Дефектология негіздері пәнінен лекция тезистері
1. Дефектология пәні туралы түсінік.
2. Дефектологияның категориялары.
3. Дефектологияның негізгі принциптері.
2. Дефектологияның категориялары.
3. Дефектологияның негізгі принциптері.
Дефектология (латынша defectus - кемістік және грекше logos -ғылым) пелагогика ғылымына жатады және кемтар балалардың психо-физиологиялық дамуының ерекшеліктерін, оларды оқыту мен тәрбиелеу проблемаларын зерттейді.
Дефектология мынадай жеке салалар қатарын біріктіреді: Сурдопедагогика - есту қабілеті төмен немесе керең балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселелерін зерттейді;
Тифлопедагогика – көру қабілеті нашар немесе соқыр балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселелерін зерттейді;
Олигофренопедагогика - ақыл-ойы кем балаларды оқыту және тәрбиелеу;
Логопедия - тілі кемтар баларды түзету саласы.
Дефектология сонымен бірге өзіне кемтар балалардың психологиялық ерекшеліктерін зерттейтін арнайы психологияны қамтиды.
Ғылыми зерттеулердің әртүрлі тәсілдерін қолдана отырып, дефектология кемтар балалардың объективті даму заңдылықтарын зерттейді, оларды оқыту мен тәрбиелеу жүйесін жетілдіреді және негіздейді. Кемтар балаларды оқыту мен тәрбиелеу әдістерін, формаларын, қағидаларын, мазмұнын жасай отырып, дефектология арнайы ұйымдастырылған оқыту тәрбиелеу процесінен туындайды.
Дамудағы кемтарлық сандық шектеуліктермен емес, ол ең алдымен негізгі тірек ететін фуикциялардың сапалық өзіндік белгілерімен ерекшеленеді. Арнайы оқыту мен тәрбиелеу жағдайында кемтар балалардың биологиялық кемшіліктерін жеңуге болады. Нақты осы концепция дефектология әдіснамасының негізін құрайды.
Дефектология ғылымы кемтар бала дамуының өзіндік белгілерін сапалы танып білу принциптері мен тәсілдерін зерттейді. Сонымен қатар, дефектология педагогикалық ғылым ретінде негізгі педагогикалық категорияларға сүйенеді.
Кемтар балаларды тәрбиелеу дефектологияның негізгі ұғымдарының, түсініктерінің бірі. Балалардың жалпы дамуы, құрбы-құрдастарымен және үлкендермен қарым-қатынас жасауы тұлға болып қалыптасуы үшін маңызы зор.
Кемтар баланы оқыту жүйесі мен әдісін таңдауда баланың жасы, кемістігінің пайда болған уақыты да есептеледі. Мәселен, есту қабілетінен айрылу сәтінің мәні зор, яғни ол кезде тілі шығып үлгерді ме әйтпесе көру қабілеті қай кезде жоғалды, яғни көз алдына елестету қабілеті сақталды ма т.б.
Кемтар баланың дамуы дені сау балаға қарағанда көбінесе оқытуға, тәрбиелеуге байланысты әрі тәуелді болады. Сондықтан оқыту процесінің жүрмеуі немесе оның дер кезінде басталмауы кемтар баланың дамуына үлкен зиян келтіреді, оның психикалық функцияларын тежейді.
Дефектология мынадай жеке салалар қатарын біріктіреді: Сурдопедагогика - есту қабілеті төмен немесе керең балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселелерін зерттейді;
Тифлопедагогика – көру қабілеті нашар немесе соқыр балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселелерін зерттейді;
Олигофренопедагогика - ақыл-ойы кем балаларды оқыту және тәрбиелеу;
Логопедия - тілі кемтар баларды түзету саласы.
Дефектология сонымен бірге өзіне кемтар балалардың психологиялық ерекшеліктерін зерттейтін арнайы психологияны қамтиды.
Ғылыми зерттеулердің әртүрлі тәсілдерін қолдана отырып, дефектология кемтар балалардың объективті даму заңдылықтарын зерттейді, оларды оқыту мен тәрбиелеу жүйесін жетілдіреді және негіздейді. Кемтар балаларды оқыту мен тәрбиелеу әдістерін, формаларын, қағидаларын, мазмұнын жасай отырып, дефектология арнайы ұйымдастырылған оқыту тәрбиелеу процесінен туындайды.
Дамудағы кемтарлық сандық шектеуліктермен емес, ол ең алдымен негізгі тірек ететін фуикциялардың сапалық өзіндік белгілерімен ерекшеленеді. Арнайы оқыту мен тәрбиелеу жағдайында кемтар балалардың биологиялық кемшіліктерін жеңуге болады. Нақты осы концепция дефектология әдіснамасының негізін құрайды.
Дефектология ғылымы кемтар бала дамуының өзіндік белгілерін сапалы танып білу принциптері мен тәсілдерін зерттейді. Сонымен қатар, дефектология педагогикалық ғылым ретінде негізгі педагогикалық категорияларға сүйенеді.
Кемтар балаларды тәрбиелеу дефектологияның негізгі ұғымдарының, түсініктерінің бірі. Балалардың жалпы дамуы, құрбы-құрдастарымен және үлкендермен қарым-қатынас жасауы тұлға болып қалыптасуы үшін маңызы зор.
Кемтар баланы оқыту жүйесі мен әдісін таңдауда баланың жасы, кемістігінің пайда болған уақыты да есептеледі. Мәселен, есту қабілетінен айрылу сәтінің мәні зор, яғни ол кезде тілі шығып үлгерді ме әйтпесе көру қабілеті қай кезде жоғалды, яғни көз алдына елестету қабілеті сақталды ма т.б.
Кемтар баланың дамуы дені сау балаға қарағанда көбінесе оқытуға, тәрбиелеуге байланысты әрі тәуелді болады. Сондықтан оқыту процесінің жүрмеуі немесе оның дер кезінде басталмауы кемтар баланың дамуына үлкен зиян келтіреді, оның психикалық функцияларын тежейді.
1.Боскис Р.М. Учителю о детях с нарушениями слуха. М., 1987
2. Дефектологический словарь. М.,1970
3. Земцова М.И. Учителю о детях с нарушениями зрения. М., 1973
4. Литвак А.Г. Тифлопсихология. М.,1985
5. Власова Т.А., Певзнер М.С. О детях с отклонениями в развитии. М.,1973
2. Дефектологический словарь. М.,1970
3. Земцова М.И. Учителю о детях с нарушениями зрения. М., 1973
4. Литвак А.Г. Тифлопсихология. М.,1985
5. Власова Т.А., Певзнер М.С. О детях с отклонениями в развитии. М.,1973
Дефектология негіздері пәнінен
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1-лекция. Тақырыбы: Дефектология пәні, мақсаттары, категориялары.
Жоспары: 1. Дефектология пәні туралы түсінік.
2. Дефектологияның категориялары.
3. Дефектологияның негізгі принциптері.
Лекция мақсаты: дефектология пәні, оның негізгі категориялары, мақсаты,
принциптері, салалары туралы баяндау, студенттердің пәнге қызығушылығын
ояту.
Лекция мәтіні (қысқаша). Дефектология (латынша defectus - кемістік және
грекше logos -ғылым) пелагогика ғылымына жатады және кемтар балалардың
психо-физиологиялық дамуының ерекшеліктерін, оларды оқыту мен тәрбиелеу
проблемаларын зерттейді.
Дефектология мынадай жеке салалар қатарын біріктіреді: Сурдопедагогика
- есту қабілеті төмен немесе керең балаларды оқыту және тәрбиелеу
мәселелерін зерттейді;
Тифлопедагогика – көру қабілеті нашар немесе соқыр балаларды оқыту және
тәрбиелеу мәселелерін зерттейді;
Олигофренопедагогика - ақыл-ойы кем балаларды оқыту және тәрбиелеу;
Логопедия - тілі кемтар баларды түзету саласы.
Дефектология сонымен бірге өзіне кемтар
балалардың психологиялық ерекшеліктерін зерттейтін арнайы психологияны
қамтиды.
Ғылыми зерттеулердің әртүрлі тәсілдерін қолдана отырып, дефектология
кемтар балалардың объективті даму заңдылықтарын зерттейді, оларды оқыту мен
тәрбиелеу жүйесін жетілдіреді және негіздейді. Кемтар балаларды оқыту мен
тәрбиелеу әдістерін, формаларын, қағидаларын, мазмұнын жасай отырып,
дефектология арнайы ұйымдастырылған оқыту тәрбиелеу процесінен туындайды.
Дамудағы кемтарлық сандық шектеуліктермен емес, ол ең алдымен негізгі
тірек ететін фуикциялардың сапалық өзіндік белгілерімен ерекшеленеді.
Арнайы оқыту мен тәрбиелеу жағдайында кемтар балалардың биологиялық
кемшіліктерін жеңуге болады. Нақты осы концепция дефектология әдіснамасының
негізін құрайды.
Дефектология ғылымы кемтар бала дамуының өзіндік белгілерін сапалы
танып білу принциптері мен тәсілдерін зерттейді. Сонымен қатар,
дефектология педагогикалық ғылым ретінде негізгі педагогикалық
категорияларға сүйенеді.
Кемтар балаларды тәрбиелеу дефектологияның негізгі ұғымдарының,
түсініктерінің бірі. Балалардың жалпы дамуы, құрбы-құрдастарымен және
үлкендермен қарым-қатынас жасауы тұлға болып қалыптасуы үшін маңызы зор.
Кемтар баланы оқыту жүйесі мен әдісін таңдауда баланың жасы,
кемістігінің пайда болған уақыты да есептеледі. Мәселен, есту қабілетінен
айрылу сәтінің мәні зор, яғни ол кезде тілі шығып үлгерді ме әйтпесе көру
қабілеті қай кезде жоғалды, яғни көз алдына елестету қабілеті сақталды ма
т.б.
Кемтар баланың дамуы дені сау балаға қарағанда көбінесе оқытуға,
тәрбиелеуге байланысты әрі тәуелді болады. Сондықтан оқыту процесінің
жүрмеуі немесе оның дер кезінде басталмауы кемтар баланың дамуына үлкен
зиян келтіреді, оның психикалық функцияларын тежейді.
Дефектологиядағы коррекция (латынша correctio – түзету) баланың
психофизиологиялық дамуындағы кемістігін түзетуге бағытталған педагогикалық
шара. Коррекция сөзінің астарында жеке дефектілерді түзету (мысалы: тіл
ақаулығын түзету), сол сияқты, кемтар балаға оқыту, тәрбиелеу және дамыту
процесінде жақсы жетістікке жетуге әсер ету жатыр. Дене дамуындағы және
танымдық іс-әрекетінің дамуындағы кемтарлықты жою тәрбиелеу-түзету
жұмыстарымен белгіленеді.
Компенсация (латынша compensatio- өтеу орнын толтыру, теңестіру)
организмнің бұзылған немесе жетілмей қалған функцияларын қайта құру, орнына
келтіру деген сөз. Бұл – туа біткен кемтарлықтың ізімен ағзаның бейімделу
процесі. Мәселен, соқыр болып туылған баланың көру анализаторы функциясының
компенсациясы сипап-сезу органының жетілуі арқылы өтелу мүмкін.
Компенсация процесі жоғары жүйке қызметінің маңызды қосалқы
мүмкіндіктеріне сүйенеді. Кемтар балаларда компенсация процесінде жаңа
динамикалық жүйелер байланысы құрылады, тұлға дамып, бұзылған функциялар
түзіледі.
Әлеуметтік реабилитацияның (латынша rehabilitos – қабілетті қалыпқа
келтіру мүмкндігі) дәрігерлік-педагогикалық мәні – кемтар баланы әлеуметтік
ортаға тарту, психофизикалық мүмкіндіктерінің деңгейіне қарай қоғамдық
өмірге және еңбекке араластыру. Бұл - дефектологияның теориясындағы,
практикасындағы да ең негізгі міндет.
Реабилитация даму кемістіктерін жоюға немесе жеңілдетуге бағытталған
дәрігерлік құралдардың көмегімен, сонымен қатар арнайы оқытуға, тәрбиелеуге
және кәсіби дайындауға бағытталған шаралар негізінде іске асады.
Әлеуметтік адаптация (латынша ыңғайлау) ақыл-ойы кем балаларды қоғамдық
нормалар мен құндылықтар жүйесіне сәйкес жеке және топтық қылық-әрекеттерін
ыңғайға келтіру. Ақыл-ойы кем балалардың даму ауытқуларына байланысты
әлеуметтік ортамен өзара әрекеті, талаптарға, болып жатқан өзгерістерге
сәйкес қалыптасу қабілеті төмен болады.
Дефектологияның негізгі мақсаттары.
-Әртүрлі дамуында ақаулығы бар балалардың дене және ақыл-ой, психикалық
даму ерекшеліктері мен объективті заңдылықтарын терең және жан-жақты
зерттеу – дефектологияның негізгі мақсатының бірі.
-Дамуында ақаулығы бар балалардың арнайы мекемелерін дамыту және
ұйымдастыру принциптерін негіздеу және құру.
-Дамуында ақаулығы бар балаларды оқытып-тәрбиелеу процесінің мақсатын,
міндетін, мазмұнын және тәслдерін анықтау.
Дефектология мен жалпы педагогиканың мақсат, қағидалары бір, дегенмен
де кемтар балалардың дамуы, тәрбиесі, оқытудағы арнайы міндеттерден өзіндік
тұжырымдар жүйесін жасайды.
Кемтар баланың әртүрлі жастағы психикалық дамуын зерттеу дефектологияны
педагогикалық және балалар психологиясымен жақындатады. Балалар
психологиясында баланың әртүрлі даму кезеңдеріндегі тұлға болып қалыптасу
заңдарын құру - негізгі міндеті болып табылады. Педагогикалық психологияда
жалпы мектептегі оқыту, тәрбиелеу процесіндегі тұлға қалыптастыру және
білім, білік, дағдыларды игерудіц психологиялық заңдылықтары зерттеледі.
Сондықтан бұл екі ғылым да кемтар балалардың даму заңдылықтарын зерттейтін
ғылым болып табылады және дефектологияға қажетті материалдар бере алады.
Ақыл-ойы дұрыс адамның психикасы меи психикалық дамуының жүру заңдылықтарын
білмейінше, кемтар балаларды тәрбиелеу және оқытудың ғылыми жүйесін жасау
мүмкін емес.
Дефектология дамуында ақаулығы бар балалардың дамуы, тәрбиесі,
оқытылуы, зерттеу мәселелермен шұғылданатындықтан тағы да бірнеше
ғылымдардың көмегі қажет. Мысалы, невропоталогия (жүйке жүйесінің
функционалдық және органикалық ауруы туралы ғылым), патологиялық анатомия
(ағза құрылысындағы ақаулықтарды зерттейтін ғылым), патофизиология
(патологиялық процестердің жүру, даму және пайда болу заңдылықтары туралы
ғылым), жалпы және медициналық генетика (тұқым қуалаушылық аурулардың
заңдары туралы ғылым), психопотология (психика дерттері, оның себептері,
жүруі, алдын-алу және емдеу туралы ғылым), балалар психиатриясы (балалар
жасындағы психопотологиялық құбылыстарды зерттейтін ғылым) т.б.. ал
сурдопедагогика және тифлопедагогика үшін оталарингология (мұрын, құлақ,
тамақ аурулары туралы ғылым) және офтальмологияның (көру мүшелерінің
аурулары туралы ғылым) мәліметтері маңызды.
Бұзылған психикалық функцияларды қайтадан орнына келтіру әдістерін
қолдану кезінде патопсихология (мидың патологиялық жағдайдағы психикалық іс-
әрекетінің өзгеруін зерттейтін психологияның саласы) көмектеседі.
Дефектология кемтар балалар дамуының психофизикалық ерекшеліктерін және
оларды оқыту мен тәрбиелеудің заңдылықтарын зерттеу мақсатында ғылыми-
педагогикалық зерттеу әдістері жүйесін қолданады.
Сұрақтар мен тапсырмалар.
1. Педагогикалық ғылымдардың ішінде дефектологияның алатын орны
қандай?
1. Дефектологияның негізгі міндеттерін атаңыз?
2. Дефектология қандай ғылымдармен тығыз байланыста?
3. Ақыл-ойы кем балаларды әлеуметтік реабилитациялау және адаптациялау
ұғымдарына түсініктеме беріңіз?
4. Дефектологияның әдіснама (методологиялық) негізінің мәнін ашып
беріңіз?
5.
Әдебиеттер
1. Выготский Л.С. собр.соч. – М. 1983 – т.5
2. Дефектологический словарь. – М. 1970.
3. Лубовский В.И. Некоторые актуальные проблемы советской дефектологии
(Дефектология. – 1987-№5–с3-11)
4. Основы обучения и воспитания аномальных детей (Под.Редак.А.И.Дьячкова –
М.,1965)
5. В.А.Лапшин, Б.П.Пузанов Основы дефектологии-М,. Просвещение 1990.
2 -лекция. Тақырыбы: Кемтар балалар
Жоспары: 1. Кеміс бала туралы ұғым.
2. Даму ерекшеліктері.
3. Кемтарлықтың себептері.Кемтар балалардың негізгі
категориялары.
4. Қазақстандағы арнаулы білімнің педагогикалық жүйесі.
Лекция мақсаты: кемтар балалардың негізгі категориялары, кемтарлықтың туа
пайда болған және туғаннан кейінгі себептері, кемтар балалардың даму
ерекшеліктері туралы түсіндіру, студенттердің пәнге қызығушылығын арттыру.
Лекция мәтіні (қысқаша). Дефектологияда Кемтар балалар деп дене
және психикалық ауытқуларының олардың жалпы дамуының бұзылуына
әкеп соқтырған балаларды айтамыз. (грекше – anomalos – дұрыс емес
деген сөз)
Дефект (латынша defektus – кемшілік, кемістік деген сөз) бала
дамуының функциясын белгілі бір жағдайларға ғана байланысты
бұзады.
Кемтар балалардың негізгі категорияларына жататындар
мынадай топтарды құрайды: есту ақаулықтары бар балалар
(керендер, саңыраулар, кеш есту қабілетінен айрылғандар); көру
ақаулықтары бар балалар (соқырлар, нашар көретіндер); сөйлеу
ақаулығы бар балалар (логопаттар); ақыл – ой дамуы кешеуілдеген
балалар (ақыл – есі кем балалар, психикалық дамуы тежелген
балалар), психофизиологиялық дамуында комплексті ақаулықтары бар
балалар (керең, соқыр, мылқау, ақыл – ойы кем немесе соқыр, ақыл –
ойы кем керең балалар – слепоглухонемые – орысшасы), тірек қозғалыс
аппараты бұзылған балалар.
Кемтар балаларды оқыту мен тәрбиелеу оларды өмірмен
араластыру, оларды өндіріске бейімдеу - өте қиын әлеуметтік
және педагогикалық мәселе.
Кемтар балалар – қиын және әртүрлі мінезді топ болып
табылады. Дамудағы әртүрлі ақаулық баланың әлеуметтік
қалыптасуына, олардың танымдық мүмкіндіктеріне және еңбек іс -
әрекетіне өз әсерін тигізеді. Дефектілер сипатына қарай баланың
даму процесінде кейбіреулері толық түзеледі, енді біреулері
ыңғайланады.
Кемтарлықтың себептері. Кемтар балалардың негізгі
категориялары.
Дамудың кемтарлығы немесе кемістіктің негізінде жүйке
жүйесі мен белгілі анализаторлардың бір немесе барлық ағза
ісінің белгісіз (атипичное) құрылымы нәтижесінде пайда болған
ауытқулар жатады. Ауытқулар жатыр ішінде, туғаннан кейінгі
дамуда немесе тұқым қуалаушылық факторлардың нәтижесінде
пайда болады. Кемтарлықтың себептеріне байланысты оларды туа
біткен және жүре келе пайда болған деп екіге бөледі.
Туа пайда болатын кемтарлықтың себептері әртүрлі:
бірінші топқа, жатырда өсіп келе жатқан нәрестеге теріс
әсерін тигізетін, ауытқуларға әкелетін патогенді агенттерді
жатқызады. Бұларға инфекциялар, дене және психикалық
жарақаттар, жүктілік кезіндегі токсикоздар, интоксикациялар,
яғни ағзаның үлы затпен улануы, дене ыстығының көтерілу
әсері, жүкті әйелдің әртүрлі аурумен ауыруы, мысалы, жүрек
ауруы, өкпе ауруы т.б. жатады.
Ананың ашығуы, дисторфия, дұрыс тамақтанбау іштегі
нәрестеге құнды заттар, белоктың, майдың, көмірсулардың,
дәрумендердің жетіспеушілігін туғызады.
Жатыр іші инфекциясының қоздырғышы қызылша, грипп және
т.б. ауруларының вирустары болып табылады. Ауру ана инфекция
көзі деп есептеледі. Яғни, жатырдағы сәбиге инфекция көбінесе
жүктілік кезінде жұғады.
Жүйке жүйесінің, есту және көру ағзаларының, дене және
психикалық дамудағы аутықулардың ауыр түрі токсоплазмоз
кезінде болады. Токсоплазмоз қоздырғышы ана ағзасындағы
сәбиге плацент арқылы өтеді, бұл қоздырғыш вирустары
адамға үй жануарлары мен құстарынан жұғады. Бала туа пайда
болған қызылшамен ауырғанда көздің әртүрлі зақымдануы белгілі
болады, мысалы, катаракта ауруы, яғни көз хрусталиктерінің
бұлыңғырлануын айтуға болады. Сонымен бірге қозғалыстағы
ауытқулар да көрініс береді. Жүйке жүйесінің жатыр іші
инфекциясының әсерінен микроцефалия, гидроцефалия, статистикалық
параличтер мен парездері бар балалар туылады.
Әртүрлі зиянды заттар әсерінен ішкі секреция бездерінің іс
- әрекеттері бұзылады, мұндай жағдайда жүкті әйелдің
кейбір гармонды ауытқулары жатыр ішіндегі бала дамуына
кері әсерін тигізеді.
Өзін - өзі емдеу, дәрілік препараттарды бақылаусыз,
дәрігердің кеңесінсіз қабылдау, жүктілікті тоқтатпақ оймен
жасалған сәтсіз әрекеттер, адамдағы өмірге маңызды ағзаның
ауруға шалдығуы және басқа да түрлі жағдайлар жатыр
ішіндегі нәресте дамуына кері әсерін қалдырады.
Мидың әртүрлі эмбрионды бұзылуы ана мен бала қанының
қан резусының бірікпеуінен болады. Мұндай жағдайда көбіне
бастың самай жағы және есту жүйкелері зақымданады.
Туа пайда болған кемтарлықтың екінші тобына тұқым
қуалаушылық арқылы ағзаның генетикалық зақымдануларын
жатқызады.
Кейбір олигофренияның түрлері мәселен, Даун ауры
және психоз аурулары хромосомдардың саны немесе құрылысы
бұзылғанда тұқым қуалауы мүмкін. Бұл ауытқулар ата – ананың
хромосом жиынтығының бұзылуынан болады. Жаңа туған сәбилер
арасында хромосом ауруының жиілігі шамамен 1% құрайды. Көру
анализаторларының кейбір бұзылуы мен саңыраулықтың кейбір
түрлері де тұқым қуалайды. Хромосом аурулары ақыл – ой
кемістігінің себебі болатын микроцефалияда (мидағы үлкен
жартышардың жетілмеуі) кездеседі.
Ата – ананың наркоман немесе маскүнем болуы болашақ
ұрпаққа кері әсер етіп, туа пайда болатын кемтарлыққа дұшар
етеді. Маскүнем отбасылардан көбінесе ақыл – ойы кем балалар,
орталық жүйке жүйесі ауруларымен және басқа да патологиялық
ауытқулармен ауыратын балалар туылады. Сонымен бірге жүктілік
кезінде аз ғана шамада ішілген спирттік ішімдік немесе
тіпті жүктілік алдында ішілген ішімдік болашақ сәби тағдырын
өлтіруі мүмкін.
Туған кезде және туғаннан кейін болған жарақаттар
бала организмінің дамуындағы әртүрлі ауытқуларға әкеледі.
Туған кезде нәрестеде механикалы жарақаттар болуы мүмкін,
яғни толғақтығы ұзақ және созылмалы болуы немесе тез
болуы кезінде кездеседі.
Туғаннан кейін болатын дамудың кемтарлығына
негізінен бала кезінен ауырған ауруы әсер етеді. Бұл ауруларға
нейроинфекция деген атпен белгілі нерв жүйесінің
жұқпалы аурулары жатады. Олардың ішінде бактериялар мен
вирустар арқылы қабынатын аурулар да бар.
Туғаннан кейінгі аномалияға әртүрлі жарақаттар себеп
болады (көру, есту анализаторлары, сонымен бірге бас сүйек ми
жарақаттары). Жүйке жүйесінің патологиялық өзгеруінің
әсерінен бас сүйек ми жарақаттары қозғалыс және
психикалық функциялар өзгерістерімен қосақталуы мүмкін, яғни
параличтер, есту, көру ауытқулары, ес, зейін, тілдің бұзылуы,
ақыл – ой іс - әрекетінің бұзылуы, невроздар мен эпилепсиялар
біріге көрініс береді.
Кейде интоксикациялар кемтарлықтың себебі болады.
Интоксикацияда бүкіл ағза запа шегеді, бірақ спиртті
ішімдік, наркотиктер қорғасын тұздары, сынап және т.б. сияқты
жеке заттар жүйке жүйесіне қатты әсер етеді. Дәрілік
заттардан стрептомицин антибиотигін көп мөлшерде қабылдау,
есту жүйкесінің жарақаттануына әкеледі. Әртүрлі мұрын, тамақ,
көз ағзаларының ауыруы баладағы тиісті анализаторларды
ауруға шалдықтырып, баладағы кемістіктерге әкелуі мүмкін. Ал
бұл өз кезегінде баланың дұрыс дамуына кедергі болады.
Сондықтан кез – келген ауруды дер кезінде емдеудің маңызы зор.
Қазақстандағы арнаулы білімнің педагогикалық жүйесі.
Кемтар баланы оқыту мен тәрбиелеу мәселесі басқа
әлеуметтік мәселелердің арасында маңызды орын алады. Кемтар
балалар үшін оқыту жоспарлары мен оқыту, тәрбиелеу және
еңбекке дайындау бағдарламалары сәйкестендірілген арнайы
оқыту – тәрбиелеу мекемелері бар.
Мемлекет тарапынан кемтар бала мәселесіне заң жүзінде
көңіл бөлінген, кемтар балаға көмектесуді ұйымдастыру, оның
үнемі дамуына жағдай жасау және оқыту мен тәрбиелеу
жүйесін дамытуға бағытталған жұмыстар жүргізілуде.
Сұрақтар мен тапсырмалар.
1. Кемтар бала және кемтарлықтың дамуы түсініктерінің мазмұнын
ашыңыз.
2. Биологиялық және әлеуметтік факторлардың адамның психикалық
дамуындағы алатын орны қандай?
3. Бала дамуындағы кемтарлықтың бірінші кемістік пен екінші
ауытқу теориясының мәні.
4. Бала кемтарлығына мысалдар және олардың себептері неде?
5. Біздің еліміздегі кемтар балаға көмектесуді ұйымдастыратын
мемлекет шаралары.
Әдебиеттер.
1. Л.О.Бадалян. Невропатология – М, 1987
2. Дефектологический словарь – М 1970
3. Т.А.Власова, М.С.Певзнер О детях с отклонениями в развитии -
М.1973
4. Основы обучения и воспитания аномальных детей (Под ред.
А.И.Дьячкова – М 1965
5. Коберник Г.Н, Синев В.Н. Введение в специальность. Дефектология –
Киев 1984
3 -лекция. Тақырыбы: Зиялылық дамуында ақаулығы бар балалар.
Жоспары: 1.Ақыл-ойы кем ұғымының анықтамасы.
2. Мектепке дейінгі ақыл-ой дамуы кешеуілдеген балаларды оқыту мен
тәрбиелеу.
3. Көмекші мектеп және оның міндеттері.
4. Көмекші мектеп оқушыларының контингенті.
Лекция мақсаты: зиялылық дамуында кемістігі бар балалардың негізгі
топтары, даму ерекшеліктері, көмекші мектептің міндеттері, ақыл-ойында
кемістігі бар балалалрды оқытып-тәрбиелеу ерекшеліктері туралы баяндау.
Лекция мәтіні (қысқаша). Дефектологиядағы "ақыл-ой дамуы кешеуілдеген"
деген ұғым орталық нерв жүйесінің органикалық жарақаттануы негізінде
туындаған баланың танымдық іс-әрекетінің төмендеуі деп түсіндіріледі.
Орталық нерв жүйесінің жарақаттану сатысы ауырлығына қарай, пайда болған
уақытқа қарай әртүрлі болады. Басқа сөзбен айтқанда, патологиялы дамудың
этиологиясы әртүрлі болуы мүмкін, ал бұл өз кезегінде, ақыл-ойы кем
балалардың зиялылық дамуында, эмоциональды еріктік дамуында, физиологиялық
дамуындағы жеке ерекшеліктерін туғызады.
Зиялылық дамуында ақаулығы бар балаларды оқыту, тәрбиелеу, оларды
зерттеу мәселелерімен арнайы педагогиканың бір саласы-олигофренопедагогика
айналысады. "Олигофрения" ұғымын (грекше olуdоs - аз және- рhrеn - ой)
неміс психиатры Э.Крепелин енгізді. Бұл ұғым арнай педагогикада үнемі
қолданылады. Бірқатар шетелдерде осыған ұқсас ұғымдар қолданылады, мысалы
ағылшын тілдес елдерде mental rеtаrdаtіоn - "зиялылық дамуы кешіккен" деген
ұғым пайдаланылады. Отандық арнайы әдебиеттерде 1960 жылдарға дейін "ақыл-
ойы" деген ұғыммен қатар "ойлау дамуы кешіккен" деген ұғым кең қолданылады.
"Ойлауы төмен" ұғымынан "ақыл-ой дамуы кешіккен" ұғымының айырмашылығы бұл
ұғым дефектінің сипаттау санын ғана емес, сонымен бірге сапасын да
көрсетеді. Айтып өткеніміздей, ақаулықтың құрылымының әртүрлі болуы ақыл-ой
дамуы кешеуілдеуінің әртүрлі сатысын туғызады. Ақыл-ой дамуы кешеуілдеген
балалар ішіндегі ең көп топты құрайтын, олигофрения синдромының жетекшісі
болатын ақыл-ой дамуының кешеуілдеуі, яғни олигофрен – балалар. Олигофрения
- бұл жатыр ішінде, туған кезде, өмірге келгеннен кейінгі дамудың алғашқы
сатысы кезінде орталық нерв жүйесінің зақымдануы нәтижесінде пайда болған
ақыл-ой мен психиканың жетілмеу формасы.
Олигофренияның себептері. Олигофренияның топтап бөлінуі.
Бас миының органикалық бұзылуына әкелетін эндогенді (ішкі) және
экзогенді (сыртқы) әртүрлі факторлар олигофренияның себептері болуы мүмкін.
Экзогенді факторлары жүктілік кезіндегі ананың әртүрлі жұқпалы аурулармен
ауыруы жатады, бұлар вирусты аурулар, қызылша. Боткин ауруы (сары ауру)
және т.б. сонымен бірге ана ағзасына түскен паразиттердің жатырдағы балаға
жұғуы, яғни тоасоплазмоз, әртүрлі туу кезіндегі травмалар, масылы асфиксия.
Эндогенді (ішкі) кері факторлар туа пайда болған олигофренияға әкеп
соғады. Бұған тұқымқуалаушылық патологиясы, яғни ата-анасының әртүрлі
венерический (қан) аурумен ауыруы, ата-анасының екеуінің немесе біреуінің
ақыл-ой кемістігімен ауыруы хромосом наборының бұзылуы (хромосом
аберациясы) эндокримді жүйе (фенилкетопурия) ана мен баланың резус-факторы
бойынша қан құрамының бірікпеуі жатады.
Арнайы клиникалық зерттеудің анықтағанындай, бас миының үлкен жарты
шарының диффузды (санды) жарақаттануы олигофренияның негізгі симптомы болып
табылады. Олигофренияда бас миының тек санды жарақаттануы ғана емес,
нейродинамикалық процестің сапалы бұзылуы да орын алады.
Олигофренияның топтап бөлінуі.
Олигофренияда ақыл-ой кемістігі дефектісінің тереңдігіне қарай үш топқа
бөлінеді: идиотия, имбецильность және дебилдер.
Идиотия-ақыл-ой кемістігінің ең терең түрі. Идиот балалар айналадағы
адамдарды, қоршаған ортаны түсіне алмайды, тіл даму функциясы шектеулі және
өте баяу дамиды, кей жағдайда дыбыстар мүлде дамымайды. Идиот балалар
моториктері бұзылған тірек-қозғалысы, айналаға бағдар жасауды білмейді.
Оларда өзіне-өзі қызмет ету дағдысы, соның ішінде қарапайым гигиеналық
дағдылар өте баяу қалыптасады. Көбінде бұл дағдылар мүлде қалыптаспайды.
Идиот балалар оқымайды және ата-аналарының келісімімен арнайы мекемелерде
болады. Мысалы ақыл-ойы кем балаларға арналған балалар үйінде тұрады.
Оларға өкімет тарапынан әлеуметтік көмек көрсетіледі, қажетті медициналық
көмек көрсетіледі, оларды сол жерде күтеді және бақылайды.
Имбецильность идиотпен салыстырғанда ақыл-ой кемістігінің жеңілдеу
түрі. Имбеция балалар сөйлеуде белгілі мүмкіндіктерге ие, еңбек
дағдыларының оңай түрлерін игереді. Бірақ қабылдаудың, есту, ойлаудың, тіл
функциясының моториктің және эмоциональды еріктің дефектілері бұл
балалардың көмекші мектепте оқуына да мүмкіндік бермейді. Олар құқықтық
қатынаста идиот балалар секілді қабілетсіз болып табылады, сондықтан оларға
ата-анасының немесе олардың орнын ауыстыратын адамның қамқорлығы керек.
Кәмелетке толғанша бұл балалар да ақыл-ойы кем балалар үйінде болады.
Дебильность – ақыл - ой кемістігінің идиот пен имбецилге қарағанда
жеңіл түрі. Дегенмен, интеллект кемістігі төмендігі мен эмоционалдық-
еріктік сфера ерекшеліктері дебил балаларды жалпы білім алатын орта
мектептің бағдарламасын игеруге кедергі жасайды. Мектеп бағдарламасының кез-
келген пәнінің материалын оқу, оны түсінік дебил балалар үшін өте қиын.
Мысалы жазу мен сөйлеуді игергеннен кейін де сан түсінігі мен санау,
есептеу дағдысы, әріп пен буын түсінігін ұғу қиынға соғады.
Бастауыш мектеп көлеміндегі математикалық қарапайым білікті қабылдау
жоғары деңгейдегі абстракты ойлауды қажет етеді, ал бұл функция дебил
балаларда бұзылғандықтан, олар математиканың қарапайым амалдарын үлкен
қиыншылықпен меңгереді.
Көмекші мектеп және оның міндеттері.
Біздің еліміздегі ақыл-ойы кем балаларды оқыту мен тәрбиелеу өкіметтің,
Халыққа білім беру жүйесінің бір белігі ретінде қаралады. Көмекші мектеп
балаларға білім беретін жалпы мекемелер жүйесіне кіреді, бірақ жалпы білім
беретін орта мектептерден өз міндеттерімен ерекшеленеді. Көмекші мектептің
ең басты міндеті ақыл-ойы кем балаларда жалпы тәртіпке үйреткенде, кәсіби-
еңбекке дайындағанда, оқушыны жан-жақты дамуға, тәрбиелеуде олардың
кемістігіне дефектісіне коррекция жасау. Осындай негізгі міндетті
басшылыққа ала отырып, көмекші мектеп ақыл-ойы кем балаларды қазіргі
замандағы жалпы жұмысшылар кәсібіне өз бетінше еңбек етуге үйретеді, яғни
әлеуметтік-еңбекке адаптация жасайды. Бұл міндет оқушыларға кәсіби-еңбек
жүйесінің білімі, білігі мен дағдысын хабарлау арқылы шешіледі.
Сонымен бірге, көмекші мектептің тағы бір міндеті оқушылардың
жалпы физиологиялық жағдайын түзетуге, шынықтыруға бағытталады, яғни емдік
жұмыстар болып табылады.
Ақыл-ойы кем балалардың танымдық іс-әрекетінің кемшілігін түзету
негізінен оқушыларды еңбекке, тәртіпке үйрету, оқытудағы педагогикалық
құралдармен іске асады.
Ақыл-ойы кем балаларды оқыту мен тәрбиелеу міндеттерінен көмекші мектеп
құрылымы анықталады. Еліміздегі көмекші мектептердің 90% мектеп –
интернаттар. Бұл балаларға тек оқыту процесінде ғана емес, сабақтан тыс
уақытта да олармен коррекция жұмыстарын жүргізуге ықпал етеді. Мектеп
штатында олигофренопедагог мұғлімдерден басқа кәсіби-еңбекке үйрететін,
дене тәрбиесін үйрететін мұғалімдер, логопед, тәрбиешілер, медицина
қызметкерлері, көмекші персоналдар болады. Көмекші мектептердің 8 жылдықтан
9 жылдық оқыту мерзіміне ауысуы оқушылардың көп бөлігінің мектеп
қабырғасында кәсіби дайындық курстарын толық бітіруге мүмкіндік береді.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Мектеп жасына дейінгі ақыл-ойы кем балаларға педагогикалық
-психологиялық мінездеме беріңіздер.
2. Мектеп жасына дейінгі ақыл-ойы кем балаларға көрсетіліп жатқан көмек
жүйесі.
3. Олигофренияның негізгі белгілері және осы синдромдағы ақыл-ой
кемістігінің деңгейі.
4. Көмекші мектептің негізгі білім беру-тәрбиелеу міндеттерін атаңыздар.
5."Түзету", "компенсация" және "адаптация" деген не?
(Ақыл-ойы кемге қатысты).
6. Көмекші мектеп оқушылардың әлеуметтік адаптациясын қалай шешіп отыр?
Әдебиеттер
1. Л.О.Бадалян. "Невропатология"-М.,1987.
2. Дефектологический словарь.-М.,1970.
3. Т.А.Власова. М.С.Певзнер. О детях с отклонениями в развитии.-М.,1973.
4. Основы обучения и воспитания аномальных детей. (Под. Редак., И.Дьячкова.
-М.,1965.
5. Коберник Г.Н., Синев В.Н. Введение в специальность. Дефектология.-
Киев,1984.
4 -лекция. Тақырыбы: Психикалық дамуы тежелген балалар.
Жоспары: 1. ПДТ балаларға жалпы мінездеме.
2. ПДТ балалардың білім алу іскерлігі.
3. ПДТ балалармен түзету-тәрбиелеу жұмыстарының
ерекшеліктері.
Лекция мақсаты: Психикалық дамуы тежлген балалардың ерекшеліктері, тежелу
себептері, олардың зиялылық дамуында кемістігі бар балалардан айырмашылығы,
білім беру мен тәрбиелеу ерекшеліктері туралы мағлұмат беру.
Лекция мәтіні (қысқаша). Балалардың психикалық дамуының тежелу мәселесі
дүние жүзілік психологтар мен педагогтардың бірден – бірі көкейкесті
проблемаларының бірі болып табылады. Олар кем ақылдылар қатарына жатпайтын,
бұл балалар тек ерекше топқа кіреді. Психикалық дамудың тежелуі уақытша
болуы мүмкін
ПДТ балада жеке анализаторлардың бұзылуы, сонымен қатар кем ақылдылығы
болмайды, соған қарамастан полиморфты клиниикалық симптоматика – тәртібінің
жетілмеген қиын түрін тура бағытталған қызметінің тез жүдеу түрінде
іскерлігінің бұзылуының болуынан жалпы мектепте тұрақты үлгере алмайды,.
ПДТ балаларда білім алу іскерлігінің қиын дамуымен қатар энцефалопатикалық
ауру белгілері: өте белсенділік импульсивтік, сонымен қатар мазасыздану ,
агрессивті мінез – құқлық байқалуы мүмкін. ПДТ балалар барлық негізгі
көрсеткіштер бойынша мектепке оқуға дайын болмай шығады (белгілі дәрежедегі
қалыптасуы: қоршаған өмір жайлы білім мен түсінігі, ойлау әрекеті: әрекеті
мен әдеті; сөзінің дамуы; сәйкес ықылас пен себептің білім алу
белсенділігін білдіруі; мінезді жөндеу). Баланың дайынсыздығына байланысты
қиындықтар, олардың орталық нерв жүйесінің қызметі жағдайының әлсізденіп
қиындауынан жеңіл еліктеушілікке, тез жалығушылыққа , төменгі іскерлікке
әкеледі.
Психикалық дамудың тежелуінің (ПДТ) этиологиясы (пайда болу себептері
):
Интеллектуалды, сезімдік (эмоционалдық) – жігерлі сфераның және
баланың жеке басының даму қарқынының бұзылуы тұтас алғанда қошаған ортаның
түрліше жағымсыз факторларының әсер етуіне байланысты, әсәресе өмірдің ерте
кезеңінен ПДТ н.егізінде көбіне өз бетінше әрекеттенудің қиын түрі дамығаны
жатыр.
Ауыр жұқпалы аурулар, бас сүйек миының зақымдануы, уланулар, тұқым
қуалаушылыққа бейім болулар да, ПДТ себептері болып табылады.
ПДТ психогенді жағдайларының кері әсерінен де пайда болуы мүмкін, бала
ата - анасынан айырылғанда, толық эмоцианалды қарым – қатынастың
жеткіліксіздігі (мысалға, емшектегі балалар үйінде, жетімдер үйінде
өскендер, ешкім айтарлықтай көңіл бөлмейтіндер ), сонымен бірге сезгіш
органдардың кемшілігімен (соқырлық, саңыраулық, мылқаулық)- мұндай
жағдайларда бала толық интеллектуалды дамуы үшін жан – жақты хабарлар ала
алмайды. Баланың психикалық дамуы жас ерекшелігіне байланысты кезеңдерде
болады. Егер ол осы уақытта қажетті хабарларды, мәліметтерді алмаса, оның
дамуы бәсеңдейді.
ПДТ топтастыру. ПДТ – і бар балалардың білім алу іскерлігі
ПДТ – сы бар баланың жеке басын қалыптастыруда эмоционалды
(сезімдік) даму дәрежесіне, сонымен қатар нейродинамикалық бұзылуларға
(астениялық және церебрастениялық жағдайлар ) байланысты М.С Певзнер мен
Т.А. Власова келесі ПДТ ерекшеледі:
А) Психикалық және психологиялық инфантелизм негізінде ПДТ, жүкті
кезеңдегі ОЖЖ – не зиянды әсер етумен байланысты.
Б) Баланың өмірінің ерте кезеңінде түрліше патогенді (ауру туғызатын)
факторлардың нәтижесінде пайда болған организмді астениялық және
церебрастениялық күйге әкелген ПДТ.
К.С. Лебединская, онан арғы ғылыми- зерттеу жұмысының қорытындысы, ПДТ
– ң этио – патогенетикалық топтастыруын ұсынған :
А) ПДТ-ң конституциялық шығу тегі, былайша айтқанда сәйкестік
инфантилизм;
Б) ПДТ – ң соматогенді шығу тегі;
В) ПДТ – ң психогенді шығу тегі;
Г) ПДТ – ң церебралды – органикалық шығу тегі;
Берілген ПДТ формалы балаларға білім алу іскерлігінің бұзылуы тән,
есте сақтау, көңіл аудару, психикалық процестердің екпінімен, олардың
жайбасарлығымен және қайтадан қосылуының төмендеуімен, сонымен қатар
жекеленген бас ми қабықты функциялардың жеткіліксіздігімен ескертілетіндер.
ПДТ-ң зиянкесті факторларының шығу тегі мен мерзімінің бала
организміне әсер етуіне байланысты білім алу іскерлігі мен сезімдік-жігерлі
сферада және асқынудың түрлініше варианттарын береді.
Түрліше этиологиялық ПДТ-ң жалпы белгілері:
Қатты жүдеудіің әсерінен іскерліктің төмендеуі:
Сезім мен еріктің жетілмеуі:
Жалпы мәлімет пен елестету қорының шектелуі:
Сөздік қорының жеткіліксіздігі:
Интеллектуалдық іскерлік әдетінің қалыптаспауы;
Ойын іскерлігінің толық қалыптаспағандығы;
Қабылдаудың баяулауы;
Сөзді- логикалық операцияның ойланудағы қиыншылығы;
Естің барлық түрлерінің бұзылуы;
Өзін-өзі бақылау деңгейінің төмендігі.
ПДТ – ны кемақылдылықтан ажырататын белгілері :
А) ең жоғары оқыту, мұғалімнің көмегін өте жақсы қолданады және көрсетілген
әрекет-амалын тапсырмаға ұқсас көшіруге қабылетті;
Б) ПДТ-сы бар балалар жәй оқу техникасы кезінде, мұғалімнің тапсыруынсыз
қайталап оқуға жүгіне отырып, оқығандарын түсінуге тырысады. Кемақылды
балалар оқығандарын түсінбейді және қайталап айту кезінде тиянақсыз және
қисынсыз болып келеді;
В) фонетикалық және фонетика-фонематикалық талдаудың айрықша бұзылуы,
моторикалық дамымауы және кеңістікті қабылдауы, жазуының салақтығынан
білінеді;
Г) математиканы оқу кезінде сандардың құрамын, есептің ондықтан ауысуын
және т.б. меңгеру қиындыққа түседі. Осыған байланысты кемақыл балаларды
оқытуға қарағанда мұғалімдер тарапынан көмек өте нәтижелі;
Д) айтуының жеткіліксіздігі артикуляторлық аппараттың аз қимылдауына
байланысты ПДТ-і бар балаларға арналған мамандандырылған
мектептерде логопедиялық сабақтардың көмегімен түзетіледі.
Е) есте сақтаудың барлық түрлерінің жеткіліксіздігі. ПДТ-і бар
балалар мұғалімнің көмегімен кейін берілген тапсырманы ережеге жақын
деңгейде орындауға қабылетті, осыдан барып кемақыл балалардан сапалы
айырмашылығы барын айтуға мүмкіндік береді;
Ж) мектепке барғаннан кейін тәртібі мектепке дейінгі баланыкіндей болып
қалады, яғни бірінші орында іскерлігі. Баяу білінген немесе оқу дәлдігі
жоқ.
ПДТ-сы бар балалармен тузету-тәрбиелеу жұмысының ерекшеліктері
ПДТ-і бар балалармен оқу-түзету жұмыстары кең және әртүрлі болып табылады.
Оқыту-түзету және түзету-тәрбиелеу жұмыстарының принциптері:
- жалпы білім беру циклы сабақтарында, сондай-ақ арнайы оқыту кезінде де әр
баламен жеке жұмыс жүргізу;
- түрліше әдіс, тәсілдермен қажудың алдын алу, яғни профилактикасы, мысалы,
ақыл-ой мен тәжірибелік іскерлікті алмастыру, қызықты және әсемделген
дидактикалық заттарды қолдану, көрнекіліктің түрліше тәсілдерін т.б;
- баланың білім алу іскерлігін барынша белсендететін, олардың сөзін
дамытатын және оқу іскерлігіне қажетті дағдыны қалыптастыру әдістерін
қолдану;
- дайындық (оқу бағдарламаның сол немесе басқа бөлігін меңгеруге)
жұмыстарын жүргізу және қоршаған өмір жайлы білімдерін кеңейтуді қамтамасыз
ету;
- оқуда және оқудан тыс кездерде баланың барлық іскерлігі түрі
кезінде үздіксіз түзетуіне көңіл аудару;
- баламен жұмыс кезінде ерекше педагогикалық ырғақ көрсету.
Бақылау сұрақтары:
1. Психикалық дамуы тежелген категорияға қандай балалар жатады?
2. Психикалық дамудың тежелу себептерін анықтаныз?
3. М С. Певзнер және Т.А. Власова бойынша ПДТ-н жіктеп
сипаттамасын беріңіз.
4 К С. Лебенская қандай принциптерге сүйене отырып ПДТ топтастырды?
5. Түрліше этиологиялық ПДТ-ң жалпы белгілері.
6. ПДТ – ны кемақылдылықтан ажырататын белгілері.
7. ПДТ балалармен жүргізілетін оқыту-түзету және түзету- тәрбиелеу
жұмыстарының принциптері.
Әдебиеттер:
1. Выготский Л.С. Собрание сочинений. - М., 1984. Т. 5.
2. Выготский Л.С. Проблемы дефектологии. – М., 1995.
3. Власова Л.А., Певзнер М.С. Дети с отклонениями в развитии. М., 1973.
4. Дефектология. Словарь-справочник, Авт-сост. С.С.Степанов, под.ред.
Б.П.Пузанова. – М., 1996.
5 -лекция. Тақырыбы: Сенсорлы ақаулығы бар балалар.
Жоспары: 1.Есту талдағышы және оның сезімталдығы.
2. Есту қызметі бұзылған балалар.
3. Көру қызметі бұзылған балалар.
4. Көру ақаулықтарының себептері.
Лекция мақсаты: Сенсорлы ақаулығы бар балаларға жалпы сипаттама, баланың
дамуы мен қалыптасуында есту мен көрудің маңызы, бұл кемтарлықтың себептері
туралы түсіндіру, студенттердің пәнге қызығушылығын арттыру.
Лекция мәтіні (қысқаша).Есту – ол есту анализаторы арқылы организмнің
дыбысты, дабылды (толқындарды) қабылдауы және ажыратуы. Есту анализаторы 3
бөлімнен: дыбыс қабылдаушы рецептордан (сыртқы, ортаңғы және ішкі құлақ),
өткізгіш нервтік жолдары және орталық бөлімнен тұрады (ми жасушасынан, бас
миының үлкен жарты қабығының самай бөлігінде орналасқан).
Есту қызметі бұзылған балалар
Аномалды балалар арасында естудің белгілі ауытқулары бар балалар
түрліше айқындалған категорияны құрайды.
Естудің сақталуы бала дамуына өте қажет, өйткені
қоршаған өмір жайында көп мөлшерлі хабарды ол есту
анализаторы арқылы алады. Әсіресе ең маңыздысы, ол баланың сөзінің
қалыптасуы тікелей дыбыс қабылдауына сүйенеді. Естудің бұзылуы бірінші
кемшілік болып саналады, оның танымдық іскерлігі мен жекеленіп көрінуінің
байқалуы, баланың дамуының екінші ауытқуын ескертеді.
Есту қызметінің терең және тұрақты зақымдануы деп, даму процесінің
кемшілік негізінде ағып өтуіне және зақымданған
қызметтің белгілерінің жақсаруының байқалмауын, ал емдеу әрекетінің тиімді
еместігін айтады.
Естудің бұзылу себептері: туа біткен және жүре пайда болғандар.
Туа біткендер: жүре пайда болғандарға қарағанда мейлінше аз кездеседі
және шамамен балалардың 25%-н нашар еститіндер құрайды. Туа біткендердің
естуінің бұзылуы:
1) Генетикалық келісілген ерекшелігі бар, осыдан барып тұқым қуалаудың
себебі болып келетін ішкі құлақтың толық және жартылай аплазиясы (шала
дамуы) түріндегі құрсақ ішінде есту мүшесінің дұрыс дамымауы, дабыл
қуысы және сыртқы құлақ түтігінің атрезиясы (бітеліп қалуы) түрінде ортаңғы
және сыртқы құлақ дамуының бұзылуы. Сондай-ақ естудің ауыр бұзылуына
генетикалық бейімділік мұра болып қала береді.
2) Ана ағзасының жүкті кезінде құрсаққа түрліше зиянды, ауру
тудырғыш әсерлердің шақырылуынан болады. Оларға: жұқпалы аурулар (қызылша,
тұмау), әсіресе бірінші үш айлық жүктілікте, химиялық, дәрілік заттармен
(стрептомицин, хинин), ішімдікпен құрсақтың улануы жатады.
3) Құрсақ ішіндегі ұрықтың түрліше жарақат алуынан болады. Оның
алғашқы дамуында зақымданудың ауыр түрі ерекше біліне бастайды,
өйткені есту анализаторының ұрықтануы бұл кезеңде өте сезімтал болып
келеді.
Жүре пайда болған естудің бұзылуы туа біткенге қарағанда көп
кездеседі және соның салдары болып келесі жағдайлар табылады.
1) Жұқпалы инфекциялық аурулар - менингит, қызылша, қызамық,
скарлатина, эпидемиялық паротит, пневмония.
2) Қабыну процесі. Бұзылу дәрежесі дыбыс есту аппаратының зақымданған
жеріне байланысты. Есту нерві және ішкі құлақ зақымдануына қарағанда,
ортаңғы құлақ отиті (қабынуы) естуге аздап ауыр зардабын тигізеді.
Құлақтың әртүрлі бөлімдері қабынып ауырғанда уақытша немесе мүлде
естімей қалады. Мұрын мен мұрын-тамақ жолдары ауруға
шалдыққанда евстахиев түтігі қабынып, соның салдарының дабыл
қуысына ауаның келуі қиындап, дыбыс өткізгіштер бұзылады.
Евстахиев түтігі ұзақ уақыт бойы қабынып ауырғанда ортаңғы құлақта жапсырма
және тыртық пайда болып, соның салдарынан көмескі естуі мүмкін.
Сондықтан да созылмалы тұмауға шалдыққанда, не мұрын-тамақ жолдары
қабынғанда міндетті түрде дәрігерге қаралып, құлақтың есту қабілетіне
ұзақты көз салып отыру қажет.
3) Қан құйылу, ісік шалу, энцефалиттер есту анализаторының орталық
бөлігінің зақымдануын тудыруы мүмкін, яғни бас миы қабығының есту
орталығының.
4) Ерте жастағы түрліше мұрын және жұтқыншақ аурулары (созылмалы
тұмау, бездердің аденоидты өсулері және т.б.) ортаңғы құлақ мүшесінің
өткізбеуіне, евстахиев түтігінің және естудің жеткіліксіздігінің
қалыптасуына себеп болады. Әсіресе, бала құлағына өте сақ болған жөн,
көп жағдайда бала құлағының мүкістігі аденоидтерге (тамақ-мұрын
бездерінің ұлғаюына) байланысты.
5) Есту нервінің невриттері. Бұлар есту нервінің нервті жасушалардың
аурулары, улану мен бактериялы токсиндерге ерекше сезгіш, есту қызметінің
толық немесе жартылай зақымдануына әкеледі.
6) Есту анализаторларына улы әсерін тигізуші химиялық заттар: түрліше
дәрі-дәрмектер (хинин, стрептомицин және т.б.) және өндірістік улар (сынап,
мышьяк, қорғасын).
7) Қатты шудың ұзақ уақыт әсер етуі, соның
салдарынан құлақта қысым сезімнің немесе аурудың пайда болуы.
8) Бастың түрліше жарақаттары (туу кезінде немесе жүре пайда
болғандар.)
9) Кейбір жағдайда, мәселен, құлаққа құлық қатып, тесігін
мүлдем бітеп тастағанда есту нашарлайды, ол тазалау арқылы ашылады. Құлақ
ішіне заттар, тірі құрт-жәндіктер, құлақты тазалағанда мақта т.б.
тұрып қалады. Балалар ойнап жүріп, құлағына күнбағыс дәнін, қағаз,
түйме, моншақ секілді ұсақ заттарды кіргізіп алады. Мұндайда дереу
дәрігерге қаралған жөн, өйткені құлақтағы затты дұрыс
алмаудың салдарынан оның есту жасы мен дыбыс жарғағы жарақаттанып ортаңғы
құлақ ауруға шалдығуы мүмкін.
Баланың қай жасында естуінің бұзылғаны анықталғанына, сондай-ақ осы
кемшіліктің дәрежесінің айқындылығына байланысты, естуі нашар балаларды
естімейтіндер (саңырау) кеш естімей қалғандар және нашар еститіндер деп
бөледі.
Естімейтіндер немесе саңыраулар қатарына сөз қалыптасқанға дейін,
естудің екі жақты, терең, тұрақты бұзылу туа біткен немесе жүре пайда
болған балалар жатады, яғни есту сөзді еркін меңгеруге негіз бола алмайды.
Негізінен естудің бұл жойылуы 70 децибел деңгейінен жоғары. Саңырау
балалар ауызша сөйлеуге тек арнайы оқыту кезінде ғана, ерекше
сақталған анализаторлардың көмегімен үйрене алады (көретінін түйсіну-
тербелмелі немесе вибрациялық, кинестетикалық). Саңыраулық кей
жағдайларда ғана абсолюттік болады, негізінен шамалы есту
сақталады, жеке дара тым қатты, жылдам немесе бәсең дыбыстарды қабылдауға
мүмкіндік береді (шуді ысқырықты, құлақ түбіндегі қатты дауысты).
Әлбетте, сөзді айқын қабылдау мүмкін емес.
Естуінің жаппай бұзылуы бар саңырау балалар екіге бөлінеді:
А) Ерте естімей қалғандар немесе сөзсіз саңыраулар – бұл саңырау туған
балалар, немесе сөздің дамуына дейін естімей, сондай-ақ 2-3 жаста сөйлеу
дағдысынан айрылып, естімей қалғандар.
Б) Кеш естімей қалғандар немесе сондай-ақ басқаша жағдайда сөздерін
сақтап қалған саңыраулар - бұл саңыраулық пайда болғанға дейін сөз меңгеріп
кеткен және оны сақтап қалған балалар. Осыған сәйкес, саңыраулықтың ерте
және кеш пайда болу уақытына орай ажыратады. Ерте саңыраулық ауызша
сөйлеуді меңгеруге мүмкіндік бермейді және баланы мылқаулыққа
әкеледі. Мылқаулық саңыраулықтың зардабы. Мылқау баланың даму қарқыны
бәсеңдейді. Саңырау балаларда сөздің бұзылуынан араласу бәсеңдейді.
Заттарды елестетудің қалыптасуы төмендейді. Жинақтау және алаңдату
процестерінің даму қарқынының бәсендеу орны бар. Ауызша сөзді қабылдай
алмағандықтан, мұндай бала сыртқы өмірді ұтады, оның сыртқы
тітіркендіргіштерге реакциясы жеңілдетілген және тарылған. Саңырау балалар
сақталған анализаторларды қоршаған шындықты тану, тұрмысқа бейімделу
үшін қолданады. Көрнекі-көрудің түрлерін білу ауызша-логикалықтан
басым болады.
Саңырау балаларды арнайы оқытуды ұйымдастырмай, толық жәрдем
беру мүмкін емес, алайда ауызша сөйлеу және сөздік ойлаудың қалыптасуы
басты роль атқарар еді. Бұл барлық оқу-тәрбие процесінің орталық және
қаншалықты қиын міндеті. Саңырауларды оқыту барысында жазбаша және
дактильді сөз қалыптасады (қолды әліппе, дактильді белгілерді
әріптермен ауыстырғанда). Дактильді сөз - бұл ауызша сөйлеудің өзге түрі,
ауада қол саусақтарының қозғалысымен жасалуы.
Кеш естімей қалғандарда естудің бірден жойылуы сөз қатысты
қалыптасқанда, яғни 3 жаста және одан кешірек кезде пайда болады. Олар
естімей қалып, бірақ сөзді сақтап қалғандықтан туа біткен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1-лекция. Тақырыбы: Дефектология пәні, мақсаттары, категориялары.
Жоспары: 1. Дефектология пәні туралы түсінік.
2. Дефектологияның категориялары.
3. Дефектологияның негізгі принциптері.
Лекция мақсаты: дефектология пәні, оның негізгі категориялары, мақсаты,
принциптері, салалары туралы баяндау, студенттердің пәнге қызығушылығын
ояту.
Лекция мәтіні (қысқаша). Дефектология (латынша defectus - кемістік және
грекше logos -ғылым) пелагогика ғылымына жатады және кемтар балалардың
психо-физиологиялық дамуының ерекшеліктерін, оларды оқыту мен тәрбиелеу
проблемаларын зерттейді.
Дефектология мынадай жеке салалар қатарын біріктіреді: Сурдопедагогика
- есту қабілеті төмен немесе керең балаларды оқыту және тәрбиелеу
мәселелерін зерттейді;
Тифлопедагогика – көру қабілеті нашар немесе соқыр балаларды оқыту және
тәрбиелеу мәселелерін зерттейді;
Олигофренопедагогика - ақыл-ойы кем балаларды оқыту және тәрбиелеу;
Логопедия - тілі кемтар баларды түзету саласы.
Дефектология сонымен бірге өзіне кемтар
балалардың психологиялық ерекшеліктерін зерттейтін арнайы психологияны
қамтиды.
Ғылыми зерттеулердің әртүрлі тәсілдерін қолдана отырып, дефектология
кемтар балалардың объективті даму заңдылықтарын зерттейді, оларды оқыту мен
тәрбиелеу жүйесін жетілдіреді және негіздейді. Кемтар балаларды оқыту мен
тәрбиелеу әдістерін, формаларын, қағидаларын, мазмұнын жасай отырып,
дефектология арнайы ұйымдастырылған оқыту тәрбиелеу процесінен туындайды.
Дамудағы кемтарлық сандық шектеуліктермен емес, ол ең алдымен негізгі
тірек ететін фуикциялардың сапалық өзіндік белгілерімен ерекшеленеді.
Арнайы оқыту мен тәрбиелеу жағдайында кемтар балалардың биологиялық
кемшіліктерін жеңуге болады. Нақты осы концепция дефектология әдіснамасының
негізін құрайды.
Дефектология ғылымы кемтар бала дамуының өзіндік белгілерін сапалы
танып білу принциптері мен тәсілдерін зерттейді. Сонымен қатар,
дефектология педагогикалық ғылым ретінде негізгі педагогикалық
категорияларға сүйенеді.
Кемтар балаларды тәрбиелеу дефектологияның негізгі ұғымдарының,
түсініктерінің бірі. Балалардың жалпы дамуы, құрбы-құрдастарымен және
үлкендермен қарым-қатынас жасауы тұлға болып қалыптасуы үшін маңызы зор.
Кемтар баланы оқыту жүйесі мен әдісін таңдауда баланың жасы,
кемістігінің пайда болған уақыты да есептеледі. Мәселен, есту қабілетінен
айрылу сәтінің мәні зор, яғни ол кезде тілі шығып үлгерді ме әйтпесе көру
қабілеті қай кезде жоғалды, яғни көз алдына елестету қабілеті сақталды ма
т.б.
Кемтар баланың дамуы дені сау балаға қарағанда көбінесе оқытуға,
тәрбиелеуге байланысты әрі тәуелді болады. Сондықтан оқыту процесінің
жүрмеуі немесе оның дер кезінде басталмауы кемтар баланың дамуына үлкен
зиян келтіреді, оның психикалық функцияларын тежейді.
Дефектологиядағы коррекция (латынша correctio – түзету) баланың
психофизиологиялық дамуындағы кемістігін түзетуге бағытталған педагогикалық
шара. Коррекция сөзінің астарында жеке дефектілерді түзету (мысалы: тіл
ақаулығын түзету), сол сияқты, кемтар балаға оқыту, тәрбиелеу және дамыту
процесінде жақсы жетістікке жетуге әсер ету жатыр. Дене дамуындағы және
танымдық іс-әрекетінің дамуындағы кемтарлықты жою тәрбиелеу-түзету
жұмыстарымен белгіленеді.
Компенсация (латынша compensatio- өтеу орнын толтыру, теңестіру)
организмнің бұзылған немесе жетілмей қалған функцияларын қайта құру, орнына
келтіру деген сөз. Бұл – туа біткен кемтарлықтың ізімен ағзаның бейімделу
процесі. Мәселен, соқыр болып туылған баланың көру анализаторы функциясының
компенсациясы сипап-сезу органының жетілуі арқылы өтелу мүмкін.
Компенсация процесі жоғары жүйке қызметінің маңызды қосалқы
мүмкіндіктеріне сүйенеді. Кемтар балаларда компенсация процесінде жаңа
динамикалық жүйелер байланысы құрылады, тұлға дамып, бұзылған функциялар
түзіледі.
Әлеуметтік реабилитацияның (латынша rehabilitos – қабілетті қалыпқа
келтіру мүмкндігі) дәрігерлік-педагогикалық мәні – кемтар баланы әлеуметтік
ортаға тарту, психофизикалық мүмкіндіктерінің деңгейіне қарай қоғамдық
өмірге және еңбекке араластыру. Бұл - дефектологияның теориясындағы,
практикасындағы да ең негізгі міндет.
Реабилитация даму кемістіктерін жоюға немесе жеңілдетуге бағытталған
дәрігерлік құралдардың көмегімен, сонымен қатар арнайы оқытуға, тәрбиелеуге
және кәсіби дайындауға бағытталған шаралар негізінде іске асады.
Әлеуметтік адаптация (латынша ыңғайлау) ақыл-ойы кем балаларды қоғамдық
нормалар мен құндылықтар жүйесіне сәйкес жеке және топтық қылық-әрекеттерін
ыңғайға келтіру. Ақыл-ойы кем балалардың даму ауытқуларына байланысты
әлеуметтік ортамен өзара әрекеті, талаптарға, болып жатқан өзгерістерге
сәйкес қалыптасу қабілеті төмен болады.
Дефектологияның негізгі мақсаттары.
-Әртүрлі дамуында ақаулығы бар балалардың дене және ақыл-ой, психикалық
даму ерекшеліктері мен объективті заңдылықтарын терең және жан-жақты
зерттеу – дефектологияның негізгі мақсатының бірі.
-Дамуында ақаулығы бар балалардың арнайы мекемелерін дамыту және
ұйымдастыру принциптерін негіздеу және құру.
-Дамуында ақаулығы бар балаларды оқытып-тәрбиелеу процесінің мақсатын,
міндетін, мазмұнын және тәслдерін анықтау.
Дефектология мен жалпы педагогиканың мақсат, қағидалары бір, дегенмен
де кемтар балалардың дамуы, тәрбиесі, оқытудағы арнайы міндеттерден өзіндік
тұжырымдар жүйесін жасайды.
Кемтар баланың әртүрлі жастағы психикалық дамуын зерттеу дефектологияны
педагогикалық және балалар психологиясымен жақындатады. Балалар
психологиясында баланың әртүрлі даму кезеңдеріндегі тұлға болып қалыптасу
заңдарын құру - негізгі міндеті болып табылады. Педагогикалық психологияда
жалпы мектептегі оқыту, тәрбиелеу процесіндегі тұлға қалыптастыру және
білім, білік, дағдыларды игерудіц психологиялық заңдылықтары зерттеледі.
Сондықтан бұл екі ғылым да кемтар балалардың даму заңдылықтарын зерттейтін
ғылым болып табылады және дефектологияға қажетті материалдар бере алады.
Ақыл-ойы дұрыс адамның психикасы меи психикалық дамуының жүру заңдылықтарын
білмейінше, кемтар балаларды тәрбиелеу және оқытудың ғылыми жүйесін жасау
мүмкін емес.
Дефектология дамуында ақаулығы бар балалардың дамуы, тәрбиесі,
оқытылуы, зерттеу мәселелермен шұғылданатындықтан тағы да бірнеше
ғылымдардың көмегі қажет. Мысалы, невропоталогия (жүйке жүйесінің
функционалдық және органикалық ауруы туралы ғылым), патологиялық анатомия
(ағза құрылысындағы ақаулықтарды зерттейтін ғылым), патофизиология
(патологиялық процестердің жүру, даму және пайда болу заңдылықтары туралы
ғылым), жалпы және медициналық генетика (тұқым қуалаушылық аурулардың
заңдары туралы ғылым), психопотология (психика дерттері, оның себептері,
жүруі, алдын-алу және емдеу туралы ғылым), балалар психиатриясы (балалар
жасындағы психопотологиялық құбылыстарды зерттейтін ғылым) т.б.. ал
сурдопедагогика және тифлопедагогика үшін оталарингология (мұрын, құлақ,
тамақ аурулары туралы ғылым) және офтальмологияның (көру мүшелерінің
аурулары туралы ғылым) мәліметтері маңызды.
Бұзылған психикалық функцияларды қайтадан орнына келтіру әдістерін
қолдану кезінде патопсихология (мидың патологиялық жағдайдағы психикалық іс-
әрекетінің өзгеруін зерттейтін психологияның саласы) көмектеседі.
Дефектология кемтар балалар дамуының психофизикалық ерекшеліктерін және
оларды оқыту мен тәрбиелеудің заңдылықтарын зерттеу мақсатында ғылыми-
педагогикалық зерттеу әдістері жүйесін қолданады.
Сұрақтар мен тапсырмалар.
1. Педагогикалық ғылымдардың ішінде дефектологияның алатын орны
қандай?
1. Дефектологияның негізгі міндеттерін атаңыз?
2. Дефектология қандай ғылымдармен тығыз байланыста?
3. Ақыл-ойы кем балаларды әлеуметтік реабилитациялау және адаптациялау
ұғымдарына түсініктеме беріңіз?
4. Дефектологияның әдіснама (методологиялық) негізінің мәнін ашып
беріңіз?
5.
Әдебиеттер
1. Выготский Л.С. собр.соч. – М. 1983 – т.5
2. Дефектологический словарь. – М. 1970.
3. Лубовский В.И. Некоторые актуальные проблемы советской дефектологии
(Дефектология. – 1987-№5–с3-11)
4. Основы обучения и воспитания аномальных детей (Под.Редак.А.И.Дьячкова –
М.,1965)
5. В.А.Лапшин, Б.П.Пузанов Основы дефектологии-М,. Просвещение 1990.
2 -лекция. Тақырыбы: Кемтар балалар
Жоспары: 1. Кеміс бала туралы ұғым.
2. Даму ерекшеліктері.
3. Кемтарлықтың себептері.Кемтар балалардың негізгі
категориялары.
4. Қазақстандағы арнаулы білімнің педагогикалық жүйесі.
Лекция мақсаты: кемтар балалардың негізгі категориялары, кемтарлықтың туа
пайда болған және туғаннан кейінгі себептері, кемтар балалардың даму
ерекшеліктері туралы түсіндіру, студенттердің пәнге қызығушылығын арттыру.
Лекция мәтіні (қысқаша). Дефектологияда Кемтар балалар деп дене
және психикалық ауытқуларының олардың жалпы дамуының бұзылуына
әкеп соқтырған балаларды айтамыз. (грекше – anomalos – дұрыс емес
деген сөз)
Дефект (латынша defektus – кемшілік, кемістік деген сөз) бала
дамуының функциясын белгілі бір жағдайларға ғана байланысты
бұзады.
Кемтар балалардың негізгі категорияларына жататындар
мынадай топтарды құрайды: есту ақаулықтары бар балалар
(керендер, саңыраулар, кеш есту қабілетінен айрылғандар); көру
ақаулықтары бар балалар (соқырлар, нашар көретіндер); сөйлеу
ақаулығы бар балалар (логопаттар); ақыл – ой дамуы кешеуілдеген
балалар (ақыл – есі кем балалар, психикалық дамуы тежелген
балалар), психофизиологиялық дамуында комплексті ақаулықтары бар
балалар (керең, соқыр, мылқау, ақыл – ойы кем немесе соқыр, ақыл –
ойы кем керең балалар – слепоглухонемые – орысшасы), тірек қозғалыс
аппараты бұзылған балалар.
Кемтар балаларды оқыту мен тәрбиелеу оларды өмірмен
араластыру, оларды өндіріске бейімдеу - өте қиын әлеуметтік
және педагогикалық мәселе.
Кемтар балалар – қиын және әртүрлі мінезді топ болып
табылады. Дамудағы әртүрлі ақаулық баланың әлеуметтік
қалыптасуына, олардың танымдық мүмкіндіктеріне және еңбек іс -
әрекетіне өз әсерін тигізеді. Дефектілер сипатына қарай баланың
даму процесінде кейбіреулері толық түзеледі, енді біреулері
ыңғайланады.
Кемтарлықтың себептері. Кемтар балалардың негізгі
категориялары.
Дамудың кемтарлығы немесе кемістіктің негізінде жүйке
жүйесі мен белгілі анализаторлардың бір немесе барлық ағза
ісінің белгісіз (атипичное) құрылымы нәтижесінде пайда болған
ауытқулар жатады. Ауытқулар жатыр ішінде, туғаннан кейінгі
дамуда немесе тұқым қуалаушылық факторлардың нәтижесінде
пайда болады. Кемтарлықтың себептеріне байланысты оларды туа
біткен және жүре келе пайда болған деп екіге бөледі.
Туа пайда болатын кемтарлықтың себептері әртүрлі:
бірінші топқа, жатырда өсіп келе жатқан нәрестеге теріс
әсерін тигізетін, ауытқуларға әкелетін патогенді агенттерді
жатқызады. Бұларға инфекциялар, дене және психикалық
жарақаттар, жүктілік кезіндегі токсикоздар, интоксикациялар,
яғни ағзаның үлы затпен улануы, дене ыстығының көтерілу
әсері, жүкті әйелдің әртүрлі аурумен ауыруы, мысалы, жүрек
ауруы, өкпе ауруы т.б. жатады.
Ананың ашығуы, дисторфия, дұрыс тамақтанбау іштегі
нәрестеге құнды заттар, белоктың, майдың, көмірсулардың,
дәрумендердің жетіспеушілігін туғызады.
Жатыр іші инфекциясының қоздырғышы қызылша, грипп және
т.б. ауруларының вирустары болып табылады. Ауру ана инфекция
көзі деп есептеледі. Яғни, жатырдағы сәбиге инфекция көбінесе
жүктілік кезінде жұғады.
Жүйке жүйесінің, есту және көру ағзаларының, дене және
психикалық дамудағы аутықулардың ауыр түрі токсоплазмоз
кезінде болады. Токсоплазмоз қоздырғышы ана ағзасындағы
сәбиге плацент арқылы өтеді, бұл қоздырғыш вирустары
адамға үй жануарлары мен құстарынан жұғады. Бала туа пайда
болған қызылшамен ауырғанда көздің әртүрлі зақымдануы белгілі
болады, мысалы, катаракта ауруы, яғни көз хрусталиктерінің
бұлыңғырлануын айтуға болады. Сонымен бірге қозғалыстағы
ауытқулар да көрініс береді. Жүйке жүйесінің жатыр іші
инфекциясының әсерінен микроцефалия, гидроцефалия, статистикалық
параличтер мен парездері бар балалар туылады.
Әртүрлі зиянды заттар әсерінен ішкі секреция бездерінің іс
- әрекеттері бұзылады, мұндай жағдайда жүкті әйелдің
кейбір гармонды ауытқулары жатыр ішіндегі бала дамуына
кері әсерін тигізеді.
Өзін - өзі емдеу, дәрілік препараттарды бақылаусыз,
дәрігердің кеңесінсіз қабылдау, жүктілікті тоқтатпақ оймен
жасалған сәтсіз әрекеттер, адамдағы өмірге маңызды ағзаның
ауруға шалдығуы және басқа да түрлі жағдайлар жатыр
ішіндегі нәресте дамуына кері әсерін қалдырады.
Мидың әртүрлі эмбрионды бұзылуы ана мен бала қанының
қан резусының бірікпеуінен болады. Мұндай жағдайда көбіне
бастың самай жағы және есту жүйкелері зақымданады.
Туа пайда болған кемтарлықтың екінші тобына тұқым
қуалаушылық арқылы ағзаның генетикалық зақымдануларын
жатқызады.
Кейбір олигофренияның түрлері мәселен, Даун ауры
және психоз аурулары хромосомдардың саны немесе құрылысы
бұзылғанда тұқым қуалауы мүмкін. Бұл ауытқулар ата – ананың
хромосом жиынтығының бұзылуынан болады. Жаңа туған сәбилер
арасында хромосом ауруының жиілігі шамамен 1% құрайды. Көру
анализаторларының кейбір бұзылуы мен саңыраулықтың кейбір
түрлері де тұқым қуалайды. Хромосом аурулары ақыл – ой
кемістігінің себебі болатын микроцефалияда (мидағы үлкен
жартышардың жетілмеуі) кездеседі.
Ата – ананың наркоман немесе маскүнем болуы болашақ
ұрпаққа кері әсер етіп, туа пайда болатын кемтарлыққа дұшар
етеді. Маскүнем отбасылардан көбінесе ақыл – ойы кем балалар,
орталық жүйке жүйесі ауруларымен және басқа да патологиялық
ауытқулармен ауыратын балалар туылады. Сонымен бірге жүктілік
кезінде аз ғана шамада ішілген спирттік ішімдік немесе
тіпті жүктілік алдында ішілген ішімдік болашақ сәби тағдырын
өлтіруі мүмкін.
Туған кезде және туғаннан кейін болған жарақаттар
бала организмінің дамуындағы әртүрлі ауытқуларға әкеледі.
Туған кезде нәрестеде механикалы жарақаттар болуы мүмкін,
яғни толғақтығы ұзақ және созылмалы болуы немесе тез
болуы кезінде кездеседі.
Туғаннан кейін болатын дамудың кемтарлығына
негізінен бала кезінен ауырған ауруы әсер етеді. Бұл ауруларға
нейроинфекция деген атпен белгілі нерв жүйесінің
жұқпалы аурулары жатады. Олардың ішінде бактериялар мен
вирустар арқылы қабынатын аурулар да бар.
Туғаннан кейінгі аномалияға әртүрлі жарақаттар себеп
болады (көру, есту анализаторлары, сонымен бірге бас сүйек ми
жарақаттары). Жүйке жүйесінің патологиялық өзгеруінің
әсерінен бас сүйек ми жарақаттары қозғалыс және
психикалық функциялар өзгерістерімен қосақталуы мүмкін, яғни
параличтер, есту, көру ауытқулары, ес, зейін, тілдің бұзылуы,
ақыл – ой іс - әрекетінің бұзылуы, невроздар мен эпилепсиялар
біріге көрініс береді.
Кейде интоксикациялар кемтарлықтың себебі болады.
Интоксикацияда бүкіл ағза запа шегеді, бірақ спиртті
ішімдік, наркотиктер қорғасын тұздары, сынап және т.б. сияқты
жеке заттар жүйке жүйесіне қатты әсер етеді. Дәрілік
заттардан стрептомицин антибиотигін көп мөлшерде қабылдау,
есту жүйкесінің жарақаттануына әкеледі. Әртүрлі мұрын, тамақ,
көз ағзаларының ауыруы баладағы тиісті анализаторларды
ауруға шалдықтырып, баладағы кемістіктерге әкелуі мүмкін. Ал
бұл өз кезегінде баланың дұрыс дамуына кедергі болады.
Сондықтан кез – келген ауруды дер кезінде емдеудің маңызы зор.
Қазақстандағы арнаулы білімнің педагогикалық жүйесі.
Кемтар баланы оқыту мен тәрбиелеу мәселесі басқа
әлеуметтік мәселелердің арасында маңызды орын алады. Кемтар
балалар үшін оқыту жоспарлары мен оқыту, тәрбиелеу және
еңбекке дайындау бағдарламалары сәйкестендірілген арнайы
оқыту – тәрбиелеу мекемелері бар.
Мемлекет тарапынан кемтар бала мәселесіне заң жүзінде
көңіл бөлінген, кемтар балаға көмектесуді ұйымдастыру, оның
үнемі дамуына жағдай жасау және оқыту мен тәрбиелеу
жүйесін дамытуға бағытталған жұмыстар жүргізілуде.
Сұрақтар мен тапсырмалар.
1. Кемтар бала және кемтарлықтың дамуы түсініктерінің мазмұнын
ашыңыз.
2. Биологиялық және әлеуметтік факторлардың адамның психикалық
дамуындағы алатын орны қандай?
3. Бала дамуындағы кемтарлықтың бірінші кемістік пен екінші
ауытқу теориясының мәні.
4. Бала кемтарлығына мысалдар және олардың себептері неде?
5. Біздің еліміздегі кемтар балаға көмектесуді ұйымдастыратын
мемлекет шаралары.
Әдебиеттер.
1. Л.О.Бадалян. Невропатология – М, 1987
2. Дефектологический словарь – М 1970
3. Т.А.Власова, М.С.Певзнер О детях с отклонениями в развитии -
М.1973
4. Основы обучения и воспитания аномальных детей (Под ред.
А.И.Дьячкова – М 1965
5. Коберник Г.Н, Синев В.Н. Введение в специальность. Дефектология –
Киев 1984
3 -лекция. Тақырыбы: Зиялылық дамуында ақаулығы бар балалар.
Жоспары: 1.Ақыл-ойы кем ұғымының анықтамасы.
2. Мектепке дейінгі ақыл-ой дамуы кешеуілдеген балаларды оқыту мен
тәрбиелеу.
3. Көмекші мектеп және оның міндеттері.
4. Көмекші мектеп оқушыларының контингенті.
Лекция мақсаты: зиялылық дамуында кемістігі бар балалардың негізгі
топтары, даму ерекшеліктері, көмекші мектептің міндеттері, ақыл-ойында
кемістігі бар балалалрды оқытып-тәрбиелеу ерекшеліктері туралы баяндау.
Лекция мәтіні (қысқаша). Дефектологиядағы "ақыл-ой дамуы кешеуілдеген"
деген ұғым орталық нерв жүйесінің органикалық жарақаттануы негізінде
туындаған баланың танымдық іс-әрекетінің төмендеуі деп түсіндіріледі.
Орталық нерв жүйесінің жарақаттану сатысы ауырлығына қарай, пайда болған
уақытқа қарай әртүрлі болады. Басқа сөзбен айтқанда, патологиялы дамудың
этиологиясы әртүрлі болуы мүмкін, ал бұл өз кезегінде, ақыл-ойы кем
балалардың зиялылық дамуында, эмоциональды еріктік дамуында, физиологиялық
дамуындағы жеке ерекшеліктерін туғызады.
Зиялылық дамуында ақаулығы бар балаларды оқыту, тәрбиелеу, оларды
зерттеу мәселелерімен арнайы педагогиканың бір саласы-олигофренопедагогика
айналысады. "Олигофрения" ұғымын (грекше olуdоs - аз және- рhrеn - ой)
неміс психиатры Э.Крепелин енгізді. Бұл ұғым арнай педагогикада үнемі
қолданылады. Бірқатар шетелдерде осыған ұқсас ұғымдар қолданылады, мысалы
ағылшын тілдес елдерде mental rеtаrdаtіоn - "зиялылық дамуы кешіккен" деген
ұғым пайдаланылады. Отандық арнайы әдебиеттерде 1960 жылдарға дейін "ақыл-
ойы" деген ұғыммен қатар "ойлау дамуы кешіккен" деген ұғым кең қолданылады.
"Ойлауы төмен" ұғымынан "ақыл-ой дамуы кешіккен" ұғымының айырмашылығы бұл
ұғым дефектінің сипаттау санын ғана емес, сонымен бірге сапасын да
көрсетеді. Айтып өткеніміздей, ақаулықтың құрылымының әртүрлі болуы ақыл-ой
дамуы кешеуілдеуінің әртүрлі сатысын туғызады. Ақыл-ой дамуы кешеуілдеген
балалар ішіндегі ең көп топты құрайтын, олигофрения синдромының жетекшісі
болатын ақыл-ой дамуының кешеуілдеуі, яғни олигофрен – балалар. Олигофрения
- бұл жатыр ішінде, туған кезде, өмірге келгеннен кейінгі дамудың алғашқы
сатысы кезінде орталық нерв жүйесінің зақымдануы нәтижесінде пайда болған
ақыл-ой мен психиканың жетілмеу формасы.
Олигофренияның себептері. Олигофренияның топтап бөлінуі.
Бас миының органикалық бұзылуына әкелетін эндогенді (ішкі) және
экзогенді (сыртқы) әртүрлі факторлар олигофренияның себептері болуы мүмкін.
Экзогенді факторлары жүктілік кезіндегі ананың әртүрлі жұқпалы аурулармен
ауыруы жатады, бұлар вирусты аурулар, қызылша. Боткин ауруы (сары ауру)
және т.б. сонымен бірге ана ағзасына түскен паразиттердің жатырдағы балаға
жұғуы, яғни тоасоплазмоз, әртүрлі туу кезіндегі травмалар, масылы асфиксия.
Эндогенді (ішкі) кері факторлар туа пайда болған олигофренияға әкеп
соғады. Бұған тұқымқуалаушылық патологиясы, яғни ата-анасының әртүрлі
венерический (қан) аурумен ауыруы, ата-анасының екеуінің немесе біреуінің
ақыл-ой кемістігімен ауыруы хромосом наборының бұзылуы (хромосом
аберациясы) эндокримді жүйе (фенилкетопурия) ана мен баланың резус-факторы
бойынша қан құрамының бірікпеуі жатады.
Арнайы клиникалық зерттеудің анықтағанындай, бас миының үлкен жарты
шарының диффузды (санды) жарақаттануы олигофренияның негізгі симптомы болып
табылады. Олигофренияда бас миының тек санды жарақаттануы ғана емес,
нейродинамикалық процестің сапалы бұзылуы да орын алады.
Олигофренияның топтап бөлінуі.
Олигофренияда ақыл-ой кемістігі дефектісінің тереңдігіне қарай үш топқа
бөлінеді: идиотия, имбецильность және дебилдер.
Идиотия-ақыл-ой кемістігінің ең терең түрі. Идиот балалар айналадағы
адамдарды, қоршаған ортаны түсіне алмайды, тіл даму функциясы шектеулі және
өте баяу дамиды, кей жағдайда дыбыстар мүлде дамымайды. Идиот балалар
моториктері бұзылған тірек-қозғалысы, айналаға бағдар жасауды білмейді.
Оларда өзіне-өзі қызмет ету дағдысы, соның ішінде қарапайым гигиеналық
дағдылар өте баяу қалыптасады. Көбінде бұл дағдылар мүлде қалыптаспайды.
Идиот балалар оқымайды және ата-аналарының келісімімен арнайы мекемелерде
болады. Мысалы ақыл-ойы кем балаларға арналған балалар үйінде тұрады.
Оларға өкімет тарапынан әлеуметтік көмек көрсетіледі, қажетті медициналық
көмек көрсетіледі, оларды сол жерде күтеді және бақылайды.
Имбецильность идиотпен салыстырғанда ақыл-ой кемістігінің жеңілдеу
түрі. Имбеция балалар сөйлеуде белгілі мүмкіндіктерге ие, еңбек
дағдыларының оңай түрлерін игереді. Бірақ қабылдаудың, есту, ойлаудың, тіл
функциясының моториктің және эмоциональды еріктің дефектілері бұл
балалардың көмекші мектепте оқуына да мүмкіндік бермейді. Олар құқықтық
қатынаста идиот балалар секілді қабілетсіз болып табылады, сондықтан оларға
ата-анасының немесе олардың орнын ауыстыратын адамның қамқорлығы керек.
Кәмелетке толғанша бұл балалар да ақыл-ойы кем балалар үйінде болады.
Дебильность – ақыл - ой кемістігінің идиот пен имбецилге қарағанда
жеңіл түрі. Дегенмен, интеллект кемістігі төмендігі мен эмоционалдық-
еріктік сфера ерекшеліктері дебил балаларды жалпы білім алатын орта
мектептің бағдарламасын игеруге кедергі жасайды. Мектеп бағдарламасының кез-
келген пәнінің материалын оқу, оны түсінік дебил балалар үшін өте қиын.
Мысалы жазу мен сөйлеуді игергеннен кейін де сан түсінігі мен санау,
есептеу дағдысы, әріп пен буын түсінігін ұғу қиынға соғады.
Бастауыш мектеп көлеміндегі математикалық қарапайым білікті қабылдау
жоғары деңгейдегі абстракты ойлауды қажет етеді, ал бұл функция дебил
балаларда бұзылғандықтан, олар математиканың қарапайым амалдарын үлкен
қиыншылықпен меңгереді.
Көмекші мектеп және оның міндеттері.
Біздің еліміздегі ақыл-ойы кем балаларды оқыту мен тәрбиелеу өкіметтің,
Халыққа білім беру жүйесінің бір белігі ретінде қаралады. Көмекші мектеп
балаларға білім беретін жалпы мекемелер жүйесіне кіреді, бірақ жалпы білім
беретін орта мектептерден өз міндеттерімен ерекшеленеді. Көмекші мектептің
ең басты міндеті ақыл-ойы кем балаларда жалпы тәртіпке үйреткенде, кәсіби-
еңбекке дайындағанда, оқушыны жан-жақты дамуға, тәрбиелеуде олардың
кемістігіне дефектісіне коррекция жасау. Осындай негізгі міндетті
басшылыққа ала отырып, көмекші мектеп ақыл-ойы кем балаларды қазіргі
замандағы жалпы жұмысшылар кәсібіне өз бетінше еңбек етуге үйретеді, яғни
әлеуметтік-еңбекке адаптация жасайды. Бұл міндет оқушыларға кәсіби-еңбек
жүйесінің білімі, білігі мен дағдысын хабарлау арқылы шешіледі.
Сонымен бірге, көмекші мектептің тағы бір міндеті оқушылардың
жалпы физиологиялық жағдайын түзетуге, шынықтыруға бағытталады, яғни емдік
жұмыстар болып табылады.
Ақыл-ойы кем балалардың танымдық іс-әрекетінің кемшілігін түзету
негізінен оқушыларды еңбекке, тәртіпке үйрету, оқытудағы педагогикалық
құралдармен іске асады.
Ақыл-ойы кем балаларды оқыту мен тәрбиелеу міндеттерінен көмекші мектеп
құрылымы анықталады. Еліміздегі көмекші мектептердің 90% мектеп –
интернаттар. Бұл балаларға тек оқыту процесінде ғана емес, сабақтан тыс
уақытта да олармен коррекция жұмыстарын жүргізуге ықпал етеді. Мектеп
штатында олигофренопедагог мұғлімдерден басқа кәсіби-еңбекке үйрететін,
дене тәрбиесін үйрететін мұғалімдер, логопед, тәрбиешілер, медицина
қызметкерлері, көмекші персоналдар болады. Көмекші мектептердің 8 жылдықтан
9 жылдық оқыту мерзіміне ауысуы оқушылардың көп бөлігінің мектеп
қабырғасында кәсіби дайындық курстарын толық бітіруге мүмкіндік береді.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Мектеп жасына дейінгі ақыл-ойы кем балаларға педагогикалық
-психологиялық мінездеме беріңіздер.
2. Мектеп жасына дейінгі ақыл-ойы кем балаларға көрсетіліп жатқан көмек
жүйесі.
3. Олигофренияның негізгі белгілері және осы синдромдағы ақыл-ой
кемістігінің деңгейі.
4. Көмекші мектептің негізгі білім беру-тәрбиелеу міндеттерін атаңыздар.
5."Түзету", "компенсация" және "адаптация" деген не?
(Ақыл-ойы кемге қатысты).
6. Көмекші мектеп оқушылардың әлеуметтік адаптациясын қалай шешіп отыр?
Әдебиеттер
1. Л.О.Бадалян. "Невропатология"-М.,1987.
2. Дефектологический словарь.-М.,1970.
3. Т.А.Власова. М.С.Певзнер. О детях с отклонениями в развитии.-М.,1973.
4. Основы обучения и воспитания аномальных детей. (Под. Редак., И.Дьячкова.
-М.,1965.
5. Коберник Г.Н., Синев В.Н. Введение в специальность. Дефектология.-
Киев,1984.
4 -лекция. Тақырыбы: Психикалық дамуы тежелген балалар.
Жоспары: 1. ПДТ балаларға жалпы мінездеме.
2. ПДТ балалардың білім алу іскерлігі.
3. ПДТ балалармен түзету-тәрбиелеу жұмыстарының
ерекшеліктері.
Лекция мақсаты: Психикалық дамуы тежлген балалардың ерекшеліктері, тежелу
себептері, олардың зиялылық дамуында кемістігі бар балалардан айырмашылығы,
білім беру мен тәрбиелеу ерекшеліктері туралы мағлұмат беру.
Лекция мәтіні (қысқаша). Балалардың психикалық дамуының тежелу мәселесі
дүние жүзілік психологтар мен педагогтардың бірден – бірі көкейкесті
проблемаларының бірі болып табылады. Олар кем ақылдылар қатарына жатпайтын,
бұл балалар тек ерекше топқа кіреді. Психикалық дамудың тежелуі уақытша
болуы мүмкін
ПДТ балада жеке анализаторлардың бұзылуы, сонымен қатар кем ақылдылығы
болмайды, соған қарамастан полиморфты клиниикалық симптоматика – тәртібінің
жетілмеген қиын түрін тура бағытталған қызметінің тез жүдеу түрінде
іскерлігінің бұзылуының болуынан жалпы мектепте тұрақты үлгере алмайды,.
ПДТ балаларда білім алу іскерлігінің қиын дамуымен қатар энцефалопатикалық
ауру белгілері: өте белсенділік импульсивтік, сонымен қатар мазасыздану ,
агрессивті мінез – құқлық байқалуы мүмкін. ПДТ балалар барлық негізгі
көрсеткіштер бойынша мектепке оқуға дайын болмай шығады (белгілі дәрежедегі
қалыптасуы: қоршаған өмір жайлы білім мен түсінігі, ойлау әрекеті: әрекеті
мен әдеті; сөзінің дамуы; сәйкес ықылас пен себептің білім алу
белсенділігін білдіруі; мінезді жөндеу). Баланың дайынсыздығына байланысты
қиындықтар, олардың орталық нерв жүйесінің қызметі жағдайының әлсізденіп
қиындауынан жеңіл еліктеушілікке, тез жалығушылыққа , төменгі іскерлікке
әкеледі.
Психикалық дамудың тежелуінің (ПДТ) этиологиясы (пайда болу себептері
):
Интеллектуалды, сезімдік (эмоционалдық) – жігерлі сфераның және
баланың жеке басының даму қарқынының бұзылуы тұтас алғанда қошаған ортаның
түрліше жағымсыз факторларының әсер етуіне байланысты, әсәресе өмірдің ерте
кезеңінен ПДТ н.егізінде көбіне өз бетінше әрекеттенудің қиын түрі дамығаны
жатыр.
Ауыр жұқпалы аурулар, бас сүйек миының зақымдануы, уланулар, тұқым
қуалаушылыққа бейім болулар да, ПДТ себептері болып табылады.
ПДТ психогенді жағдайларының кері әсерінен де пайда болуы мүмкін, бала
ата - анасынан айырылғанда, толық эмоцианалды қарым – қатынастың
жеткіліксіздігі (мысалға, емшектегі балалар үйінде, жетімдер үйінде
өскендер, ешкім айтарлықтай көңіл бөлмейтіндер ), сонымен бірге сезгіш
органдардың кемшілігімен (соқырлық, саңыраулық, мылқаулық)- мұндай
жағдайларда бала толық интеллектуалды дамуы үшін жан – жақты хабарлар ала
алмайды. Баланың психикалық дамуы жас ерекшелігіне байланысты кезеңдерде
болады. Егер ол осы уақытта қажетті хабарларды, мәліметтерді алмаса, оның
дамуы бәсеңдейді.
ПДТ топтастыру. ПДТ – і бар балалардың білім алу іскерлігі
ПДТ – сы бар баланың жеке басын қалыптастыруда эмоционалды
(сезімдік) даму дәрежесіне, сонымен қатар нейродинамикалық бұзылуларға
(астениялық және церебрастениялық жағдайлар ) байланысты М.С Певзнер мен
Т.А. Власова келесі ПДТ ерекшеледі:
А) Психикалық және психологиялық инфантелизм негізінде ПДТ, жүкті
кезеңдегі ОЖЖ – не зиянды әсер етумен байланысты.
Б) Баланың өмірінің ерте кезеңінде түрліше патогенді (ауру туғызатын)
факторлардың нәтижесінде пайда болған организмді астениялық және
церебрастениялық күйге әкелген ПДТ.
К.С. Лебединская, онан арғы ғылыми- зерттеу жұмысының қорытындысы, ПДТ
– ң этио – патогенетикалық топтастыруын ұсынған :
А) ПДТ-ң конституциялық шығу тегі, былайша айтқанда сәйкестік
инфантилизм;
Б) ПДТ – ң соматогенді шығу тегі;
В) ПДТ – ң психогенді шығу тегі;
Г) ПДТ – ң церебралды – органикалық шығу тегі;
Берілген ПДТ формалы балаларға білім алу іскерлігінің бұзылуы тән,
есте сақтау, көңіл аудару, психикалық процестердің екпінімен, олардың
жайбасарлығымен және қайтадан қосылуының төмендеуімен, сонымен қатар
жекеленген бас ми қабықты функциялардың жеткіліксіздігімен ескертілетіндер.
ПДТ-ң зиянкесті факторларының шығу тегі мен мерзімінің бала
организміне әсер етуіне байланысты білім алу іскерлігі мен сезімдік-жігерлі
сферада және асқынудың түрлініше варианттарын береді.
Түрліше этиологиялық ПДТ-ң жалпы белгілері:
Қатты жүдеудіің әсерінен іскерліктің төмендеуі:
Сезім мен еріктің жетілмеуі:
Жалпы мәлімет пен елестету қорының шектелуі:
Сөздік қорының жеткіліксіздігі:
Интеллектуалдық іскерлік әдетінің қалыптаспауы;
Ойын іскерлігінің толық қалыптаспағандығы;
Қабылдаудың баяулауы;
Сөзді- логикалық операцияның ойланудағы қиыншылығы;
Естің барлық түрлерінің бұзылуы;
Өзін-өзі бақылау деңгейінің төмендігі.
ПДТ – ны кемақылдылықтан ажырататын белгілері :
А) ең жоғары оқыту, мұғалімнің көмегін өте жақсы қолданады және көрсетілген
әрекет-амалын тапсырмаға ұқсас көшіруге қабылетті;
Б) ПДТ-сы бар балалар жәй оқу техникасы кезінде, мұғалімнің тапсыруынсыз
қайталап оқуға жүгіне отырып, оқығандарын түсінуге тырысады. Кемақылды
балалар оқығандарын түсінбейді және қайталап айту кезінде тиянақсыз және
қисынсыз болып келеді;
В) фонетикалық және фонетика-фонематикалық талдаудың айрықша бұзылуы,
моторикалық дамымауы және кеңістікті қабылдауы, жазуының салақтығынан
білінеді;
Г) математиканы оқу кезінде сандардың құрамын, есептің ондықтан ауысуын
және т.б. меңгеру қиындыққа түседі. Осыған байланысты кемақыл балаларды
оқытуға қарағанда мұғалімдер тарапынан көмек өте нәтижелі;
Д) айтуының жеткіліксіздігі артикуляторлық аппараттың аз қимылдауына
байланысты ПДТ-і бар балаларға арналған мамандандырылған
мектептерде логопедиялық сабақтардың көмегімен түзетіледі.
Е) есте сақтаудың барлық түрлерінің жеткіліксіздігі. ПДТ-і бар
балалар мұғалімнің көмегімен кейін берілген тапсырманы ережеге жақын
деңгейде орындауға қабылетті, осыдан барып кемақыл балалардан сапалы
айырмашылығы барын айтуға мүмкіндік береді;
Ж) мектепке барғаннан кейін тәртібі мектепке дейінгі баланыкіндей болып
қалады, яғни бірінші орында іскерлігі. Баяу білінген немесе оқу дәлдігі
жоқ.
ПДТ-сы бар балалармен тузету-тәрбиелеу жұмысының ерекшеліктері
ПДТ-і бар балалармен оқу-түзету жұмыстары кең және әртүрлі болып табылады.
Оқыту-түзету және түзету-тәрбиелеу жұмыстарының принциптері:
- жалпы білім беру циклы сабақтарында, сондай-ақ арнайы оқыту кезінде де әр
баламен жеке жұмыс жүргізу;
- түрліше әдіс, тәсілдермен қажудың алдын алу, яғни профилактикасы, мысалы,
ақыл-ой мен тәжірибелік іскерлікті алмастыру, қызықты және әсемделген
дидактикалық заттарды қолдану, көрнекіліктің түрліше тәсілдерін т.б;
- баланың білім алу іскерлігін барынша белсендететін, олардың сөзін
дамытатын және оқу іскерлігіне қажетті дағдыны қалыптастыру әдістерін
қолдану;
- дайындық (оқу бағдарламаның сол немесе басқа бөлігін меңгеруге)
жұмыстарын жүргізу және қоршаған өмір жайлы білімдерін кеңейтуді қамтамасыз
ету;
- оқуда және оқудан тыс кездерде баланың барлық іскерлігі түрі
кезінде үздіксіз түзетуіне көңіл аудару;
- баламен жұмыс кезінде ерекше педагогикалық ырғақ көрсету.
Бақылау сұрақтары:
1. Психикалық дамуы тежелген категорияға қандай балалар жатады?
2. Психикалық дамудың тежелу себептерін анықтаныз?
3. М С. Певзнер және Т.А. Власова бойынша ПДТ-н жіктеп
сипаттамасын беріңіз.
4 К С. Лебенская қандай принциптерге сүйене отырып ПДТ топтастырды?
5. Түрліше этиологиялық ПДТ-ң жалпы белгілері.
6. ПДТ – ны кемақылдылықтан ажырататын белгілері.
7. ПДТ балалармен жүргізілетін оқыту-түзету және түзету- тәрбиелеу
жұмыстарының принциптері.
Әдебиеттер:
1. Выготский Л.С. Собрание сочинений. - М., 1984. Т. 5.
2. Выготский Л.С. Проблемы дефектологии. – М., 1995.
3. Власова Л.А., Певзнер М.С. Дети с отклонениями в развитии. М., 1973.
4. Дефектология. Словарь-справочник, Авт-сост. С.С.Степанов, под.ред.
Б.П.Пузанова. – М., 1996.
5 -лекция. Тақырыбы: Сенсорлы ақаулығы бар балалар.
Жоспары: 1.Есту талдағышы және оның сезімталдығы.
2. Есту қызметі бұзылған балалар.
3. Көру қызметі бұзылған балалар.
4. Көру ақаулықтарының себептері.
Лекция мақсаты: Сенсорлы ақаулығы бар балаларға жалпы сипаттама, баланың
дамуы мен қалыптасуында есту мен көрудің маңызы, бұл кемтарлықтың себептері
туралы түсіндіру, студенттердің пәнге қызығушылығын арттыру.
Лекция мәтіні (қысқаша).Есту – ол есту анализаторы арқылы организмнің
дыбысты, дабылды (толқындарды) қабылдауы және ажыратуы. Есту анализаторы 3
бөлімнен: дыбыс қабылдаушы рецептордан (сыртқы, ортаңғы және ішкі құлақ),
өткізгіш нервтік жолдары және орталық бөлімнен тұрады (ми жасушасынан, бас
миының үлкен жарты қабығының самай бөлігінде орналасқан).
Есту қызметі бұзылған балалар
Аномалды балалар арасында естудің белгілі ауытқулары бар балалар
түрліше айқындалған категорияны құрайды.
Естудің сақталуы бала дамуына өте қажет, өйткені
қоршаған өмір жайында көп мөлшерлі хабарды ол есту
анализаторы арқылы алады. Әсіресе ең маңыздысы, ол баланың сөзінің
қалыптасуы тікелей дыбыс қабылдауына сүйенеді. Естудің бұзылуы бірінші
кемшілік болып саналады, оның танымдық іскерлігі мен жекеленіп көрінуінің
байқалуы, баланың дамуының екінші ауытқуын ескертеді.
Есту қызметінің терең және тұрақты зақымдануы деп, даму процесінің
кемшілік негізінде ағып өтуіне және зақымданған
қызметтің белгілерінің жақсаруының байқалмауын, ал емдеу әрекетінің тиімді
еместігін айтады.
Естудің бұзылу себептері: туа біткен және жүре пайда болғандар.
Туа біткендер: жүре пайда болғандарға қарағанда мейлінше аз кездеседі
және шамамен балалардың 25%-н нашар еститіндер құрайды. Туа біткендердің
естуінің бұзылуы:
1) Генетикалық келісілген ерекшелігі бар, осыдан барып тұқым қуалаудың
себебі болып келетін ішкі құлақтың толық және жартылай аплазиясы (шала
дамуы) түріндегі құрсақ ішінде есту мүшесінің дұрыс дамымауы, дабыл
қуысы және сыртқы құлақ түтігінің атрезиясы (бітеліп қалуы) түрінде ортаңғы
және сыртқы құлақ дамуының бұзылуы. Сондай-ақ естудің ауыр бұзылуына
генетикалық бейімділік мұра болып қала береді.
2) Ана ағзасының жүкті кезінде құрсаққа түрліше зиянды, ауру
тудырғыш әсерлердің шақырылуынан болады. Оларға: жұқпалы аурулар (қызылша,
тұмау), әсіресе бірінші үш айлық жүктілікте, химиялық, дәрілік заттармен
(стрептомицин, хинин), ішімдікпен құрсақтың улануы жатады.
3) Құрсақ ішіндегі ұрықтың түрліше жарақат алуынан болады. Оның
алғашқы дамуында зақымданудың ауыр түрі ерекше біліне бастайды,
өйткені есту анализаторының ұрықтануы бұл кезеңде өте сезімтал болып
келеді.
Жүре пайда болған естудің бұзылуы туа біткенге қарағанда көп
кездеседі және соның салдары болып келесі жағдайлар табылады.
1) Жұқпалы инфекциялық аурулар - менингит, қызылша, қызамық,
скарлатина, эпидемиялық паротит, пневмония.
2) Қабыну процесі. Бұзылу дәрежесі дыбыс есту аппаратының зақымданған
жеріне байланысты. Есту нерві және ішкі құлақ зақымдануына қарағанда,
ортаңғы құлақ отиті (қабынуы) естуге аздап ауыр зардабын тигізеді.
Құлақтың әртүрлі бөлімдері қабынып ауырғанда уақытша немесе мүлде
естімей қалады. Мұрын мен мұрын-тамақ жолдары ауруға
шалдыққанда евстахиев түтігі қабынып, соның салдарының дабыл
қуысына ауаның келуі қиындап, дыбыс өткізгіштер бұзылады.
Евстахиев түтігі ұзақ уақыт бойы қабынып ауырғанда ортаңғы құлақта жапсырма
және тыртық пайда болып, соның салдарынан көмескі естуі мүмкін.
Сондықтан да созылмалы тұмауға шалдыққанда, не мұрын-тамақ жолдары
қабынғанда міндетті түрде дәрігерге қаралып, құлақтың есту қабілетіне
ұзақты көз салып отыру қажет.
3) Қан құйылу, ісік шалу, энцефалиттер есту анализаторының орталық
бөлігінің зақымдануын тудыруы мүмкін, яғни бас миы қабығының есту
орталығының.
4) Ерте жастағы түрліше мұрын және жұтқыншақ аурулары (созылмалы
тұмау, бездердің аденоидты өсулері және т.б.) ортаңғы құлақ мүшесінің
өткізбеуіне, евстахиев түтігінің және естудің жеткіліксіздігінің
қалыптасуына себеп болады. Әсіресе, бала құлағына өте сақ болған жөн,
көп жағдайда бала құлағының мүкістігі аденоидтерге (тамақ-мұрын
бездерінің ұлғаюына) байланысты.
5) Есту нервінің невриттері. Бұлар есту нервінің нервті жасушалардың
аурулары, улану мен бактериялы токсиндерге ерекше сезгіш, есту қызметінің
толық немесе жартылай зақымдануына әкеледі.
6) Есту анализаторларына улы әсерін тигізуші химиялық заттар: түрліше
дәрі-дәрмектер (хинин, стрептомицин және т.б.) және өндірістік улар (сынап,
мышьяк, қорғасын).
7) Қатты шудың ұзақ уақыт әсер етуі, соның
салдарынан құлақта қысым сезімнің немесе аурудың пайда болуы.
8) Бастың түрліше жарақаттары (туу кезінде немесе жүре пайда
болғандар.)
9) Кейбір жағдайда, мәселен, құлаққа құлық қатып, тесігін
мүлдем бітеп тастағанда есту нашарлайды, ол тазалау арқылы ашылады. Құлақ
ішіне заттар, тірі құрт-жәндіктер, құлақты тазалағанда мақта т.б.
тұрып қалады. Балалар ойнап жүріп, құлағына күнбағыс дәнін, қағаз,
түйме, моншақ секілді ұсақ заттарды кіргізіп алады. Мұндайда дереу
дәрігерге қаралған жөн, өйткені құлақтағы затты дұрыс
алмаудың салдарынан оның есту жасы мен дыбыс жарғағы жарақаттанып ортаңғы
құлақ ауруға шалдығуы мүмкін.
Баланың қай жасында естуінің бұзылғаны анықталғанына, сондай-ақ осы
кемшіліктің дәрежесінің айқындылығына байланысты, естуі нашар балаларды
естімейтіндер (саңырау) кеш естімей қалғандар және нашар еститіндер деп
бөледі.
Естімейтіндер немесе саңыраулар қатарына сөз қалыптасқанға дейін,
естудің екі жақты, терең, тұрақты бұзылу туа біткен немесе жүре пайда
болған балалар жатады, яғни есту сөзді еркін меңгеруге негіз бола алмайды.
Негізінен естудің бұл жойылуы 70 децибел деңгейінен жоғары. Саңырау
балалар ауызша сөйлеуге тек арнайы оқыту кезінде ғана, ерекше
сақталған анализаторлардың көмегімен үйрене алады (көретінін түйсіну-
тербелмелі немесе вибрациялық, кинестетикалық). Саңыраулық кей
жағдайларда ғана абсолюттік болады, негізінен шамалы есту
сақталады, жеке дара тым қатты, жылдам немесе бәсең дыбыстарды қабылдауға
мүмкіндік береді (шуді ысқырықты, құлақ түбіндегі қатты дауысты).
Әлбетте, сөзді айқын қабылдау мүмкін емес.
Естуінің жаппай бұзылуы бар саңырау балалар екіге бөлінеді:
А) Ерте естімей қалғандар немесе сөзсіз саңыраулар – бұл саңырау туған
балалар, немесе сөздің дамуына дейін естімей, сондай-ақ 2-3 жаста сөйлеу
дағдысынан айрылып, естімей қалғандар.
Б) Кеш естімей қалғандар немесе сондай-ақ басқаша жағдайда сөздерін
сақтап қалған саңыраулар - бұл саңыраулық пайда болғанға дейін сөз меңгеріп
кеткен және оны сақтап қалған балалар. Осыған сәйкес, саңыраулықтың ерте
және кеш пайда болу уақытына орай ажыратады. Ерте саңыраулық ауызша
сөйлеуді меңгеруге мүмкіндік бермейді және баланы мылқаулыққа
әкеледі. Мылқаулық саңыраулықтың зардабы. Мылқау баланың даму қарқыны
бәсеңдейді. Саңырау балаларда сөздің бұзылуынан араласу бәсеңдейді.
Заттарды елестетудің қалыптасуы төмендейді. Жинақтау және алаңдату
процестерінің даму қарқынының бәсендеу орны бар. Ауызша сөзді қабылдай
алмағандықтан, мұндай бала сыртқы өмірді ұтады, оның сыртқы
тітіркендіргіштерге реакциясы жеңілдетілген және тарылған. Саңырау балалар
сақталған анализаторларды қоршаған шындықты тану, тұрмысқа бейімделу
үшін қолданады. Көрнекі-көрудің түрлерін білу ауызша-логикалықтан
басым болады.
Саңырау балаларды арнайы оқытуды ұйымдастырмай, толық жәрдем
беру мүмкін емес, алайда ауызша сөйлеу және сөздік ойлаудың қалыптасуы
басты роль атқарар еді. Бұл барлық оқу-тәрбие процесінің орталық және
қаншалықты қиын міндеті. Саңырауларды оқыту барысында жазбаша және
дактильді сөз қалыптасады (қолды әліппе, дактильді белгілерді
әріптермен ауыстырғанда). Дактильді сөз - бұл ауызша сөйлеудің өзге түрі,
ауада қол саусақтарының қозғалысымен жасалуы.
Кеш естімей қалғандарда естудің бірден жойылуы сөз қатысты
қалыптасқанда, яғни 3 жаста және одан кешірек кезде пайда болады. Олар
естімей қалып, бірақ сөзді сақтап қалғандықтан туа біткен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz