлардың, т.б. ұлттық қоғамдық ұйымдарының бір сапында тұрған жергілікті
саяси-қоғамдық ұйымдар ұлттық азаттыққа, дербестікке қол созып, отарлық
езгіден құтылып, өз ұлтын өркениетті елдердің қатарына қосуға асықты, сол
үшін қызмет етті. Өлкедегі саяси-қоғамдық ұйымдардың басы-қасында болып,
оның жұмысының жанданып кетуіне аянбай еңбек еткен, көшбасшы болған қазақ
оқығандары, ұлт зиялылары еді. Олардың жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар
құрамындағы қызметі елді феодалдық мешеулік пен отарлық тәуелділіктен алып
шығу әрекетін жасаған әлеуметтік күштің қазақ қоғамында болғандығын
айғақтайды.
1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін қазақ қоғамында пайда болған ең
беделді саяси-қоғамдық ұйымдар туралы тарихи шындықты мүмкіндігінше
толығырақ ашып айтатын уақыт жетті.
Жетісу халқының, соның ішінде дүнгендердің Ақпан төңкерісінен кейінгі
тарихын зерттеуші ғалым Юсупов: ...облыстың орталығы Верный қаласында
мұндай комитеттер бірнешеу болды: қазақтың – Алаш, өзбектің – Шуро-
Исламы, ұйғырдың – Милли-Шуросы, жалпымұсылмандық – Құрылтай, тараншы-
дүнген комитеттері және басқалар. Осы ұйымдардың бәрі еңбекші халықты жеке
қанау құқына ие болу үшін күресті, әрі өзара бақталас болды, бір-бірін көре
алмады[iv], – деп жаңсақтыққа жол береді. Қазіргі тарихнама ХІХ-ХХ ғ.
Басында түрік тілді халықтардың қарым-қатынасы аса жемісті болғандығын
куәландырып отыр[v].
Хронологиялық шеңбері жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың құрылған
кезеңі мен жойылған уақытын, яғни 1917 жылдың наурыз айынан 1917 жылдың
қазан айлары аралығын қамтиды. 1917 жылдың наурыз айынан бастап жер-жерде
бой көтерген жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар 1917 жылдың күз айларында,
яғни Кеңестердің өкімет билігін алғанынан кейін Қазан төңкерісінің
салтанатты шеруіне кедергі келтіретін контрреволюциялық ұйым ретінде
таратыла бастады.
Территориялық ауқымы негізінен жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар
құрылған Оңтүстік өлкесін қамтиды. Сол саяси-қоғамдық ұйымдардың қызметін
жан-жақты ашып көрсету мақсатында сол кезеңдегі әкімшілік-территориялық
бөлу бойынша Жетісу облысы аудандары да қамтылды.
І-тарау
Ақпан төңкерісінен кейінгі Оңтүстік Қазақстанда демократиялық өзгерістер
және қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы
1.1. Қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуының алғышарттары
Оңтүстік Қазақстан өңірі ХХ ғасырдың басында Ресей империясының шалғай
шеткі отары қатарында болды. Жаңа капиталистік нарықтық қатынастар отарлық
тәуелділік жағдайында қалыптасу процесі, өлке халықтарының тағдырында мұңды-
зарлы, драмалы үлгіде көрініс берді.
Өлкеде бұл кезеңде тым қасіретті жағдай көрініс бере бастады. Сансыз
табындарды азықтандыра алатын жайылымдар, бидай, күріш, жеміс, көкөніс,
жүзімдердің көл-көсір өнімін бере алатын кең-байтақ құнарлы алқап, аса бай
табиғи қазбалар қоры өте ұқыпсыз, олақтықпен пайдаланылды. Сол уақытта
мақта өсіру астық, күріш егісін ығыстыра отырып, біртіндеп жергілікті
халықты құлдыққа түсіру құралына айнала бастады. Империялық саясатқа
бағыттала отырып, салынып жатқан темір жолдар, барлық инфрақұрылым,
Оңтүстікті оны ежелгі көршілерінен бөліп тастады. Бұл инфрақұрылымға
ашықтан-ашық тек экономикалық қана емес, және әскери-стратегиялық мән
берілді. Өлкеде экономиканың аграрлық-шикізаттық сипатының нығая түсуіне
баса артықшылық берілді[vi].
Ғасыр басындағы арзан Ресей тауарлары ағынының қаптап келуі салдарынан
мыңдаған қолөнершілер кедейленді. Сонымен қатар, тұтас алғанда жаңа
капиталистік нарықтық қатынастардың қалыптасуы Оңтүстікте ұзақ уақыт бойы
бір орында тұрып қалды[vii].
Осылайша, ескі дүние көбіне жойылып, ал жаңасы пайда болмаған тұстағы
тарихи ахуал өлкедегі болашақ әлеуметтік және ұлттық толқуларға жағдай
туғызды. Ресей империясы отарлық істерді жүргізуде өз туыстары іспетті,
кейде күшке, ал кейде макиавеллилік бөліп ал да билей бер принципіне
сенді. Отаршыл саясаттың тағы бір маңызды принципі жергілікті қоғамның кері
тартпа күштеріне саналы арқа сүйеу болды. Тек осындай жолмен ғана жаулап
алынған жерлерде тиімді және ауыртпалықсыз басқару мүмкін болып
көрінді[viii].
Бірақ бұл саясат өзін жарым-жартылай ғана ақтады. Жыл өткен сайын кво-
мәртебесін сақтап қалу қиындай түсті.
Бірқатар айқын отаршылдыққа қарсы көтерілістерді басқаннан кейін,
Ресей самодержавиесі жергілікті ерекшеліктерге байланысты сәл-пәл
өзгертіп, өңірге өзінің әкімшілік-полициялық аппаратын қоса алып келді.
Жоғарыда генерал-губернатор, одан кейін облыстық губернаторлар, төменде –
уезд бастықтары. Ресейдегідей мұнда да патша өкіметі жеке дара басқаруды
қолға алды. Бұл үшін полициялық-тыңшылық аппаратты пайдаланды. Жергілікті
өзін-өзі басқаруға ең төменгі сатыларда тұрған болыстарды, ауыл
старосталары мен казактарды қалдырды. Орыстың сауда және мақта-мата
капиталы жергілікті байларды өздерінің өктемдігін жүргізу үшін қолбала
етті. Сонымен бірге орыс дворяндары мен әскери қызметшілерінің резервтегі
бюрократиялық тобы ағылып келді. Бұлар мұнда ойларына келгенін істеді,
зорлық-зомбылықта шек болмады, пара алды, тонады[ix].
Зорлық-зомбылық пен тағдыр тәлкегіне түскен халық болашақта өз
отанында мәңгілік бұғауда болуға, екінші сорттылық ауыр белгімен өмір
кешуге келісе алмады. Өлкедегі қоғамның тереңінде жаңа бір күш пісіп жетіле
бастады. Ғасырдың басында өлкенің қоғамдық-саяси өмірінде төтенше маңызды
міндеттерді атқару оның үлесіне тиді. Бұл күш, жәдидтер қозғалысы ретінде
танылды. Қоғамның жоғарғы интеллектуалды бөлігін топтастырды. Олар ұлттық
интеллигенция және білімді дін өкілдері еді. Көпшілігі европалық білім
алған. Прогресшіл жәдидтер білімсіздік және төзімсіздік жағдайында рухани
оянуды күту ақылға сиғысыз екендігін түсінді. XIX ғасырдың аяғындағы
көтерілістердің сабақтары ұлттық күштерді сапалық жағынан басқаша деңгейде
біріктіру қажеттігін көрсетті[x]. Өз іс-әрекеттерінің алғашқы кезеңінде
жәдидтер негізінен ағартушылық жұмыстарын жүргізді. Мұсылман әлемімен тығыз
байланыс орнатуға көңіл бөлді.
Бірнеше кезеңдер бойы мұсылман бірлігі идеясы қоғамдық-саяси күштерді
біріктірушілік фундаменті ретінде алынып келді. XX ғасырдың басында Ресейде
ресми өкімет жаулап алған территорияларға және ондағы жергілікті халыққа
қарсы ондаған жылдар бойы империялық, шегіне жеткен замана шындығына
жуымайтын ұлттық саясат жүргізді. Осы кезеңде мұсылман бірлігі концепциясы
жаңадан бір серпін ала бастады.
Бірінші жалпы ресейлік мұсылмандар съезі жалпыресейлік мұсылмандық
одақ құру жөнінде шешім қабылдады. (Иттифак-Эль-Муслимин) Одақтың уставы
1906 жылы қаңтарда Санкт-Петербургте өткен Екінші жалпыресейлік мұсылмандар
съезінде бекітілді.
Уставта мұсылмандар мекендейтін Ресей губернияларынан 16 ауданды
ерекше аудандық орталық ретінде құру қарастырылды. 1) Кавказ ауданында –
Баку; 2) Қырымда – Севастополь; 3) Москва және Петербург ауданында –
Петербург; 4) Литва ауданында – Минск; 5) Төменгі Еділ бойында – Астрахань;
6) Жоғары Еділ бойында – Казань; 7) Уфа ауданында – Уфа; 8) Орынбор
ауданында – Орынбор; 9) Түркістанда – Ташкент; 10) Сібірде – Иркутск; 11)
Далалық өлкеде – Орал; 12) Омск ауданында – Омск; 13) Семей ауданында –
Семей; 14) Жетісуда – Верный; 15) Ақмола ауданында – Петропавловск және 16)
Каспий өңірінде – Асхабад. Осы пункттердің бәрінде аудан бойынша құрылтайшы
жиын шақырылады. Бұл жиындар жалпы жиында сайланған құрылтайшыларды
бекітеді[xi].
Бұл ұйымның қатарына кірген кез-келген адам оның талаптары мен
қаулыларына бағынуға міндеттілігі уставта ерекше көрсетілді. Олар өздеріне
ұйымның уставы және бағдарламаларындағы талап-тілектердің орындалуын жүзеге
асыру барысындағы еңбекті осындай үлгіде қабылдады. Сол 1906 жылы (16-21
тамызда), мемлекеттік Думаның мұсылман фракциясының мүшелерінің
бастамасымен Үшінші жалпыресейлік мұсылман съезі өтті. Съезде Иттифак
бағдарламасы жасалды және қабылданды. Съезде бағдарламаны қабылдау
қажеттігін негіздей келіп, Казань – Мухбири газетінің қызметкері,
конституциялық демократиялық партияның орталық комитетінің мүшесі Юсуф
Акчура былай деді: Біздің мақсатымыз, Ресейдің көпшілік мұсылмандарын
біріктіру, саяси партия құру, орыс партиялары және үкімет алдында күшін,
ықпалын және беделін көтеру, сонымен қатар, Болгария мұсылмандары сияқты,
өзіміздің ұлттық және саяси құқықтарымыздан айырылмауымыз керек[xii].
Съезд 17 тамыздағы отырысында президиумның мұсылман партиясын құру
туралы ұсынысын қабылдады. Сайланған Орталық комитет мүшелері мұсылман
партиясының бағдарламасын қарады. Ол 75 пункттен тұрды. Өзінің көптеген
ережелері бойынша конституциялық-демократиялық партияның бағдарламасына
жақын болды. Оның негізгі ережелерінің кейбірі мынадай: 1) Партия өзінің
алдына бірқатар саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни және басқа
реформаларды өміршең ету үшін Ресейдің барлық мұсылман азаматтарын,
өздерінің саяси көзқарастары бойынша пікірлестерін, бірыңғай ортақ
практикалық іс-әрекетке біріктіруді мақсат етіп қояды. 2) Азаматтық және
саяси өмірде еркіндік, шындық және адамгершілік бастаулары мен жалпы
құрылымдық жаңаруларға ұмтыла отырып, партия бұл мақсатқа барлық орыс
азаматтарына, соның ішінде мұсылман азаматтарына адам және азаматтық
құқықтарды бере отырып, Ресей империясының басқару формасын мемлекеттік
конституциялық принциптер бойынша іс жүзінде халықтардың қатысуымен
мемлекеттік биліктің заң шығарушы функцияларына оның өкілдерін жіберу
арқылы қайта құрылымдық өзгертулер жүргізгенде қол жеткізуге болады деп
табады[xiii]. Бағдарламада жергілікті жерлерде кең көлемді автономиялық
басқару, дін істерінде толық автономия қажеттілігі жөнінде айтылды. Сөзсіз,
бұл съездердің жалпы исламдық бірігуге шақыратын шешімдері империяның
барлық мұсылмандық региондарында прогресшілдердің көңіл-күйіне тікелей
елеулі ықпалы, тұтастай алғанда осы кезеңдегі ұлт-азаттық қозғалыстардың
дамуына әсер етпей қоймады.
Сонымен бірге, шығыс елдерінде интеграциялық процестердің күшеюімен
қатар біртіндеп діни-реформаторлық қозғалыстар да жандана түсті.
Шығыстағы қалыптасқан революциялық ахуалдың, Үндістанда отаршылдыққа
қарсы революциямен (1905-1908 ж.ж.), Иранда конституциялық қозғалыспен
(1905-1911 ж.ж.), Түркияда (1908) және Қытайда (1911-1911 ж.ж.)
революциямен аяқталуы мұсылман әлемінде қоғамдық-саяси және діни ой-
пікірдің даму процесіне қосымшалар енгізді.
Шығыстың оянуы, әрине, патшалы Ресейдің ресми топтарын селсоқ
қалдырмады, өлкеде зиянды, азаттық идеяларының ену мүмкіндігі оларды
алаңдатты[xiv].
Патша үкіметінің және Ресей қоғамының Шығыста болып жатқан оқиғаларға
байланысты алаңдаушылық білдірді. Оған барлық дерлік ірі орыс газет және
журналдарының тілшілерін сонда жіберілуі дәлел болады.
Бірақ – патша үкіметі жүргізген барлық шектеулер мен тиымдарға
қарамастан, Оңтүстік Қазақстанды толық оқшаулай алмады. Өлкеге көрші
елдердегі революциялық оқиғалар туралы хабарлар келіп жатты. Ол Оңтүстік
өлкесінің ішкі жағдайына ықпалын тигізбей қоймады. Ұлт-азаттық идеяларды
қабылдауға орайлы негіз жасады және әртүрлі топтардың қоғамдық-саяси
белсенділігіне дем беруші маңызды фактор болды.
Жәдидтер цензура садағына қарамастан ресей империясының шығыс
аудандарынан ұдайы әртүрлі газет-журналдар алып отырды. Ондаған жәдидтер
осы әдебиеттерді қолдарына алып өлкені аралады. Барлық ауылдарда,
қалаларда, шайханаларда және үй жиындарында оқыды. Бұл басылымдарда
басылған мағлұматтар, оқушыға мынадай қазіргі заманғы ғылымдар, философия,
саяси экономия, халықаралық құқық туралы мынадай институттар, қалалық өзін-
өзі басқару: ационерлік қоғамдар, олардың мәні туралы және т.б. жалпы
түсінік берді[xv]. Оқырмандардың өткендегі көптеген беймәлім құбылыстарды
түсінуіне және адамзат прогресінің сипаты туралы, европалық саяси-
әлеуметтік институттардың түрлері және мазмұны туралы мәселелер жөнінде ой
қозғауына түрткі болды. Көбіне бұл елдердің ұлттық қозғалыстарының
көсемдерінің қаламдарынан туындаған мақалалар айрықша қызығушылық тудырды.
Мақалаларда, авторлар бір кездегі қуатты Шығыс мемлекеттерін батыс әлемінің
отарлауына алып келген артта қалу себептерін талдай келіп, өз халқын ұзақ
ұйқыдан оянуға және жаңа, тәуелсіз болашақ үшін күреске шақырды. Шығыстың
прогресшіл баспасы Ресейдің мұсылмандық аудандарындағы ұлттық
интеллигенцияның көңіл-күйіне зор ықпалы патша аналитиктерінің назарына
ілікпей қалмады[xvi].
Алдыңғы қатарлы шығыстық ой-санамен танысу сонымен қатар, жәдидтердің
ғылыми-педагогикалық және ағартушылық ізденістеріне дем берді,
ынталандырды. Олар өлкеде қысқа мерзімде оқу және жазуға үйренуге мүмкіндік
беретін дыбыстық жүйелі оқытатын жаңа әдісті мектептер құрудың бастаушылары
болды. Ал ескі әріп құрастырушылық әдісі бойынша конфессионалдық мектеп аса
ұзағырақ уақытты керек етті.
Өзгертулер жаңа әдісті мектептерде оқыту бағдарламаларының өзіне де
тиіп, оған тарих, арифметика, география, ана тілі және басқа пәндер
енгізілді. Жаңа әдісті мектептердің пайда болуы үкімет орындарының
реакциясын тудырды. Жаңа мектептердің қалыптасуы Өлкеде азаттық идеяларының
кіруі кезеңімен тұстас келді. Бұл әлбетте, отаршылдарды жаңа әдісті
мектептердің қызметін қырағы қадағалауға мәжбүр етті. Мүмкіншілік болса
оларды орыстандыру мақсаттарында пайдалануды көздеді. Осыған байланысты
халықтық училищелердің бірінің инспекторы И. Беляев былай деп көрсетті:
Келешекте көрсетілген әдістің дамуы барысын қадағалау ләзім: жаңа әдісті
мектептер орыс-түзем мектептеріне таралу сатысы болуы және қызмет етуі
тиіс, бірақ олар мұндай орыс мәдениетінің жетекшісіне оппозицияда да бола
алады...[xvii].
Еркін мәдени дамуға халықтың табиғи құқығы емес, метрополия мүддесі
үстемдік жағдайда тұрғанда, өлкедегі мәдени істердің ахуалы шын мәнінде,
жер-жерлерде империялық сипатта болды. Білім және мәдениет саласындағы
ахуалды өзгертуге бағытталған, жергілікті прогресшіл жәдидтердің ресми
билікпен келісілмеген кез-келген әрекеті қарсылыққа ұшырады. Сонымен, сол
кезендегі патша полициясының есебінде былай көрсетілді: Полиция
департаментінің мәліметтеріне қарағанда, соңғы уақыттарда... Орыс
мемлекетінің он төрт миллионнан аса мұсылман халқының бүкіл санғасырлық
өмір қалпын қаусату қаупін туғызатын және сол халықтардың өмірінде
өзгеріске қамдану жөнінде болжауға мүмкіндік беретін тіпті жаңа леп
байқалады...[xviii]
...Жаңа лептің жақтаушылары өз шығармаларында Ресейдің татар (түркі)
халықтарының, мәдениетті және бай болу үшін білімге, қолөнер және өнеркәсіп
саласында практикалық біліктілігін арттыруға, шет тілдерді оқып үйренуге
шақырды. Сонымен жаңашылдар өз діндестерін бірыңғай жалпы білім беретін
мектептерге, сол орыс гимназиялары және жоғары оқу орындарына емес,
европалық ғылымның Құранмен байланыстырылуы тиіс, жоғары даналықтың ерекше
татарлық оқу орындарына шақырды. Олар дінді ескі нанымнан, молдалардың
надандық түсініктерінен тазартып ұғыну және өз халықтығын әдеби, ғылыми
және діни салада ана тілінің қолдану аясын кеңейте отырып нығайту және
тіпті прогресс жолында Ислам және түркі халықтығы негізінде айналысу
қажеттігін көрсетеді. Прогресшілдер өз талпыныстарында жоғарыда көрсетілген
мақсаттарымен шектеле ме, немесе, ескі дәстүрлерді жақтаушыларды жеңіп,
ілгері бара ма, қазіргі уақытта алдын-ала анықтау мүмкін емес, сол сияқты
орыс мемлекеттілігінің мүдделері көзқарасынан нәтижелері қандай
болатындығын білуге мүмкіндік жоқ...[xix].
Оянып келе жатқан Азиядан түрлі әдебиеттердің жаппай ағылып келуі
прогресшілдерге жергілікті мерзімді басылымдарды шығаруға және дамытуға
шабыт берді. Өлкеде басылымдардың редакторларының және белсенді
қызметкерлерінің арасында қоғамның аса көрнекті өкілдері болды: Мұстафа
Шоқай, Көлбай Тоғысов, Кәрім Нарбеков, Төлеген Қожамжаров және басқалар.
Ресми биліктің тарапынан бұл газет-журналдарды жабу үшін жасаған
әрекеттеріне қарамастан ұлттық баспасөз ең зор ерік-жігермен сақталынды.
Тиым салынған басылымдардың орнына басқалары пайда болды.
Өлкедегі саяси өмірдің белсенділігінің артуына септігін тигізген тек
прогресшіл, ұлттық баспасөз ғана емес, XX ғасырдың алғашқы онжылдығында
жәдидтердің Шығыс елдеріндегі революциялық, ұлт-азаттық қозғалыстардың
қайраткерлерімен тікелей байланысы айтарлықтай кең тарады. Ұйымдар құрудың
бастамалары өз алдына ең алдымен ағартушылық сипаттағы міндеттерді қойды.
Әлеуметтік-экономикалық және рухани өмірді жан-жақты қайта ұйымдастырудың
құралы ағартушылық деп білді. Түркия, Ауғаныстан және басқа елдерден
оралғаннан кейін жас прогресшілдер белсенді үгіт-насихат қызметін бастады.
Өз қатарларына ондаған, жүздеген жаңа адамдарды тартты. Олар мынадай
қоғамдар және ұйымдарды құрды, Көмек, Үміт, Қайрат және басқалар[xx].
Мұндай қоғамдардың саны әсіресе бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары көбейді.
Метрополияда және отарларда революциялық процестер кең қанат жайды.
Отаршылдыққа қарсылық күшейді. Оңтүстік өлкенің алғашқы ұлттық ұйымдары,
әлі өздерінің жан-жақты қарастырылған, ақыл-ой елегінен өткен уставы және
бағдарламалық құжаттары болмады. Оларға көбінесе саяси тәжірибе, ал кейде
және қажетті кәсіпқойлық та жетіспеді. Бірақ бұл олқылық шектес әлеммен
белсенді байланыстардың болуымен, сонымен бірге жалпыресейлік мұсылмандық
форумдардың бағдарлары және ұсыныстарымен таныс болуымен толтырылды[xxi].
Бұл бағдарлар және ұсыныстар біртіндеп іс жүзіне асырыла бастады.
Жәдидтердің ағартушылық ізденістерімен, олардың саяси іс-әрекеттерінің
арасындағы шекара жойыла бастады. Жергілікті прогресшілдер құрған қоғамдар
және ұйымдар өзінің өмір сүруінің алғашқы күндерінен бастап ұдайы бақылауда
болды. Түркістан аудандық қорғау бөлімінің тыңшылары үшін жұмыс күрт
молайды, оны әрдайым игеріп үлгере алмады. Өлкедегі аса күрделі жағдайға
байланысты қосымша шаралар қолдану жөніндегі ұсыныстар жиі-жиі естіле
бастады.
Осындай ұсыныстардың бірінде, 1914 жылы 26 майда көрсетілді: Өлкедегі
революциялық, әсіресе панисламистік қозғалыстардың дамуы себепті, Өлкеде
Ресейдегі Губерниялық құқықта Жандармдық басқарма құру табанды түрде
қажетті болып табылады. Ол шендегілер Өлкенің Бас Бастығына қамауға алу
жөніндегі бұйрыққа қол қою, саяси сенімсіздік көрсеткен күдікті адамдарды
уақытша ұстау және басқа ұсақ мәселелерді баяндап ауыртпалық түсірмей...
өкімет бекіткен заңдарды пайдалана отырып, өз бетінше, қылмысты іздестіру
іс-әрекетінен басқа мемлекеттік қылмыстарды зерттеумен айналысқан болар
еді. Қазіргі уақытта орын алғандай, аудандық қорғау бөлімінің мүшелеріне
мұндай құқықтар берілмеген. Оған тәуелсіз, әрбір ауданға белгіленген
Басқарма бастығының көмекшісі болуы, күмәнсіз жергілікті халықтың және
қылмыстық элементтердің іс-әрекеттерін бақылауды күшейтеді. Сонымен бірге,
өздерінің тікелей міндеттерін орындау жүктелген уездік әкімшілікті, оларға
онша таныс емес саяси қылмысты іздестіру бойынша іс-әрекеттерден
айтарлықтай шамада босатады[xxii].
Бұл және басқа ұсыныстар көңіл аударусыз қалмады және шара қолданылуы
себепті (сонымен бірге оған қоса, тыңшылық жұмысқа мамандандырылған
филерлерді іздеу және дайындау және т.б. қосымша қаржы бөлінді) қорғау
бөлімі өлкедегі саяси ахуал жөнінде едәуір толық ақпаратты өз уақытында
алып отырды. Қорғау бөлімі қысқа мерзім ішінде жергілікті ұлт өкілдерінің
қатарынан өз тыңшыларын таңдап алды және саясатшыл мұсылмандық ортаға
енгізді. Ал Ақпан оқиғаларынан кейін, қорғау бөлімі ісін қараған комиссия
жұмысы нәтижесінде, көптеген құпия қызметкерлердің аттары және бүркеме
аттары (олардың іс-әрекеттеріне байланысты көптеген құжаттардың алдын-ала
жойылғанына қарамастан) әшкереленді[xxiii]. Олардың арасында Ахмет,
Фролов, Случайный, Бала, Қара, Беркут, Красивый, Белобородый
бүркеме аттарын жамылған аса ерекшеленген қызметкерлер белгілі болды.
Қорғау бөлімі дәл солардың жеткізіп отырған ақпарының арқасында өне-бойы
дерлік, жергілікті халықтың көңіл-күйлеріндегі, мүдделеріндегі сонымен
бірге қалыптасып келе жатқан жас ұлттық қоғамдар және ұйымдардың іс-
әрекеттеріндегі болып жатқан өзгерістерге байланысты істерден хабардар
болды.
Саяси тіміскілеуде негізгі жұмысты филерлер (тыңшылар) жүргізді.
Қорғау бөлімі құпия агенттерге үлкен көңіл бөлді. Олардың мәліметтері
ерекше жоғары бағаланды. Олар революционерлер және саяси сенімсіз[xxiv]
адамдарға тек Оңтүстік өлкесінде ғана емес, бүкіл Ресей аумағында еріп
жүрді. Өлкедегі түркішілдік қозғалыс туралы мәлімет алу үшін филерлер
Персияға және Ауғаныстанға іс-сапарларға жіберілді. Қорғау бөлімі штаттағы
құпия қызметкерлерден бөлек кездейсоқ мәлімдеушілерді де өзіне тартты,
олар жеткізген ақпарының маңыздылығына қарай ақшалай сыйақы алды.
Жетісу облысының полиция департаментіне жеткізілген ақпарында
(21.12.1911) берілді: Верный қаласында үкіметке қарсы мақсаттағы мұсылман
сарттардың үйірмесі құрылды. Бұл үйірменің өз уставы, төрағасы, мүшелік
жарнадан түскен ақша есебін жүргізетін қазынашысы бар. Бұл үйірме
Ташкенттегі мұсылмандық қауымдастықтың бөлімі болып ғана табылады. Оның
таяудағы мақсаты Жетісу облысының басқа да қалаларында осы іспеттес
мұсылмандар үйірмелерін құру болып табылады. Нигматуллин, Исмаил Жабеков,
Рахымқұл Әбдірахманов, Ғапыржан Мақсұмов үйірменің ұйымдастырушылары және
басқарушылары болып табылады[xxv].
Жетісуда Гәп немесе мәшраб деп аталынатын мұсылман үйірмелері бар.
Верныйда мұндай үйірмелердің саны онға жетеді, 17-20 адамнан тұрады. Үйірме
мүшелері қатаң тәртіпке сөзсіз бағынады, ақшалай айып 50 тиыннан 10 сомға
дейін белгіленген, апта сайын мүшелік жарна 20 тиын. Мәшрабтардың
басшылары жиылып бас қосып тұрады. Түркішіл қырғыз (қазақ) Сыртанов Верный
қаласының татарларымен миллионер Құдыс Ғабдул-Уәлиев арқылы байланысып
тұрады, және ол Сыртановқа қаржылай және рухани көмек көрсетіп
тұрады[xxvi].
Ал, қорғау бөлімінің Красивый бүркеме атын жамылған жасырын
қызметкерінің 1913 жылғы 13 қаңтардағы хабарламасында жазылды: Жалпы
мұсылмандық конгресс 1910 жылы Египетте болады деп белгіленді (пункті
белгісіз), бірақ ағылшын үкіметі оның іске асуына кедергі келтірді.
Конгреске келген мұсылмандар тарап кетті. Келгендердің ішінде орыс
мұсылмандары өкілдерінің кейбірі белгілі: 1. Исмаил Гаспралы, Қырымда басып
шығарылатын Тәржіман газетінің редакторы; 2. Верный қаласынан Құдыс
Ғабдул-Уәлиев шақырылды, ол әскери қызметте бола тұра оған қатысудан бас
тартады.
Өлкелік қорғау бөлімі бастығының 1916 жылы 19 желтоқсанда Түркістан
генерал-губернаторының атына жазылған хатында, Сырдария облысының әскери
губернаторының Мәриям Тоғысоваға сол жылдың 16 шілдесінде Түркістан
Өлкесінде қазақ тіліндегі бірінші бейресми Алаш атты газет шығаруға
№21329 куәлік берілгені айта келе, сол атпен Ташкентте құрылған қоғам
туралы және олардың құрушысы туралы жазылды: Алаш – Қырғыз (Қазақ)
сөзі, сонымен бірге көмекке ұран шақыруды білдіреді. Осы Алаш атымен
қазақтардың тұтас тайпасы белгілі және Ташкентте прогресшіл бағыттағы
Алаш мәдени-ағартушылық қоғамы өмір сүреді, оған мүшелікке жылына кемі 25
сом ақша төлейтін адамдар қабылданады. Бұл ұйымның құрылтайшысы аталған
Тоғысованың ері Семей облысы, Зайсан уезінің қазағы Көлбай Тоғысұлы
Тоғысов, соның өзі Төленғұтов, 32 жаста[xxvii].
Қорғау бөлімінің бастығы хатта К. Тоғысовтың бар өмір тарихын,
Ташкентке қашан келгендігін, оның барлық істері бойынша айта келе, жазды:
Агентура мәліметтері бойынша, К. Тоғысов іс жүзінде Алаш газетінің
редакторы және шығарушысы болып табылады, сонымен бірге және осы аттас
мәдени-ағартушылық қоғамның іс-әрекетінің басты дем берушісі[xxviii].
Алаш қоғамының өз алдына баспа органын шығарып, қазақтар арасында
қазақ тілінде баспа өнімдерін: газет, журнал, кітап тарату арқылы, өз
халқын қалың ұйқыдан ояту, ғылымға, білімге, мәдени өмірге тарту, барлық
қазақтарды ұлт ретінде бірігуге үгіттеу, халықты оятудың, мәдени шаралардың
түпкі мақсаты қазақтарға жеке ұлт ретінде автономия әперу екендігі хатта
көрсетілді: Тоғысовтың айтуы бойынша, қазақтардың саны 9 миллионға жуық
және ақырғы нәтижесінде тіпті жеке ұлт ретінде автономияға қол жеткізу үшін
оларды мәдени жұмысқа және бірігуге ояту қажетті болып көрінеді[xxix].
Оңтүстік Қазақстан өлкесінің барлық оқыған саналы қазақтары,
заңгерлер, дәрігерлер, аудармашылар, студент жастар және басқалар газетке
басу үшін мақала жазып қана қоймай, Алаш газетін қазақтардың арасына
кеңінен таратуға, мәдени-ағарту ісінің және барлық қазақтардың бірігуі
қажеттігін насихаттауға тиіс болған. Әрине, Алаш қоғамы өзінің игі
мақсаттарына қол жеткізуге ұмтылудағы іс-әрекетін қатаң бақылау жағдайында
ашық, айқын жүргізе алмады.
Соншалықты орыс үкіметін үрейлендірген, аталған идеялық ағымдар
ресейлік мұсылмандардың қарсыласу қозғалысының идеологиялық базасын
қалыптастыруға қандай дәрежеде ықпал ете алды, олар өзінен нені көрсетті?
Бұл үшін бәрінен бұрын еске түсірсек, түркішілдік XIX ғасырдың 70
жылдары Танзимат кезеңінде пайда болды. Барлық түркі халықтарының ұлттық
және мемлекеттік бірігуін өзінің алдына мақсат етіп қойған ілім ретінде
көрінді. Түркішілдіктің алғашқы идеологтарының бірі, Зия-паша, Ахмед Вафик-
паша, Ахун-заде Мирза Фаттах Гали және басқалар болды[xxx].
Алғашқы түркішілдер айқын бағдарламаның негізінде топтасқан
пікірлестердің саяси бірлесуін көрсете алмады. Олардың тобына негізінен
халықтың әр түрлі жіктерімен тығыз байланысы жоқ, аристократтық
отбасыларының өкілдері кірді. Және алғашқы кезде олардың идеялары Түркияның
өзінде де кең қолданыс таба алмады. Бұл идеологияның бастапқы қалыптасу
кезеңінде түріктердің алдында соншалық жалпытүркілік емес, ұлттық-түріктік
міндеттері тұрды және олардың бұл рамкіден шықпауға тырысқандығымен
түсіндіруге болады.
Бірақ XX ғасырдың межесінде қоғамдық сананың қалыптасуына
түркішілдіктің ықпалы едәуір ұлғайды. Ілімді дәріптеуде жәрдем беретін
ашықтан-ашық ынталандырушы себепкер шарт Осман империясы бастан өткізіп
отырған, ұлттық мәселедегі дағдарыстың болуы. Бұл процесті империяның аз
ұлттары арасында османизм идеологиясы жолымен қалай да бәсеңдету әрекеті
оң нәтиже бермеді[xxxi].
Балқан соғыстары империяның түрік емес халықтарының одан әрі өздерін
османдық деп санауды ешбір қаламайтындығын және тек толық тәуелсіздікке
ұмтылатындығын көрсетті.
Осындай нақты-тарихи жағдайларда түркішілдік, оның идеологтарының
айтуынша, түрік қоғамын қамтыған қозу және дүрбелеңді тоқтатып, ұлтты жаңа
идеяның төңірегінде топтастыра алады деп есептеді.
Ұлттық саясаттың дағдарысымен байланысты, кейбір мәні жағынан осы
тақілеттес ахуал, Ресей империясында да орын ала бастады.
Бұл оқиғалар татар, әзербайжан және түркістандық түркішілдердің
түрік халықтарымен байланыстарының жандануына түрткі болды.
Ресей түркішілдері түрлі ұйымдар құрды, олардың мақсаты
жалпытүркілік идеяларды тарату болды. Өз іс-әрекеттерінде олар саяси және
мәдени күресте түркі халықтарының күштерін біріктіру идеясын насихаттады
және түркішілдікті шығыс халықтарының ұлттық оянуының туы ретінде
елестетті[xxxii].
Түрікшіл қиялшылардың алдамшы армандарына және нақты тарихи ахуалға
әділ бағасын беру жөнінде Мұстафа Кемал да айтқан болатын: Әртүрлі
халықтарды бір атаумен атап және де бұл әртекті элементтерді сол бір ғана
ережелермен, заңдармен басқару бағдарламасы дегенмен де тартымды, бірақ
көлгірсіген алдарқатушылық. Тіпті, әлемнің барлық түркілерін қамтуы
міндетті біртұтас мемлекет құру идеясы да орындалмайтын арман ғана.
Бірнеше ғасырлар бойы бастан өткізген өте ащы қанды оқығалар бұған
дәлел болады. Исламшылдық және тұраншылдық саяси құрылымының жетістікпен
ойдағыдай қолданылуын көрсететін бірде-бір дәлел не оқиғаны тарих бізге
берген жоқ[xxxiii].
Сонымен, саяси ой-пікірдің даму барысында көптеген салауатты
идеологтардың түрікшілдік жаңа ұстанымы, көптеген түркі халықтарының өзара
тығыз экономикалық және мәдени байланыстарды ұстанған, бірқатар тәуелсіз,
ұлттық түрік мемлекеттерін құрудағы, ғасырлар бойғы үміт-арманын
көрсеткендігін байқаймыз.
Дәстүршіл түркішілер біртіндеп өздерінің бұрынғы ұстанымдарын
жоғалта бастады (әсіресе, 1917 жылдан кейін) және олардың орнына
қозғалыстың жаңа лидерлері келді. Олардың пікірінше, өлке Түркияның
басшылығындағы жалпытүркілік мемлекеттің құрамдас бөлігі емес, бұл
облыстарды мекендейтін барлық халықтардың ұлттық-мәдени өзін-өзі анықтау
бастамаларында құрылған жеке территориялық автономиялық федерация
Түркістан федеративтік республикасы болып аталуы тиіс болды.
Түркішілдік жөнінде айта отырып, біз исламшылдық ілімінің маңызы және
рөлі жөнінде де айтпай кете алмаймыз, ол да, алдыңғысы сияқты, өлкеге
шектес елдерден (Ауғаныстан, Иран, Түркия) келіп кірді[xxxiv].
Мұсылмандарды ортақ жауға – отаршылдыққа қарсы бірігуге және
ынтымақтасуға үндейтін, ұлт-азаттық қозғалыстың дамыған кезеңінде пайда
болған жаңа ілімнің, сонымен бірге, осы идеологияның мұсылман халықтарының
ұлттық ерекшеліктерін терістеген екі жақты сипатын ескеруге тиіспіз.
Жалпы мұсылмандық бауырластық және әлемдік демократиялық теократия –
Имамат идеясы, жалпы айтқанда, түркішілдік идеологтарының көпшілігінің
айрықша сүйіспеншілігін тудырған жоқ[xxxv]. Дегенмен, өздері мұсылман
болғандықтан, ашық қарсылық көрсетпеді және исламшылдармен көбіне қатар
жүрді.
Көрнекті Ресей мұсылмандарының өкілдері жалпыисламдық идеяларды
насихаттаудың мән-маңыздылығымен қатар, басқа да кейбір мәселелерге көңіл
аударды. Оларды есепке алмай және шешімін таппай, тәуелсіздікке және ұлттық
өрлеуге қол жеткізуге байланысты басты стратегиялық мақсаттарды іске асыру
мүмкін емес деп болжамдады.
Өлкеде саяси, әлеуметтік-экономикалық қарама-қайшылықтардың, Ресейде
және шектес елдерде революциялық қозғалыстардың күшеюіне қарай жергілікті
прогресшілдердің көзқарастары саясаттандырылды. Олар тек отарлық
тәуелділікті және зұлымдықты жою; тиімді үкімет құру және парламентті
(мәжілісті) шақыру; мәдениетті, ғылымды дамыту және қазіргі заманғы
өркениетті тарату; әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету және ұлттық
бірлік негіздерін нығайту жағдайында ғана қоғамды болашақта құру және
ұлттық қайта өрлеу міндеттерін шешу мүмкін болатынын біртіндеп ұғына
бастады[xxxvi]. Сірә, қарсыласу қозғалысының басшылығында болуға қабілетті,
жаңа сапалы ұлттық-саяси ұйымдарды құрмайынша қойылып отырған проблемаларды
шешу мүмкін емес екендігі анық болып отыр.
1.2. Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық белсенділіктің артуы
Ресейдегі 1917 жылғы Ақпан революциясы тудырған жаңа тарихи нақтылы
жағдайлар империяның отарлық аймақтарындағы ұлттық қозғалыстарға күшті
қосымша серпін бере отырып, аса зор ықпал етті. 1917 жылы наурыздың бас
кезінде патшаның тақтан түсірілгені туралы хабар Оңтүстік Қазақстан
қалаларына телеграф арқылы тез тарала бастады – алғашқы жеделхаттар
тартыспен алынды[xxxvii]. Бұл оқиға қоғамдық белсенділіктің қуатты
толқынын тудырды. Барлық болып жатқан оқиғалар өлкенің тіпті аса бейқам
бөліктерінің қызығушылығын оятты. Көптеген жерлерде сан мыңдаған адамдар
жиналған митингтер және шерулер өтті.
Ақпан революциясын тек орыс либералдары ғана емес, жергілікті халықтың
алдыңғы қатарлы бөлігі қолдады. Олардың көкейтесті мәселелерді жедел және
нақты шешуге үміті пайда болды. Олардың бастамасымен барлық жерлерде
халыққа ескі тәртіпті жеңудің маңызын түсіндіруді өздерінің міндеті етіп
қойған, арнайы комитеттер құрыла бастады.
Орыс бақылаушылары, бұл фактіні көрсете отырып, сол күндері жазды:
...орысша сауатсыз түземдік тап өздерінің прогресшілдер партиясының
жастарынан көмек сұрады. Жастар орын алған оқиғалардың барысын түсіндірді
және олардың сөздерін жүздеген адамдар ескі қалаға және оның шегінен алыс
жерлерге таратты... Уақытша үкімет қазірден бастап бүкіл азат Ресейдің сол
ұлы құқықтарды алғанын жариялаған кезде біздің түземдіктер бұл жөнінде
толық хабардар болады[xxxviii].
Бірақ өлкеде әлі де патша өкіметінің барлық аппараты сақталынды.
Кәнігі монархист генерал-губернатор Куропаткин мемлекет өміріндегі барлық
өзгерістерге қарамастан, өлкені басқаруды жалғастырды. Революциядан кейінгі
алғашқы күндері Куропаткин бәрінен бұрын орыс халқын түземдіктердің
тарапынан көтеріліс болуы мүмкін деп қорқыта отырып, оларды жұбатуға және
сауықтыруға әрекет жасады.
Өлкедегі орыс халқына қарулануды және бронепоездар құруды ұсынған
үгітшілер пайда болды.
Сонымен бірге жергілікті халықтың арасында революциялық көзқарастардың
одан әрі өсуінен қауіптеніп, Куропаткин облыс губернаторларына нұсқаулық
хатында 1916 жылғы көтеріліске қатысушыларды сотқа тарту бойынша жаңа
істерді бастамауды, ал басталған әкімшілік шараларды қысқартуды және
көтеріліске қатысқаны үшін сотталғандардың жазасын жеңілдету туралы іс
қозғауды міндеттеді[xxxix].
4 наурызда Уақытша үкімет Ресей халықтарының барлығына азаматтық
теңдік беру туралы жарлық шығарды. Бірақ, Куропаткин әскери міндеткерлікті
өтемейтін мұсылмандарға қатысты теңдік принциптерін толық қолданбау қажет
деп есептеді, дауыстың көпшілігі түземдіктерде болады және олар бәрін өз
қолдарына тартып алады, ал ол қолдар сенімсіз ғой[xl].
Бірақ, бәрі-бір өмір өзінің түзетулерін енгізді. Өлкеде көпшілікті
құрайтын мұсылмандар өздерінің көпшілігін пайдаланып, орыс халқынан
құқықтарын кемітпейтіндігіне жұртшылықты сендіруге әрекеттенді, ол тарихи
тағылымдармен дәлелденеді және олардың тарапынан қысымшылықтан күдіктенудің
қажеті жоқ, ал тек өзара әділетті болуы тиіс[xli].
Ақпан оқиғаларынан кейін бүкіл өлкеде бойынша біртіндеп, әрбір қалада,
уезде, болыстықта, қыстақта және поселкеде, Уақытша үкімет қысқартқан патша
әкімшілігінің орнына қоғамдық ұйымдардың атқарушы комитеттері және аталмыш
қоғамдық қауіпсіздік комитеттері құрылды.
Өлкенің жергілікті халқының арасында, соңғы оқиғалардан туындаған іс
жүзіндегі нақтылы саяси шындықтарды ұғынудың белсенді процесі тоқталмады.
Халық жаңа саяси контекстің қалыптасуының куәгері болды. Өздерінің
мүдделері туралы мүмкіндігінше тезірек мәлімдеуге талпынған көптеген
партиялар, топтар және қозғалыстар пайда болды.
Бұл процестің ерекшелігі сол, жаңа жалпыресейлік партиялармен (олардың
мүшелері көпшілігінде өлкенің европалық халықтарының өкілдері болды) қатар
жергілікті халықтың қалың бұқарасының тарапынан тілектестік және қолдау
тапқан, жаңартылған бағдарламаларымен өте айқын стратегиялы және тактикалы
жас ұлттық ұйымдар да пайда болды.
Осы уақытта Тұран ұйымының іс-әрекетінің белсенділігі артты, оның
жұмысына көрнекті прогресшілдер белсене араласты: олар Абдулла Әріпжанов,
Абдулла Ауланий, Убайдулла Тұрсынқожаұлы, Әбілқасым Әминзада, Мұсахан
Мырзаханов және басқалар[xlii].
Бірақ, әйтсе-дағы сол күндері әрекет етуші ұлттық ұйымдардың ішінде
аса маңыздысы Исламдық Кеңес болды (1917 жылы наурыздың басында негізі
қаланған Исламдық Кеңес немесе Ислам кеңесі). Атап өту ләзім, аталған
ұйымның пайда болуы, сөзсіз өлкенің мұсылман халықтарының мүдделерін шынайы
қорғай алатын, күшті және тиімді ұйымдастырушылық құрылымды құру мақсатымен
бытыраңқы қоғамдар және одақтарды біріктіру және топтастырудағы саяси
күштердің толымды әрекеттерінің алғашқыларының бірі болды.
Жаңа ұлттық ұйымның қалыптаса бастауы кездейсоқ құбылыс емес. Ол өлке
халықтарының саяси ой-қиялдарының даму барысының жиынтығының заңдылықты
салдары болды. Оның бастауларында прогресшіл-жәдидшілдерден діни
дәстүршілдерге дейінгі әр түрлі дүниетанымдық бағыттағы адамдар
тұрды[xliii].
Дегенмен, оларды біріктірген әлдебір ортақ нәрсе болды. Бұл ортақ
нәрсе, қазіргіге қанағаттанбаушылық және өзгерістерді аңсау сезімі болды.
Жаңа ұйымның әлеуметтік негізі әртүрлі дәрежелі, мұнда дін иелері, ұлттық
интеллигенция, атқамінерлер, саудагерлер және кәсіпкерлер өкілдері болды.
Ислам Кеңесінің бағдарламалық ережелеріне дихандар, қол өнершілер,
қызметшілер әр тілектестікпен қарады. Ұйымның белсенділері жергілікті
халықтың арасында көпшілікке тарату жұмысын тындырымдылықпен және сәтті
жүргізді. Ұлы Түркістан газетінің мәліметтеріне қарағанда, Ташкентте
алғашқы күндері-ақ Ислам Кеңесіне 100-ден астам адам мүше болса, олардың
арасында әртүрлі ұлттардың адамдары болды[xliv]. Ислам Кеңесінің
ережелерінде өлкенің барлық тұрғылықты жерлерінде жаңа ұйымның жалпы жиынын
сайлау қажеттігі туралы айтылды. Ташкенттік Ислам Кеңесі – ұйымның
Орталық Комитеті болып жарияланды.
Сөзсіз, өзінің идеологиялық бағдары және тұрпаты бойынша ұлт-азаттық
ұйым болды. Ислам Кеңесі өзінің іс-әрекетінің басында Отан үшін күрделі
және тынышсыз уақытта, негізінен ұлттық өзін-өзі анықтау идеясы тұрған
әрекеттік бағдарламасын айқын анықтайды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
Қазақстан тарихы кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазан төңкерісі қарсаңында Оңтүстік Қазақстандағы саяси-қоғамдық
ұйымдар
Орындаған:
Қабылдаған:
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .2-7
І-тарау. Ақпан төңкерісінен кейінгі Оңтүстік Қазақстанда демократиялық
өзгерістер және қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы
1. Қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуының алғы-
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..8-26
2. Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық белсенділіктің
артуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 27-37
ІІ-тарау. Уақытша үкімет тұсында Оңтүстік Қазақстанда қоғамдық-саяси
ұйымдардың ұстанымдары, іс-әрекеттері
1. Қоғамдық-саяси ұйымдарға қатысты Уақытша үкіметтің жүргізген
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .38-43
2. Қоғамдық-саяси ұйымдардың арақатынасы және олардың
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..44-52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .53-54
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .57-61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...55-56
Кіріспе
Бұрынғы Ресей империясының құрамындағы халықтар тарихына үлкен
өзгерістер мен қоғамдық сілкіністер жылы ретінде енген 1917-1918 жылдардың
ХХ ғасыр тарихында алар орындары ерекше. Қазақ газетінің айтуынша: 1917
жыл Россия мемлекеті үшін зор өзгерістер, зор уақиғалар, зор бүліншілік
жылы болып өтті... Жылдың басы қуаныш, ағы ренішпен өтті[i].
Шындығында да, Россия 1917 жылы жалпы адамзат тарихында сирек
кездесетін қоғамдық құбылыстарды басынан өткерді. Сол жылдың ақпан және
қазан айларында болған мемлекеттік төңкерістер, елдің тарихын да, тағдырын
да түбегейлі өзгерістерге ұшыратты. Дегенмен, өзінің ауқымдылығы жағынан
да, салдары жағынан да аса маңызды оқиғалар қатарына жататын ақпан
төңкерісінің де, қазан төңкерісінің де тарихы мен маңызы әлі объективті
зерттелініп, өздерінің тиісті бағаларын алған жоқ.
Егер Ресей халықтарына өркениеттілікке бағыт алып, елде демократиялық
өзгерістер жасауға мүмкіндік туғызған біріншісінің маңызы, қоғамдық
ғылымдарда ұзақ жылдар бойы шексіз үстемдік жүргізген кеңестік тарихнамада
саналы түрде төмендетілді. Керісінше, Ресейді адамзаттың жалпы даму жолынан
тайдырып алып кетіп, оның халықтарына өлшеусіз қайғы-қасірет әкелген,
екіншісінің маңызы негізсіз дәріптелді[ii].
Ақпан төңкерісінің демократиялық сипатын толық жоққа шығара
алмағанымен, кеңестік тарихшылар оған таптық тұрғыдан қарап, буржуазиялық
революция деген тар шеңбердегі бағасын берді. Ал, ол төңкерістің және одан
кейін де елде, соғыс жағдайында атқарылған істердің бір ғана таптың мүддесі
тұрғысынан бағалауға келмейтін, күрделі құбылыс болғандығын байқау қиын
емес.
Жалпы, 1917 жылдың ақпаны мен қазаны аралығы уақыт өлшемі жағынан
қарасақ, небәрі 8 айға созылғанымен, жүргізілген өзгерістердің маңызы
жағынан келгенде Ресей халықтарының келешегіне жол ашып, үлкен үміт
арттырған ерекше бір тарихи кезең болды. Сондықтан, тарих ғылымының алдында
тұрған міндеттің бірі, кезінде сыңаршақ жазылған 1917 жылдың тарихын қайта
зерттеу болып табылады.
Кейбір ғылыми еңбектерде жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдарды басқа
ұйымдармен шатастыру, сондай-ақ, жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар мен
Алаш партиясы комитеттерінің жігін ажыратпай, екеуін бір ұйым деп
ұғушылық кездеседі[iii].
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың
халқымыздың қоғамдық-саяси даму жолындағы алатын орны және қазақ қоғамының
саяси белсенділігін арттырудағы рөлін көрсете отырып, оның әлеуметтік-саяси
сипатын жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан бағалау – зерттеу жұмысының басты
мақсаты болып табылады. Осыған байланысты зерттеу жұмысының алдына мынадай
міндеттер қойылды:
• Ақпан төңкерісі жеңісінен кейінгі кезеңде өмірге келген
жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың пайда болуының
алғышарттарын анықтау;
• жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың ұлттық қоғамдық ұйымдар
ретінде атқарған қызметтерінің мазмұнын, қоғамдық-саяси
қатынастар жүйесінде алатын орнын айқындау;
• жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың басқа басқарушы орындармен,
қоғамдық ұйымдармен, саяси партиялармен ара қатынасын көрсету.
Ақпаннан кейінгі оқиғалар ұлттық қозғалыстың ішінде айтарлықтай
идеялық келіспеушіліктердің болғандығын көрсетті, олардан арылу жалпыұлттық
аса маңызды аспектісінің бірі – жалпыресейлік партиялардың филиалдарының
ұлттық қозғалысқа және ұлттық мәселеге қатынасы.
Өлкенің жалпыресейлік партияларының негізгі бағдарламалық ережелерін
талдау ұлттық мәселені демократиялық шешу жолын ұстанатындығына үнемі
сендіруіне қарамастан, олардың анық, негізделген, көлемді және шынайы
ұлттық бағдарламасының болмағандығын көрсетті.
Өлкелік кадеттердің, эсерлердің, радикал-демократтардың және
басқаларының империялық нұсқауларға негізделген ұлттық бағдарламасы,
әлбетте, өлкенің мұсылман халқына түсінікті бола алмады және де қабыл
алынбады.
Қалай болғанда да, өлкенің болашағы және оның мемлекеттік құрылысы
туралы мәселеде қарама-қайшылықтар қаншалықты терең болғанымен, екі жақтан
да демократтар, әйтсе-де, диалогқа жол салуға әрекеттенді.
Бірақ өлкеде кейінгі драмалық оқиғаларда өзінің басты рөлін ойнау
жазылған большевиктер тұрпатындағы жаңа күш біртіндеп жетіле бастады.
Мәселенің маңыздылығы. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан
егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір
өзгерістер заманында еліміздің кешегі тарихына деген көзқарас та мүлдем
жаңа сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып,
ақиқаты айтылмаған немесе бір жақты қаралған тарихи құбылыстарды қайта ой
елегінен өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қазақ
елінің саяси даму жолында өзіндік орны бар жергілікті саяси-қоғамдық
ұйымдар да соңғы жылдарға дейін тарихи шындық тұрғысынан зерттелмей, көп
бұрмалаушылыққа ұшыраған тақырып болып табылады.
1917 жылы Ақпан төңкерісі патша өкіметін құлатып, Ресейде ерекше саяси
жүйені тудырды. Орталықта қос өкімет – Уақытша үкімет пен Кеңестерді, ал
жер-жерлерде билікке ұмтылған сан алуан одақтар мен қауымдастықтарды,
ұйымдарды дүниеге әкелді. Заман өзгерісі алға тосқан жаңа міндеттерді шешу
қажеттілігі ұлттық қоғамдық ұйымдарды да осы мезгілде өмірге алып келген
еді.
Жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар – Уақытша үкіметтің саяси жүйесінде
қазақ елінің ұлттық мүддесін білдіру және қорғау мақсатында пайда болған
демократиялық бағыттағы қоғамдық ұйым. Өлкеде саяси-қоғамдық ұйымдардың
пайда болу негіздері мен құрылымдық сипаты, алға қойған міндеттері мен сол
міндеттерді іске асыруда атқарған қызметі, тарихта алар орны арнайы
зерттеуді қажет етеді, сондай-ақ бұл зерттеу қазақ халқының сол бір
аласапыран кезеңдегі саяси өмірінің қырлары мен сырларын терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Кеңестік тарихтану ғылымында жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар сияқты
ұлттық қоғамдық ұйымдарға біржақты, яғни Уақытша үкіметтің қолшоқпары
болды деген баға беріліп келді. Ақпан төңкерісінен кейін Ресейдің барлық
ұлттық аймақтарында бой көтерген украин, башқұрт, түрікмен, ұйғыр-дүнген,
татарлардың, т.б. ұлттық қоғамдық ұйымдарының бір сапында тұрған жергілікті
саяси-қоғамдық ұйымдар ұлттық азаттыққа, дербестікке қол созып, отарлық
езгіден құтылып, өз ұлтын өркениетті елдердің қатарына қосуға асықты, сол
үшін қызмет етті. Өлкедегі саяси-қоғамдық ұйымдардың басы-қасында болып,
оның жұмысының жанданып кетуіне аянбай еңбек еткен, көшбасшы болған қазақ
оқығандары, ұлт зиялылары еді. Олардың жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар
құрамындағы қызметі елді феодалдық мешеулік пен отарлық тәуелділіктен алып
шығу әрекетін жасаған әлеуметтік күштің қазақ қоғамында болғандығын
айғақтайды.
1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін қазақ қоғамында пайда болған ең
беделді саяси-қоғамдық ұйымдар туралы тарихи шындықты мүмкіндігінше
толығырақ ашып айтатын уақыт жетті.
Жетісу халқының, соның ішінде дүнгендердің Ақпан төңкерісінен кейінгі
тарихын зерттеуші ғалым Юсупов: ...облыстың орталығы Верный қаласында
мұндай комитеттер бірнешеу болды: қазақтың – Алаш, өзбектің – Шуро-
Исламы, ұйғырдың – Милли-Шуросы, жалпымұсылмандық – Құрылтай, тараншы-
дүнген комитеттері және басқалар. Осы ұйымдардың бәрі еңбекші халықты жеке
қанау құқына ие болу үшін күресті, әрі өзара бақталас болды, бір-бірін көре
алмады[iv], – деп жаңсақтыққа жол береді. Қазіргі тарихнама ХІХ-ХХ ғ.
Басында түрік тілді халықтардың қарым-қатынасы аса жемісті болғандығын
куәландырып отыр[v].
Хронологиялық шеңбері жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың құрылған
кезеңі мен жойылған уақытын, яғни 1917 жылдың наурыз айынан 1917 жылдың
қазан айлары аралығын қамтиды. 1917 жылдың наурыз айынан бастап жер-жерде
бой көтерген жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар 1917 жылдың күз айларында,
яғни Кеңестердің өкімет билігін алғанынан кейін Қазан төңкерісінің
салтанатты шеруіне кедергі келтіретін контрреволюциялық ұйым ретінде
таратыла бастады.
Территориялық ауқымы негізінен жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар
құрылған Оңтүстік өлкесін қамтиды. Сол саяси-қоғамдық ұйымдардың қызметін
жан-жақты ашып көрсету мақсатында сол кезеңдегі әкімшілік-территориялық
бөлу бойынша Жетісу облысы аудандары да қамтылды.
І-тарау
Ақпан төңкерісінен кейінгі Оңтүстік Қазақстанда демократиялық өзгерістер
және қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы
1.1. Қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуының алғышарттары
Оңтүстік Қазақстан өңірі ХХ ғасырдың басында Ресей империясының шалғай
шеткі отары қатарында болды. Жаңа капиталистік нарықтық қатынастар отарлық
тәуелділік жағдайында қалыптасу процесі, өлке халықтарының тағдырында мұңды-
зарлы, драмалы үлгіде көрініс берді.
Өлкеде бұл кезеңде тым қасіретті жағдай көрініс бере бастады. Сансыз
табындарды азықтандыра алатын жайылымдар, бидай, күріш, жеміс, көкөніс,
жүзімдердің көл-көсір өнімін бере алатын кең-байтақ құнарлы алқап, аса бай
табиғи қазбалар қоры өте ұқыпсыз, олақтықпен пайдаланылды. Сол уақытта
мақта өсіру астық, күріш егісін ығыстыра отырып, біртіндеп жергілікті
халықты құлдыққа түсіру құралына айнала бастады. Империялық саясатқа
бағыттала отырып, салынып жатқан темір жолдар, барлық инфрақұрылым,
Оңтүстікті оны ежелгі көршілерінен бөліп тастады. Бұл инфрақұрылымға
ашықтан-ашық тек экономикалық қана емес, және әскери-стратегиялық мән
берілді. Өлкеде экономиканың аграрлық-шикізаттық сипатының нығая түсуіне
баса артықшылық берілді[vi].
Ғасыр басындағы арзан Ресей тауарлары ағынының қаптап келуі салдарынан
мыңдаған қолөнершілер кедейленді. Сонымен қатар, тұтас алғанда жаңа
капиталистік нарықтық қатынастардың қалыптасуы Оңтүстікте ұзақ уақыт бойы
бір орында тұрып қалды[vii].
Осылайша, ескі дүние көбіне жойылып, ал жаңасы пайда болмаған тұстағы
тарихи ахуал өлкедегі болашақ әлеуметтік және ұлттық толқуларға жағдай
туғызды. Ресей империясы отарлық істерді жүргізуде өз туыстары іспетті,
кейде күшке, ал кейде макиавеллилік бөліп ал да билей бер принципіне
сенді. Отаршыл саясаттың тағы бір маңызды принципі жергілікті қоғамның кері
тартпа күштеріне саналы арқа сүйеу болды. Тек осындай жолмен ғана жаулап
алынған жерлерде тиімді және ауыртпалықсыз басқару мүмкін болып
көрінді[viii].
Бірақ бұл саясат өзін жарым-жартылай ғана ақтады. Жыл өткен сайын кво-
мәртебесін сақтап қалу қиындай түсті.
Бірқатар айқын отаршылдыққа қарсы көтерілістерді басқаннан кейін,
Ресей самодержавиесі жергілікті ерекшеліктерге байланысты сәл-пәл
өзгертіп, өңірге өзінің әкімшілік-полициялық аппаратын қоса алып келді.
Жоғарыда генерал-губернатор, одан кейін облыстық губернаторлар, төменде –
уезд бастықтары. Ресейдегідей мұнда да патша өкіметі жеке дара басқаруды
қолға алды. Бұл үшін полициялық-тыңшылық аппаратты пайдаланды. Жергілікті
өзін-өзі басқаруға ең төменгі сатыларда тұрған болыстарды, ауыл
старосталары мен казактарды қалдырды. Орыстың сауда және мақта-мата
капиталы жергілікті байларды өздерінің өктемдігін жүргізу үшін қолбала
етті. Сонымен бірге орыс дворяндары мен әскери қызметшілерінің резервтегі
бюрократиялық тобы ағылып келді. Бұлар мұнда ойларына келгенін істеді,
зорлық-зомбылықта шек болмады, пара алды, тонады[ix].
Зорлық-зомбылық пен тағдыр тәлкегіне түскен халық болашақта өз
отанында мәңгілік бұғауда болуға, екінші сорттылық ауыр белгімен өмір
кешуге келісе алмады. Өлкедегі қоғамның тереңінде жаңа бір күш пісіп жетіле
бастады. Ғасырдың басында өлкенің қоғамдық-саяси өмірінде төтенше маңызды
міндеттерді атқару оның үлесіне тиді. Бұл күш, жәдидтер қозғалысы ретінде
танылды. Қоғамның жоғарғы интеллектуалды бөлігін топтастырды. Олар ұлттық
интеллигенция және білімді дін өкілдері еді. Көпшілігі европалық білім
алған. Прогресшіл жәдидтер білімсіздік және төзімсіздік жағдайында рухани
оянуды күту ақылға сиғысыз екендігін түсінді. XIX ғасырдың аяғындағы
көтерілістердің сабақтары ұлттық күштерді сапалық жағынан басқаша деңгейде
біріктіру қажеттігін көрсетті[x]. Өз іс-әрекеттерінің алғашқы кезеңінде
жәдидтер негізінен ағартушылық жұмыстарын жүргізді. Мұсылман әлемімен тығыз
байланыс орнатуға көңіл бөлді.
Бірнеше кезеңдер бойы мұсылман бірлігі идеясы қоғамдық-саяси күштерді
біріктірушілік фундаменті ретінде алынып келді. XX ғасырдың басында Ресейде
ресми өкімет жаулап алған территорияларға және ондағы жергілікті халыққа
қарсы ондаған жылдар бойы империялық, шегіне жеткен замана шындығына
жуымайтын ұлттық саясат жүргізді. Осы кезеңде мұсылман бірлігі концепциясы
жаңадан бір серпін ала бастады.
Бірінші жалпы ресейлік мұсылмандар съезі жалпыресейлік мұсылмандық
одақ құру жөнінде шешім қабылдады. (Иттифак-Эль-Муслимин) Одақтың уставы
1906 жылы қаңтарда Санкт-Петербургте өткен Екінші жалпыресейлік мұсылмандар
съезінде бекітілді.
Уставта мұсылмандар мекендейтін Ресей губернияларынан 16 ауданды
ерекше аудандық орталық ретінде құру қарастырылды. 1) Кавказ ауданында –
Баку; 2) Қырымда – Севастополь; 3) Москва және Петербург ауданында –
Петербург; 4) Литва ауданында – Минск; 5) Төменгі Еділ бойында – Астрахань;
6) Жоғары Еділ бойында – Казань; 7) Уфа ауданында – Уфа; 8) Орынбор
ауданында – Орынбор; 9) Түркістанда – Ташкент; 10) Сібірде – Иркутск; 11)
Далалық өлкеде – Орал; 12) Омск ауданында – Омск; 13) Семей ауданында –
Семей; 14) Жетісуда – Верный; 15) Ақмола ауданында – Петропавловск және 16)
Каспий өңірінде – Асхабад. Осы пункттердің бәрінде аудан бойынша құрылтайшы
жиын шақырылады. Бұл жиындар жалпы жиында сайланған құрылтайшыларды
бекітеді[xi].
Бұл ұйымның қатарына кірген кез-келген адам оның талаптары мен
қаулыларына бағынуға міндеттілігі уставта ерекше көрсетілді. Олар өздеріне
ұйымның уставы және бағдарламаларындағы талап-тілектердің орындалуын жүзеге
асыру барысындағы еңбекті осындай үлгіде қабылдады. Сол 1906 жылы (16-21
тамызда), мемлекеттік Думаның мұсылман фракциясының мүшелерінің
бастамасымен Үшінші жалпыресейлік мұсылман съезі өтті. Съезде Иттифак
бағдарламасы жасалды және қабылданды. Съезде бағдарламаны қабылдау
қажеттігін негіздей келіп, Казань – Мухбири газетінің қызметкері,
конституциялық демократиялық партияның орталық комитетінің мүшесі Юсуф
Акчура былай деді: Біздің мақсатымыз, Ресейдің көпшілік мұсылмандарын
біріктіру, саяси партия құру, орыс партиялары және үкімет алдында күшін,
ықпалын және беделін көтеру, сонымен қатар, Болгария мұсылмандары сияқты,
өзіміздің ұлттық және саяси құқықтарымыздан айырылмауымыз керек[xii].
Съезд 17 тамыздағы отырысында президиумның мұсылман партиясын құру
туралы ұсынысын қабылдады. Сайланған Орталық комитет мүшелері мұсылман
партиясының бағдарламасын қарады. Ол 75 пункттен тұрды. Өзінің көптеген
ережелері бойынша конституциялық-демократиялық партияның бағдарламасына
жақын болды. Оның негізгі ережелерінің кейбірі мынадай: 1) Партия өзінің
алдына бірқатар саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни және басқа
реформаларды өміршең ету үшін Ресейдің барлық мұсылман азаматтарын,
өздерінің саяси көзқарастары бойынша пікірлестерін, бірыңғай ортақ
практикалық іс-әрекетке біріктіруді мақсат етіп қояды. 2) Азаматтық және
саяси өмірде еркіндік, шындық және адамгершілік бастаулары мен жалпы
құрылымдық жаңаруларға ұмтыла отырып, партия бұл мақсатқа барлық орыс
азаматтарына, соның ішінде мұсылман азаматтарына адам және азаматтық
құқықтарды бере отырып, Ресей империясының басқару формасын мемлекеттік
конституциялық принциптер бойынша іс жүзінде халықтардың қатысуымен
мемлекеттік биліктің заң шығарушы функцияларына оның өкілдерін жіберу
арқылы қайта құрылымдық өзгертулер жүргізгенде қол жеткізуге болады деп
табады[xiii]. Бағдарламада жергілікті жерлерде кең көлемді автономиялық
басқару, дін істерінде толық автономия қажеттілігі жөнінде айтылды. Сөзсіз,
бұл съездердің жалпы исламдық бірігуге шақыратын шешімдері империяның
барлық мұсылмандық региондарында прогресшілдердің көңіл-күйіне тікелей
елеулі ықпалы, тұтастай алғанда осы кезеңдегі ұлт-азаттық қозғалыстардың
дамуына әсер етпей қоймады.
Сонымен бірге, шығыс елдерінде интеграциялық процестердің күшеюімен
қатар біртіндеп діни-реформаторлық қозғалыстар да жандана түсті.
Шығыстағы қалыптасқан революциялық ахуалдың, Үндістанда отаршылдыққа
қарсы революциямен (1905-1908 ж.ж.), Иранда конституциялық қозғалыспен
(1905-1911 ж.ж.), Түркияда (1908) және Қытайда (1911-1911 ж.ж.)
революциямен аяқталуы мұсылман әлемінде қоғамдық-саяси және діни ой-
пікірдің даму процесіне қосымшалар енгізді.
Шығыстың оянуы, әрине, патшалы Ресейдің ресми топтарын селсоқ
қалдырмады, өлкеде зиянды, азаттық идеяларының ену мүмкіндігі оларды
алаңдатты[xiv].
Патша үкіметінің және Ресей қоғамының Шығыста болып жатқан оқиғаларға
байланысты алаңдаушылық білдірді. Оған барлық дерлік ірі орыс газет және
журналдарының тілшілерін сонда жіберілуі дәлел болады.
Бірақ – патша үкіметі жүргізген барлық шектеулер мен тиымдарға
қарамастан, Оңтүстік Қазақстанды толық оқшаулай алмады. Өлкеге көрші
елдердегі революциялық оқиғалар туралы хабарлар келіп жатты. Ол Оңтүстік
өлкесінің ішкі жағдайына ықпалын тигізбей қоймады. Ұлт-азаттық идеяларды
қабылдауға орайлы негіз жасады және әртүрлі топтардың қоғамдық-саяси
белсенділігіне дем беруші маңызды фактор болды.
Жәдидтер цензура садағына қарамастан ресей империясының шығыс
аудандарынан ұдайы әртүрлі газет-журналдар алып отырды. Ондаған жәдидтер
осы әдебиеттерді қолдарына алып өлкені аралады. Барлық ауылдарда,
қалаларда, шайханаларда және үй жиындарында оқыды. Бұл басылымдарда
басылған мағлұматтар, оқушыға мынадай қазіргі заманғы ғылымдар, философия,
саяси экономия, халықаралық құқық туралы мынадай институттар, қалалық өзін-
өзі басқару: ационерлік қоғамдар, олардың мәні туралы және т.б. жалпы
түсінік берді[xv]. Оқырмандардың өткендегі көптеген беймәлім құбылыстарды
түсінуіне және адамзат прогресінің сипаты туралы, европалық саяси-
әлеуметтік институттардың түрлері және мазмұны туралы мәселелер жөнінде ой
қозғауына түрткі болды. Көбіне бұл елдердің ұлттық қозғалыстарының
көсемдерінің қаламдарынан туындаған мақалалар айрықша қызығушылық тудырды.
Мақалаларда, авторлар бір кездегі қуатты Шығыс мемлекеттерін батыс әлемінің
отарлауына алып келген артта қалу себептерін талдай келіп, өз халқын ұзақ
ұйқыдан оянуға және жаңа, тәуелсіз болашақ үшін күреске шақырды. Шығыстың
прогресшіл баспасы Ресейдің мұсылмандық аудандарындағы ұлттық
интеллигенцияның көңіл-күйіне зор ықпалы патша аналитиктерінің назарына
ілікпей қалмады[xvi].
Алдыңғы қатарлы шығыстық ой-санамен танысу сонымен қатар, жәдидтердің
ғылыми-педагогикалық және ағартушылық ізденістеріне дем берді,
ынталандырды. Олар өлкеде қысқа мерзімде оқу және жазуға үйренуге мүмкіндік
беретін дыбыстық жүйелі оқытатын жаңа әдісті мектептер құрудың бастаушылары
болды. Ал ескі әріп құрастырушылық әдісі бойынша конфессионалдық мектеп аса
ұзағырақ уақытты керек етті.
Өзгертулер жаңа әдісті мектептерде оқыту бағдарламаларының өзіне де
тиіп, оған тарих, арифметика, география, ана тілі және басқа пәндер
енгізілді. Жаңа әдісті мектептердің пайда болуы үкімет орындарының
реакциясын тудырды. Жаңа мектептердің қалыптасуы Өлкеде азаттық идеяларының
кіруі кезеңімен тұстас келді. Бұл әлбетте, отаршылдарды жаңа әдісті
мектептердің қызметін қырағы қадағалауға мәжбүр етті. Мүмкіншілік болса
оларды орыстандыру мақсаттарында пайдалануды көздеді. Осыған байланысты
халықтық училищелердің бірінің инспекторы И. Беляев былай деп көрсетті:
Келешекте көрсетілген әдістің дамуы барысын қадағалау ләзім: жаңа әдісті
мектептер орыс-түзем мектептеріне таралу сатысы болуы және қызмет етуі
тиіс, бірақ олар мұндай орыс мәдениетінің жетекшісіне оппозицияда да бола
алады...[xvii].
Еркін мәдени дамуға халықтың табиғи құқығы емес, метрополия мүддесі
үстемдік жағдайда тұрғанда, өлкедегі мәдени істердің ахуалы шын мәнінде,
жер-жерлерде империялық сипатта болды. Білім және мәдениет саласындағы
ахуалды өзгертуге бағытталған, жергілікті прогресшіл жәдидтердің ресми
билікпен келісілмеген кез-келген әрекеті қарсылыққа ұшырады. Сонымен, сол
кезендегі патша полициясының есебінде былай көрсетілді: Полиция
департаментінің мәліметтеріне қарағанда, соңғы уақыттарда... Орыс
мемлекетінің он төрт миллионнан аса мұсылман халқының бүкіл санғасырлық
өмір қалпын қаусату қаупін туғызатын және сол халықтардың өмірінде
өзгеріске қамдану жөнінде болжауға мүмкіндік беретін тіпті жаңа леп
байқалады...[xviii]
...Жаңа лептің жақтаушылары өз шығармаларында Ресейдің татар (түркі)
халықтарының, мәдениетті және бай болу үшін білімге, қолөнер және өнеркәсіп
саласында практикалық біліктілігін арттыруға, шет тілдерді оқып үйренуге
шақырды. Сонымен жаңашылдар өз діндестерін бірыңғай жалпы білім беретін
мектептерге, сол орыс гимназиялары және жоғары оқу орындарына емес,
европалық ғылымның Құранмен байланыстырылуы тиіс, жоғары даналықтың ерекше
татарлық оқу орындарына шақырды. Олар дінді ескі нанымнан, молдалардың
надандық түсініктерінен тазартып ұғыну және өз халықтығын әдеби, ғылыми
және діни салада ана тілінің қолдану аясын кеңейте отырып нығайту және
тіпті прогресс жолында Ислам және түркі халықтығы негізінде айналысу
қажеттігін көрсетеді. Прогресшілдер өз талпыныстарында жоғарыда көрсетілген
мақсаттарымен шектеле ме, немесе, ескі дәстүрлерді жақтаушыларды жеңіп,
ілгері бара ма, қазіргі уақытта алдын-ала анықтау мүмкін емес, сол сияқты
орыс мемлекеттілігінің мүдделері көзқарасынан нәтижелері қандай
болатындығын білуге мүмкіндік жоқ...[xix].
Оянып келе жатқан Азиядан түрлі әдебиеттердің жаппай ағылып келуі
прогресшілдерге жергілікті мерзімді басылымдарды шығаруға және дамытуға
шабыт берді. Өлкеде басылымдардың редакторларының және белсенді
қызметкерлерінің арасында қоғамның аса көрнекті өкілдері болды: Мұстафа
Шоқай, Көлбай Тоғысов, Кәрім Нарбеков, Төлеген Қожамжаров және басқалар.
Ресми биліктің тарапынан бұл газет-журналдарды жабу үшін жасаған
әрекеттеріне қарамастан ұлттық баспасөз ең зор ерік-жігермен сақталынды.
Тиым салынған басылымдардың орнына басқалары пайда болды.
Өлкедегі саяси өмірдің белсенділігінің артуына септігін тигізген тек
прогресшіл, ұлттық баспасөз ғана емес, XX ғасырдың алғашқы онжылдығында
жәдидтердің Шығыс елдеріндегі революциялық, ұлт-азаттық қозғалыстардың
қайраткерлерімен тікелей байланысы айтарлықтай кең тарады. Ұйымдар құрудың
бастамалары өз алдына ең алдымен ағартушылық сипаттағы міндеттерді қойды.
Әлеуметтік-экономикалық және рухани өмірді жан-жақты қайта ұйымдастырудың
құралы ағартушылық деп білді. Түркия, Ауғаныстан және басқа елдерден
оралғаннан кейін жас прогресшілдер белсенді үгіт-насихат қызметін бастады.
Өз қатарларына ондаған, жүздеген жаңа адамдарды тартты. Олар мынадай
қоғамдар және ұйымдарды құрды, Көмек, Үміт, Қайрат және басқалар[xx].
Мұндай қоғамдардың саны әсіресе бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары көбейді.
Метрополияда және отарларда революциялық процестер кең қанат жайды.
Отаршылдыққа қарсылық күшейді. Оңтүстік өлкенің алғашқы ұлттық ұйымдары,
әлі өздерінің жан-жақты қарастырылған, ақыл-ой елегінен өткен уставы және
бағдарламалық құжаттары болмады. Оларға көбінесе саяси тәжірибе, ал кейде
және қажетті кәсіпқойлық та жетіспеді. Бірақ бұл олқылық шектес әлеммен
белсенді байланыстардың болуымен, сонымен бірге жалпыресейлік мұсылмандық
форумдардың бағдарлары және ұсыныстарымен таныс болуымен толтырылды[xxi].
Бұл бағдарлар және ұсыныстар біртіндеп іс жүзіне асырыла бастады.
Жәдидтердің ағартушылық ізденістерімен, олардың саяси іс-әрекеттерінің
арасындағы шекара жойыла бастады. Жергілікті прогресшілдер құрған қоғамдар
және ұйымдар өзінің өмір сүруінің алғашқы күндерінен бастап ұдайы бақылауда
болды. Түркістан аудандық қорғау бөлімінің тыңшылары үшін жұмыс күрт
молайды, оны әрдайым игеріп үлгере алмады. Өлкедегі аса күрделі жағдайға
байланысты қосымша шаралар қолдану жөніндегі ұсыныстар жиі-жиі естіле
бастады.
Осындай ұсыныстардың бірінде, 1914 жылы 26 майда көрсетілді: Өлкедегі
революциялық, әсіресе панисламистік қозғалыстардың дамуы себепті, Өлкеде
Ресейдегі Губерниялық құқықта Жандармдық басқарма құру табанды түрде
қажетті болып табылады. Ол шендегілер Өлкенің Бас Бастығына қамауға алу
жөніндегі бұйрыққа қол қою, саяси сенімсіздік көрсеткен күдікті адамдарды
уақытша ұстау және басқа ұсақ мәселелерді баяндап ауыртпалық түсірмей...
өкімет бекіткен заңдарды пайдалана отырып, өз бетінше, қылмысты іздестіру
іс-әрекетінен басқа мемлекеттік қылмыстарды зерттеумен айналысқан болар
еді. Қазіргі уақытта орын алғандай, аудандық қорғау бөлімінің мүшелеріне
мұндай құқықтар берілмеген. Оған тәуелсіз, әрбір ауданға белгіленген
Басқарма бастығының көмекшісі болуы, күмәнсіз жергілікті халықтың және
қылмыстық элементтердің іс-әрекеттерін бақылауды күшейтеді. Сонымен бірге,
өздерінің тікелей міндеттерін орындау жүктелген уездік әкімшілікті, оларға
онша таныс емес саяси қылмысты іздестіру бойынша іс-әрекеттерден
айтарлықтай шамада босатады[xxii].
Бұл және басқа ұсыныстар көңіл аударусыз қалмады және шара қолданылуы
себепті (сонымен бірге оған қоса, тыңшылық жұмысқа мамандандырылған
филерлерді іздеу және дайындау және т.б. қосымша қаржы бөлінді) қорғау
бөлімі өлкедегі саяси ахуал жөнінде едәуір толық ақпаратты өз уақытында
алып отырды. Қорғау бөлімі қысқа мерзім ішінде жергілікті ұлт өкілдерінің
қатарынан өз тыңшыларын таңдап алды және саясатшыл мұсылмандық ортаға
енгізді. Ал Ақпан оқиғаларынан кейін, қорғау бөлімі ісін қараған комиссия
жұмысы нәтижесінде, көптеген құпия қызметкерлердің аттары және бүркеме
аттары (олардың іс-әрекеттеріне байланысты көптеген құжаттардың алдын-ала
жойылғанына қарамастан) әшкереленді[xxiii]. Олардың арасында Ахмет,
Фролов, Случайный, Бала, Қара, Беркут, Красивый, Белобородый
бүркеме аттарын жамылған аса ерекшеленген қызметкерлер белгілі болды.
Қорғау бөлімі дәл солардың жеткізіп отырған ақпарының арқасында өне-бойы
дерлік, жергілікті халықтың көңіл-күйлеріндегі, мүдделеріндегі сонымен
бірге қалыптасып келе жатқан жас ұлттық қоғамдар және ұйымдардың іс-
әрекеттеріндегі болып жатқан өзгерістерге байланысты істерден хабардар
болды.
Саяси тіміскілеуде негізгі жұмысты филерлер (тыңшылар) жүргізді.
Қорғау бөлімі құпия агенттерге үлкен көңіл бөлді. Олардың мәліметтері
ерекше жоғары бағаланды. Олар революционерлер және саяси сенімсіз[xxiv]
адамдарға тек Оңтүстік өлкесінде ғана емес, бүкіл Ресей аумағында еріп
жүрді. Өлкедегі түркішілдік қозғалыс туралы мәлімет алу үшін филерлер
Персияға және Ауғаныстанға іс-сапарларға жіберілді. Қорғау бөлімі штаттағы
құпия қызметкерлерден бөлек кездейсоқ мәлімдеушілерді де өзіне тартты,
олар жеткізген ақпарының маңыздылығына қарай ақшалай сыйақы алды.
Жетісу облысының полиция департаментіне жеткізілген ақпарында
(21.12.1911) берілді: Верный қаласында үкіметке қарсы мақсаттағы мұсылман
сарттардың үйірмесі құрылды. Бұл үйірменің өз уставы, төрағасы, мүшелік
жарнадан түскен ақша есебін жүргізетін қазынашысы бар. Бұл үйірме
Ташкенттегі мұсылмандық қауымдастықтың бөлімі болып ғана табылады. Оның
таяудағы мақсаты Жетісу облысының басқа да қалаларында осы іспеттес
мұсылмандар үйірмелерін құру болып табылады. Нигматуллин, Исмаил Жабеков,
Рахымқұл Әбдірахманов, Ғапыржан Мақсұмов үйірменің ұйымдастырушылары және
басқарушылары болып табылады[xxv].
Жетісуда Гәп немесе мәшраб деп аталынатын мұсылман үйірмелері бар.
Верныйда мұндай үйірмелердің саны онға жетеді, 17-20 адамнан тұрады. Үйірме
мүшелері қатаң тәртіпке сөзсіз бағынады, ақшалай айып 50 тиыннан 10 сомға
дейін белгіленген, апта сайын мүшелік жарна 20 тиын. Мәшрабтардың
басшылары жиылып бас қосып тұрады. Түркішіл қырғыз (қазақ) Сыртанов Верный
қаласының татарларымен миллионер Құдыс Ғабдул-Уәлиев арқылы байланысып
тұрады, және ол Сыртановқа қаржылай және рухани көмек көрсетіп
тұрады[xxvi].
Ал, қорғау бөлімінің Красивый бүркеме атын жамылған жасырын
қызметкерінің 1913 жылғы 13 қаңтардағы хабарламасында жазылды: Жалпы
мұсылмандық конгресс 1910 жылы Египетте болады деп белгіленді (пункті
белгісіз), бірақ ағылшын үкіметі оның іске асуына кедергі келтірді.
Конгреске келген мұсылмандар тарап кетті. Келгендердің ішінде орыс
мұсылмандары өкілдерінің кейбірі белгілі: 1. Исмаил Гаспралы, Қырымда басып
шығарылатын Тәржіман газетінің редакторы; 2. Верный қаласынан Құдыс
Ғабдул-Уәлиев шақырылды, ол әскери қызметте бола тұра оған қатысудан бас
тартады.
Өлкелік қорғау бөлімі бастығының 1916 жылы 19 желтоқсанда Түркістан
генерал-губернаторының атына жазылған хатында, Сырдария облысының әскери
губернаторының Мәриям Тоғысоваға сол жылдың 16 шілдесінде Түркістан
Өлкесінде қазақ тіліндегі бірінші бейресми Алаш атты газет шығаруға
№21329 куәлік берілгені айта келе, сол атпен Ташкентте құрылған қоғам
туралы және олардың құрушысы туралы жазылды: Алаш – Қырғыз (Қазақ)
сөзі, сонымен бірге көмекке ұран шақыруды білдіреді. Осы Алаш атымен
қазақтардың тұтас тайпасы белгілі және Ташкентте прогресшіл бағыттағы
Алаш мәдени-ағартушылық қоғамы өмір сүреді, оған мүшелікке жылына кемі 25
сом ақша төлейтін адамдар қабылданады. Бұл ұйымның құрылтайшысы аталған
Тоғысованың ері Семей облысы, Зайсан уезінің қазағы Көлбай Тоғысұлы
Тоғысов, соның өзі Төленғұтов, 32 жаста[xxvii].
Қорғау бөлімінің бастығы хатта К. Тоғысовтың бар өмір тарихын,
Ташкентке қашан келгендігін, оның барлық істері бойынша айта келе, жазды:
Агентура мәліметтері бойынша, К. Тоғысов іс жүзінде Алаш газетінің
редакторы және шығарушысы болып табылады, сонымен бірге және осы аттас
мәдени-ағартушылық қоғамның іс-әрекетінің басты дем берушісі[xxviii].
Алаш қоғамының өз алдына баспа органын шығарып, қазақтар арасында
қазақ тілінде баспа өнімдерін: газет, журнал, кітап тарату арқылы, өз
халқын қалың ұйқыдан ояту, ғылымға, білімге, мәдени өмірге тарту, барлық
қазақтарды ұлт ретінде бірігуге үгіттеу, халықты оятудың, мәдени шаралардың
түпкі мақсаты қазақтарға жеке ұлт ретінде автономия әперу екендігі хатта
көрсетілді: Тоғысовтың айтуы бойынша, қазақтардың саны 9 миллионға жуық
және ақырғы нәтижесінде тіпті жеке ұлт ретінде автономияға қол жеткізу үшін
оларды мәдени жұмысқа және бірігуге ояту қажетті болып көрінеді[xxix].
Оңтүстік Қазақстан өлкесінің барлық оқыған саналы қазақтары,
заңгерлер, дәрігерлер, аудармашылар, студент жастар және басқалар газетке
басу үшін мақала жазып қана қоймай, Алаш газетін қазақтардың арасына
кеңінен таратуға, мәдени-ағарту ісінің және барлық қазақтардың бірігуі
қажеттігін насихаттауға тиіс болған. Әрине, Алаш қоғамы өзінің игі
мақсаттарына қол жеткізуге ұмтылудағы іс-әрекетін қатаң бақылау жағдайында
ашық, айқын жүргізе алмады.
Соншалықты орыс үкіметін үрейлендірген, аталған идеялық ағымдар
ресейлік мұсылмандардың қарсыласу қозғалысының идеологиялық базасын
қалыптастыруға қандай дәрежеде ықпал ете алды, олар өзінен нені көрсетті?
Бұл үшін бәрінен бұрын еске түсірсек, түркішілдік XIX ғасырдың 70
жылдары Танзимат кезеңінде пайда болды. Барлық түркі халықтарының ұлттық
және мемлекеттік бірігуін өзінің алдына мақсат етіп қойған ілім ретінде
көрінді. Түркішілдіктің алғашқы идеологтарының бірі, Зия-паша, Ахмед Вафик-
паша, Ахун-заде Мирза Фаттах Гали және басқалар болды[xxx].
Алғашқы түркішілдер айқын бағдарламаның негізінде топтасқан
пікірлестердің саяси бірлесуін көрсете алмады. Олардың тобына негізінен
халықтың әр түрлі жіктерімен тығыз байланысы жоқ, аристократтық
отбасыларының өкілдері кірді. Және алғашқы кезде олардың идеялары Түркияның
өзінде де кең қолданыс таба алмады. Бұл идеологияның бастапқы қалыптасу
кезеңінде түріктердің алдында соншалық жалпытүркілік емес, ұлттық-түріктік
міндеттері тұрды және олардың бұл рамкіден шықпауға тырысқандығымен
түсіндіруге болады.
Бірақ XX ғасырдың межесінде қоғамдық сананың қалыптасуына
түркішілдіктің ықпалы едәуір ұлғайды. Ілімді дәріптеуде жәрдем беретін
ашықтан-ашық ынталандырушы себепкер шарт Осман империясы бастан өткізіп
отырған, ұлттық мәселедегі дағдарыстың болуы. Бұл процесті империяның аз
ұлттары арасында османизм идеологиясы жолымен қалай да бәсеңдету әрекеті
оң нәтиже бермеді[xxxi].
Балқан соғыстары империяның түрік емес халықтарының одан әрі өздерін
османдық деп санауды ешбір қаламайтындығын және тек толық тәуелсіздікке
ұмтылатындығын көрсетті.
Осындай нақты-тарихи жағдайларда түркішілдік, оның идеологтарының
айтуынша, түрік қоғамын қамтыған қозу және дүрбелеңді тоқтатып, ұлтты жаңа
идеяның төңірегінде топтастыра алады деп есептеді.
Ұлттық саясаттың дағдарысымен байланысты, кейбір мәні жағынан осы
тақілеттес ахуал, Ресей империясында да орын ала бастады.
Бұл оқиғалар татар, әзербайжан және түркістандық түркішілдердің
түрік халықтарымен байланыстарының жандануына түрткі болды.
Ресей түркішілдері түрлі ұйымдар құрды, олардың мақсаты
жалпытүркілік идеяларды тарату болды. Өз іс-әрекеттерінде олар саяси және
мәдени күресте түркі халықтарының күштерін біріктіру идеясын насихаттады
және түркішілдікті шығыс халықтарының ұлттық оянуының туы ретінде
елестетті[xxxii].
Түрікшіл қиялшылардың алдамшы армандарына және нақты тарихи ахуалға
әділ бағасын беру жөнінде Мұстафа Кемал да айтқан болатын: Әртүрлі
халықтарды бір атаумен атап және де бұл әртекті элементтерді сол бір ғана
ережелермен, заңдармен басқару бағдарламасы дегенмен де тартымды, бірақ
көлгірсіген алдарқатушылық. Тіпті, әлемнің барлық түркілерін қамтуы
міндетті біртұтас мемлекет құру идеясы да орындалмайтын арман ғана.
Бірнеше ғасырлар бойы бастан өткізген өте ащы қанды оқығалар бұған
дәлел болады. Исламшылдық және тұраншылдық саяси құрылымының жетістікпен
ойдағыдай қолданылуын көрсететін бірде-бір дәлел не оқиғаны тарих бізге
берген жоқ[xxxiii].
Сонымен, саяси ой-пікірдің даму барысында көптеген салауатты
идеологтардың түрікшілдік жаңа ұстанымы, көптеген түркі халықтарының өзара
тығыз экономикалық және мәдени байланыстарды ұстанған, бірқатар тәуелсіз,
ұлттық түрік мемлекеттерін құрудағы, ғасырлар бойғы үміт-арманын
көрсеткендігін байқаймыз.
Дәстүршіл түркішілер біртіндеп өздерінің бұрынғы ұстанымдарын
жоғалта бастады (әсіресе, 1917 жылдан кейін) және олардың орнына
қозғалыстың жаңа лидерлері келді. Олардың пікірінше, өлке Түркияның
басшылығындағы жалпытүркілік мемлекеттің құрамдас бөлігі емес, бұл
облыстарды мекендейтін барлық халықтардың ұлттық-мәдени өзін-өзі анықтау
бастамаларында құрылған жеке территориялық автономиялық федерация
Түркістан федеративтік республикасы болып аталуы тиіс болды.
Түркішілдік жөнінде айта отырып, біз исламшылдық ілімінің маңызы және
рөлі жөнінде де айтпай кете алмаймыз, ол да, алдыңғысы сияқты, өлкеге
шектес елдерден (Ауғаныстан, Иран, Түркия) келіп кірді[xxxiv].
Мұсылмандарды ортақ жауға – отаршылдыққа қарсы бірігуге және
ынтымақтасуға үндейтін, ұлт-азаттық қозғалыстың дамыған кезеңінде пайда
болған жаңа ілімнің, сонымен бірге, осы идеологияның мұсылман халықтарының
ұлттық ерекшеліктерін терістеген екі жақты сипатын ескеруге тиіспіз.
Жалпы мұсылмандық бауырластық және әлемдік демократиялық теократия –
Имамат идеясы, жалпы айтқанда, түркішілдік идеологтарының көпшілігінің
айрықша сүйіспеншілігін тудырған жоқ[xxxv]. Дегенмен, өздері мұсылман
болғандықтан, ашық қарсылық көрсетпеді және исламшылдармен көбіне қатар
жүрді.
Көрнекті Ресей мұсылмандарының өкілдері жалпыисламдық идеяларды
насихаттаудың мән-маңыздылығымен қатар, басқа да кейбір мәселелерге көңіл
аударды. Оларды есепке алмай және шешімін таппай, тәуелсіздікке және ұлттық
өрлеуге қол жеткізуге байланысты басты стратегиялық мақсаттарды іске асыру
мүмкін емес деп болжамдады.
Өлкеде саяси, әлеуметтік-экономикалық қарама-қайшылықтардың, Ресейде
және шектес елдерде революциялық қозғалыстардың күшеюіне қарай жергілікті
прогресшілдердің көзқарастары саясаттандырылды. Олар тек отарлық
тәуелділікті және зұлымдықты жою; тиімді үкімет құру және парламентті
(мәжілісті) шақыру; мәдениетті, ғылымды дамыту және қазіргі заманғы
өркениетті тарату; әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету және ұлттық
бірлік негіздерін нығайту жағдайында ғана қоғамды болашақта құру және
ұлттық қайта өрлеу міндеттерін шешу мүмкін болатынын біртіндеп ұғына
бастады[xxxvi]. Сірә, қарсыласу қозғалысының басшылығында болуға қабілетті,
жаңа сапалы ұлттық-саяси ұйымдарды құрмайынша қойылып отырған проблемаларды
шешу мүмкін емес екендігі анық болып отыр.
1.2. Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық белсенділіктің артуы
Ресейдегі 1917 жылғы Ақпан революциясы тудырған жаңа тарихи нақтылы
жағдайлар империяның отарлық аймақтарындағы ұлттық қозғалыстарға күшті
қосымша серпін бере отырып, аса зор ықпал етті. 1917 жылы наурыздың бас
кезінде патшаның тақтан түсірілгені туралы хабар Оңтүстік Қазақстан
қалаларына телеграф арқылы тез тарала бастады – алғашқы жеделхаттар
тартыспен алынды[xxxvii]. Бұл оқиға қоғамдық белсенділіктің қуатты
толқынын тудырды. Барлық болып жатқан оқиғалар өлкенің тіпті аса бейқам
бөліктерінің қызығушылығын оятты. Көптеген жерлерде сан мыңдаған адамдар
жиналған митингтер және шерулер өтті.
Ақпан революциясын тек орыс либералдары ғана емес, жергілікті халықтың
алдыңғы қатарлы бөлігі қолдады. Олардың көкейтесті мәселелерді жедел және
нақты шешуге үміті пайда болды. Олардың бастамасымен барлық жерлерде
халыққа ескі тәртіпті жеңудің маңызын түсіндіруді өздерінің міндеті етіп
қойған, арнайы комитеттер құрыла бастады.
Орыс бақылаушылары, бұл фактіні көрсете отырып, сол күндері жазды:
...орысша сауатсыз түземдік тап өздерінің прогресшілдер партиясының
жастарынан көмек сұрады. Жастар орын алған оқиғалардың барысын түсіндірді
және олардың сөздерін жүздеген адамдар ескі қалаға және оның шегінен алыс
жерлерге таратты... Уақытша үкімет қазірден бастап бүкіл азат Ресейдің сол
ұлы құқықтарды алғанын жариялаған кезде біздің түземдіктер бұл жөнінде
толық хабардар болады[xxxviii].
Бірақ өлкеде әлі де патша өкіметінің барлық аппараты сақталынды.
Кәнігі монархист генерал-губернатор Куропаткин мемлекет өміріндегі барлық
өзгерістерге қарамастан, өлкені басқаруды жалғастырды. Революциядан кейінгі
алғашқы күндері Куропаткин бәрінен бұрын орыс халқын түземдіктердің
тарапынан көтеріліс болуы мүмкін деп қорқыта отырып, оларды жұбатуға және
сауықтыруға әрекет жасады.
Өлкедегі орыс халқына қарулануды және бронепоездар құруды ұсынған
үгітшілер пайда болды.
Сонымен бірге жергілікті халықтың арасында революциялық көзқарастардың
одан әрі өсуінен қауіптеніп, Куропаткин облыс губернаторларына нұсқаулық
хатында 1916 жылғы көтеріліске қатысушыларды сотқа тарту бойынша жаңа
істерді бастамауды, ал басталған әкімшілік шараларды қысқартуды және
көтеріліске қатысқаны үшін сотталғандардың жазасын жеңілдету туралы іс
қозғауды міндеттеді[xxxix].
4 наурызда Уақытша үкімет Ресей халықтарының барлығына азаматтық
теңдік беру туралы жарлық шығарды. Бірақ, Куропаткин әскери міндеткерлікті
өтемейтін мұсылмандарға қатысты теңдік принциптерін толық қолданбау қажет
деп есептеді, дауыстың көпшілігі түземдіктерде болады және олар бәрін өз
қолдарына тартып алады, ал ол қолдар сенімсіз ғой[xl].
Бірақ, бәрі-бір өмір өзінің түзетулерін енгізді. Өлкеде көпшілікті
құрайтын мұсылмандар өздерінің көпшілігін пайдаланып, орыс халқынан
құқықтарын кемітпейтіндігіне жұртшылықты сендіруге әрекеттенді, ол тарихи
тағылымдармен дәлелденеді және олардың тарапынан қысымшылықтан күдіктенудің
қажеті жоқ, ал тек өзара әділетті болуы тиіс[xli].
Ақпан оқиғаларынан кейін бүкіл өлкеде бойынша біртіндеп, әрбір қалада,
уезде, болыстықта, қыстақта және поселкеде, Уақытша үкімет қысқартқан патша
әкімшілігінің орнына қоғамдық ұйымдардың атқарушы комитеттері және аталмыш
қоғамдық қауіпсіздік комитеттері құрылды.
Өлкенің жергілікті халқының арасында, соңғы оқиғалардан туындаған іс
жүзіндегі нақтылы саяси шындықтарды ұғынудың белсенді процесі тоқталмады.
Халық жаңа саяси контекстің қалыптасуының куәгері болды. Өздерінің
мүдделері туралы мүмкіндігінше тезірек мәлімдеуге талпынған көптеген
партиялар, топтар және қозғалыстар пайда болды.
Бұл процестің ерекшелігі сол, жаңа жалпыресейлік партиялармен (олардың
мүшелері көпшілігінде өлкенің европалық халықтарының өкілдері болды) қатар
жергілікті халықтың қалың бұқарасының тарапынан тілектестік және қолдау
тапқан, жаңартылған бағдарламаларымен өте айқын стратегиялы және тактикалы
жас ұлттық ұйымдар да пайда болды.
Осы уақытта Тұран ұйымының іс-әрекетінің белсенділігі артты, оның
жұмысына көрнекті прогресшілдер белсене араласты: олар Абдулла Әріпжанов,
Абдулла Ауланий, Убайдулла Тұрсынқожаұлы, Әбілқасым Әминзада, Мұсахан
Мырзаханов және басқалар[xlii].
Бірақ, әйтсе-дағы сол күндері әрекет етуші ұлттық ұйымдардың ішінде
аса маңыздысы Исламдық Кеңес болды (1917 жылы наурыздың басында негізі
қаланған Исламдық Кеңес немесе Ислам кеңесі). Атап өту ләзім, аталған
ұйымның пайда болуы, сөзсіз өлкенің мұсылман халықтарының мүдделерін шынайы
қорғай алатын, күшті және тиімді ұйымдастырушылық құрылымды құру мақсатымен
бытыраңқы қоғамдар және одақтарды біріктіру және топтастырудағы саяси
күштердің толымды әрекеттерінің алғашқыларының бірі болды.
Жаңа ұлттық ұйымның қалыптаса бастауы кездейсоқ құбылыс емес. Ол өлке
халықтарының саяси ой-қиялдарының даму барысының жиынтығының заңдылықты
салдары болды. Оның бастауларында прогресшіл-жәдидшілдерден діни
дәстүршілдерге дейінгі әр түрлі дүниетанымдық бағыттағы адамдар
тұрды[xliii].
Дегенмен, оларды біріктірген әлдебір ортақ нәрсе болды. Бұл ортақ
нәрсе, қазіргіге қанағаттанбаушылық және өзгерістерді аңсау сезімі болды.
Жаңа ұйымның әлеуметтік негізі әртүрлі дәрежелі, мұнда дін иелері, ұлттық
интеллигенция, атқамінерлер, саудагерлер және кәсіпкерлер өкілдері болды.
Ислам Кеңесінің бағдарламалық ережелеріне дихандар, қол өнершілер,
қызметшілер әр тілектестікпен қарады. Ұйымның белсенділері жергілікті
халықтың арасында көпшілікке тарату жұмысын тындырымдылықпен және сәтті
жүргізді. Ұлы Түркістан газетінің мәліметтеріне қарағанда, Ташкентте
алғашқы күндері-ақ Ислам Кеңесіне 100-ден астам адам мүше болса, олардың
арасында әртүрлі ұлттардың адамдары болды[xliv]. Ислам Кеңесінің
ережелерінде өлкенің барлық тұрғылықты жерлерінде жаңа ұйымның жалпы жиынын
сайлау қажеттігі туралы айтылды. Ташкенттік Ислам Кеңесі – ұйымның
Орталық Комитеті болып жарияланды.
Сөзсіз, өзінің идеологиялық бағдары және тұрпаты бойынша ұлт-азаттық
ұйым болды. Ислам Кеңесі өзінің іс-әрекетінің басында Отан үшін күрделі
және тынышсыз уақытта, негізінен ұлттық өзін-өзі анықтау идеясы тұрған
әрекеттік бағдарламасын айқын анықтайды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz