ХІХ ғасырдың ІІ жартысы – ХХ ғасыр басындағы қазақ интеллигенциясы: тарихы мен тарихнамасы
Кіріспе
І.тарау. ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары.
1.1.Қазақ зиялыларының мамандануы және ғылыми білім
1.2.Қазақ әдебиеті мен өнерінің өкілдері
ІІ.тарау. Қазақ зиялылары тарихының зерттелуі.
2.1.Қазақ зиялыларының қоғамдық.саяси қызметінің зерттелуі
2.2.Ақын.жазушылардың өмірі мен шығармашылығының зерттелуі
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
І.тарау. ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары.
1.1.Қазақ зиялыларының мамандануы және ғылыми білім
1.2.Қазақ әдебиеті мен өнерінің өкілдері
ІІ.тарау. Қазақ зиялылары тарихының зерттелуі.
2.1.Қазақ зиялыларының қоғамдық.саяси қызметінің зерттелуі
2.2.Ақын.жазушылардың өмірі мен шығармашылығының зерттелуі
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
ХХ ғасырдың басында қазақ халқы саяси аренаға, азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа шақырған ірі қоғам қайраткерлерін шығарды. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан алаш азаматтары ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш қарлығаштары бола білді. Шәкәрім Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Мұхамеджан Сералин, Барлыбек Сыртанов, Бақытжан Қаратаев, Жанша Сейдалин, Мұхамеджан Тынышбаев, Жақып Ақбаев, Дінмұхамед Сұлтанғазин, Ғұмар Қарашев, Ғабдолғазиз Мұсағалиев… бұл тізімді осылай жалғастыра беруге болады.
Шын мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет еткен әрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айрықша, энциклопедиялық білім, талғам-танымдары жан-жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызға «байшыл», «кертартпа», «діншілдер» деп ойдан шығарылған, жалған айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын зерттеуге цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тәуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке «қажетсіз» санап, жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
Сонымен қатар қазақ қайраткерлерінің философиялық, саяси-құқықтық көзқарастары басқа этнос мәдениетінің, бөтен халықтың дүниетанымдық болмыс қасиеттерімен бағалануы методологиялық тұрғыда үстемдік етті.
Тәуелсіздікке қолы жеткен қазақ жұртына есімдері тарихта беймәлім болып келген алаш азаматтарының қайта оралуы халқымыздың сана-сезімін бір сілкіндіріп, рухани өмірімізге өлшеусіз серпін берген тарихи ақиқат. Міне, сондықтан да біртуар ұлдарымыздың өмірі мен халық үшін атқарған қызметін жан-жақты, терең зерттеу, олардың әрқайсысын халық арасында насихаттау – бүгінгі күн тәртібінде тұрған көкейтесті мәселе. Неге десек, дара тұлғалардың өмірін, олардың халық игілігі мен болашағы үшін сіңірген еңбектерін және жалпы философиялық, қоғамдық-саяси, құқықтық көзқарастарын зерттей отырып, бүкіл тарихи процесті, эволюциялық және революциялық даму барысын жете түсінуге болады. Себебі, қайткен күнде де, қандай жағдай болмасын тарихты жасайтын – адамдар, олардың қоғамдық-саяси қызметі.
Шын мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет еткен әрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айрықша, энциклопедиялық білім, талғам-танымдары жан-жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызға «байшыл», «кертартпа», «діншілдер» деп ойдан шығарылған, жалған айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын зерттеуге цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тәуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке «қажетсіз» санап, жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
Сонымен қатар қазақ қайраткерлерінің философиялық, саяси-құқықтық көзқарастары басқа этнос мәдениетінің, бөтен халықтың дүниетанымдық болмыс қасиеттерімен бағалануы методологиялық тұрғыда үстемдік етті.
Тәуелсіздікке қолы жеткен қазақ жұртына есімдері тарихта беймәлім болып келген алаш азаматтарының қайта оралуы халқымыздың сана-сезімін бір сілкіндіріп, рухани өмірімізге өлшеусіз серпін берген тарихи ақиқат. Міне, сондықтан да біртуар ұлдарымыздың өмірі мен халық үшін атқарған қызметін жан-жақты, терең зерттеу, олардың әрқайсысын халық арасында насихаттау – бүгінгі күн тәртібінде тұрған көкейтесті мәселе. Неге десек, дара тұлғалардың өмірін, олардың халық игілігі мен болашағы үшін сіңірген еңбектерін және жалпы философиялық, қоғамдық-саяси, құқықтық көзқарастарын зерттей отырып, бүкіл тарихи процесті, эволюциялық және революциялық даму барысын жете түсінуге болады. Себебі, қайткен күнде де, қандай жағдай болмасын тарихты жасайтын – адамдар, олардың қоғамдық-саяси қызметі.
1. Қозыбаев М. Тарих зердесі. – А., “Ғылым” – 1998. 375б.,
2. Нүрпейісов К.Н. Алаш һәм Алашорда. А., «Ататек» 1995. 256б.
3. Қойгелдиев Қ.М. Алаш қоғалысы. А., “Санат” – 1995, 368б.
4. М. Қозыбаев . Ақтаңдақтар ақиқаты. А.,1992.
5. Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана (1861-
1917гг.)
А., «Наука», 1984 – 272с.
6.З. Алдамжар Тарих: пайым мен тағылым. А., 2003.
7. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазастан қасіреті, - А., “Санат”, 1997.
318б.
8. Э.Н. Сейітов Букейханов как историки общественно-политическая деятель. А., - 1996.
9. К. Қанафин Райыммжан Мәрсеков . Формирование мировозрения. Общественно-политическая деятеьлность (1879-1922 гг.) автореф. дисс. канд. – А., - 1999. – 29с.
10. Рахимжанова Г.Ж. Историография формирования научной интеллигенции.
//Вестник КазГУ. Серия историческая. – 1999. - № 5.
11. әл-Фараби Философиялық трактаттары. А., - 1996.
12.С. Асфендияров История Казахстана (с древнейших времен) Т.1. А., 1935.
– 216с.
13.Ә. Қоңыратбаев Қазан төңкерісінен бұрынғы мектептер. //Қазақ тарихы. – 1994. № 4. 27б.
14. Марат Әбдеш // Егемен Қазақстан. – 1999. – 7-тамыз.
15. Султангалиева Г.С. Экономические и культурные взаимоотношения казахского народа с народами Среднего Повольжья и Южного Урала (ХІХ-ХХв. нач.) Канд. дисс.ист. – 1990. 134с.
16. Григорьев В., Шапорев Ю. Фрагменты времени. – В кн. “О чем не говорили”. – А., 1990. 48с.
17. Пірманов Ә.Б. Қазақ қоғамының жағдайы және ұлттық интеллигенция қалыптасуының алғышарттары мен қызметінің бағыт-бағдарлары. А., 1997.
18. Жолсейітова М.Ә. Қазақстандағы халық-ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуы ( ХІХ ғасрдың ІІ жартысы – ХХ ғасыр басы). А., 1998.
19. Айтмұхамедов Народное образование и формирование казахской интеллгенции Северо-Западного Казахстана во второй половине ХІХ – начале ХХ вв. Қостанай, 2000.
20. С. З. Зиманов, Даулетов С., Исмагулов М. Казахской отдел народного
комиссариата по делам национальностей РСФСР. А., 1975.
21. К. Ілиясова. “Үш жүз” партиясы. //Қазақ тарихы. – 2005. - № 6. – 52.
22. С. Өзбекұлы Арыстары алаштың: тарихи очерктер. – Алматы: “Жеті жарғы”, 1998. – 192 бет.
23. Бурабаев М.С. Становление социалистического сознпния в Казахстане. А., 1981. – 311с.
24. Сафаров Г. Отаршыл революция. А., 1935.
25. И.О. Омарова, А.М. Панкратова. История Казахской ССР. Второе изд. А., - 1949.
26. Брайнин С., Шафиро Ш. Очерки по истории «Алаш - Орды». Аламаты – 1995. – 149с.
27. Зиманов С.З. В.И. Ленин и советсская национальная государственность в Казахстане. А., - 1971. – 303с.
28. Пахмурный П. Большевик Казахстана в революции 1906-1907 годов. А., 1976. – 144с.
29. Заки Валиди Тоган. Воспоминания Борьба народов Туркестана и других восточных мусульман – тюрков за национальное бытие и сохранение культуры. Книга І. Уфа, - 1994.
30. М. Шоқай, М. Шоқай. Естеліктер. А., 1999. – 272б.
31. Тастанов Ш. Казахская советская интеллигенция (проблемы становления и развития) А.- «Наука», 1987 – 238с.
32. Нүрпейісов К.Н. Қазақстанның Шаруалар ссоветі (1917-1929) А. “Ғылым”, 1972 – 346 б.
33. Оралтай Х. “Алаш-Түркііістан тріктерінің ұлт-азаттық ұраны.// Азат,1991 - №8 – 10.
34. Мамаев А.М. Х.Д. Досмухамедов врач и ученый // Здравоохранения Казахстана – 1958 - №10, 63-64б.
35. Алғашқы қазақ дәрігерлері – А., “Қазақстан”, - 1984.
36. Нүрпейісов К.Н. Ұлт-азаттық күрес және Ала қоғалысы// Ақиқат, 1996, №6.
37. Қозыбаев М. Еліміз Алаш, керегеміз ағаш //Қазақ әдебиеті., - 1997. № 50. 16 желтоқсан.
38. Қожакеев Т. Көк сеңгірлер. А., “Қазақ униврситеті” – 1992. 296б.
39. Омарбеков Т.О. Қос төңкеріс және Алаш қозғалысы. // Ақиқат, 1992. №10., Тарих және тағдыр. // «Ақиқат», - 1995, № 12.
40. Абжанов Х. Формироование и судьбыы казахской интеллигенции. // Мысль, 1993. № 5, 83-87с.
41. Ахмедов Г. Алаш – «Алаш» болғанда: Естеліктер мен тарихи деректер. – А., «Жалын», - 1996. 224б.
42. Досмұхамедов Х. Аламан. А., “Ана тілі” – 1991, - 176б.
43. Нүрпейісов К., Құлкенов М., Хабижанов Б., Мектепов А. Х.Досмұхамеов және оның өмірі мен шығармашылығы. А., “Санат”, 1996, 176б.
44. Досмұхамедов Х. Таңдамалы (Избранное) А., “Ана тілі”, 1998, 384б.
45. Тұрсынова А.Б. Халел Досмұхамедовтың педагогикалық мұрасы.
Канд. дис.автореф. – А., 1997, 23б.
46. Мұртаза Ш. Жұлдыз көпір. Қыл көпір. А., “Жазушы” , 1991 – 461б.
47. Қозыбаев М., Қозыбаев І. Қазақстан тарихы. А., “Атамұра Қазастан” 1993.
48. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? А., 1993.
49. Дулатова Г. Ардақтап өтем әкемді. Кіт: Бес арыс. Естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалар. А., “Жалын”, 1992. – 522б.
50. Байтұрсынов А. Ақын ініме. Шығармалары. А., 1989. – 3118 б.
51. Торайғыров С. Таныстыру. // Жалын – 1992. № 5,6. 33-34б.
52. Бочагов А. Алаш Орда. Краткий исторический очерк о национальоно – буржуазном движении в Казахстанее периода 1917-1917 гг.
53. Чокаев М. Туркестан под властью Советов (К характеристике диктатуры пролетариата). А., “Ғлым”, 1993. 79с.
54. З. Қабдолов. Арна. Зерттеу – эссе – сын. А., “Жазушы”, 1988.
55. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. А., - “Білім”, 1995. – 288.
56. Байтұрсынов. Ақын ініме. Шығармалары. А., 1989.
57. Торайғыров С. Таныстыру. //Жалын. – 1992. № 5,6. – 33-34.
58. Қойгелдиев М.Қ. Күрескер азамат. //Алматы ақшамыы. 1992. – 22-мамыр.
59. Дулатов М. Шығармалары. – А., “Жазушы”. 1991. – 380.
60. Досжанов Д. Абақты. – А., “Қазақстан”, 1992. – 152.
61. Қозыбаев М., Қаратаев М. Қабырғалы қаламгер: Жүсіпбек Аймауытоовтың өмірі мен творчествасы туралы. // Социалистік Қазақстан. – 1989. – 7-қаңтар.
62. Қирабаев С. Жаңа дәуірдің жаршысы: Ж. Аймауытовтың туғанына 100 жыл. // Социалистік Қазақстан.. – 1989. – 16-ақпан.
63. Атымов М. Елі үшін күйген… (Ж. Аймауытовтың өмірі мен творчествасынан мәлімет) / Жалын. – 1989. - № 2. – 35б.
64. Оразаев Ф. Қазақ әдебиетін зерттеушілер. – А., - 1991. 256б.
65. Тәжібаев Ә. Есімдегілер. – А., “Жазушы”, 1993, 400б.
66. Қирабаев С. Ж. Аймауытов (өмірі мен шығармашылығы). – А., Ана тілі, 1993. – 224б.
67. Қирабаев С.Әдебиеттің ақаңдақ беттері. – А., “Білім”. – 1995. – 285б.
68. Сағынбекұлы Р. Жүсіпбек. – А., “Санат”, - 1997. – 222б.
69. Әбжанов Х., Әлпейісов Ә. Қаза интллиенциясы мен мәдениеті туралы. – А., 1992. – 127б.
70. Аманжолова Д. Партия Алаш: История и историография. уч. Пос. – Семипалатинск, - 1993. – 137с.
2. Нүрпейісов К.Н. Алаш һәм Алашорда. А., «Ататек» 1995. 256б.
3. Қойгелдиев Қ.М. Алаш қоғалысы. А., “Санат” – 1995, 368б.
4. М. Қозыбаев . Ақтаңдақтар ақиқаты. А.,1992.
5. Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана (1861-
1917гг.)
А., «Наука», 1984 – 272с.
6.З. Алдамжар Тарих: пайым мен тағылым. А., 2003.
7. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазастан қасіреті, - А., “Санат”, 1997.
318б.
8. Э.Н. Сейітов Букейханов как историки общественно-политическая деятель. А., - 1996.
9. К. Қанафин Райыммжан Мәрсеков . Формирование мировозрения. Общественно-политическая деятеьлность (1879-1922 гг.) автореф. дисс. канд. – А., - 1999. – 29с.
10. Рахимжанова Г.Ж. Историография формирования научной интеллигенции.
//Вестник КазГУ. Серия историческая. – 1999. - № 5.
11. әл-Фараби Философиялық трактаттары. А., - 1996.
12.С. Асфендияров История Казахстана (с древнейших времен) Т.1. А., 1935.
– 216с.
13.Ә. Қоңыратбаев Қазан төңкерісінен бұрынғы мектептер. //Қазақ тарихы. – 1994. № 4. 27б.
14. Марат Әбдеш // Егемен Қазақстан. – 1999. – 7-тамыз.
15. Султангалиева Г.С. Экономические и культурные взаимоотношения казахского народа с народами Среднего Повольжья и Южного Урала (ХІХ-ХХв. нач.) Канд. дисс.ист. – 1990. 134с.
16. Григорьев В., Шапорев Ю. Фрагменты времени. – В кн. “О чем не говорили”. – А., 1990. 48с.
17. Пірманов Ә.Б. Қазақ қоғамының жағдайы және ұлттық интеллигенция қалыптасуының алғышарттары мен қызметінің бағыт-бағдарлары. А., 1997.
18. Жолсейітова М.Ә. Қазақстандағы халық-ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуы ( ХІХ ғасрдың ІІ жартысы – ХХ ғасыр басы). А., 1998.
19. Айтмұхамедов Народное образование и формирование казахской интеллгенции Северо-Западного Казахстана во второй половине ХІХ – начале ХХ вв. Қостанай, 2000.
20. С. З. Зиманов, Даулетов С., Исмагулов М. Казахской отдел народного
комиссариата по делам национальностей РСФСР. А., 1975.
21. К. Ілиясова. “Үш жүз” партиясы. //Қазақ тарихы. – 2005. - № 6. – 52.
22. С. Өзбекұлы Арыстары алаштың: тарихи очерктер. – Алматы: “Жеті жарғы”, 1998. – 192 бет.
23. Бурабаев М.С. Становление социалистического сознпния в Казахстане. А., 1981. – 311с.
24. Сафаров Г. Отаршыл революция. А., 1935.
25. И.О. Омарова, А.М. Панкратова. История Казахской ССР. Второе изд. А., - 1949.
26. Брайнин С., Шафиро Ш. Очерки по истории «Алаш - Орды». Аламаты – 1995. – 149с.
27. Зиманов С.З. В.И. Ленин и советсская национальная государственность в Казахстане. А., - 1971. – 303с.
28. Пахмурный П. Большевик Казахстана в революции 1906-1907 годов. А., 1976. – 144с.
29. Заки Валиди Тоган. Воспоминания Борьба народов Туркестана и других восточных мусульман – тюрков за национальное бытие и сохранение культуры. Книга І. Уфа, - 1994.
30. М. Шоқай, М. Шоқай. Естеліктер. А., 1999. – 272б.
31. Тастанов Ш. Казахская советская интеллигенция (проблемы становления и развития) А.- «Наука», 1987 – 238с.
32. Нүрпейісов К.Н. Қазақстанның Шаруалар ссоветі (1917-1929) А. “Ғылым”, 1972 – 346 б.
33. Оралтай Х. “Алаш-Түркііістан тріктерінің ұлт-азаттық ұраны.// Азат,1991 - №8 – 10.
34. Мамаев А.М. Х.Д. Досмухамедов врач и ученый // Здравоохранения Казахстана – 1958 - №10, 63-64б.
35. Алғашқы қазақ дәрігерлері – А., “Қазақстан”, - 1984.
36. Нүрпейісов К.Н. Ұлт-азаттық күрес және Ала қоғалысы// Ақиқат, 1996, №6.
37. Қозыбаев М. Еліміз Алаш, керегеміз ағаш //Қазақ әдебиеті., - 1997. № 50. 16 желтоқсан.
38. Қожакеев Т. Көк сеңгірлер. А., “Қазақ униврситеті” – 1992. 296б.
39. Омарбеков Т.О. Қос төңкеріс және Алаш қозғалысы. // Ақиқат, 1992. №10., Тарих және тағдыр. // «Ақиқат», - 1995, № 12.
40. Абжанов Х. Формироование и судьбыы казахской интеллигенции. // Мысль, 1993. № 5, 83-87с.
41. Ахмедов Г. Алаш – «Алаш» болғанда: Естеліктер мен тарихи деректер. – А., «Жалын», - 1996. 224б.
42. Досмұхамедов Х. Аламан. А., “Ана тілі” – 1991, - 176б.
43. Нүрпейісов К., Құлкенов М., Хабижанов Б., Мектепов А. Х.Досмұхамеов және оның өмірі мен шығармашылығы. А., “Санат”, 1996, 176б.
44. Досмұхамедов Х. Таңдамалы (Избранное) А., “Ана тілі”, 1998, 384б.
45. Тұрсынова А.Б. Халел Досмұхамедовтың педагогикалық мұрасы.
Канд. дис.автореф. – А., 1997, 23б.
46. Мұртаза Ш. Жұлдыз көпір. Қыл көпір. А., “Жазушы” , 1991 – 461б.
47. Қозыбаев М., Қозыбаев І. Қазақстан тарихы. А., “Атамұра Қазастан” 1993.
48. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? А., 1993.
49. Дулатова Г. Ардақтап өтем әкемді. Кіт: Бес арыс. Естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалар. А., “Жалын”, 1992. – 522б.
50. Байтұрсынов А. Ақын ініме. Шығармалары. А., 1989. – 3118 б.
51. Торайғыров С. Таныстыру. // Жалын – 1992. № 5,6. 33-34б.
52. Бочагов А. Алаш Орда. Краткий исторический очерк о национальоно – буржуазном движении в Казахстанее периода 1917-1917 гг.
53. Чокаев М. Туркестан под властью Советов (К характеристике диктатуры пролетариата). А., “Ғлым”, 1993. 79с.
54. З. Қабдолов. Арна. Зерттеу – эссе – сын. А., “Жазушы”, 1988.
55. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. А., - “Білім”, 1995. – 288.
56. Байтұрсынов. Ақын ініме. Шығармалары. А., 1989.
57. Торайғыров С. Таныстыру. //Жалын. – 1992. № 5,6. – 33-34.
58. Қойгелдиев М.Қ. Күрескер азамат. //Алматы ақшамыы. 1992. – 22-мамыр.
59. Дулатов М. Шығармалары. – А., “Жазушы”. 1991. – 380.
60. Досжанов Д. Абақты. – А., “Қазақстан”, 1992. – 152.
61. Қозыбаев М., Қаратаев М. Қабырғалы қаламгер: Жүсіпбек Аймауытоовтың өмірі мен творчествасы туралы. // Социалистік Қазақстан. – 1989. – 7-қаңтар.
62. Қирабаев С. Жаңа дәуірдің жаршысы: Ж. Аймауытовтың туғанына 100 жыл. // Социалистік Қазақстан.. – 1989. – 16-ақпан.
63. Атымов М. Елі үшін күйген… (Ж. Аймауытовтың өмірі мен творчествасынан мәлімет) / Жалын. – 1989. - № 2. – 35б.
64. Оразаев Ф. Қазақ әдебиетін зерттеушілер. – А., - 1991. 256б.
65. Тәжібаев Ә. Есімдегілер. – А., “Жазушы”, 1993, 400б.
66. Қирабаев С. Ж. Аймауытов (өмірі мен шығармашылығы). – А., Ана тілі, 1993. – 224б.
67. Қирабаев С.Әдебиеттің ақаңдақ беттері. – А., “Білім”. – 1995. – 285б.
68. Сағынбекұлы Р. Жүсіпбек. – А., “Санат”, - 1997. – 222б.
69. Әбжанов Х., Әлпейісов Ә. Қаза интллиенциясы мен мәдениеті туралы. – А., 1992. – 127б.
70. Аманжолова Д. Партия Алаш: История и историография. уч. Пос. – Семипалатинск, - 1993. – 137с.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Тарих Факультеті
Деректану және тарихнама кафедрасы
Магистрлік диссертация
Тақырыбы.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы – ХХ ғасыр басындағы қазақ
интеллигенциясы: тарихы мен тарихнамасы.
Орындаушы-------------------------- ------------------------------
Қошымова А.О.
Ғылыми жетекші
т.ғ.д., профессор ----------------------------------- --------------
Төлебаев Т.Ә.
Қорғауға жіберілді:
Деректану және тарихнама
Кафедрасының меңгерушісі
т.ғ.д., профессор ----------------------------------- -----------
-- Атабаев Қ.М.
“--------” ------------ 2006ж -----------
Алматы 2006
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасыр басындағы Қазақ
интеллигенциясы: тарихы мен тарихнамасы.
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- -------------------
----------------------3-8
І-тарау. ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ
зиялылары.
1.1.Қазақ зиялыларының мамандануы және ғылыми білім.---------
--9-19
1.2.Қазақ әдебиеті мен өнерінің өкілдері.--------------------
-------------20-45
ІІ-тарау. Қазақ зиялылары тарихының зерттелуі.
2.1.Қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің зерттелуі.---
----------------------------------- --------------------------------
----------------------------------- ----46-63
2.2.Ақын-жазушылардың өмірі мен шығармашылығының зерттелуі.---
----------------------------------- --------------------------------
---------------------------------64 -79
Қорытынды. ----------------------------------- ----------------
--------------------80-81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. -----------------------------
---------------82-84
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың басында қазақ халқы саяси
аренаға, азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа
шақырған ірі қоғам қайраткерлерін шығарды. Ел арасынан өздерінің
табиғи дарынымен, асқан білімділік деңгейімен, рухани парасатымен
суырылып шыққан алаш азаматтары ұлт болашағы үшін жан аямай тер
төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш
қарлығаштары бола білді. Шәкәрім Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов,
Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Мұхамеджан Сералин, Барлыбек
Сыртанов, Бақытжан Қаратаев, Жанша Сейдалин, Мұхамеджан Тынышбаев,
Жақып Ақбаев, Дінмұхамед Сұлтанғазин, Ғұмар Қарашев, Ғабдолғазиз
Мұсағалиев... бұл тізімді осылай жалғастыра беруге болады.
Шын мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы алып
адамдарды қажет еткен әрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау
қасиеттері айрықша, энциклопедиялық білім, талғам-танымдары жан-
жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен
қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың
тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас
жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына
үлкен нұқсан келді. Соның тікелей кесірінен Қазан төңкерісіне
дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі
тұлғаларымызға байшыл, кертартпа, діншілдер деп ойдан
шығарылған, жалған айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын
зерттеуге цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап,
марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара
перзенттерінің бостандық пен ұлт тәуелсіздігі үшін аянбай тер
төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік
көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке қажетсіз санап,
жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
Сонымен қатар қазақ қайраткерлерінің философиялық, саяси-
құқықтық көзқарастары басқа этнос мәдениетінің, бөтен халықтың
дүниетанымдық болмыс қасиеттерімен бағалануы методологиялық
тұрғыда үстемдік етті.
Тәуелсіздікке қолы жеткен қазақ жұртына есімдері тарихта
беймәлім болып келген алаш азаматтарының қайта оралуы халқымыздың
сана-сезімін бір сілкіндіріп, рухани өмірімізге өлшеусіз серпін
берген тарихи ақиқат. Міне, сондықтан да біртуар ұлдарымыздың
өмірі мен халық үшін атқарған қызметін жан-жақты, терең зерттеу,
олардың әрқайсысын халық арасында насихаттау – бүгінгі күн
тәртібінде тұрған көкейтесті мәселе. Неге десек, дара тұлғалардың
өмірін, олардың халық игілігі мен болашағы үшін сіңірген
еңбектерін және жалпы философиялық, қоғамдық-саяси, құқықтық
көзқарастарын зерттей отырып, бүкіл тарихи процесті, эволюциялық
және революциялық даму барысын жете түсінуге болады. Себебі,
қайткен күнде де, қандай жағдай болмасын тарихты жасайтын –
адамдар, олардың қоғамдық-саяси қызметі. Әр заманның тыныс-
тіршілігі, саясаты, әлеуметтік, экономикалық саланы қамтыған
көкейтесті мәселелері қоғам қайраткерлерінің ой-пікірлерінен айқын
көрініс алып, мүмкіндігіне қарай өзінің шешімін тауып отырған.
Зерттелу деңгейі: Ұлттық интеллигенцияның іс-әрекеті
қоғамның рухани өмірін жандандыру мен бағыт бағдарын анықтауда
маңызды екендігі баршаға мәлім.
Сол кездегі қазақ қоғамының тарихи өмір шындығы мен 1905-1907
жылдардағы бірінші орыс революциясы идеяларының ықпалымен
қалыптасқан жас қазақ интеллигенциясы өз халқының ұлттық сана-
сезімін жетілдіруде зор рол атқарды.
Соңғы жылдары интеллигенция тарихының қадау-қадау
проблемаларын жаңа тарихи таным мен методология тұрғысынан
саралауда қыруар істер тындырылды. Академик М.Қ. Қозыбаев өз
еңбектерінде 1 интеллигенция тарихындағы ақтаңдақты беттердің
сырын ашып, оның жазықсыз жазаға ұшыраған қайраткерлерінің мұрасын
зерттеудің бағыт-бағдарламасын айқындап берді.
Белгілі ғалым К.Н. Нүрпейісовтың дәйекті зерттеулері қазақ
интеллигенциясына таңылған қатал әділетсіз бағаның ақиқатын
анықтап, тарихи шындықты қалпына келтіруге арналған 2. Алаш һәм
Алаш орда атты еңбегінде автор қазақ интеллигенциясы қалыптасуын
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіне жатқызып, 1917 жылғы
революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясының тарихы мен Алаш
партиясының тарихын шатастыруға болмайтындығын атап көрсетеді.
Аталмыш кітапта әрбір жеке тұлға мен әрбір халықтың өз бостандығы
және бүкіл адамзат мәдениетінің жетістіктері мен жеңістеріне еркін
қол жеткізу құқығы сияқты жалпы адамзатқа тән қазыналар жолында
күрескен алаш интеллигенциясының қызметіне талдау жасалған.
Егеменді еліміздің жаңа тарихи танымын қалыптастыруда
тындырымды ізденістерімен танымал М. Қойгелдиевтің докторлық
диссертациясында және соның негізінде жариялаған монографиясында
3 қазақ демократиялық интеллигенциясының ХХ ғасырдың алғашқы 20
жылындағы қоғамдық-саяси қызметі жан-жақты, терең қамтылған Ж.Б.
Абылхожиннің еңбегінде ұлттық-демократиялық интеллигенция
өкілдерін қазақтың әлеуметтік-экономикалық өмірін зерттеуге қосқан
үлесі тиісті бағасын алған.
Алаш тарихын зерттеген ғалымдар арасынан К. Нүрпейісовтың
2, М. Қойгелдиевтың 3, Д. Аманжолованың, сондай-ақ осы мәселе
төңірегінде кандидаттық диссертация қорғаған Р. Нұрмағамбетованы
бөліп көрсеткен жөн. Бұларда Алаш қозғалысы тарихы осы қозғалыста
зиылылардың атқарған қызметін зерттеудегі жетістіктермен қатар,
әлі де назардан тыс қалып келе жатқан мәселелер кеңінен талданды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін тарихымыздың осы бір
мәселесін зерттеуге бет бұрған тарихшы ғалымдардың бірі академик
М. Қозыбаев болды. 1992 жылы М. Қозыбаевтың осы мәселелеріне
арналған Ақтаңдақтар ақиқаты атты еңбегі жарық көрді. Ресейдегі
ақпан буржуазиялық – демократиялық төңкерісінен кейін қазақ
даласында ұлт-азаттық қозғалысының туын жоғары ұстап бақуатты
отбасыларынан шыққан, оқыған, зиялы қауымның саяси аренаға
көтерілгенін жазады 4.
М. Қозыбаев орыс либералдық интеллигенциясынан қазақ
зиялыларының мынадай айырмашылықтары бар екендігін атайды:
біріншіден, олар – патшалық Ресей бұратана деп кемсіткен халықтың
зиялылары; екіншіден, олардың құрмында іскерлік өндіріске
араласқан өндірісшілер мен финансистер болған жоқ. Зерттеушінің
пікірінше, Алаш ордашылар - өздерін басқа ұлттан артық
жаралғанбыз деп санаған неміс ұлтшылдары сияқты ұлтшылдар емес, өз
ұлтын отарлық езгіден құтқаруға тырысқан ұлтшылдар, батыс пен
шығыс мәдениетіне наразы либералды топтарының моралін, көзқарасын,
тіпті кадеттің доктринасын қабылдаған зиялылар болатын 4.
1. К. Нүрпейісовтың Алаш һәм Алаш орда атты монографиясында
1917 жылғы төңкеріске дейінгі қазақ зиялыларының қатарында
ақ сүйек, бай-шонжарлар әулеттерінен шыққандар да, орта
дәулетті отбасы өкілдері де, қарапайым шаруалардың
балалары да болғандығын, осылардың Ә. Бөкейханов, А.
Байтұрсынов, М. Дулатов бастаған бөлігі Қазақ газетінің
шығарып, соның төңірегіне топтасып, кейін Алаш
партиясының ұйтқысы болғандығын, ал
М. Сералин бастаған екінші бөлігінің Айқап журналының маңына
жиналғандығы сөз етілді.
Қазақстан тарихнамасында интеллигенцияның қалыптасуы, дамуы,
өсу жолдары мен кезеңдеріне арналған ғылыми еңбектер көптеп
жарияланды. Бірақ кеңестік дәуірде жарық көрген зерттеулер замана
талабы мен идеология ықпалында болғаны белгілі.
Тәуелсіздік алғанымызға көп уақыт өте қоймаса да тарихнама
саласы бойынша жазылған ғылыми диссертациялар мен монографиялар,
мақалалар да баршылық. Қазақстанда тарихнама ғылымының негізін
салған белгілі ғалым Д. Дулатованың 5 ой-пікірлері кеңестік
әміршіл-әкімшіл жүйе тұсында айтыла тұрса да біз бұлардың бүгінгі
тарихнамалық ой-пікірлерінің қалыптасуына үлкен ықпал жасағанын
мойындаймыз.
Белгілі тарихнамашы З. Алдамжар кеңестік жүйе тұсында да,
тәуелсіз Қазақстан жағдайында да Отандық тарихнамамызды байытатын
құнды теориялық-методологиялық пікірлер айтты. Бұл әсіресе оның
Тарих: пайым мен тағылым атты еңбегінде көрініс тапқан 6.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында саяси қуғындалған қазақ
зиялыларының тарихи көзқарасы Ш. Омарбековтың 7, кандидаттық
диссертациясында арнайы зерттелді. Мұнда зерттеуші тоталитарлық
қоғамда ұлт зиялыларының маңызды тарихи мәселелердегі сындарлы
көзқарастарының кеңестік тарихи зерттеулерде қисынсыз қараланып
келгенін батыл түрде көрсетті.
Қуғындалған қазақ зиялылары өкілдерінің тарихи көзқарастарын
жеке талдау мәселесі де соңғы жылдары кеңенен қолға алына бастады.
Олардың арасында Э. Сейітовтың Ә. Бөкейхановқа және К. Қанафиннің
Р. Мәрсековке 8 арналған тарихнамалық еңбектерін бөліп көрсете
аламыз.
1946-1991 жылдар аралығында Қазақстан ғылымы мен ғылыми
иетеллигенциясы мәселелері Г. Рахымжанованың зерттеулерінде
қарастырылды 9.
Жеке адамдардың ғылыми мұраларын талдау ісі де Қазақстанда
қолға алынып келеді. Оның ішінде С. Есқалиеваның Б. Сүлейменов
өмірі мен ғылыми мұрасына арналған зерттеуін айтуға болады. Мұнда
автор мәселені тарихи және тарихнамалық тұрғыдан қатар талдап шығу
міндетін шешкен.
Тәуелсіз Қазақстан жағдайында баспадан шығып жатқан бес
томдық Қазақстан тарихының әрқайсысы әр дәуірдің өзіндік
тарихнамасын талдаудан басталатынын көріп отырмыз. Бұл дегенің
болашақта жазылатын іргелі тарихи зерттеулер тарихнамалық талдауға
әрқашан мұқтаж бола береді деген қорытындыларға итермелейді. Олай
болса, тарихнама ғылымының маңыздылығы тарихи зерттеулердің өздері
тәрізді арта бермек және тарихнама саласында жаңа зерттеулер
өмірге келе бермек деп ойлаймыз.
Диссертация жұмысының мақсаты: Тарихтың әр қилы бұрылысында,
әсіресе үлкен сілкіністер, күрделі қоғамдық құбылыстар тұсында
ұлттық интеллигенция ұлттық мүддені толымды түрде білдіретін зор
күшке айналып отырды. Осындай тарихи кезең – ХІХ ғасырдың ІІ
жартысы мен ХХ ғасырдың І жартысы қазақ қоғамында ұлттық
интеллигенцияның атқарған рухани жетекшілік қызметінің тарихына
байыпты талдау жасау, ұлттық интеллигенцияның Қазақстанның
қоғамдық-саяси өмірінде алатын орны мен атқарған роліне баға беру
болып табылады.
Нақты деректер негізінде қазақ қоғамында болып жатқан қиын-
қыстау кезеңіндегі қазақ зиялыларының атқарған қызметін, идеялары
мен бағыттарын қазіргі уақыт талабына сай шындық пен обьективті
тұрғыдан жан-жақты зерттеу.
Алға қойған мақсатты жүзеге асыруда төмендегідей жекеленген
міндеттерді бөліп қарастырамыз:
• зерттеу тақырыбына байланысты мұрағат құжаттары мен басқа
да дерек көздерін айқындау, жинастыру және оларды талдау;
• қазақ зиялыларының мамандануына және ғылыми білім алуына
тоқталу;
• қазақ әдебиеті мен өнері өкілдерінің қоғамдық-саяси
қызметтерін, көзқарастарын айқындау;
• ұлт зиялыларының қоғамдық-саяси қызметтерінің зерттелу
деңгейін қарастыру;
ақын-жазушылардың шығармашылығына байланысты еңбектерге
тарихнамалық талдау жасау.
Зерттеу жұмысының деректік негізін: Тәуелсіздік алған
жылдар аралығында Қазақстан тарихының өзекті
мәселелеріне арналып жазылған және бұрынырақ жазылып, соңғы
жылдары жарық көрген тархнамалық сипаттағы монографиялық,
диссертациялық зерттеулер мен публицистикалық мақалалар, очерктер
құрайды.
Диссертацияның деректік негізіне сондай-ақ ХІХ ғасырдағы
орыс ғалымдары мен ХХ ғасырдағы кеңестік және шетел ғалымдарының
сол кездері жарық көрген зерттеулері де кіреді.
Сонымен қатар шынайы деректік материалдар мен қорытындылар
көп томдық Қазақстан ұлттық энциклопедиясындағы тарихи сипаттағы
мақалалардан алынды. Олар тәуелсіз Қазақстан жағдайында
жазылғандықтан, едәуір обьективті тарихнамалық қорытындылар
жасауға себі тиді.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі – ХІХ ғасырдың ІІ
жартысы – ХХ ғасырдың бас кезін қамтиды. Бұл кезеңде қазақ
интеллигенциясы пайда болуының әлеуметтік-экономикалық, тарихи
мәдени алғышарттары қалыптасты. Капиталистік қатынастардың орнығу
дәуірінде білікті кадрларға деген сұранымның арта түсуі заңды
құбылыс еді. Қоғамның тарихи дамуының обьективті барысы
интеллигенцияның әлеуметтік категория ретінде қалыптасуына қолайлы
жағдай туғызды.
Зерттеу жұмысының методологиялық және әдістемелік негіздері.
Қоғамды дүниетанымдық көзқарастардың, идеологиялық бағыт-
бағдарлардың өзгеруіне байланысты қоғамдық ғылымдардың
методологиясы да жаңартып өзгертуді қажет етеді.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы
тарихнамалық зерттеулердің методологиялық базасы болып, танымның
жалпы методологиялық императивті статусын иемденуші тәуелсіз
диалектикалық-материалистік, философиялық методология және нақты
теорияның мазмұнынан туындайтын методологиялық принциптер жүйесі
немесе нақты ғылыми методология синтезделген екі деңгей ретінде
көрініс беруде. Осыған байланысты диссертацияның методологиялық
негізіне жалпытарихтық принциптер мен тарихнаманың өзіне ғана тән
принциптер алынды.
Нақтылап айтқанда, зерттеуде негізінен тарихилық принципін,
яғни құбылысты (тарихнамалық фактіні) тарихи жағдаймен тығыз
байланыста қарастыру, тарихи таным дамуының әрқилы кезеңіндегі
өзгерулерді және мәселені шешуге дилектикалық тұрғыдан келу, яғни
диалектикалық принцип пен ғылыми обьективтілік принциптері
басшылыққа алынды.
Зерттеуде алға қойған мақсатқа жету үшін мынадай арнаулы
тарихнамалық әдістер қолданылды: талдау, салыстырмалы-тарихи
хронологиялық, өзектілік. Бұл әдістерден басқа мынадай жалпы
ғылыми әдістер де қолданылды: дедукция, индукция, талдау,
жинақтау, диалектикалық материализм.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Тарих ғылымында
белгілі бір оқиғалар мен құбылыстарды зерттеуде обьективтілік,
диалектикалық таным, нақты тарихи жағдайды саралау, салыстырмалы
зерттеу әдісі қолданылады.
Бұл еңбекте жоғарыда аталып өткен 1995 жылы қабылданған
қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасы
методологиялық басшылыққа алынды. Ал онда былай деп атап
көрсетілген: Тарих ғылымының болашағын ойласақ, оны әдістемелік
жағынан қайтадан жарақтандыру керектігі бірден көзге түседі, бұл
үшін әлемдік тарихнаманың әдістері мен амалдарын кеңінен пайдалану
қажет. Проблемалық, суреттеп жазу, салыстырмалы, құрылымдық ...
әдістерді, тарихи және сыни тұрғыдан талдауды, аналогиялық тәсілді
т.б. әдіс – амалдарды қолдану – тарихтың түйінді тұстарына аса бай
фактологиялық материалдарды шоғырландыруға жағдай туғызып, белгілі
деген тарихи жағдаяттың өзін жаңаша талдап – түсіндіруге мүмкіндік
берер еді, сөйтіп зерттеу жұмысына соны серпін туғызар еді.
Ғылыми жұмысымыздың арқауы саналатын тарихилық принципі –
қарастырылып отырған кезеңнің тарихи жағдайын, процесстер мен
құбылыстардың бүкіл жиынтығын, олардың даму серпінділігін сол
проблемалардың өзекті де түйінді тұстарымен тығыз байланыстыра
отырып ой елегінен өткізе зерделеу болып табылады.
Ғылыми-қолданбалық құндылығы: Зерттеу жұмысының нәтижесінде
алынған тұжырымдар мен қорытындылар ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ
ғасыр басындағы қазақ зиялыларының өмірі мен қоғамдық-саяси
қызметтерін түсінуге және оларға қатысты жазылған еңбектердің қай
кезеңде қаншалықты жазылғандығын ұғынуға мүмкіндік береді.
Сондықтан да бұл диссертацияны оқулықтарға қосымша етіп,
семинарларда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
- ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасыр басы қазақ
зиялыларының жаңа толқынының пайда болып, саяси кемелдену
жолындағы белгілі бір тарихи кезеңі болғандығы;
Диссертацияның сыннан өтуі: Диссертацияның негізгі
нәтижелері мен тұжырымдары ғылыми жинақта жарияланған. Ал олардың
біршамасы жыл сайын болып тұратын әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
университетіндегі жас ғалымдардың ғылыми конференциясында
баяндалды.
Зерттеу жұмысыны аталған университеттің Деректану және
тарихнама кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы: Қазақ зиялыларының тарихы
мен тарихнамасына арналған ізденіс жұмысының бірі ретінде жазылған
диссертацияда мынадай жаңалықтар бар:
-Қазақ зиялыларының атқарған іс-әрекеттері халықтың
мүддесіне сай жүргізілгендігі обьективті түрде дәлелденеді;
-қазақ зиялыларының әрқайсысы өз дәрежесінде маманданып,
отаршылдық күткен үмітіне қарамастан, туған халқының мүдделерін
қорғағандығына, көрсеткен қамқорлықтарына арнайы талдау жасалды;
-қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметтеріне қатысты
жазылған ғылыми еңбектерге тарихнамалық талдау жасалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе,
қорытынды бөлімдермен қатар екі тараудан, әр қайсысы екі бөлімнен
және пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады.
І-тарау. ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ
зиялылары.
1. Қазақ зиялыларының мамандануы және ғылыми білім.
Біз тақырыбымызды бастамас бұрын әл-Фарабидің интеллект
туралы ойына тоқталуды жөн көрдік. Ол интеллект түрлі мағынада
қолдануға болатындығын айтады. Және оларды атап көрсетеді. Бірінші-
қарапайым сөзде, адам жөнінде, парасатты адам жөнінде айтқан кезде
қолданылады. Екінші - әркім оны өзінше түсініп, мутакаллимдердің
үнемі айтысқа түскенде айтатын мағынасында. Олар былай дейді: Бұл
өзі парасат растаған кезде айтылады, немесе: Бұл парасат
теріске шығарған кезде айтылады. Интеллект (сөзінің) Үшінші
(маңынасы) Аристотелдің Дәлелдеме деген трактатында айтылған.
Төртінші- мағынасы – тағы да сол Аристотельдің Этика деген
еңбегінің алтыншы кітабында айтылған. Бесіншісі – Жан туралы
трактатта. Алтыншысы – Метафизикада айтылған.
1.Қарапайым сөзде қолданылатын ол өзі парасатты адам дейтін
кездегі (мағынасына) келсек, мұны интеллекция актысы деп түсінеді.
Сонымен, - қосымша мысал ретінде – кейде оны (адамды) парасатты
деп атайды, ал кейде оны бұлай атаудан тартынып қалады. Олар былай
дейді: парасаттыға сенім керек, ал олардың пікірнше, сенім
дегеніміз қайырымдылық. Олар парасатты деп қайырымды адамдарды
жақсылыққа асық, жамандықтан қашық адамды айтады.
Жұрт жамандық жасауға бейім адамдар жөнінде бұл эпитетті
қолдана бермейді. Мұндай адамдарды зұлым, қу, тағысын тағы
сондай атпен атайды. ... Сонымен, олардың пайымдауларынан шығатын
қорытынды, қайырымды адам болудың үстіне, ақылды және тапқыр адам
өзінің бұл сапаларын мадақтауға тұрарлық істер жасау үшін, немесе
бұзақы істерден аулақ болу үшін қолданатын адам ғана парасатты
адам деп саналады. Парасатты адам осындай 10.
Осы түсіндірмесі біздің тақырыбымызға жақын келеді. Өз елі
үшін қасық қанын төккен қазақтың біртуар ұлдары жамандық жасауға
емес, керісінше алған білімдерін елінің тәуелсідігін алуына
көмегі тиер деп күрескен адамдар ретінде әл-Фарабидің көрсетуінше
интеллекттер қатарына жатқызуымызға болады. Біз енді осы
инттелект аталған қазақ зиялыларының білім алған, оқыған
кезеңдеріне тоқталып өтелік.
Қазақстандағы тарих ғылымының негізін қалаушылардың бірі
С.Ж. Асфендияров өлкеде зиялыларының қалыптаса бастауын ХІХ
ғасырға жатқызады 11.
60-жылдардың орта шеніне қарай отандық ғылымдардың
еңбектерінде Қазақстандағы социалистік құрылыстың түрлі
кезеңдерінде зиялылардың жаңа тобының қалыптасуын, даму
мәселелерін, олардың қызметі мен атқарған ролін неғұрлым кең
ауқымда талдаушылық сипат алды.
ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының
жоғары және арнаулы білім негізінде мамандық алғандығы туралы
мәселеге тоқталмақпыз.
ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары сан жағынан көп болған
жоқ. Оның себебі Қазақстанда орта білімді мұғалімдер даярлайтын
курстар мен училищелер болмаса, арнайы оқу орындары ашылмаған еді.
Оның астарында патша үкіметінің отаршылдық саясаты жатқаны
белгілі. Патша үкіметіне қазақ халқының мәдени деңгейінің
өскенінен гөрі, оларды қараңғылықта ұстау тиімдірек болды.
Сонымен қатар қазақ балаларын оқытқан күннің өзінде өз
мүддделеріне сай тәрбиелеуді көздеді. Оны Түркістан өлкесінің
тұңғыш генерал – губернаторы К.П. фон Кауфман халық ағарту ісіне
байланысты айтқан сөзінен көреміз: “халық ағарту құрылымында орыс
пен түземдік балаларды бірге тәрбиелеу керек. Және де саяси –
экономикалық зиянды болып келетін мұсылман мектептерін орыстық
мектептерден бөлектеу үшін діни ерекшелікке байланысты емес, ортақ
оқыту – тәрбиелеу жұмысын жүргізуіміз керек. Сол арқылы христиан
және мұсылман балаларынан Ресей үшін пайдалы азаматтарды тәрбиелеп
шығаратын ортақ бір ғана ереже бойынша жүргізілуі тиіс” 12.
Халыққа білім беру жүйесін құру күрделі процесс болды және
оның шектеулі сипатына қарамастан, ұлт зиялыларының жаңа өкілдерін
қалыптастыру ісінде маңызды роль атқарды.
Алайда ХХ ғасыр басында 4 жылдық жергілікті халық мектебі,
сондай-ақ гимназия әр жерден ашылып, онда оқыған қазақ балаларының
саны арта бастады.
Оқуды аңсаған жастардың жекелеген өкілдері ауыртпалықтарды
жеңе отырып, қысқа мерзімді сауат ашу курстарының өзінде ерекше
қабілеттілік танытты. Шығармашылық интеллигенцияның әлеуметтік
негізін осы табиғи зеректігімен көзге түсетін кешегі ауыл балалары
құрағандағын дәлелдей түседі.
Материалдар ұлттық зиялы қауымның өсіп – жетілуі үлкен
қиыншылықтармен байланысты өткендігін көрсетеді. Түрлі сатыдағы
оқу орындарының қызметі туралы мұрағаттық қорларда болашақ
шығармашыл интеллигенция өкілдерінің күрделі тағдырларын ашып
көрсететін, жаңа қырларын танытатын айғақтар кездеседі.
Тарихи құжаттар интеллигенцияның кең көлемде дамуына
өлшеусіз әсер еткен құбылыс – ұлтымыздың оқу білімге ұмтылысы мен
жаңалыққа деген ынтасын айқын көрсетті.
Сол кездегі қазақ зиялылары екі топқа бөлінді. Біріншісі –
жоғары элиталық білімі бар, 2-3 шет тілін білетін немесе жақсы
меңгерген адамдар, ал екінші тобын – яғни негізгі бөлігін
ауылшаруашылық мектептерін, медициналық училищелерді бітіргендер,
яғни орта білімі бар адамдар құрады.
Қазақ зиялыларының мамандануы туралы мәселе күні бүгінге
дейін толық зерттелмеген. Бірақ ол жөнінде жекелеген мақалалар
баспасөз беттерінде жарық көрді. Жалпы ХІХ ғасырдың соңы – 1917
жылға дейінгі кезеңде білім алған қазақ зиялыларының саны туралы
әр түрлі пікірлер бар. Мысалы, зерттеуші В.К. Григорьев осы
кезеңде 700-дей қазақ жастары гимназиялар мен прогимназияларды,
орта дәрежелі арнайы оқу орындары мен семинарияларды түрлі
мамандықта бітіріп шыққандығын көрсетеді. Ол зиялылардың бірінші
тобын шамамен 100 адам құрады деп көрсетеді.
Ал тарих ғылымдарының докторы, профессор М.Қойгелдиевтің
анықтағанындай ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен Қазан революциясына
дейінгі кезеңде 120-ға жуық қазақ жастары интеллектуалды зиялы
тобын құраған.
1998 жылы Егемен Қазақстан 13 газеті (7 тамыз) Қазан
революциясына дейін жоғары білім алған 77 қазақтың есімдерін тізіп
берді (авторы – Марат Әбдеш). Толық болмаса да (тек зайырлы оқу
орындарында оқығандар есепке алынған) бұл тізім нақты деректермен
негізделгендіктен бүрталай ойларға жетелейді. Аталған 77 қазақтың
үштен бірі – 26 адам заң қызметкерлері болды, 22 адам – дәрігерлер
(оның ішінде бесеуі - әскери дәрігер), 16 – ветеринария мамандары,
4 адам (Бақтыгерей Құлманов, Барлыбек Сыртанов, мырзабек Әлиев
және Сатылған Сабатаев, соңғысының екінші жоғары білімі (агроном)
болған) – шығыс тілдерінің мамандары, 2 адам (Сәлімгерей Жантөрин
мен Халел Ғаббасов) – математик, 1 орманшы-экономист (Әлихан
Бөкейхан), 1 агроном (Ғұсман Танашев), 1 инженер (Мұқамеджан
Тынышбаев), 1 жоғары білімді әскери маман (Әбдірахман Абайұлы
Құнанбаев) болды. Екі адамның мамандығы анықталмады. 32 қазақ
жоғары білімді Қазан қаласында оқып білім алған, 27-сі – Санкт-
Петербургте, 6 – Сарытау (Саратов), 3-Мәскеу, 3-Томск, 2-Киев, 1 –
Варшавада жоғары оқу орындарын бітірді. Бұл тізімге 1898 жылы
Қазанның Діни академиямын бітірген Хәкімжан Саркинді (1870-1927),
Стамбул университетінің дін факультетін бітірген Абдрахман
Ғайсин, Смағұл Шанұлы мен Досқали Көлбаевты (1916), Каир
университетін бітірген Қабдолғазиз Мұсағалиевті қосуымыз керек.
Бастапқы кезде интеллигенция өкілдеріне, мысалы ақын-жазушыларға,
әнші-күйші, сазгерлерге жоғары білім алу міндетті емес болса, осы
тұстан бастап терең білім-шығармашылық қызметтің басты алғышартына
айналды.
ХІХ ғасыр соңы – ХХ ғасыр басында қазақ мамандарын даярлауда
үлкен роль атқарған орталықтардың бірі – Қазан қаласы болды.
Мысалы, ХІХ ғасырдың 20 жылдарынан бастап 1916 жылға дейін Қазан
университетінде 26 қазақ жастары білім алды. Олардың 16-сы заң,
қалған 10-ы дәрігерлік факультетінде маманданды. Университетті
аяқтағандары 14.
Бұл студенттер 1878 жылы белгіленген генерал – адъютант Н.А.
Крыжановский атындағы 3, 1895 жылғы Ішкі Орда қазақтары үшін
белгіленген 1 және 1909 жылы Орынбор өлкесінің қазақтары үшін
белгіленген 1 стипендияларды пайдаланды. Жылдық стипендия көлемі
320 сом болған. Қазан университетін бітіргендер арасында – Ахмет
Бірімжанов, Мұхамеджан Қарабаев, Әбубәкір Алдияров, Садық
Аманжолов, Базарбай Мәметов, Иса Қашқынбаев, Шафқат
Бекмұхамедовтер болды.
Қазақстанның, Еділ бойының, Орал өңірінің мәдени өміріне
демократиялық мәдениеттің ошағы, оқу-ағарту ісін дамыту орталығы
болған Қазан университеті зор роль атқарды. Озық ғылым мен
мәдениеттің жалпы ықпал етуінің арқасында қазақ зиялыларының
қызметі ізгілікті мұраттарға, өз халқының сарқылмас
мүмкіндіктеріне сенуге бағытталды. Оқу қоғамда ұлттық тіл мен
әдебиетке ғылыми көзқарастың қалыптасуына игі ықпал жасап,
жастарды интернационализм мен халықтар достығы рухында
тәрбиеледі.
Қазандағы қазақ жастары білім алған жоғары оқу орындарының
бірі Қазан малдәрігерлік институты. Мұнда 1877-1917 жылдар
аралығында 13 қазақ студенттері оқып, олардың 11 аяқтап шыққан
14. Институттың түлегі Есенғұлов Тубек 1916 жылы Жетісудағы
оқиғалар кезінде өзінің белсенді қоғамдық қызметімен көзге түсті.
Қазақ жастары жиі есігін ашқан оқу орындарының бірі Қазан
мұғалімдер семинариясы еді. Мұнда Қазан төңкерісіне дейінгі
кезеңде 17 қазақ студенттері оқып, олардың 13-і дипломға ие болған
15. Семинарияны аяқтағандардың арасында С. Меңдешев, М.
Тұнғачин, Н. Залиев сияқты кейінгі уақытта қоғамдық
белсенділігімен танылған адамдар бар еді.
ХХ ғасыр басындағы қазақ интеллигенциясының үлкен бөлігін
гимназия мен прогимназиялардың, медициналық училищелер мен
курстардың, мұғалімдер даярлайтын семинариялардың түлектері құрды.
Олар дәрігерлік, фельшерлік, мұғалімдік кәсіпте, байланыс және
банкі қызметінде, газет пен журнал редакцияларында,
баспаханаларда, переселен және басқа мемлекеттік мекемелерде
жұмыс істеді.
Бұл топтың қатарында Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов,
Елдес Омаров, Мырзағазы Есболов, Телжан Шонанов, Сейдәзім
Қадырбаев, Жұмағали Тілеулин, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов,
Сұлтанмахмұт Торайғыров, Омар Қарашев, Сағындық Досжанов, Отыншы
Әлжанов сияқты және басқа көптеген белгілі қайраткерлер болды.
Қазақ жастарының белгілі бір бөлігінің ірі саяси
орталықтарда оқуы сол тарихи кезеңдегі саяси оқиғаларды тікелей
көзімен көріп, куә болуы, қоғамдық жаңғыру жолына қадам басқан
орыс қоғамындағы демократиялық күштер мен ағымдардың ықпалын
басынан кешіруі олардың қоғамдық көзқарасының кемелденуіне, саяси
белсенділігінің артуына әсер етпей қоймады.
Біз қарап отырған тарихи мезгілде қазақ студенттерін
Москва, Киев, Варшава, Томск, Саратов және басқа да россиялық оқу
орындарында кездестіруге болатын еді. Сондай-ақ, біраз қазақ
жастары Россиядан тыс, шетелдік шығыс оқу орындарында да оқыған.
Мысалы, Ғалым Ахмедов жинаған деректерге қарағанда бір ғана
Стамбул университетінде 1917 жылға дейін Ә. Ғайсин, С. Шанов, Д.
Көлбаев, М. Тұрғанбаев және Ә. Машаев сияқты қазақстандықтар
білім алған.
Ресейдің ұлттық шет аймақтарының және қоғамдық құрылысындағы
өзгерістерге қоса қоғамның мәдени талап-тілектерінің жаңа
факторлары – білімге, қараңғылықты, патриархатты жоюға ұмтылыс
орын алды. Қазақ халқының басқа да ұлттық шет аймақ халықтарымен
мәдени жақындасуының басты шарттарының бірі оқу орындары еді.
Революцияға дейінгі кезеңде Қазақстанда Ұлттық орта оқу орындары
болмады. Сондықтан да қазақ балалары метрополия университеттерінде
білім алды. Ал олардың оқу процесінде орыс мәдениетіне басымдық
берілетін және орыс тілі үстемдік ететін. Бүкіл отарлау кезеңі
ішінде Қазақстанда бірде-бір жоғары оқу орын ашылған жоқ. Бұл
қазақтарды метрополия университеттерінде жоғары білім алуға
мәжбүр етті. Сонымен бірге революцияға дейінгі Қазақстанның
көптеген прогресшіл қайраткерлерінің орыс оқу орындарынан білім
алғандығын ұмытуға болмайды.
1868-1892 жылдары Орынбор гимназиясында 52 қазақ оқыды.
Олардың ішінде Семітмұхаммет Сүйіншәлиев гимназияны 1877 жылы
бітірген, ал Ахмет Бірімжанов табысқа жеткені үшін 1891 жылы
күміс медальмен марапатталған. Орынбор гимназиясының көптеген
түлектері Қазан университетінде білімін жалғастырды. Мәселен,
Қазан университетінде оқыған 25 қазақтың 10-ы – Орынбор
гимназиясын бітіріп келгендер.
Қазақ жастары ХІХ ғ. соңы – ХХ ғ. басында білім алған сондай
орталықтардың бірі – Петербург қаласы. 1889-1894 жж. ондағы орман
шаруашылығы институтында Ә.Бөкейханов, 1900-1905 жылдары темір жол
транспорты институтында М.Тынышбаев білім алды. Петербург
университетінде ХІХ ғасыр соңы – ХХ ғасыр бас кезінде (1917 жылға
дейін) 20-ға жуық қазақ студенттері оқып, жоғары білім алғандығы
туралы диплом иемденген. Олардың ішінде Бақытжан Қаратаев,
Бақыткерей Құлманов, Барлыбек Сыртанов, Жаһанша Сейдаллин,
Айдархан Тұрлыбаев, Жаһанша Досмұхамедов, Мұстафа Шоқай сынды ХХ
ғасырдың басындағы қазақ қоғамы саяси өміріне белсенді араласқан
қайраткерлер болды.
Жоғары медициналық білімі бар алғашқы қазақ дәрігерлері де
шықты. Олар негізінен Қазан, Саратов, Томск, Москва
университеттерінде, сондай-ақ Петербургтың әскери –медицина
академиясы мен университетінде білім алды. Мысалы, 1868-1913
жылдары Қазан университетінің медицина факультетін қазақтың 30 жас
дәрігері бітіріп шыққан 16.
Олардың арасында алғашқы қазақ дәрігері Мұхамеджан Қарабаев
(1858-1928) бар, ол оқуды бітірген соң Қостанай (1888-1894), Ырғыз
(1894-1991) уездерде, одан әрі 1916 жылға дейін Якутск облысында
жұмыс істеген. 1892 жылы медицина бөлігіндегі есепте М. Қарабаев
байырғы халыққа медициналық қызмет көрсету саласындағы патшалық
саясатты сынады да, сол үшін Орынбор әкімшілігінің қырына ілігіп,
аз уақыт Самараға кетуге мәжбүр болды. Сонан соң Ырғыз уезінде
дәрігер болып істей жүріп, өлкенің қоғамдық өміріне белсене
қатысты. 1895 жылы ол Торғай комитетінің толық мүшесі болып
түбірінен өзгерту және қазақ халқы арасынан медицина кадрларын
даярлау жолында күрес жүргізді.
Қазан университетінің медицина факультетін 1903 жылы
Қазақстанның революцияға дейінгі алғашқы оба ауру маманы М.М.
Шомбалов (1873-1940), 1904 жылы - Ә.Б. Алдияров (1879-1938), 1910
жылы М.С. Шолтырев (1884-1965), Санкт-Петербург әскери медицина
академиясын 1909 жылы Х. Досмұхамедов (1883-1938), 1911 жылы Н.
Ипмағамбетов (1883-1922) үздік бітіріп шықты. Олар қазақ халқына
медициналық қызмет көрсетуді ұйымдастыру жөнінде көп пайдалы іс
тындыруды, сондай-ақ Қазақстанның қоғамдық өміріне де белсене
қатысты.
ХХ ғасыр басында Петербург медицина академиясын аяқтағандығы
туралы дипломды С.Асфендияров, Сәдуақас Шәлімбеков, Халел
Досмұхамедов және т.б. иемденді.
Жыл өткен сайын өсе түскен басқару жүйесінің бірен – саран
ұлттық маманға мұқтаждығын қанағаттандыру үшін генерал –
губернаторлықтар кеңсесі жанынан қазақ студенттеріне жылына 3-4
стипендия белгілеп отырды. С.Асфендияров бұл жөнінде былай деп
қорытынды жасайды: “Мемлекеттік аппаратты қалыптастыру қажеттігі
патша өкіметін белгілі бір дәрежеде кадрлар даярлаумен айналысуға
мәжбүр етті. Сөйтіп Ресейдің оқу орындарынан қазақтан шыққан
болашақ дәрігерлер, инженерлер, мұғалімдер, чиновниктер,
офицерлер, аудармашылар, жазушылар т.б. жоғары білім алды.”
Осылайша, қазақ халқы арасынан мамандар даярлау үшін Торғай
облысында Ресейдің беделді оқу орындарына стипендиялар бөлінді.
Мысалы, 1893 жылғы қазақ стипендиаттары:
Санк – Петербург университетінде
2
Қазан университетінде
2
Орынбор ерлер гимназиясында
12
Тройцк ерлер гимназиясында
6
Орынбор мұғалімдер мектебінде
14
Орыс – башқұрт төменгі ауыл шаруашылығы мектебі
жанындағы Красноуфильск өнеркәсіп училищесінде
9
Барлығы
45 17.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақтар Ресейдің жоғары оқу
орындарына тапсыру құқығы мүмкіндігін алды. Санк-Петербург
университеті мемлекеттегі ең жақсы оқу орындарының бірі саналды,
сондықтан да қазақ жастарының осы университет қабырғасына келуі
кездейсоқтық емес.
Алайда, Санк-Петербург университетінде оқитын қазақ
студенттері аз болды. Қазақ жастарының жеке істеріне жасалған
талдау олардың басым бөлігінің қазақ өлкесінің солтүстік, батыс
облыстарынан, яғни европалық мәдениет ықпалы, орыс – мемлекеттік
білім жүйесі ықпалындағы аудандарда дала өлкесі мен Түркістанның
басқа облыстарына қарағанда айтарлықтай ерте және күшті байқалды.
Қазақстанның солтүстік қалалары: Семей, Павлодар, Көкшетау,
Қостанай, Ақмола; батыс қалалары: Орал, Ақтөбе өзіндік дамуында
осы аймақтарда европалық халықтардың қоныс аударуы, оның ішінде
олардың интеллектуалдық активті қабаты – дәрігер, оқытушы,
чиновник, офицер, соттар және т.б. келуімен активті сілкініс алды.
Осыған байланысты үкімет әлеуметтік шиеленісті төмендету
мақсатында оқу және мәдениет мекемелерін ең алдымен осы қалаларда,
яғни негізінен славяндық, европалық этностардан құралған
халықтарға салады. Далалық облыстың әкімшілік орталығы саналған –
Омбы және Орынбор, сонымен қатар Троицк, Саратов және басқа да
метрополия қалалар мәдениет – цивилизациялық процестің ықпалында
болды.
Қазақстанның оңтүстік қалалары дәстүрлі экономикалық және
мәдениет жағынан ортаазиялық аймақпен тығыз байланысты болды.
Оңтүстік қалалар ауданында славяндық халықтар пропорционалды
басымдықты құрамады. Сондықтан да ең алдымен осы ұлттық категория
азаматтарының интеллектуалды – оқу қажеттілігін қанағаттандыру
үшін пайда болған мемлекеттік оқу орындары аз мөлшерде саналды.
Ортаазиялық аймақтарда түрік – мұсылман мәдениетінің мынадай
теологиялық орталықтары ерекше маңызға ие болды: Бұхара,
Самарқанд, Хиуа, Қоқан.
Қолда бар мәліметтерден көретініміз Санк-Петербург
университеті қабырғасында шамамен 20 қазақ балалары білім алған.
Тізім ведомсты бойынша осы оқу орындарында оқығандардан біз 20
қазақ студентінің өміріне тоқтала алдық 18. Төмендегі таблица
оқыған қазақ студентінің әкімшілік өмір сүру территориясын
әлеуметтік жағдайын оқуға түскен кездегі жас көрсеткіші, оқу орны
көрсетілген:
1 Аты-жөні Облысы Әлеуметтік Жасы Қайда оқыды
жағдайы
1 Теміров А. Торғай обл. сұлтан Троицк
гимназия-
Сы
2 Теміров Аббас Тобыл қаласы сұлтан 20жас Тобыл губерния-
лық гимназиясы
3 Ниязов Ішкі Орда немесеәскер старшынының19 жас Орынбор гимна-
Батырхаир Бөкей хандығы Зиясы
баласы
4 Қаратаев Бақыт-Орал облысы сұлтан 23 жас Ортынбор гимна-
жан Зиясы
5 Ақбаев Якуп Семей облысы Омбы гимназиясы
ҮІІ класс,
Томск
Гимназиясының
ҮІІІ класс
6 Сейдаллин АббасЧелябі губерния-Чиновник бала- 24 жас Троицк
Сы сы-Троицк гимназясы
округтік
сотының
мүшесі
7 Ниязов Абдул- Ішкі Орда 20 жас Орынбор гимна-
керим Зиясы
8 Жантөрин Торғай облысы әскери старшынның19 жас Орынбор гимна-
Сұлтан- Зиясы
герей баласы
9 Уәлихан Ақмола облысы сұлтан 19 Санкт-Петербург
Ескендір Гимназиясы
10Шоқаев Мұстафа Сырдария облысы 20 жас Ташкент гимна-
Зиясы
11Тұрлыбаев Ақмола облысы Омск гимназиясы
Айдархан
12Сейдалин Торғай облысы Сұлтан, сот 23 жас Орынбор
Жиханшах баласы Неплюев корпу-
Сында 2-жыл,
Орынбор гим.
5ж.
13Нұралиханов Ішкі Орда 21 жас Орынбор гимна-
Селімгерей зиясы
14Сүйіншіғалиев Торғай облысы 22 жас Орынбор ерлер
Сейдахмет (Ақтөбе уезді) гимназиясы
15Құлманов Ішкі Орда (1857- Орынбор ерлер
Бақтыгерей 1919) гимназиясы
16Сыртанов Барлы-Жетісу облысы 20 жас Верненский
бек (Талдықорған) ерлер
гимназиясы
17Саматов Баскен Торғай (Ақтөбе) Орынбор ерлер
гимназиясы
18Сұлтанғазин Дала облысы (1867- Томск унив-і,
Дінмұхамед 1917) кейін Санкт-
Петербург
унив-і
19Мәрсеков Р. Семей облысы 20 жасОмск гимназиясы
20Алиев Мырзабек Белгісіз
Біз көріп отырғанымыздай Торғай облысынан 6 өкіл, Ішкі
Ордадан – 4, Орал облысынан – 1, Семей облысынан – 2, Ақмола
облысынан – 2, Сырдария облысынан – 1, Челябинск губерниясынан –
1, Жетісудан – 1, Тобылдан – 1 студент. Студент саны жөнінен Ішкі
Орда, Торғай облысы және Ақмола облысы алдыда.
Қазақ студенттерінің әлеуметтік құрамы таблица көрсеткендей
біркелкі болмаған. Бірақ студенттердің басым бөлігі сұлтан және
мемлеккеттік чиновник ұрпақтары болған.
Жоғары Оқу орындарына тапсыру кезінде абитуренттердің жас
шамсы 19-23 жас аралығы болып шектелді. Зерттелген 20 студент оқу
орнының гимназиялық профилінде оқыды. Гимназиялар өлкелік білім
жүйесінде айтарлықтай жоғары статусқа ие болды. Және сондықтан да
қазақ интеллигенцияларының басым бөлігі алғашқы дайынлдықты осында
алғангдығы кездейсоқ емес. Ал қалалық оқу орындарында білім алу
ерекше жоғары, престижді болды.
ХХ ғасыр басындағы қазақ баласы үшін тәуір мектептерде
оқырлық мектептерде қазыналық орын аз болды, ал өз күшімен
оқытуға әркімнің шамасы келе бермейді. Орта және жоғарға
мектептерде, университет пен институттарда қазақтар үшін екі-үштен
артық орын болмайды. Үкімет қазаққа қазақша мектеп салып
бермейді, қазақтың қазақша оқуын тіпті қаламайды. Сондықтан
мектептерді тәртіпке қою, қазақша оқытуды қазаққа тарату - өз
міндетіміз - дей келіп, А. Байтұрсынов қазақтар үшін үлгі болар
істің бірі Жетісу облысындағы жұрт алдына түсіп, түзу жолға
бастайтын азаматтар жайлы Қазақ газетінің 26-нөмірінде
жарияланған Орысша оқушылар деген мақаласында сөз қозғайды.
Мақалада Орынбордағы оқытушылар мектебіне оқуға түсуге 80 кісі
келгендігі, оның жартысы қазақ, жартысы орыс балалары екендігі, ал
тағайындалған стипендия алтау-ақ болып, қалғандары өз қаражатымен
мектепке 150 сом төлеп, сонда жатып оқуға мүмкіншілік алатынын
баяндайды. Одан ары автор: Бай адамдарға жылына 150 сом көп ақша
емес, кедейлерге күші келмейтін көп ақша. Солай болған соң дұрысы
былай істемек еді: бай балалары өз қаржысына оқып, жарлы
балаларына қазына орнын беру керек еді. Оны істейтін біздің Торғай
мен Орал облыстарында байлар жоқ. Қазына орнына бай балалары жарлы
балаларымен таласа кіреді. Қазақ балаларының қалыбын істемей
тұрған Мамановтар көрінеді. Медресе де оқып жүрген балалардан
зерек – зерек балаларды таңдап альп, жылына 300 сом ақша расход
кесіп, орысша, мұсылманша болсын оқу оқып қайтуға жібереді екен -
дейді 15.
Сөйтіп, Жетісу облысындағы халық-ағарту ісінің жанашыры
болған Мамановтар әулеті өз қаржысына сырт жақтан балаларға білім
алып қайтуына сырт жақтан балаларға білім алып қайтуына
қамқоршылық танытып тұрған. Алайда мұндай ішінара жасалған
шаралар барлық облыстардағы қазақ балаларының жоғары және орта
арнаулы оқу орындарынан білім алуын қамтамасыз ете алмайтыны
белгілі еді.
Мұсылмандық білім алғандардың өзін есепке алғанмен ХХ ғасыр
басындағы Қазақстан сауатсыздық жайлаған өлке болатын. Мұның
басты себебі, саяси қатынастар шеңберінде жатты. Отарлаушы ресей
шет аймақтардың мәдени-рухани дамуын қамтамассыз етуге еш ынталы
емес еді. Орталықтың басты мақсаты қазақ даласының байлығын сорған
үстіне сора түсуге сайды.
Бұл – бір. Екіншіден, ол Қазақстанға шығыстағы саясатын жүзеге
асару үшін қажетті плацдарм ретінде ғана қарады. Мұның сыртында өз
билігі өз қолынан кеткен орталық мемлекеттік құрылым
болмағандықтан үйлесімді мәдени құрылыс қолға алынбады.
1917 жылғы сәуірдің 12-13-і аралығында Верный қаласында
өткен Жетісу облыстық қазақ-қырғыз съезінің күн тәртібіне қойылған
17 мәселенің бірі ретінде білім мен ағарту жайы қойылды. Съезге
облыстың барлық уездерінен 81 делегат қатынасқан еді. Жетісуға
кеңінен белгілі қоғам қайраткері Ибраһим Жайнақовтың
төрағалығымен өткен съезде халық ағарту мәселесі жан-жақты
талқылана отырып, мынандай 15 тармақтан тұратын қарар қабылданды.
1. Жалпыға бірдей ақысыз және міндетті оқу;
2. облыстағы ірі жерлерде және қалаларда қазына есебінен
ерлер мен әйелдер медреселерін ашу;
3. қалалық және ірі елді мекендік медресе бағдарламасы –
орта оқу орындарының бағдарламасына теңестірілу керек, болыстық
мектеп – қалалық училищелердің бағдарламасына, ал ауылдық мектеп
төменгі мектеп бағдарламасына теңестірілуі керек. Бұл бағдарлама
қазақ-қырғыз және мұсылман мұғалімдері съездерінде бекітілуі
керек;
4. мектеп пен медресе оқытушылары мұсылмандардың ұлттық
ерекшелігіне қарамай, оқыту шарты бойынша өзінің міндетіне жауап
беруі керек;
5. мектеп пен медреселерде оқыту ана тілінде жүргізілуі
керек және орыс тілінің де қатар жүргізілуіне көңіл бөлінуі керек;
6. қазынаның есебі арқылы орыс – түзем мектебінің жұмысы
қанағаттанарлықсыз деп танылып, ұлт мектептері болып байта
құрылсын;
7. қазақ тілінде оқыту міндеті төмен мемлекеттік кәсіптік
мектептердің тармақатарын (қолөнер, фельдшерлік, ветеринарлық
мектептерді) дамытылсын;
8. гимназиялар мен қалалық училищелерде қазақ-қырғыз
балалары үшін интернаттар ашылсын;
9. Верный қаласында қырғыз қаражатына 100 вакансияға дейін
ашылған ерлер гимназиясы жанындағы пансионда қазақ-қырғыздар үшін
вакансия ұлғайтылсын.
10. интернаттарда тәрбиелеушілердің біріншіден міндетті
түрде білімі бар мұсылман болуы керек, гимназияларда қалалық және
басқа да әйелдер мен ерлер училищелерінде мұсылман балаларының
саны оннан асатын болса, онда міндетті түрде ана тілі мен діни
ілім негізін оқыту енгізілуі керек;
11. кезінде генерал Фольбаумның заңсыз тартып алып, орыс
қыздарына бергізген 4 стипендиясы Жетісу қазақ-қырғыздарына қайтып
берілсін;
12. қазақ-қырғыз мектептерін оқу құралымен қамтамасыз ету
қолға алынсын;
13. оқу орындарында ана тілінде оқытуды енгізуді, сонымен
қатар 11- пункте көрсетілгендей мұсылмандардан тәрбиелеушілер
тағайындау осы жылғы күзден бастап іске асырылсын;
14. Пішпек гимназиясы қырғыздардың арнайы қаражатымен 1912
жылы ашылған болатын. Бірақ кейінірек уездік, облыстық
әкімшіліктің шешімімен қырғыздар гимназияға қатысты мәселелерді
шешуге араласудан аластатылады. Бұл гимназияны жабылды деп
айтпасақ та, оған қырғыз, қазақ балаларының келуі кей жағдайларда
оқу орындарының басшылары тарапынан қиындатылды. Гимназияларға
түсуші қырғыз балалары белгілі дәрежеде орыс тілін білуі керек
деп, тіпті орындалуы мүмкін емес талаптар қойды. Сондықтан
әділдік болу үшін қырғыздар ашқан Пішпек гимназиясын қырғыздардың
өз қарауына беру қажет және оның жанынан интернат ашу керек.
Революцияға дейінгі қазақ зиялылары өзінің шыққан ортасы
тұрғысынан алғанда әр текті болды: олардың қатарында ақсүйек, бай
- шонжарлар әулетінен шыққандар да, орта дәулетті отбасы өкілдері
де, жекелеген қарапайым еңбекші шаруалардың балалары да болды.
Бұлар отарлы қазақ өлкесінің басқару аппаратында әртүрлі жұмыс
атқарған чиновниктер, денсаулық сақтау мекемелерінің
қызметкерлері, журналистика, оқу – ағарту және мәдениет саласында
еңбек еткендер және сан жағынан басқа топтардан аз болған инженер
– техник қызметкерлерден тұрды.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында қалыптасқан қазақ
зиялыларының жаңа тобының басым көпшілігі тек қана бір кәсіби
мамандықтың тізгінін ұстаумен шектелмей, басқа да салаларда қызмет
етті: олар оқу – ағарту ісімен де, алғашқы қазақ тілінде
басылымдар шығарумен де, жан – жақты шығармашылық жұмыспен де
қатар айналысты. Осылардың барлығына ортақ қасиет, ортақ ерекшелік
олардың қазақ қауымының қоғамдық – саяси өміріне араласуы болып
табылады. Басқа сөзбен айтқанда, олар ХІХ ғасыр басындағы қазақ
қауымының рухани және саяси сұраныстарына мүмкіндігінше толық
жауаап беруге атсалысты.
Белгілі марксист А.Грамши Ресей интеллигенциясының қалыптасу
заңдылықтарын зерттей келіп былай деп жазған: “Ең белсенді,
жігерлі, алғыр және білімді адамдардан тұратын бетке ұстарлар
шетелге барады. Батыстың тәжірибесін игеріп, бұл орайда өздерінің
ұлттық мәдениетінің ең елеулі белгілерін жоғалтпайды, яғни өз
халқының рухани және тарихи байланыстарын үзбейді. Сөйтіп,
интеллектуалдық даярлығын аяқтап, олар отанына оралады да халықты
күштеп оятып, ілгері қарай жедел қозғалуға, кезеңдерден аттап
өтуге мәжбүр етеді”.
Сондай-ақ қазақ интеллигенттері де, өздерінің алған
білімдерін пайдалана отырып, отаршылдық күткен үмітіне қарамастан,
туған халқының мүдделерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих Факультеті
Деректану және тарихнама кафедрасы
Магистрлік диссертация
Тақырыбы.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы – ХХ ғасыр басындағы қазақ
интеллигенциясы: тарихы мен тарихнамасы.
Орындаушы-------------------------- ------------------------------
Қошымова А.О.
Ғылыми жетекші
т.ғ.д., профессор ----------------------------------- --------------
Төлебаев Т.Ә.
Қорғауға жіберілді:
Деректану және тарихнама
Кафедрасының меңгерушісі
т.ғ.д., профессор ----------------------------------- -----------
-- Атабаев Қ.М.
“--------” ------------ 2006ж -----------
Алматы 2006
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасыр басындағы Қазақ
интеллигенциясы: тарихы мен тарихнамасы.
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- -------------------
----------------------3-8
І-тарау. ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ
зиялылары.
1.1.Қазақ зиялыларының мамандануы және ғылыми білім.---------
--9-19
1.2.Қазақ әдебиеті мен өнерінің өкілдері.--------------------
-------------20-45
ІІ-тарау. Қазақ зиялылары тарихының зерттелуі.
2.1.Қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің зерттелуі.---
----------------------------------- --------------------------------
----------------------------------- ----46-63
2.2.Ақын-жазушылардың өмірі мен шығармашылығының зерттелуі.---
----------------------------------- --------------------------------
---------------------------------64 -79
Қорытынды. ----------------------------------- ----------------
--------------------80-81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. -----------------------------
---------------82-84
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың басында қазақ халқы саяси
аренаға, азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа
шақырған ірі қоғам қайраткерлерін шығарды. Ел арасынан өздерінің
табиғи дарынымен, асқан білімділік деңгейімен, рухани парасатымен
суырылып шыққан алаш азаматтары ұлт болашағы үшін жан аямай тер
төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш
қарлығаштары бола білді. Шәкәрім Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов,
Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Мұхамеджан Сералин, Барлыбек
Сыртанов, Бақытжан Қаратаев, Жанша Сейдалин, Мұхамеджан Тынышбаев,
Жақып Ақбаев, Дінмұхамед Сұлтанғазин, Ғұмар Қарашев, Ғабдолғазиз
Мұсағалиев... бұл тізімді осылай жалғастыра беруге болады.
Шын мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы алып
адамдарды қажет еткен әрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау
қасиеттері айрықша, энциклопедиялық білім, талғам-танымдары жан-
жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен
қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың
тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас
жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына
үлкен нұқсан келді. Соның тікелей кесірінен Қазан төңкерісіне
дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі
тұлғаларымызға байшыл, кертартпа, діншілдер деп ойдан
шығарылған, жалған айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын
зерттеуге цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап,
марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара
перзенттерінің бостандық пен ұлт тәуелсіздігі үшін аянбай тер
төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік
көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке қажетсіз санап,
жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
Сонымен қатар қазақ қайраткерлерінің философиялық, саяси-
құқықтық көзқарастары басқа этнос мәдениетінің, бөтен халықтың
дүниетанымдық болмыс қасиеттерімен бағалануы методологиялық
тұрғыда үстемдік етті.
Тәуелсіздікке қолы жеткен қазақ жұртына есімдері тарихта
беймәлім болып келген алаш азаматтарының қайта оралуы халқымыздың
сана-сезімін бір сілкіндіріп, рухани өмірімізге өлшеусіз серпін
берген тарихи ақиқат. Міне, сондықтан да біртуар ұлдарымыздың
өмірі мен халық үшін атқарған қызметін жан-жақты, терең зерттеу,
олардың әрқайсысын халық арасында насихаттау – бүгінгі күн
тәртібінде тұрған көкейтесті мәселе. Неге десек, дара тұлғалардың
өмірін, олардың халық игілігі мен болашағы үшін сіңірген
еңбектерін және жалпы философиялық, қоғамдық-саяси, құқықтық
көзқарастарын зерттей отырып, бүкіл тарихи процесті, эволюциялық
және революциялық даму барысын жете түсінуге болады. Себебі,
қайткен күнде де, қандай жағдай болмасын тарихты жасайтын –
адамдар, олардың қоғамдық-саяси қызметі. Әр заманның тыныс-
тіршілігі, саясаты, әлеуметтік, экономикалық саланы қамтыған
көкейтесті мәселелері қоғам қайраткерлерінің ой-пікірлерінен айқын
көрініс алып, мүмкіндігіне қарай өзінің шешімін тауып отырған.
Зерттелу деңгейі: Ұлттық интеллигенцияның іс-әрекеті
қоғамның рухани өмірін жандандыру мен бағыт бағдарын анықтауда
маңызды екендігі баршаға мәлім.
Сол кездегі қазақ қоғамының тарихи өмір шындығы мен 1905-1907
жылдардағы бірінші орыс революциясы идеяларының ықпалымен
қалыптасқан жас қазақ интеллигенциясы өз халқының ұлттық сана-
сезімін жетілдіруде зор рол атқарды.
Соңғы жылдары интеллигенция тарихының қадау-қадау
проблемаларын жаңа тарихи таным мен методология тұрғысынан
саралауда қыруар істер тындырылды. Академик М.Қ. Қозыбаев өз
еңбектерінде 1 интеллигенция тарихындағы ақтаңдақты беттердің
сырын ашып, оның жазықсыз жазаға ұшыраған қайраткерлерінің мұрасын
зерттеудің бағыт-бағдарламасын айқындап берді.
Белгілі ғалым К.Н. Нүрпейісовтың дәйекті зерттеулері қазақ
интеллигенциясына таңылған қатал әділетсіз бағаның ақиқатын
анықтап, тарихи шындықты қалпына келтіруге арналған 2. Алаш һәм
Алаш орда атты еңбегінде автор қазақ интеллигенциясы қалыптасуын
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіне жатқызып, 1917 жылғы
революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясының тарихы мен Алаш
партиясының тарихын шатастыруға болмайтындығын атап көрсетеді.
Аталмыш кітапта әрбір жеке тұлға мен әрбір халықтың өз бостандығы
және бүкіл адамзат мәдениетінің жетістіктері мен жеңістеріне еркін
қол жеткізу құқығы сияқты жалпы адамзатқа тән қазыналар жолында
күрескен алаш интеллигенциясының қызметіне талдау жасалған.
Егеменді еліміздің жаңа тарихи танымын қалыптастыруда
тындырымды ізденістерімен танымал М. Қойгелдиевтің докторлық
диссертациясында және соның негізінде жариялаған монографиясында
3 қазақ демократиялық интеллигенциясының ХХ ғасырдың алғашқы 20
жылындағы қоғамдық-саяси қызметі жан-жақты, терең қамтылған Ж.Б.
Абылхожиннің еңбегінде ұлттық-демократиялық интеллигенция
өкілдерін қазақтың әлеуметтік-экономикалық өмірін зерттеуге қосқан
үлесі тиісті бағасын алған.
Алаш тарихын зерттеген ғалымдар арасынан К. Нүрпейісовтың
2, М. Қойгелдиевтың 3, Д. Аманжолованың, сондай-ақ осы мәселе
төңірегінде кандидаттық диссертация қорғаған Р. Нұрмағамбетованы
бөліп көрсеткен жөн. Бұларда Алаш қозғалысы тарихы осы қозғалыста
зиылылардың атқарған қызметін зерттеудегі жетістіктермен қатар,
әлі де назардан тыс қалып келе жатқан мәселелер кеңінен талданды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін тарихымыздың осы бір
мәселесін зерттеуге бет бұрған тарихшы ғалымдардың бірі академик
М. Қозыбаев болды. 1992 жылы М. Қозыбаевтың осы мәселелеріне
арналған Ақтаңдақтар ақиқаты атты еңбегі жарық көрді. Ресейдегі
ақпан буржуазиялық – демократиялық төңкерісінен кейін қазақ
даласында ұлт-азаттық қозғалысының туын жоғары ұстап бақуатты
отбасыларынан шыққан, оқыған, зиялы қауымның саяси аренаға
көтерілгенін жазады 4.
М. Қозыбаев орыс либералдық интеллигенциясынан қазақ
зиялыларының мынадай айырмашылықтары бар екендігін атайды:
біріншіден, олар – патшалық Ресей бұратана деп кемсіткен халықтың
зиялылары; екіншіден, олардың құрмында іскерлік өндіріске
араласқан өндірісшілер мен финансистер болған жоқ. Зерттеушінің
пікірінше, Алаш ордашылар - өздерін басқа ұлттан артық
жаралғанбыз деп санаған неміс ұлтшылдары сияқты ұлтшылдар емес, өз
ұлтын отарлық езгіден құтқаруға тырысқан ұлтшылдар, батыс пен
шығыс мәдениетіне наразы либералды топтарының моралін, көзқарасын,
тіпті кадеттің доктринасын қабылдаған зиялылар болатын 4.
1. К. Нүрпейісовтың Алаш һәм Алаш орда атты монографиясында
1917 жылғы төңкеріске дейінгі қазақ зиялыларының қатарында
ақ сүйек, бай-шонжарлар әулеттерінен шыққандар да, орта
дәулетті отбасы өкілдері де, қарапайым шаруалардың
балалары да болғандығын, осылардың Ә. Бөкейханов, А.
Байтұрсынов, М. Дулатов бастаған бөлігі Қазақ газетінің
шығарып, соның төңірегіне топтасып, кейін Алаш
партиясының ұйтқысы болғандығын, ал
М. Сералин бастаған екінші бөлігінің Айқап журналының маңына
жиналғандығы сөз етілді.
Қазақстан тарихнамасында интеллигенцияның қалыптасуы, дамуы,
өсу жолдары мен кезеңдеріне арналған ғылыми еңбектер көптеп
жарияланды. Бірақ кеңестік дәуірде жарық көрген зерттеулер замана
талабы мен идеология ықпалында болғаны белгілі.
Тәуелсіздік алғанымызға көп уақыт өте қоймаса да тарихнама
саласы бойынша жазылған ғылыми диссертациялар мен монографиялар,
мақалалар да баршылық. Қазақстанда тарихнама ғылымының негізін
салған белгілі ғалым Д. Дулатованың 5 ой-пікірлері кеңестік
әміршіл-әкімшіл жүйе тұсында айтыла тұрса да біз бұлардың бүгінгі
тарихнамалық ой-пікірлерінің қалыптасуына үлкен ықпал жасағанын
мойындаймыз.
Белгілі тарихнамашы З. Алдамжар кеңестік жүйе тұсында да,
тәуелсіз Қазақстан жағдайында да Отандық тарихнамамызды байытатын
құнды теориялық-методологиялық пікірлер айтты. Бұл әсіресе оның
Тарих: пайым мен тағылым атты еңбегінде көрініс тапқан 6.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында саяси қуғындалған қазақ
зиялыларының тарихи көзқарасы Ш. Омарбековтың 7, кандидаттық
диссертациясында арнайы зерттелді. Мұнда зерттеуші тоталитарлық
қоғамда ұлт зиялыларының маңызды тарихи мәселелердегі сындарлы
көзқарастарының кеңестік тарихи зерттеулерде қисынсыз қараланып
келгенін батыл түрде көрсетті.
Қуғындалған қазақ зиялылары өкілдерінің тарихи көзқарастарын
жеке талдау мәселесі де соңғы жылдары кеңенен қолға алына бастады.
Олардың арасында Э. Сейітовтың Ә. Бөкейхановқа және К. Қанафиннің
Р. Мәрсековке 8 арналған тарихнамалық еңбектерін бөліп көрсете
аламыз.
1946-1991 жылдар аралығында Қазақстан ғылымы мен ғылыми
иетеллигенциясы мәселелері Г. Рахымжанованың зерттеулерінде
қарастырылды 9.
Жеке адамдардың ғылыми мұраларын талдау ісі де Қазақстанда
қолға алынып келеді. Оның ішінде С. Есқалиеваның Б. Сүлейменов
өмірі мен ғылыми мұрасына арналған зерттеуін айтуға болады. Мұнда
автор мәселені тарихи және тарихнамалық тұрғыдан қатар талдап шығу
міндетін шешкен.
Тәуелсіз Қазақстан жағдайында баспадан шығып жатқан бес
томдық Қазақстан тарихының әрқайсысы әр дәуірдің өзіндік
тарихнамасын талдаудан басталатынын көріп отырмыз. Бұл дегенің
болашақта жазылатын іргелі тарихи зерттеулер тарихнамалық талдауға
әрқашан мұқтаж бола береді деген қорытындыларға итермелейді. Олай
болса, тарихнама ғылымының маңыздылығы тарихи зерттеулердің өздері
тәрізді арта бермек және тарихнама саласында жаңа зерттеулер
өмірге келе бермек деп ойлаймыз.
Диссертация жұмысының мақсаты: Тарихтың әр қилы бұрылысында,
әсіресе үлкен сілкіністер, күрделі қоғамдық құбылыстар тұсында
ұлттық интеллигенция ұлттық мүддені толымды түрде білдіретін зор
күшке айналып отырды. Осындай тарихи кезең – ХІХ ғасырдың ІІ
жартысы мен ХХ ғасырдың І жартысы қазақ қоғамында ұлттық
интеллигенцияның атқарған рухани жетекшілік қызметінің тарихына
байыпты талдау жасау, ұлттық интеллигенцияның Қазақстанның
қоғамдық-саяси өмірінде алатын орны мен атқарған роліне баға беру
болып табылады.
Нақты деректер негізінде қазақ қоғамында болып жатқан қиын-
қыстау кезеңіндегі қазақ зиялыларының атқарған қызметін, идеялары
мен бағыттарын қазіргі уақыт талабына сай шындық пен обьективті
тұрғыдан жан-жақты зерттеу.
Алға қойған мақсатты жүзеге асыруда төмендегідей жекеленген
міндеттерді бөліп қарастырамыз:
• зерттеу тақырыбына байланысты мұрағат құжаттары мен басқа
да дерек көздерін айқындау, жинастыру және оларды талдау;
• қазақ зиялыларының мамандануына және ғылыми білім алуына
тоқталу;
• қазақ әдебиеті мен өнері өкілдерінің қоғамдық-саяси
қызметтерін, көзқарастарын айқындау;
• ұлт зиялыларының қоғамдық-саяси қызметтерінің зерттелу
деңгейін қарастыру;
ақын-жазушылардың шығармашылығына байланысты еңбектерге
тарихнамалық талдау жасау.
Зерттеу жұмысының деректік негізін: Тәуелсіздік алған
жылдар аралығында Қазақстан тарихының өзекті
мәселелеріне арналып жазылған және бұрынырақ жазылып, соңғы
жылдары жарық көрген тархнамалық сипаттағы монографиялық,
диссертациялық зерттеулер мен публицистикалық мақалалар, очерктер
құрайды.
Диссертацияның деректік негізіне сондай-ақ ХІХ ғасырдағы
орыс ғалымдары мен ХХ ғасырдағы кеңестік және шетел ғалымдарының
сол кездері жарық көрген зерттеулері де кіреді.
Сонымен қатар шынайы деректік материалдар мен қорытындылар
көп томдық Қазақстан ұлттық энциклопедиясындағы тарихи сипаттағы
мақалалардан алынды. Олар тәуелсіз Қазақстан жағдайында
жазылғандықтан, едәуір обьективті тарихнамалық қорытындылар
жасауға себі тиді.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі – ХІХ ғасырдың ІІ
жартысы – ХХ ғасырдың бас кезін қамтиды. Бұл кезеңде қазақ
интеллигенциясы пайда болуының әлеуметтік-экономикалық, тарихи
мәдени алғышарттары қалыптасты. Капиталистік қатынастардың орнығу
дәуірінде білікті кадрларға деген сұранымның арта түсуі заңды
құбылыс еді. Қоғамның тарихи дамуының обьективті барысы
интеллигенцияның әлеуметтік категория ретінде қалыптасуына қолайлы
жағдай туғызды.
Зерттеу жұмысының методологиялық және әдістемелік негіздері.
Қоғамды дүниетанымдық көзқарастардың, идеологиялық бағыт-
бағдарлардың өзгеруіне байланысты қоғамдық ғылымдардың
методологиясы да жаңартып өзгертуді қажет етеді.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы
тарихнамалық зерттеулердің методологиялық базасы болып, танымның
жалпы методологиялық императивті статусын иемденуші тәуелсіз
диалектикалық-материалистік, философиялық методология және нақты
теорияның мазмұнынан туындайтын методологиялық принциптер жүйесі
немесе нақты ғылыми методология синтезделген екі деңгей ретінде
көрініс беруде. Осыған байланысты диссертацияның методологиялық
негізіне жалпытарихтық принциптер мен тарихнаманың өзіне ғана тән
принциптер алынды.
Нақтылап айтқанда, зерттеуде негізінен тарихилық принципін,
яғни құбылысты (тарихнамалық фактіні) тарихи жағдаймен тығыз
байланыста қарастыру, тарихи таным дамуының әрқилы кезеңіндегі
өзгерулерді және мәселені шешуге дилектикалық тұрғыдан келу, яғни
диалектикалық принцип пен ғылыми обьективтілік принциптері
басшылыққа алынды.
Зерттеуде алға қойған мақсатқа жету үшін мынадай арнаулы
тарихнамалық әдістер қолданылды: талдау, салыстырмалы-тарихи
хронологиялық, өзектілік. Бұл әдістерден басқа мынадай жалпы
ғылыми әдістер де қолданылды: дедукция, индукция, талдау,
жинақтау, диалектикалық материализм.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Тарих ғылымында
белгілі бір оқиғалар мен құбылыстарды зерттеуде обьективтілік,
диалектикалық таным, нақты тарихи жағдайды саралау, салыстырмалы
зерттеу әдісі қолданылады.
Бұл еңбекте жоғарыда аталып өткен 1995 жылы қабылданған
қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасы
методологиялық басшылыққа алынды. Ал онда былай деп атап
көрсетілген: Тарих ғылымының болашағын ойласақ, оны әдістемелік
жағынан қайтадан жарақтандыру керектігі бірден көзге түседі, бұл
үшін әлемдік тарихнаманың әдістері мен амалдарын кеңінен пайдалану
қажет. Проблемалық, суреттеп жазу, салыстырмалы, құрылымдық ...
әдістерді, тарихи және сыни тұрғыдан талдауды, аналогиялық тәсілді
т.б. әдіс – амалдарды қолдану – тарихтың түйінді тұстарына аса бай
фактологиялық материалдарды шоғырландыруға жағдай туғызып, белгілі
деген тарихи жағдаяттың өзін жаңаша талдап – түсіндіруге мүмкіндік
берер еді, сөйтіп зерттеу жұмысына соны серпін туғызар еді.
Ғылыми жұмысымыздың арқауы саналатын тарихилық принципі –
қарастырылып отырған кезеңнің тарихи жағдайын, процесстер мен
құбылыстардың бүкіл жиынтығын, олардың даму серпінділігін сол
проблемалардың өзекті де түйінді тұстарымен тығыз байланыстыра
отырып ой елегінен өткізе зерделеу болып табылады.
Ғылыми-қолданбалық құндылығы: Зерттеу жұмысының нәтижесінде
алынған тұжырымдар мен қорытындылар ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ
ғасыр басындағы қазақ зиялыларының өмірі мен қоғамдық-саяси
қызметтерін түсінуге және оларға қатысты жазылған еңбектердің қай
кезеңде қаншалықты жазылғандығын ұғынуға мүмкіндік береді.
Сондықтан да бұл диссертацияны оқулықтарға қосымша етіп,
семинарларда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
- ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасыр басы қазақ
зиялыларының жаңа толқынының пайда болып, саяси кемелдену
жолындағы белгілі бір тарихи кезеңі болғандығы;
Диссертацияның сыннан өтуі: Диссертацияның негізгі
нәтижелері мен тұжырымдары ғылыми жинақта жарияланған. Ал олардың
біршамасы жыл сайын болып тұратын әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
университетіндегі жас ғалымдардың ғылыми конференциясында
баяндалды.
Зерттеу жұмысыны аталған университеттің Деректану және
тарихнама кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы: Қазақ зиялыларының тарихы
мен тарихнамасына арналған ізденіс жұмысының бірі ретінде жазылған
диссертацияда мынадай жаңалықтар бар:
-Қазақ зиялыларының атқарған іс-әрекеттері халықтың
мүддесіне сай жүргізілгендігі обьективті түрде дәлелденеді;
-қазақ зиялыларының әрқайсысы өз дәрежесінде маманданып,
отаршылдық күткен үмітіне қарамастан, туған халқының мүдделерін
қорғағандығына, көрсеткен қамқорлықтарына арнайы талдау жасалды;
-қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметтеріне қатысты
жазылған ғылыми еңбектерге тарихнамалық талдау жасалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе,
қорытынды бөлімдермен қатар екі тараудан, әр қайсысы екі бөлімнен
және пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады.
І-тарау. ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ
зиялылары.
1. Қазақ зиялыларының мамандануы және ғылыми білім.
Біз тақырыбымызды бастамас бұрын әл-Фарабидің интеллект
туралы ойына тоқталуды жөн көрдік. Ол интеллект түрлі мағынада
қолдануға болатындығын айтады. Және оларды атап көрсетеді. Бірінші-
қарапайым сөзде, адам жөнінде, парасатты адам жөнінде айтқан кезде
қолданылады. Екінші - әркім оны өзінше түсініп, мутакаллимдердің
үнемі айтысқа түскенде айтатын мағынасында. Олар былай дейді: Бұл
өзі парасат растаған кезде айтылады, немесе: Бұл парасат
теріске шығарған кезде айтылады. Интеллект (сөзінің) Үшінші
(маңынасы) Аристотелдің Дәлелдеме деген трактатында айтылған.
Төртінші- мағынасы – тағы да сол Аристотельдің Этика деген
еңбегінің алтыншы кітабында айтылған. Бесіншісі – Жан туралы
трактатта. Алтыншысы – Метафизикада айтылған.
1.Қарапайым сөзде қолданылатын ол өзі парасатты адам дейтін
кездегі (мағынасына) келсек, мұны интеллекция актысы деп түсінеді.
Сонымен, - қосымша мысал ретінде – кейде оны (адамды) парасатты
деп атайды, ал кейде оны бұлай атаудан тартынып қалады. Олар былай
дейді: парасаттыға сенім керек, ал олардың пікірнше, сенім
дегеніміз қайырымдылық. Олар парасатты деп қайырымды адамдарды
жақсылыққа асық, жамандықтан қашық адамды айтады.
Жұрт жамандық жасауға бейім адамдар жөнінде бұл эпитетті
қолдана бермейді. Мұндай адамдарды зұлым, қу, тағысын тағы
сондай атпен атайды. ... Сонымен, олардың пайымдауларынан шығатын
қорытынды, қайырымды адам болудың үстіне, ақылды және тапқыр адам
өзінің бұл сапаларын мадақтауға тұрарлық істер жасау үшін, немесе
бұзақы істерден аулақ болу үшін қолданатын адам ғана парасатты
адам деп саналады. Парасатты адам осындай 10.
Осы түсіндірмесі біздің тақырыбымызға жақын келеді. Өз елі
үшін қасық қанын төккен қазақтың біртуар ұлдары жамандық жасауға
емес, керісінше алған білімдерін елінің тәуелсідігін алуына
көмегі тиер деп күрескен адамдар ретінде әл-Фарабидің көрсетуінше
интеллекттер қатарына жатқызуымызға болады. Біз енді осы
инттелект аталған қазақ зиялыларының білім алған, оқыған
кезеңдеріне тоқталып өтелік.
Қазақстандағы тарих ғылымының негізін қалаушылардың бірі
С.Ж. Асфендияров өлкеде зиялыларының қалыптаса бастауын ХІХ
ғасырға жатқызады 11.
60-жылдардың орта шеніне қарай отандық ғылымдардың
еңбектерінде Қазақстандағы социалистік құрылыстың түрлі
кезеңдерінде зиялылардың жаңа тобының қалыптасуын, даму
мәселелерін, олардың қызметі мен атқарған ролін неғұрлым кең
ауқымда талдаушылық сипат алды.
ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының
жоғары және арнаулы білім негізінде мамандық алғандығы туралы
мәселеге тоқталмақпыз.
ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары сан жағынан көп болған
жоқ. Оның себебі Қазақстанда орта білімді мұғалімдер даярлайтын
курстар мен училищелер болмаса, арнайы оқу орындары ашылмаған еді.
Оның астарында патша үкіметінің отаршылдық саясаты жатқаны
белгілі. Патша үкіметіне қазақ халқының мәдени деңгейінің
өскенінен гөрі, оларды қараңғылықта ұстау тиімдірек болды.
Сонымен қатар қазақ балаларын оқытқан күннің өзінде өз
мүддделеріне сай тәрбиелеуді көздеді. Оны Түркістан өлкесінің
тұңғыш генерал – губернаторы К.П. фон Кауфман халық ағарту ісіне
байланысты айтқан сөзінен көреміз: “халық ағарту құрылымында орыс
пен түземдік балаларды бірге тәрбиелеу керек. Және де саяси –
экономикалық зиянды болып келетін мұсылман мектептерін орыстық
мектептерден бөлектеу үшін діни ерекшелікке байланысты емес, ортақ
оқыту – тәрбиелеу жұмысын жүргізуіміз керек. Сол арқылы христиан
және мұсылман балаларынан Ресей үшін пайдалы азаматтарды тәрбиелеп
шығаратын ортақ бір ғана ереже бойынша жүргізілуі тиіс” 12.
Халыққа білім беру жүйесін құру күрделі процесс болды және
оның шектеулі сипатына қарамастан, ұлт зиялыларының жаңа өкілдерін
қалыптастыру ісінде маңызды роль атқарды.
Алайда ХХ ғасыр басында 4 жылдық жергілікті халық мектебі,
сондай-ақ гимназия әр жерден ашылып, онда оқыған қазақ балаларының
саны арта бастады.
Оқуды аңсаған жастардың жекелеген өкілдері ауыртпалықтарды
жеңе отырып, қысқа мерзімді сауат ашу курстарының өзінде ерекше
қабілеттілік танытты. Шығармашылық интеллигенцияның әлеуметтік
негізін осы табиғи зеректігімен көзге түсетін кешегі ауыл балалары
құрағандағын дәлелдей түседі.
Материалдар ұлттық зиялы қауымның өсіп – жетілуі үлкен
қиыншылықтармен байланысты өткендігін көрсетеді. Түрлі сатыдағы
оқу орындарының қызметі туралы мұрағаттық қорларда болашақ
шығармашыл интеллигенция өкілдерінің күрделі тағдырларын ашып
көрсететін, жаңа қырларын танытатын айғақтар кездеседі.
Тарихи құжаттар интеллигенцияның кең көлемде дамуына
өлшеусіз әсер еткен құбылыс – ұлтымыздың оқу білімге ұмтылысы мен
жаңалыққа деген ынтасын айқын көрсетті.
Сол кездегі қазақ зиялылары екі топқа бөлінді. Біріншісі –
жоғары элиталық білімі бар, 2-3 шет тілін білетін немесе жақсы
меңгерген адамдар, ал екінші тобын – яғни негізгі бөлігін
ауылшаруашылық мектептерін, медициналық училищелерді бітіргендер,
яғни орта білімі бар адамдар құрады.
Қазақ зиялыларының мамандануы туралы мәселе күні бүгінге
дейін толық зерттелмеген. Бірақ ол жөнінде жекелеген мақалалар
баспасөз беттерінде жарық көрді. Жалпы ХІХ ғасырдың соңы – 1917
жылға дейінгі кезеңде білім алған қазақ зиялыларының саны туралы
әр түрлі пікірлер бар. Мысалы, зерттеуші В.К. Григорьев осы
кезеңде 700-дей қазақ жастары гимназиялар мен прогимназияларды,
орта дәрежелі арнайы оқу орындары мен семинарияларды түрлі
мамандықта бітіріп шыққандығын көрсетеді. Ол зиялылардың бірінші
тобын шамамен 100 адам құрады деп көрсетеді.
Ал тарих ғылымдарының докторы, профессор М.Қойгелдиевтің
анықтағанындай ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен Қазан революциясына
дейінгі кезеңде 120-ға жуық қазақ жастары интеллектуалды зиялы
тобын құраған.
1998 жылы Егемен Қазақстан 13 газеті (7 тамыз) Қазан
революциясына дейін жоғары білім алған 77 қазақтың есімдерін тізіп
берді (авторы – Марат Әбдеш). Толық болмаса да (тек зайырлы оқу
орындарында оқығандар есепке алынған) бұл тізім нақты деректермен
негізделгендіктен бүрталай ойларға жетелейді. Аталған 77 қазақтың
үштен бірі – 26 адам заң қызметкерлері болды, 22 адам – дәрігерлер
(оның ішінде бесеуі - әскери дәрігер), 16 – ветеринария мамандары,
4 адам (Бақтыгерей Құлманов, Барлыбек Сыртанов, мырзабек Әлиев
және Сатылған Сабатаев, соңғысының екінші жоғары білімі (агроном)
болған) – шығыс тілдерінің мамандары, 2 адам (Сәлімгерей Жантөрин
мен Халел Ғаббасов) – математик, 1 орманшы-экономист (Әлихан
Бөкейхан), 1 агроном (Ғұсман Танашев), 1 инженер (Мұқамеджан
Тынышбаев), 1 жоғары білімді әскери маман (Әбдірахман Абайұлы
Құнанбаев) болды. Екі адамның мамандығы анықталмады. 32 қазақ
жоғары білімді Қазан қаласында оқып білім алған, 27-сі – Санкт-
Петербургте, 6 – Сарытау (Саратов), 3-Мәскеу, 3-Томск, 2-Киев, 1 –
Варшавада жоғары оқу орындарын бітірді. Бұл тізімге 1898 жылы
Қазанның Діни академиямын бітірген Хәкімжан Саркинді (1870-1927),
Стамбул университетінің дін факультетін бітірген Абдрахман
Ғайсин, Смағұл Шанұлы мен Досқали Көлбаевты (1916), Каир
университетін бітірген Қабдолғазиз Мұсағалиевті қосуымыз керек.
Бастапқы кезде интеллигенция өкілдеріне, мысалы ақын-жазушыларға,
әнші-күйші, сазгерлерге жоғары білім алу міндетті емес болса, осы
тұстан бастап терең білім-шығармашылық қызметтің басты алғышартына
айналды.
ХІХ ғасыр соңы – ХХ ғасыр басында қазақ мамандарын даярлауда
үлкен роль атқарған орталықтардың бірі – Қазан қаласы болды.
Мысалы, ХІХ ғасырдың 20 жылдарынан бастап 1916 жылға дейін Қазан
университетінде 26 қазақ жастары білім алды. Олардың 16-сы заң,
қалған 10-ы дәрігерлік факультетінде маманданды. Университетті
аяқтағандары 14.
Бұл студенттер 1878 жылы белгіленген генерал – адъютант Н.А.
Крыжановский атындағы 3, 1895 жылғы Ішкі Орда қазақтары үшін
белгіленген 1 және 1909 жылы Орынбор өлкесінің қазақтары үшін
белгіленген 1 стипендияларды пайдаланды. Жылдық стипендия көлемі
320 сом болған. Қазан университетін бітіргендер арасында – Ахмет
Бірімжанов, Мұхамеджан Қарабаев, Әбубәкір Алдияров, Садық
Аманжолов, Базарбай Мәметов, Иса Қашқынбаев, Шафқат
Бекмұхамедовтер болды.
Қазақстанның, Еділ бойының, Орал өңірінің мәдени өміріне
демократиялық мәдениеттің ошағы, оқу-ағарту ісін дамыту орталығы
болған Қазан университеті зор роль атқарды. Озық ғылым мен
мәдениеттің жалпы ықпал етуінің арқасында қазақ зиялыларының
қызметі ізгілікті мұраттарға, өз халқының сарқылмас
мүмкіндіктеріне сенуге бағытталды. Оқу қоғамда ұлттық тіл мен
әдебиетке ғылыми көзқарастың қалыптасуына игі ықпал жасап,
жастарды интернационализм мен халықтар достығы рухында
тәрбиеледі.
Қазандағы қазақ жастары білім алған жоғары оқу орындарының
бірі Қазан малдәрігерлік институты. Мұнда 1877-1917 жылдар
аралығында 13 қазақ студенттері оқып, олардың 11 аяқтап шыққан
14. Институттың түлегі Есенғұлов Тубек 1916 жылы Жетісудағы
оқиғалар кезінде өзінің белсенді қоғамдық қызметімен көзге түсті.
Қазақ жастары жиі есігін ашқан оқу орындарының бірі Қазан
мұғалімдер семинариясы еді. Мұнда Қазан төңкерісіне дейінгі
кезеңде 17 қазақ студенттері оқып, олардың 13-і дипломға ие болған
15. Семинарияны аяқтағандардың арасында С. Меңдешев, М.
Тұнғачин, Н. Залиев сияқты кейінгі уақытта қоғамдық
белсенділігімен танылған адамдар бар еді.
ХХ ғасыр басындағы қазақ интеллигенциясының үлкен бөлігін
гимназия мен прогимназиялардың, медициналық училищелер мен
курстардың, мұғалімдер даярлайтын семинариялардың түлектері құрды.
Олар дәрігерлік, фельшерлік, мұғалімдік кәсіпте, байланыс және
банкі қызметінде, газет пен журнал редакцияларында,
баспаханаларда, переселен және басқа мемлекеттік мекемелерде
жұмыс істеді.
Бұл топтың қатарында Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов,
Елдес Омаров, Мырзағазы Есболов, Телжан Шонанов, Сейдәзім
Қадырбаев, Жұмағали Тілеулин, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов,
Сұлтанмахмұт Торайғыров, Омар Қарашев, Сағындық Досжанов, Отыншы
Әлжанов сияқты және басқа көптеген белгілі қайраткерлер болды.
Қазақ жастарының белгілі бір бөлігінің ірі саяси
орталықтарда оқуы сол тарихи кезеңдегі саяси оқиғаларды тікелей
көзімен көріп, куә болуы, қоғамдық жаңғыру жолына қадам басқан
орыс қоғамындағы демократиялық күштер мен ағымдардың ықпалын
басынан кешіруі олардың қоғамдық көзқарасының кемелденуіне, саяси
белсенділігінің артуына әсер етпей қоймады.
Біз қарап отырған тарихи мезгілде қазақ студенттерін
Москва, Киев, Варшава, Томск, Саратов және басқа да россиялық оқу
орындарында кездестіруге болатын еді. Сондай-ақ, біраз қазақ
жастары Россиядан тыс, шетелдік шығыс оқу орындарында да оқыған.
Мысалы, Ғалым Ахмедов жинаған деректерге қарағанда бір ғана
Стамбул университетінде 1917 жылға дейін Ә. Ғайсин, С. Шанов, Д.
Көлбаев, М. Тұрғанбаев және Ә. Машаев сияқты қазақстандықтар
білім алған.
Ресейдің ұлттық шет аймақтарының және қоғамдық құрылысындағы
өзгерістерге қоса қоғамның мәдени талап-тілектерінің жаңа
факторлары – білімге, қараңғылықты, патриархатты жоюға ұмтылыс
орын алды. Қазақ халқының басқа да ұлттық шет аймақ халықтарымен
мәдени жақындасуының басты шарттарының бірі оқу орындары еді.
Революцияға дейінгі кезеңде Қазақстанда Ұлттық орта оқу орындары
болмады. Сондықтан да қазақ балалары метрополия университеттерінде
білім алды. Ал олардың оқу процесінде орыс мәдениетіне басымдық
берілетін және орыс тілі үстемдік ететін. Бүкіл отарлау кезеңі
ішінде Қазақстанда бірде-бір жоғары оқу орын ашылған жоқ. Бұл
қазақтарды метрополия университеттерінде жоғары білім алуға
мәжбүр етті. Сонымен бірге революцияға дейінгі Қазақстанның
көптеген прогресшіл қайраткерлерінің орыс оқу орындарынан білім
алғандығын ұмытуға болмайды.
1868-1892 жылдары Орынбор гимназиясында 52 қазақ оқыды.
Олардың ішінде Семітмұхаммет Сүйіншәлиев гимназияны 1877 жылы
бітірген, ал Ахмет Бірімжанов табысқа жеткені үшін 1891 жылы
күміс медальмен марапатталған. Орынбор гимназиясының көптеген
түлектері Қазан университетінде білімін жалғастырды. Мәселен,
Қазан университетінде оқыған 25 қазақтың 10-ы – Орынбор
гимназиясын бітіріп келгендер.
Қазақ жастары ХІХ ғ. соңы – ХХ ғ. басында білім алған сондай
орталықтардың бірі – Петербург қаласы. 1889-1894 жж. ондағы орман
шаруашылығы институтында Ә.Бөкейханов, 1900-1905 жылдары темір жол
транспорты институтында М.Тынышбаев білім алды. Петербург
университетінде ХІХ ғасыр соңы – ХХ ғасыр бас кезінде (1917 жылға
дейін) 20-ға жуық қазақ студенттері оқып, жоғары білім алғандығы
туралы диплом иемденген. Олардың ішінде Бақытжан Қаратаев,
Бақыткерей Құлманов, Барлыбек Сыртанов, Жаһанша Сейдаллин,
Айдархан Тұрлыбаев, Жаһанша Досмұхамедов, Мұстафа Шоқай сынды ХХ
ғасырдың басындағы қазақ қоғамы саяси өміріне белсенді араласқан
қайраткерлер болды.
Жоғары медициналық білімі бар алғашқы қазақ дәрігерлері де
шықты. Олар негізінен Қазан, Саратов, Томск, Москва
университеттерінде, сондай-ақ Петербургтың әскери –медицина
академиясы мен университетінде білім алды. Мысалы, 1868-1913
жылдары Қазан университетінің медицина факультетін қазақтың 30 жас
дәрігері бітіріп шыққан 16.
Олардың арасында алғашқы қазақ дәрігері Мұхамеджан Қарабаев
(1858-1928) бар, ол оқуды бітірген соң Қостанай (1888-1894), Ырғыз
(1894-1991) уездерде, одан әрі 1916 жылға дейін Якутск облысында
жұмыс істеген. 1892 жылы медицина бөлігіндегі есепте М. Қарабаев
байырғы халыққа медициналық қызмет көрсету саласындағы патшалық
саясатты сынады да, сол үшін Орынбор әкімшілігінің қырына ілігіп,
аз уақыт Самараға кетуге мәжбүр болды. Сонан соң Ырғыз уезінде
дәрігер болып істей жүріп, өлкенің қоғамдық өміріне белсене
қатысты. 1895 жылы ол Торғай комитетінің толық мүшесі болып
түбірінен өзгерту және қазақ халқы арасынан медицина кадрларын
даярлау жолында күрес жүргізді.
Қазан университетінің медицина факультетін 1903 жылы
Қазақстанның революцияға дейінгі алғашқы оба ауру маманы М.М.
Шомбалов (1873-1940), 1904 жылы - Ә.Б. Алдияров (1879-1938), 1910
жылы М.С. Шолтырев (1884-1965), Санкт-Петербург әскери медицина
академиясын 1909 жылы Х. Досмұхамедов (1883-1938), 1911 жылы Н.
Ипмағамбетов (1883-1922) үздік бітіріп шықты. Олар қазақ халқына
медициналық қызмет көрсетуді ұйымдастыру жөнінде көп пайдалы іс
тындыруды, сондай-ақ Қазақстанның қоғамдық өміріне де белсене
қатысты.
ХХ ғасыр басында Петербург медицина академиясын аяқтағандығы
туралы дипломды С.Асфендияров, Сәдуақас Шәлімбеков, Халел
Досмұхамедов және т.б. иемденді.
Жыл өткен сайын өсе түскен басқару жүйесінің бірен – саран
ұлттық маманға мұқтаждығын қанағаттандыру үшін генерал –
губернаторлықтар кеңсесі жанынан қазақ студенттеріне жылына 3-4
стипендия белгілеп отырды. С.Асфендияров бұл жөнінде былай деп
қорытынды жасайды: “Мемлекеттік аппаратты қалыптастыру қажеттігі
патша өкіметін белгілі бір дәрежеде кадрлар даярлаумен айналысуға
мәжбүр етті. Сөйтіп Ресейдің оқу орындарынан қазақтан шыққан
болашақ дәрігерлер, инженерлер, мұғалімдер, чиновниктер,
офицерлер, аудармашылар, жазушылар т.б. жоғары білім алды.”
Осылайша, қазақ халқы арасынан мамандар даярлау үшін Торғай
облысында Ресейдің беделді оқу орындарына стипендиялар бөлінді.
Мысалы, 1893 жылғы қазақ стипендиаттары:
Санк – Петербург университетінде
2
Қазан университетінде
2
Орынбор ерлер гимназиясында
12
Тройцк ерлер гимназиясында
6
Орынбор мұғалімдер мектебінде
14
Орыс – башқұрт төменгі ауыл шаруашылығы мектебі
жанындағы Красноуфильск өнеркәсіп училищесінде
9
Барлығы
45 17.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақтар Ресейдің жоғары оқу
орындарына тапсыру құқығы мүмкіндігін алды. Санк-Петербург
университеті мемлекеттегі ең жақсы оқу орындарының бірі саналды,
сондықтан да қазақ жастарының осы университет қабырғасына келуі
кездейсоқтық емес.
Алайда, Санк-Петербург университетінде оқитын қазақ
студенттері аз болды. Қазақ жастарының жеке істеріне жасалған
талдау олардың басым бөлігінің қазақ өлкесінің солтүстік, батыс
облыстарынан, яғни европалық мәдениет ықпалы, орыс – мемлекеттік
білім жүйесі ықпалындағы аудандарда дала өлкесі мен Түркістанның
басқа облыстарына қарағанда айтарлықтай ерте және күшті байқалды.
Қазақстанның солтүстік қалалары: Семей, Павлодар, Көкшетау,
Қостанай, Ақмола; батыс қалалары: Орал, Ақтөбе өзіндік дамуында
осы аймақтарда европалық халықтардың қоныс аударуы, оның ішінде
олардың интеллектуалдық активті қабаты – дәрігер, оқытушы,
чиновник, офицер, соттар және т.б. келуімен активті сілкініс алды.
Осыған байланысты үкімет әлеуметтік шиеленісті төмендету
мақсатында оқу және мәдениет мекемелерін ең алдымен осы қалаларда,
яғни негізінен славяндық, европалық этностардан құралған
халықтарға салады. Далалық облыстың әкімшілік орталығы саналған –
Омбы және Орынбор, сонымен қатар Троицк, Саратов және басқа да
метрополия қалалар мәдениет – цивилизациялық процестің ықпалында
болды.
Қазақстанның оңтүстік қалалары дәстүрлі экономикалық және
мәдениет жағынан ортаазиялық аймақпен тығыз байланысты болды.
Оңтүстік қалалар ауданында славяндық халықтар пропорционалды
басымдықты құрамады. Сондықтан да ең алдымен осы ұлттық категория
азаматтарының интеллектуалды – оқу қажеттілігін қанағаттандыру
үшін пайда болған мемлекеттік оқу орындары аз мөлшерде саналды.
Ортаазиялық аймақтарда түрік – мұсылман мәдениетінің мынадай
теологиялық орталықтары ерекше маңызға ие болды: Бұхара,
Самарқанд, Хиуа, Қоқан.
Қолда бар мәліметтерден көретініміз Санк-Петербург
университеті қабырғасында шамамен 20 қазақ балалары білім алған.
Тізім ведомсты бойынша осы оқу орындарында оқығандардан біз 20
қазақ студентінің өміріне тоқтала алдық 18. Төмендегі таблица
оқыған қазақ студентінің әкімшілік өмір сүру территориясын
әлеуметтік жағдайын оқуға түскен кездегі жас көрсеткіші, оқу орны
көрсетілген:
1 Аты-жөні Облысы Әлеуметтік Жасы Қайда оқыды
жағдайы
1 Теміров А. Торғай обл. сұлтан Троицк
гимназия-
Сы
2 Теміров Аббас Тобыл қаласы сұлтан 20жас Тобыл губерния-
лық гимназиясы
3 Ниязов Ішкі Орда немесеәскер старшынының19 жас Орынбор гимна-
Батырхаир Бөкей хандығы Зиясы
баласы
4 Қаратаев Бақыт-Орал облысы сұлтан 23 жас Ортынбор гимна-
жан Зиясы
5 Ақбаев Якуп Семей облысы Омбы гимназиясы
ҮІІ класс,
Томск
Гимназиясының
ҮІІІ класс
6 Сейдаллин АббасЧелябі губерния-Чиновник бала- 24 жас Троицк
Сы сы-Троицк гимназясы
округтік
сотының
мүшесі
7 Ниязов Абдул- Ішкі Орда 20 жас Орынбор гимна-
керим Зиясы
8 Жантөрин Торғай облысы әскери старшынның19 жас Орынбор гимна-
Сұлтан- Зиясы
герей баласы
9 Уәлихан Ақмола облысы сұлтан 19 Санкт-Петербург
Ескендір Гимназиясы
10Шоқаев Мұстафа Сырдария облысы 20 жас Ташкент гимна-
Зиясы
11Тұрлыбаев Ақмола облысы Омск гимназиясы
Айдархан
12Сейдалин Торғай облысы Сұлтан, сот 23 жас Орынбор
Жиханшах баласы Неплюев корпу-
Сында 2-жыл,
Орынбор гим.
5ж.
13Нұралиханов Ішкі Орда 21 жас Орынбор гимна-
Селімгерей зиясы
14Сүйіншіғалиев Торғай облысы 22 жас Орынбор ерлер
Сейдахмет (Ақтөбе уезді) гимназиясы
15Құлманов Ішкі Орда (1857- Орынбор ерлер
Бақтыгерей 1919) гимназиясы
16Сыртанов Барлы-Жетісу облысы 20 жас Верненский
бек (Талдықорған) ерлер
гимназиясы
17Саматов Баскен Торғай (Ақтөбе) Орынбор ерлер
гимназиясы
18Сұлтанғазин Дала облысы (1867- Томск унив-і,
Дінмұхамед 1917) кейін Санкт-
Петербург
унив-і
19Мәрсеков Р. Семей облысы 20 жасОмск гимназиясы
20Алиев Мырзабек Белгісіз
Біз көріп отырғанымыздай Торғай облысынан 6 өкіл, Ішкі
Ордадан – 4, Орал облысынан – 1, Семей облысынан – 2, Ақмола
облысынан – 2, Сырдария облысынан – 1, Челябинск губерниясынан –
1, Жетісудан – 1, Тобылдан – 1 студент. Студент саны жөнінен Ішкі
Орда, Торғай облысы және Ақмола облысы алдыда.
Қазақ студенттерінің әлеуметтік құрамы таблица көрсеткендей
біркелкі болмаған. Бірақ студенттердің басым бөлігі сұлтан және
мемлеккеттік чиновник ұрпақтары болған.
Жоғары Оқу орындарына тапсыру кезінде абитуренттердің жас
шамсы 19-23 жас аралығы болып шектелді. Зерттелген 20 студент оқу
орнының гимназиялық профилінде оқыды. Гимназиялар өлкелік білім
жүйесінде айтарлықтай жоғары статусқа ие болды. Және сондықтан да
қазақ интеллигенцияларының басым бөлігі алғашқы дайынлдықты осында
алғангдығы кездейсоқ емес. Ал қалалық оқу орындарында білім алу
ерекше жоғары, престижді болды.
ХХ ғасыр басындағы қазақ баласы үшін тәуір мектептерде
оқырлық мектептерде қазыналық орын аз болды, ал өз күшімен
оқытуға әркімнің шамасы келе бермейді. Орта және жоғарға
мектептерде, университет пен институттарда қазақтар үшін екі-үштен
артық орын болмайды. Үкімет қазаққа қазақша мектеп салып
бермейді, қазақтың қазақша оқуын тіпті қаламайды. Сондықтан
мектептерді тәртіпке қою, қазақша оқытуды қазаққа тарату - өз
міндетіміз - дей келіп, А. Байтұрсынов қазақтар үшін үлгі болар
істің бірі Жетісу облысындағы жұрт алдына түсіп, түзу жолға
бастайтын азаматтар жайлы Қазақ газетінің 26-нөмірінде
жарияланған Орысша оқушылар деген мақаласында сөз қозғайды.
Мақалада Орынбордағы оқытушылар мектебіне оқуға түсуге 80 кісі
келгендігі, оның жартысы қазақ, жартысы орыс балалары екендігі, ал
тағайындалған стипендия алтау-ақ болып, қалғандары өз қаражатымен
мектепке 150 сом төлеп, сонда жатып оқуға мүмкіншілік алатынын
баяндайды. Одан ары автор: Бай адамдарға жылына 150 сом көп ақша
емес, кедейлерге күші келмейтін көп ақша. Солай болған соң дұрысы
былай істемек еді: бай балалары өз қаржысына оқып, жарлы
балаларына қазына орнын беру керек еді. Оны істейтін біздің Торғай
мен Орал облыстарында байлар жоқ. Қазына орнына бай балалары жарлы
балаларымен таласа кіреді. Қазақ балаларының қалыбын істемей
тұрған Мамановтар көрінеді. Медресе де оқып жүрген балалардан
зерек – зерек балаларды таңдап альп, жылына 300 сом ақша расход
кесіп, орысша, мұсылманша болсын оқу оқып қайтуға жібереді екен -
дейді 15.
Сөйтіп, Жетісу облысындағы халық-ағарту ісінің жанашыры
болған Мамановтар әулеті өз қаржысына сырт жақтан балаларға білім
алып қайтуына сырт жақтан балаларға білім алып қайтуына
қамқоршылық танытып тұрған. Алайда мұндай ішінара жасалған
шаралар барлық облыстардағы қазақ балаларының жоғары және орта
арнаулы оқу орындарынан білім алуын қамтамасыз ете алмайтыны
белгілі еді.
Мұсылмандық білім алғандардың өзін есепке алғанмен ХХ ғасыр
басындағы Қазақстан сауатсыздық жайлаған өлке болатын. Мұның
басты себебі, саяси қатынастар шеңберінде жатты. Отарлаушы ресей
шет аймақтардың мәдени-рухани дамуын қамтамассыз етуге еш ынталы
емес еді. Орталықтың басты мақсаты қазақ даласының байлығын сорған
үстіне сора түсуге сайды.
Бұл – бір. Екіншіден, ол Қазақстанға шығыстағы саясатын жүзеге
асару үшін қажетті плацдарм ретінде ғана қарады. Мұның сыртында өз
билігі өз қолынан кеткен орталық мемлекеттік құрылым
болмағандықтан үйлесімді мәдени құрылыс қолға алынбады.
1917 жылғы сәуірдің 12-13-і аралығында Верный қаласында
өткен Жетісу облыстық қазақ-қырғыз съезінің күн тәртібіне қойылған
17 мәселенің бірі ретінде білім мен ағарту жайы қойылды. Съезге
облыстың барлық уездерінен 81 делегат қатынасқан еді. Жетісуға
кеңінен белгілі қоғам қайраткері Ибраһим Жайнақовтың
төрағалығымен өткен съезде халық ағарту мәселесі жан-жақты
талқылана отырып, мынандай 15 тармақтан тұратын қарар қабылданды.
1. Жалпыға бірдей ақысыз және міндетті оқу;
2. облыстағы ірі жерлерде және қалаларда қазына есебінен
ерлер мен әйелдер медреселерін ашу;
3. қалалық және ірі елді мекендік медресе бағдарламасы –
орта оқу орындарының бағдарламасына теңестірілу керек, болыстық
мектеп – қалалық училищелердің бағдарламасына, ал ауылдық мектеп
төменгі мектеп бағдарламасына теңестірілуі керек. Бұл бағдарлама
қазақ-қырғыз және мұсылман мұғалімдері съездерінде бекітілуі
керек;
4. мектеп пен медресе оқытушылары мұсылмандардың ұлттық
ерекшелігіне қарамай, оқыту шарты бойынша өзінің міндетіне жауап
беруі керек;
5. мектеп пен медреселерде оқыту ана тілінде жүргізілуі
керек және орыс тілінің де қатар жүргізілуіне көңіл бөлінуі керек;
6. қазынаның есебі арқылы орыс – түзем мектебінің жұмысы
қанағаттанарлықсыз деп танылып, ұлт мектептері болып байта
құрылсын;
7. қазақ тілінде оқыту міндеті төмен мемлекеттік кәсіптік
мектептердің тармақатарын (қолөнер, фельдшерлік, ветеринарлық
мектептерді) дамытылсын;
8. гимназиялар мен қалалық училищелерде қазақ-қырғыз
балалары үшін интернаттар ашылсын;
9. Верный қаласында қырғыз қаражатына 100 вакансияға дейін
ашылған ерлер гимназиясы жанындағы пансионда қазақ-қырғыздар үшін
вакансия ұлғайтылсын.
10. интернаттарда тәрбиелеушілердің біріншіден міндетті
түрде білімі бар мұсылман болуы керек, гимназияларда қалалық және
басқа да әйелдер мен ерлер училищелерінде мұсылман балаларының
саны оннан асатын болса, онда міндетті түрде ана тілі мен діни
ілім негізін оқыту енгізілуі керек;
11. кезінде генерал Фольбаумның заңсыз тартып алып, орыс
қыздарына бергізген 4 стипендиясы Жетісу қазақ-қырғыздарына қайтып
берілсін;
12. қазақ-қырғыз мектептерін оқу құралымен қамтамасыз ету
қолға алынсын;
13. оқу орындарында ана тілінде оқытуды енгізуді, сонымен
қатар 11- пункте көрсетілгендей мұсылмандардан тәрбиелеушілер
тағайындау осы жылғы күзден бастап іске асырылсын;
14. Пішпек гимназиясы қырғыздардың арнайы қаражатымен 1912
жылы ашылған болатын. Бірақ кейінірек уездік, облыстық
әкімшіліктің шешімімен қырғыздар гимназияға қатысты мәселелерді
шешуге араласудан аластатылады. Бұл гимназияны жабылды деп
айтпасақ та, оған қырғыз, қазақ балаларының келуі кей жағдайларда
оқу орындарының басшылары тарапынан қиындатылды. Гимназияларға
түсуші қырғыз балалары белгілі дәрежеде орыс тілін білуі керек
деп, тіпті орындалуы мүмкін емес талаптар қойды. Сондықтан
әділдік болу үшін қырғыздар ашқан Пішпек гимназиясын қырғыздардың
өз қарауына беру қажет және оның жанынан интернат ашу керек.
Революцияға дейінгі қазақ зиялылары өзінің шыққан ортасы
тұрғысынан алғанда әр текті болды: олардың қатарында ақсүйек, бай
- шонжарлар әулетінен шыққандар да, орта дәулетті отбасы өкілдері
де, жекелеген қарапайым еңбекші шаруалардың балалары да болды.
Бұлар отарлы қазақ өлкесінің басқару аппаратында әртүрлі жұмыс
атқарған чиновниктер, денсаулық сақтау мекемелерінің
қызметкерлері, журналистика, оқу – ағарту және мәдениет саласында
еңбек еткендер және сан жағынан басқа топтардан аз болған инженер
– техник қызметкерлерден тұрды.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында қалыптасқан қазақ
зиялыларының жаңа тобының басым көпшілігі тек қана бір кәсіби
мамандықтың тізгінін ұстаумен шектелмей, басқа да салаларда қызмет
етті: олар оқу – ағарту ісімен де, алғашқы қазақ тілінде
басылымдар шығарумен де, жан – жақты шығармашылық жұмыспен де
қатар айналысты. Осылардың барлығына ортақ қасиет, ортақ ерекшелік
олардың қазақ қауымының қоғамдық – саяси өміріне араласуы болып
табылады. Басқа сөзбен айтқанда, олар ХІХ ғасыр басындағы қазақ
қауымының рухани және саяси сұраныстарына мүмкіндігінше толық
жауаап беруге атсалысты.
Белгілі марксист А.Грамши Ресей интеллигенциясының қалыптасу
заңдылықтарын зерттей келіп былай деп жазған: “Ең белсенді,
жігерлі, алғыр және білімді адамдардан тұратын бетке ұстарлар
шетелге барады. Батыстың тәжірибесін игеріп, бұл орайда өздерінің
ұлттық мәдениетінің ең елеулі белгілерін жоғалтпайды, яғни өз
халқының рухани және тарихи байланыстарын үзбейді. Сөйтіп,
интеллектуалдық даярлығын аяқтап, олар отанына оралады да халықты
күштеп оятып, ілгері қарай жедел қозғалуға, кезеңдерден аттап
өтуге мәжбүр етеді”.
Сондай-ақ қазақ интеллигенттері де, өздерінің алған
білімдерін пайдалана отырып, отаршылдық күткен үмітіне қарамастан,
туған халқының мүдделерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz