XX ғасырдағы Қазақстандағы археологиялық ескерткіштердің зерттелуі мен қазба жұмыстары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I . ТАРАУ. Археологиялық барлау және зерттелу жолдары ... ... ... .8
1.1. Археологиялық ескерткіштердің зерттелу жолдары ... ... ... ... ... 8
1.2. Археологиялық барлау мен қазба әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
IІ .ТАРАУ. XX ғасырдағы Қазақстандағы археологиялық ескерткіштердің зерттелуі мен қазба жұмыстары ... ... ... ... ... ... 22
2.1. Оңтүстік Қазақстан территориясындағы Отырар, Шірік . Рабат, Сауран қала жұрты мен қорымдарының археологиялық зерттеулер мен қазба жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
2.2. Батыс Қазақстандағы археологиялық қазба жұмыстары және оның нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3. Жетісу облысындағы орналасқан Есік, Шілікті қорымдары мен кешендеріндегі археологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I . ТАРАУ. Археологиялық барлау және зерттелу жолдары ... ... ... .8
1.1. Археологиялық ескерткіштердің зерттелу жолдары ... ... ... ... ... 8
1.2. Археологиялық барлау мен қазба әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
IІ .ТАРАУ. XX ғасырдағы Қазақстандағы археологиялық ескерткіштердің зерттелуі мен қазба жұмыстары ... ... ... ... ... ... 22
2.1. Оңтүстік Қазақстан территориясындағы Отырар, Шірік . Рабат, Сауран қала жұрты мен қорымдарының археологиялық зерттеулер мен қазба жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
2.2. Батыс Қазақстандағы археологиялық қазба жұмыстары және оның нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3. Жетісу облысындағы орналасқан Есік, Шілікті қорымдары мен кешендеріндегі археологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Зерттелу жұмысының өзектілігі. Еліміздегі көне тарихи ескерткіштерді зерттеулердің алатын орны ерекше болып саналады.
Өткен күнді тірілтпей көп ұлтты Отанымыз – Қазақстанның бүгінгісін, оның егемендікке қол жеткізуін тану мүмкін емес. Сондықтан да халық тағдырын баян етер тарих пен мәдениетті оқып-үйрену әр адамды отан сүйгіштікке, өз елінің азаматы болуға баулиды.
Алайда тарихымыздың кейбір парақтары әлі күнге дейін ашылмай сан құпияны бауырына басып жатса, кейбірі ашылғанмен де өткенімізбен толық таныса алмайды.
Отанымыздың ұлан ғайыр аумағында әлі де зерттелмеген ескерткіштер- адамзаттың құнсыз ақпарат қоры, оның жоғалмас байлығы болып саналады.
Еліміздегі көне тарихи ескерткіштерді зерттеулердің алатын орыны ерекше болып саналады. Археологиялық ескерткіштер еліміздің тарихындағы бірнеше өзекті мәселелердің басын ашуға, сондай-ақ ежелгі және ортағасырлық кезеңдердегі халқымыздың байлығы мен өркениеті, мәдени мұраларымен толықтырып отырады. Елімізде көне қала мен қоныс орындары, суару жүйелері мен зират кешендері сынды ескерткіштер көптеп кездеседі. Олар топографиялық, хронологиялық және этникалық сипаттары бойынша біркелкі емес, бірақ нақ осы жай олардың зерттелуінің маңыздылығын арттырып отыр. Алуан түрлі әрі бай мәдени мұра өркениеті қоғамның түпқазық белгісі ұлттық және мемлекеттік сана сезімінің ықпалдастырушы құрама бөлігі болып табылады. Археологиялық мәдени мұра осы жәдігерлердің маңызды бөлігін құрайды. Мәдени мұраның заттай бөлігі халықтың материалдық түйсігі. Археологиялық мәдени мұра осының негізі бөлігін құрайды. Ол қорған-қамалдардың қиындылары, жайылып кеткен обалар, көне тұрақтар, қалалар орыны, зәулім ғимараттар мен ғибадатханалар сынды археологиялық ескерткіштерді қамтиды. Елімізде қаншама кәсіпқойлар қазып, зерттеп және мұражайландырылған көне ескерткіштер жиынтығынан өткен ғасырлар мен халықтардың тұрмысы мен тіршілігі жайлы толық мағлұмат алуға мүмкіндік беріп отыр.
Бәрімізге мәлім болып отырған өткеннің ескерткіштерін сақтаумен қатар тарихшының аса маңызды міндеті мен борыштарының бірі – жаңа археологиялық объектілерді табу, қажет болған жағдайда сақтап қалу жұмыстарын жүргізіп, арнаулы экспедиция келгенше ескерткіштерді қорғау болып табылады.
Археологиялық ескерткіштердің ғылыми құндылығы олардың сақталу дәрежесіне, сондай-ақ бұлардың табылу жағдайлары қаншама толық еске алынып, қалайша тіркеліп жазылғандығына байланысты. Қазу жұмысы аяқталғаннан кейін олардың документациясы тарихи түп дерекке айналады да, оның ақиқаттығы көп жағынан археологтың ұқыптылығымен ыждағаттығына байланысты болады. Сақтауға немесе музей экспозициясына түсуден бұрын табылып алынған материал тиісінше өңделуге: шифрлануға, реставрациялануға, тиіс. Археологиялық ескерткіштердің сан алуан түрлерінің ішінен ең жиі ұшырайтыны және ерекше бір түрлері ретінде мекен-жай, жерлеу, әулиелік орындарды бөліп қарауға болады.
Археологиялық материалдар туралы жазылған ғылыми еңбектер мен қазіргі таңдағы соңғы археологиялық зерттеулерді салыстыру, жаңа мәліметтерді толықтыру. Алған мағұлматтарды толық талдау жасау.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы.
Зерттеу жұмысының тарихнамасына тоқталатын болсақ, көптеген ғалымдар ХХ ғасырдың басында археология ғылымына өз үлестерін қосты. К. М. Байпақов, Д. А.Воякин, Б.А. Железняковтардың «Археологиялық зерттеулер жайлы есеп» деген еңбегінде Жайық қала жұртындағы қазба жұмыстары жайлы қай жерде орналасқанын, қорған қабырғасының биіктіктерін қөрсеткен [1].
К.А. Акишев, К.М. Байпақов, II - Вестник ДН Каз ССР-де Сауран шаһарындағы кәріздерді үнділік құлдар салғаны, құдықтағы судың деңгейі 150 кез болғандығын, 1969 ж Сауран қаласының үстінен ұшақпен түсіріліп, нәтижесінде қаланың солтүстік батыс шетінен солтүстік шығысқа қарай созылып жатқандығын 1600 м биіктікте байқалғанды жөнінде мол мәліметтер алуға болады [2].
Қаланың алғаш рет тарихи деректерде кездесуі Х ғасыр тұсына тура келеді. Сол кезде өмір сүрген әйгілі араб жағрабшысы Макдиси қала туралы мынадай мағлұмат береді: «Сауран (Савран, Сабран) – бірінен кейін бірі бой көтерген жеті дуалмен қоршалған үлкен қала, онда рабат бар. Бас мешіт ұаланың ішінде орналасқан. Ол оғыздармен және қыпшақтармен шекаралас аймақта орналасқан қамал»
К.М. Байпақов пен Н.О. Алдабергеновтың «Отырар алқабы. Археология, өнер, қолөнер ескерткіштері» атты монографиясында құнды материалдар бар [3]. Онда есімі ғасырлар қойнауынан жеткен Отырар қаласының орны Арыс өзенінің Сырдарияға құятын жерінің маңында жатыр. Ежелгі Отырар қаласына Темір стансасынан батысқа қарай 10 км жерде орын тепкен Отырартөбе археологиялық ескерткіші сәйкес келеді.
Ә.Х. Марғұланды қола дәуірі мен орта ғасырлық археологияның, Қазақстан жерінде мекендеген көне халықтар тарихының, қазақ халқының мәдениет және өнер тарихының, этнографиясы мен археологиясының негізін салушы.
Ә.Х. Марғұланның Қазақстан археология зерттеулері «Марғұлан оқулары - 14» еңбегінде Отырар қаласы жөнінде тың деректер бар [4]. Отырарды біріншіден керуен сарайға, ал екіншіден жартылай қала түріндегі тұрақтарға жаткызады. Ол Орта Азия мен Қазакстан жеріндегі орта ғасырлардағы елдімекендер мен қоғамдық ғимараттарды билеушілер сарайы, саудагерлер мен қолөнершілер мекені, әскери бекіністер, керуен сарайлар, егінші шаруалардың мекені, ақсүйектердің мекені деп көптеген түрлерге бөледі.
ХХ ғасырдың 40 жылдарының аяғында осы арада зерттеу жұмысын жүргізген Ә.Х. Марғұлан үйінділердің өзен бойымен бір жарым шақырымға созылып жатқанын атап көрсеткен. Ол кезден бері жағдай
Зерттелу жұмысының өзектілігі. Еліміздегі көне тарихи ескерткіштерді зерттеулердің алатын орны ерекше болып саналады.
Өткен күнді тірілтпей көп ұлтты Отанымыз – Қазақстанның бүгінгісін, оның егемендікке қол жеткізуін тану мүмкін емес. Сондықтан да халық тағдырын баян етер тарих пен мәдениетті оқып-үйрену әр адамды отан сүйгіштікке, өз елінің азаматы болуға баулиды.
Алайда тарихымыздың кейбір парақтары әлі күнге дейін ашылмай сан құпияны бауырына басып жатса, кейбірі ашылғанмен де өткенімізбен толық таныса алмайды.
Отанымыздың ұлан ғайыр аумағында әлі де зерттелмеген ескерткіштер- адамзаттың құнсыз ақпарат қоры, оның жоғалмас байлығы болып саналады.
Еліміздегі көне тарихи ескерткіштерді зерттеулердің алатын орыны ерекше болып саналады. Археологиялық ескерткіштер еліміздің тарихындағы бірнеше өзекті мәселелердің басын ашуға, сондай-ақ ежелгі және ортағасырлық кезеңдердегі халқымыздың байлығы мен өркениеті, мәдени мұраларымен толықтырып отырады. Елімізде көне қала мен қоныс орындары, суару жүйелері мен зират кешендері сынды ескерткіштер көптеп кездеседі. Олар топографиялық, хронологиялық және этникалық сипаттары бойынша біркелкі емес, бірақ нақ осы жай олардың зерттелуінің маңыздылығын арттырып отыр. Алуан түрлі әрі бай мәдени мұра өркениеті қоғамның түпқазық белгісі ұлттық және мемлекеттік сана сезімінің ықпалдастырушы құрама бөлігі болып табылады. Археологиялық мәдени мұра осы жәдігерлердің маңызды бөлігін құрайды. Мәдени мұраның заттай бөлігі халықтың материалдық түйсігі. Археологиялық мәдени мұра осының негізі бөлігін құрайды. Ол қорған-қамалдардың қиындылары, жайылып кеткен обалар, көне тұрақтар, қалалар орыны, зәулім ғимараттар мен ғибадатханалар сынды археологиялық ескерткіштерді қамтиды. Елімізде қаншама кәсіпқойлар қазып, зерттеп және мұражайландырылған көне ескерткіштер жиынтығынан өткен ғасырлар мен халықтардың тұрмысы мен тіршілігі жайлы толық мағлұмат алуға мүмкіндік беріп отыр.
Бәрімізге мәлім болып отырған өткеннің ескерткіштерін сақтаумен қатар тарихшының аса маңызды міндеті мен борыштарының бірі – жаңа археологиялық объектілерді табу, қажет болған жағдайда сақтап қалу жұмыстарын жүргізіп, арнаулы экспедиция келгенше ескерткіштерді қорғау болып табылады.
Археологиялық ескерткіштердің ғылыми құндылығы олардың сақталу дәрежесіне, сондай-ақ бұлардың табылу жағдайлары қаншама толық еске алынып, қалайша тіркеліп жазылғандығына байланысты. Қазу жұмысы аяқталғаннан кейін олардың документациясы тарихи түп дерекке айналады да, оның ақиқаттығы көп жағынан археологтың ұқыптылығымен ыждағаттығына байланысты болады. Сақтауға немесе музей экспозициясына түсуден бұрын табылып алынған материал тиісінше өңделуге: шифрлануға, реставрациялануға, тиіс. Археологиялық ескерткіштердің сан алуан түрлерінің ішінен ең жиі ұшырайтыны және ерекше бір түрлері ретінде мекен-жай, жерлеу, әулиелік орындарды бөліп қарауға болады.
Археологиялық материалдар туралы жазылған ғылыми еңбектер мен қазіргі таңдағы соңғы археологиялық зерттеулерді салыстыру, жаңа мәліметтерді толықтыру. Алған мағұлматтарды толық талдау жасау.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы.
Зерттеу жұмысының тарихнамасына тоқталатын болсақ, көптеген ғалымдар ХХ ғасырдың басында археология ғылымына өз үлестерін қосты. К. М. Байпақов, Д. А.Воякин, Б.А. Железняковтардың «Археологиялық зерттеулер жайлы есеп» деген еңбегінде Жайық қала жұртындағы қазба жұмыстары жайлы қай жерде орналасқанын, қорған қабырғасының биіктіктерін қөрсеткен [1].
К.А. Акишев, К.М. Байпақов, II - Вестник ДН Каз ССР-де Сауран шаһарындағы кәріздерді үнділік құлдар салғаны, құдықтағы судың деңгейі 150 кез болғандығын, 1969 ж Сауран қаласының үстінен ұшақпен түсіріліп, нәтижесінде қаланың солтүстік батыс шетінен солтүстік шығысқа қарай созылып жатқандығын 1600 м биіктікте байқалғанды жөнінде мол мәліметтер алуға болады [2].
Қаланың алғаш рет тарихи деректерде кездесуі Х ғасыр тұсына тура келеді. Сол кезде өмір сүрген әйгілі араб жағрабшысы Макдиси қала туралы мынадай мағлұмат береді: «Сауран (Савран, Сабран) – бірінен кейін бірі бой көтерген жеті дуалмен қоршалған үлкен қала, онда рабат бар. Бас мешіт ұаланың ішінде орналасқан. Ол оғыздармен және қыпшақтармен шекаралас аймақта орналасқан қамал»
К.М. Байпақов пен Н.О. Алдабергеновтың «Отырар алқабы. Археология, өнер, қолөнер ескерткіштері» атты монографиясында құнды материалдар бар [3]. Онда есімі ғасырлар қойнауынан жеткен Отырар қаласының орны Арыс өзенінің Сырдарияға құятын жерінің маңында жатыр. Ежелгі Отырар қаласына Темір стансасынан батысқа қарай 10 км жерде орын тепкен Отырартөбе археологиялық ескерткіші сәйкес келеді.
Ә.Х. Марғұланды қола дәуірі мен орта ғасырлық археологияның, Қазақстан жерінде мекендеген көне халықтар тарихының, қазақ халқының мәдениет және өнер тарихының, этнографиясы мен археологиясының негізін салушы.
Ә.Х. Марғұланның Қазақстан археология зерттеулері «Марғұлан оқулары - 14» еңбегінде Отырар қаласы жөнінде тың деректер бар [4]. Отырарды біріншіден керуен сарайға, ал екіншіден жартылай қала түріндегі тұрақтарға жаткызады. Ол Орта Азия мен Қазакстан жеріндегі орта ғасырлардағы елдімекендер мен қоғамдық ғимараттарды билеушілер сарайы, саудагерлер мен қолөнершілер мекені, әскери бекіністер, керуен сарайлар, егінші шаруалардың мекені, ақсүйектердің мекені деп көптеген түрлерге бөледі.
ХХ ғасырдың 40 жылдарының аяғында осы арада зерттеу жұмысын жүргізген Ә.Х. Марғұлан үйінділердің өзен бойымен бір жарым шақырымға созылып жатқанын атап көрсеткен. Ол кезден бері жағдай
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. К.М. Байпақов, Д.А. Воякин, Б.А. Железняков. Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы., 2005 ж, 10 б.
2. К. А. Акишев, К.М. Байпақов. ІІ- Вестник. Дн КазССР. Алматы., 1973 ж, №4, 76-78 б.
3. К.М. Байпақов, Н.О. Алдабергенов. Отырар алқабы, Археология өнер, қолөнер ескеркіштері. Алматы., 2005 ж. 7-14 б.
4. А.Х. Марғұлан – 14. Қазақстан археологиясының зерттелуі, (Ғылыми практикалық конференция еңбектері) Шымкент-Алматы., 2002 ж. 88 б.
5. А.Н. Подушкин. Б.д.д. ІҮ- б.д. ҮІ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы мәдениет. Алматы., 1977 ж. 67 б.
6. Труды научно – практической конференции. Маргулановские чтения – 15, Алматы., 2004 ж. 5-10 б.
7. Ә.Х. Марғұлан. Орталық Қазақстандағы Беғазы -Дәндібай мәдениеті. А., 1966 ж 101 б.
8. Ә. Марғұлан. Шоқан туралы естеліктер. Жұлдыз 1989 ж. №1, 6-б.
9. Н.Ә.Назарбаев. В потоке истории. Алматы., 2001 ж. 89 б.
10. Д.А. Авдусин. Археологические разведки и раскопки. Москва., 1959 ж. 177 б.
11. Көрсетілген еңбек 146-210 б.
12. А.Х. Марғұлан. Отчет о работах археологической экспедиции. 1947 ж.// ИАН Каз ССР, СА, 1949 ж, №2.
13. Д.А. Авдусин. Археологические разведки и раскопки. Москва., 1959 ж. 120-133 б.
14. А.С. Амальрик, А.Л. Монгайт. В Пойсках исчезнувших цивилизаций. Москва., 1966 ж. 201-211 б.
15. А. Бейсебаев. Отан журналы №1-саны 2005 ж. 121-127 б.
16. К.М. Байпақов, Ж. К. Таймағанбетов, Г. Жұмағұлов. Қазақстан археологиясы. «Қазақ университеті». Алматы., 2006 ж. 122 б.
17. Көрсетілген еңбек 128 б.
18.К.А. Акишев, К.М. Байпақов, Л.Б. Ерзакович. Поздне-средни Отрар. Алма-ата., 1981 ж. 98 б.
19. Б.Н. Нұрмұханбетов, Г.А. Ахатов, А.Ж. Бермағанбетов. Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы., 2005 ж. 17-18 б.
20. Археологические исследования в Казахстане. Алма-ата., 1960 ж. 37 б.
21. К.И. Байпақов, А.Н. Подушкин. Памятники земледельческа скотоводческой культуры, (Южно Казахстана), «Наука», Алма-ата.,1989 ж. 91 б.
22. К.М. Байпақов, Н.О. Алдабергенов. Отрар алқабы, Археология өнер, қолөнер ескеркіштері. Алматы., 2005 ж. 7-14 б.
23. Отырар энциклопедиясы. Алматы., 2005 ж. «Арыс баспасы». 26 б.
24. М. Б. Ходжаев. О керамическом пройзводстве Отрара второй половины ХІІІ-ХІҮ ғ. // Маргулановское чтения, Петропавл., 1992 ж. 6 б.
25. Қазақстан ұлттық энциклопедия 6-том. А., 2004 ж. 369 б.
26. К.А. Акишев, К.М. Байпақов, Л.Б. Ерзакович. Древний Отрар. А., 1972 ж. 57 б.
27. К. Байпақов. Қазақстанның ежелгі қалалары. Аруна., 2005ж. 72 б.
28. К.М. Байпақов. Археологические Исследования по программе ЮНЕСКО. Вестник АН Каз ССР, 1991 ж. №12, 17-28б.
29. Көркемсуретті Қазақстан тарихы. І-том. Алматы., 2006 ж. 39 б.
30. Сыр өңірі газеті. №2-28 ақпан, 2006 ж. 4-б.
31. К.М. Байпақов, Е.А.Смағұлов. Ортағасырлық сауран шаһары. «Gredo» баспасы, Алматы., 2005ж 85 б.
32. Х.А.Алпысбаев. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана. А., 1979ж. 3 б.
33. Е.А. Смағұлов, К.М. Байпақов. Ортағасырлық Сауран шаһары. Алматы., 2005 ж. 7-34 б.
34. В.Г. Ломан, В.В. Ворфоломесов. Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы., 2005 ж. 49-б.
35. Р.К. Шербаков, А.И. Бейсебаев. Исследование городища Саурана. Тезисы докладов научной конференции молодых ученых «Ахинжановские чтение -2004», Алматы., 2004 ж. 81-85 б.
36. Көрсетілген еңбек , 87 б.
37. А. Бейсебаев. Сауран қала жұрты маңындағы әулиелі кешендер, «Отан» журналы, №2 саны, 2005ж. 164-168 б.
38. К.М. Байпақов, Ж. К. Таймағанбетов, Г. Жумагулов. Археология Казахстана. «Республиканский издательский кабинет». Алматы., 1993 ж. 206 б.
39. К.М. Байпақов, Е.А. Смағұлов, Ғ.А. Ахатов. Ортағасырлық Жайық қала жұрты. Алматы., 2005 ж. 31-39 б.
40. И. Таймағанбетов, З. Самашев. Сарайшық. Алматы., 2001 ж. 96 б. 41. Сарайшықтағы тың зерттеулер. «Қазақ тарихы» журналы 2000 ж. №5 саны. 27-б.
42. А.Х. Марғұлан – 14. Қазақстан археологиясының зерттелуі (Ғылыми практикалық конференция еңбектері) Шымкент-Алматы., 2002 ж. 24 б.
43. З. Смашев, Б. Әділгереев. Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы., 2005 ж. 33-43 б.
44. «Егемен Қазақстан» газеті, 2003 ж, 1 қараша. 9-б.
45. Көркемсуретті Қазақстан тарихы. І-том. Алматы., 2006 ж. 49 б.
46. Ж.Қ. Құрманқұлов, А. Бірмұқанова, Ж. Қалиева. Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы., 2005 ж, 52-б.
47. Көрсетілген еңбек 57 б.
1. К.М. Байпақов, Д.А. Воякин, Б.А. Железняков. Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы., 2005 ж, 10 б.
2. К. А. Акишев, К.М. Байпақов. ІІ- Вестник. Дн КазССР. Алматы., 1973 ж, №4, 76-78 б.
3. К.М. Байпақов, Н.О. Алдабергенов. Отырар алқабы, Археология өнер, қолөнер ескеркіштері. Алматы., 2005 ж. 7-14 б.
4. А.Х. Марғұлан – 14. Қазақстан археологиясының зерттелуі, (Ғылыми практикалық конференция еңбектері) Шымкент-Алматы., 2002 ж. 88 б.
5. А.Н. Подушкин. Б.д.д. ІҮ- б.д. ҮІ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы мәдениет. Алматы., 1977 ж. 67 б.
6. Труды научно – практической конференции. Маргулановские чтения – 15, Алматы., 2004 ж. 5-10 б.
7. Ә.Х. Марғұлан. Орталық Қазақстандағы Беғазы -Дәндібай мәдениеті. А., 1966 ж 101 б.
8. Ә. Марғұлан. Шоқан туралы естеліктер. Жұлдыз 1989 ж. №1, 6-б.
9. Н.Ә.Назарбаев. В потоке истории. Алматы., 2001 ж. 89 б.
10. Д.А. Авдусин. Археологические разведки и раскопки. Москва., 1959 ж. 177 б.
11. Көрсетілген еңбек 146-210 б.
12. А.Х. Марғұлан. Отчет о работах археологической экспедиции. 1947 ж.// ИАН Каз ССР, СА, 1949 ж, №2.
13. Д.А. Авдусин. Археологические разведки и раскопки. Москва., 1959 ж. 120-133 б.
14. А.С. Амальрик, А.Л. Монгайт. В Пойсках исчезнувших цивилизаций. Москва., 1966 ж. 201-211 б.
15. А. Бейсебаев. Отан журналы №1-саны 2005 ж. 121-127 б.
16. К.М. Байпақов, Ж. К. Таймағанбетов, Г. Жұмағұлов. Қазақстан археологиясы. «Қазақ университеті». Алматы., 2006 ж. 122 б.
17. Көрсетілген еңбек 128 б.
18.К.А. Акишев, К.М. Байпақов, Л.Б. Ерзакович. Поздне-средни Отрар. Алма-ата., 1981 ж. 98 б.
19. Б.Н. Нұрмұханбетов, Г.А. Ахатов, А.Ж. Бермағанбетов. Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы., 2005 ж. 17-18 б.
20. Археологические исследования в Казахстане. Алма-ата., 1960 ж. 37 б.
21. К.И. Байпақов, А.Н. Подушкин. Памятники земледельческа скотоводческой культуры, (Южно Казахстана), «Наука», Алма-ата.,1989 ж. 91 б.
22. К.М. Байпақов, Н.О. Алдабергенов. Отрар алқабы, Археология өнер, қолөнер ескеркіштері. Алматы., 2005 ж. 7-14 б.
23. Отырар энциклопедиясы. Алматы., 2005 ж. «Арыс баспасы». 26 б.
24. М. Б. Ходжаев. О керамическом пройзводстве Отрара второй половины ХІІІ-ХІҮ ғ. // Маргулановское чтения, Петропавл., 1992 ж. 6 б.
25. Қазақстан ұлттық энциклопедия 6-том. А., 2004 ж. 369 б.
26. К.А. Акишев, К.М. Байпақов, Л.Б. Ерзакович. Древний Отрар. А., 1972 ж. 57 б.
27. К. Байпақов. Қазақстанның ежелгі қалалары. Аруна., 2005ж. 72 б.
28. К.М. Байпақов. Археологические Исследования по программе ЮНЕСКО. Вестник АН Каз ССР, 1991 ж. №12, 17-28б.
29. Көркемсуретті Қазақстан тарихы. І-том. Алматы., 2006 ж. 39 б.
30. Сыр өңірі газеті. №2-28 ақпан, 2006 ж. 4-б.
31. К.М. Байпақов, Е.А.Смағұлов. Ортағасырлық сауран шаһары. «Gredo» баспасы, Алматы., 2005ж 85 б.
32. Х.А.Алпысбаев. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана. А., 1979ж. 3 б.
33. Е.А. Смағұлов, К.М. Байпақов. Ортағасырлық Сауран шаһары. Алматы., 2005 ж. 7-34 б.
34. В.Г. Ломан, В.В. Ворфоломесов. Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы., 2005 ж. 49-б.
35. Р.К. Шербаков, А.И. Бейсебаев. Исследование городища Саурана. Тезисы докладов научной конференции молодых ученых «Ахинжановские чтение -2004», Алматы., 2004 ж. 81-85 б.
36. Көрсетілген еңбек , 87 б.
37. А. Бейсебаев. Сауран қала жұрты маңындағы әулиелі кешендер, «Отан» журналы, №2 саны, 2005ж. 164-168 б.
38. К.М. Байпақов, Ж. К. Таймағанбетов, Г. Жумагулов. Археология Казахстана. «Республиканский издательский кабинет». Алматы., 1993 ж. 206 б.
39. К.М. Байпақов, Е.А. Смағұлов, Ғ.А. Ахатов. Ортағасырлық Жайық қала жұрты. Алматы., 2005 ж. 31-39 б.
40. И. Таймағанбетов, З. Самашев. Сарайшық. Алматы., 2001 ж. 96 б. 41. Сарайшықтағы тың зерттеулер. «Қазақ тарихы» журналы 2000 ж. №5 саны. 27-б.
42. А.Х. Марғұлан – 14. Қазақстан археологиясының зерттелуі (Ғылыми практикалық конференция еңбектері) Шымкент-Алматы., 2002 ж. 24 б.
43. З. Смашев, Б. Әділгереев. Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы., 2005 ж. 33-43 б.
44. «Егемен Қазақстан» газеті, 2003 ж, 1 қараша. 9-б.
45. Көркемсуретті Қазақстан тарихы. І-том. Алматы., 2006 ж. 49 б.
46. Ж.Қ. Құрманқұлов, А. Бірмұқанова, Ж. Қалиева. Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы., 2005 ж, 52-б.
47. Көрсетілген еңбек 57 б.
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
----------------3
I – ТАРАУ. Археологиялық барлау және зерттелу жолдары -------------8
1.1. Археологиялық ескерткіштердің зерттелу жолдары --------------------
8
1.2. Археологиялық барлау мен қазба әдістері -----------------------------
-----13
IІ –ТАРАУ. XX ғасырдағы Қазақстандағы археологиялық ескерткіштердің
зерттелуі мен қазба жұмыстары ------------------------ 22
2.1. Оңтүстік Қазақстан территориясындағы Отырар, Шірік – Рабат, Сауран
қала жұрты мен қорымдарының археологиялық зерттеулер мен қазба
жұмыстары ----------------------------------- -------------------------------
------------ 22
2.2. Батыс Қазақстандағы археологиялық қазба жұмыстары және оның
нәтижелері ----------------------------------- ------------------------------
-------------- 48
2.3. Жетісу облысындағы орналасқан Есік, Шілікті қорымдары мен
кешендеріндегі археологиялық зерттеулер ----------------------------------- -
----55
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
-----------58
Пайдаланылған әдебиеттер ----------------------------------- ----------------
----- 60
Кіріспе
Зерттелу жұмысының өзектілігі. Еліміздегі көне тарихи
ескерткіштерді зерттеулердің алатын орны ерекше болып саналады.
Өткен күнді тірілтпей көп ұлтты Отанымыз – Қазақстанның
бүгінгісін, оның егемендікке қол жеткізуін тану мүмкін емес. Сондықтан
да халық тағдырын баян етер тарих пен мәдениетті оқып-үйрену әр
адамды отан сүйгіштікке, өз елінің азаматы болуға баулиды.
Алайда тарихымыздың кейбір парақтары әлі күнге дейін ашылмай
сан құпияны бауырына басып жатса, кейбірі ашылғанмен де өткенімізбен
толық таныса алмайды.
Отанымыздың ұлан ғайыр аумағында әлі де зерттелмеген ескерткіштер-
адамзаттың құнсыз ақпарат қоры, оның жоғалмас байлығы болып саналады.
Еліміздегі көне тарихи ескерткіштерді зерттеулердің алатын орыны
ерекше болып саналады. Археологиялық ескерткіштер еліміздің тарихындағы
бірнеше өзекті мәселелердің басын ашуға, сондай-ақ ежелгі және ортағасырлық
кезеңдердегі халқымыздың байлығы мен өркениеті, мәдени мұраларымен
толықтырып отырады. Елімізде көне қала мен қоныс орындары, суару жүйелері
мен зират кешендері сынды ескерткіштер көптеп кездеседі. Олар
топографиялық, хронологиялық және этникалық сипаттары бойынша біркелкі
емес, бірақ нақ осы жай олардың зерттелуінің маңыздылығын арттырып отыр.
Алуан түрлі әрі бай мәдени мұра өркениеті қоғамның түпқазық белгісі ұлттық
және мемлекеттік сана сезімінің ықпалдастырушы құрама бөлігі болып
табылады. Археологиялық мәдени мұра осы жәдігерлердің маңызды бөлігін
құрайды. Мәдени мұраның заттай бөлігі халықтың материалдық түйсігі.
Археологиялық мәдени мұра осының негізі бөлігін құрайды. Ол қорған-
қамалдардың қиындылары, жайылып кеткен обалар, көне тұрақтар, қалалар
орыны, зәулім ғимараттар мен ғибадатханалар сынды археологиялық
ескерткіштерді қамтиды. Елімізде қаншама кәсіпқойлар қазып, зерттеп және
мұражайландырылған көне ескерткіштер жиынтығынан өткен ғасырлар мен
халықтардың тұрмысы мен тіршілігі жайлы толық мағлұмат алуға мүмкіндік
беріп отыр.
Бәрімізге мәлім болып отырған өткеннің ескерткіштерін сақтаумен
қатар тарихшының аса маңызды міндеті мен борыштарының бірі – жаңа
археологиялық объектілерді табу, қажет болған жағдайда сақтап қалу
жұмыстарын жүргізіп, арнаулы экспедиция келгенше ескерткіштерді қорғау
болып табылады.
Археологиялық ескерткіштердің ғылыми құндылығы олардың сақталу
дәрежесіне, сондай-ақ бұлардың табылу жағдайлары қаншама толық еске алынып,
қалайша тіркеліп жазылғандығына байланысты. Қазу жұмысы аяқталғаннан кейін
олардың документациясы тарихи түп дерекке айналады да, оның ақиқаттығы көп
жағынан археологтың ұқыптылығымен ыждағаттығына байланысты болады. Сақтауға
немесе музей экспозициясына түсуден бұрын табылып алынған материал тиісінше
өңделуге: шифрлануға, реставрациялануға, тиіс. Археологиялық
ескерткіштердің сан алуан түрлерінің ішінен ең жиі ұшырайтыны және ерекше
бір түрлері ретінде мекен-жай, жерлеу, әулиелік орындарды бөліп қарауға
болады.
Археологиялық материалдар туралы жазылған ғылыми еңбектер мен
қазіргі таңдағы соңғы археологиялық зерттеулерді салыстыру, жаңа
мәліметтерді толықтыру. Алған мағұлматтарды толық талдау жасау.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы.
Зерттеу жұмысының тарихнамасына тоқталатын болсақ, көптеген
ғалымдар ХХ ғасырдың басында археология ғылымына өз үлестерін қосты.
К. М. Байпақов, Д. А.Воякин, Б.А. Железняковтардың Археологиялық
зерттеулер жайлы есеп деген еңбегінде Жайық қала жұртындағы қазба
жұмыстары жайлы қай жерде орналасқанын, қорған қабырғасының биіктіктерін
қөрсеткен [1].
К.А. Акишев, К.М. Байпақов, II - Вестник ДН Каз ССР-де
Сауран шаһарындағы кәріздерді үнділік құлдар салғаны, құдықтағы судың
деңгейі 150 кез болғандығын, 1969 ж Сауран қаласының үстінен ұшақпен
түсіріліп, нәтижесінде қаланың солтүстік батыс шетінен солтүстік шығысқа
қарай созылып жатқандығын 1600 м биіктікте байқалғанды жөнінде мол
мәліметтер алуға болады [2].
Қаланың алғаш рет тарихи деректерде кездесуі Х ғасыр тұсына
тура келеді. Сол кезде өмір сүрген әйгілі араб жағрабшысы Макдиси қала
туралы мынадай мағлұмат береді: Сауран (Савран, Сабран) – бірінен кейін
бірі бой көтерген жеті дуалмен қоршалған үлкен қала, онда рабат бар. Бас
мешіт ұаланың ішінде орналасқан. Ол оғыздармен және қыпшақтармен шекаралас
аймақта орналасқан қамал
К.М. Байпақов пен Н.О. Алдабергеновтың Отырар алқабы. Археология,
өнер, қолөнер ескерткіштері атты монографиясында құнды материалдар бар
[3]. Онда есімі ғасырлар қойнауынан жеткен Отырар қаласының орны Арыс
өзенінің Сырдарияға құятын жерінің маңында жатыр. Ежелгі Отырар қаласына
Темір стансасынан батысқа қарай 10 км жерде орын тепкен Отырартөбе
археологиялық ескерткіші сәйкес келеді.
Ә.Х. Марғұланды қола дәуірі мен орта ғасырлық археологияның,
Қазақстан жерінде мекендеген көне халықтар тарихының, қазақ халқының
мәдениет және өнер тарихының, этнографиясы мен археологиясының негізін
салушы.
Ә.Х. Марғұланның Қазақстан археология зерттеулері Марғұлан оқулары
- 14 еңбегінде Отырар қаласы жөнінде тың деректер бар [4]. Отырарды
біріншіден керуен сарайға, ал екіншіден жартылай қала түріндегі тұрақтарға
жаткызады. Ол Орта Азия мен Қазакстан жеріндегі орта ғасырлардағы
елдімекендер мен қоғамдық ғимараттарды билеушілер сарайы, саудагерлер мен
қолөнершілер мекені, әскери бекіністер, керуен сарайлар, егінші шаруалардың
мекені, ақсүйектердің мекені деп көптеген түрлерге бөледі.
ХХ ғасырдың 40 жылдарының аяғында осы арада зерттеу жұмысын
жүргізген Ә.Х. Марғұлан үйінділердің өзен бойымен бір жарым шақырымға
созылып жатқанын атап көрсеткен. Ол кезден бері жағдай өзгерді. Жыл
сайын Жайық өзенінің оң жағасын шайып, қала бөліктерін жарқабақтармен
бірге суға алып кетуде. Сөйтіп бір кездері Қазан, Қажы-Тарқан сияқты
қалалармен тең тұрған аса үлкен қаланың қазір тек жұрнағы қалды.
ХVІ ғ. Сауранды Рузбихан әспеттей суреттеп, ол туралы: Көркіне көз
сүйсінетін қала, ашық және жазық далада салынған. Ол керемет жарқын,
көңілді, адам парасатына қуаныш пен қуат беретін жұмсақ, сергек ауасы бар
қала, бүкіл аумағында көз тартатын әртүрлі әсем ағаштар өсіп тұр. Қаланың
өзі биік қамал дуалмен қоршалған, ал оның сыртынан ор қазылған, - деп
жазады.
1999 ж. А.Н. Подушкин Б.д.д. IV ғ. - б.д. VI ғ. Оңтүстік
Қазақстандағы Арыс мәдениеті тақырыбында докторлық жұмысын қорғады [5].
Аталмыш жұмыс зерттеушінің ұзақ жылдары бойы жүргізген зерттеулерінің
қорытындысы ескерткіштердің таралу аймағын қарастырып, археологиялық
картография мен типологиялық жіктелу жасап, заттай деректерді зерттей отыра
автор Арыс мәдениетін бөліп көрсетеді. Зерттеуші Арыс мәдениетінің (АМ)
эталондық сипатына керамиканы, жерлеу ғұрыпы мен ескерткіштерді негіз етіп
алу керек деп есептейді.
Зерттелу жұмысының мақсаты:
ХХ ғасырда Қазақстанда археологиялық қазба жұмысының даму
барысы жайында, оның нәтижесінде жарияланған тарих ғылымын дамытудағы
археологиялық материалдарды, деректерді салыстырып, жаңа мәліметтермен
жұмыс жасау.
Еңбектер нәтижесінде, қазақ тарихы мен мәдениетін дамытуға қосқан зор
үлесін айқындау мен табылған тарихи-мәдени ескерткіштер түрлеріне тоқталу
жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Жұмыстың мақсатына қарай төмендегі міндеттер
алға қойылады:
- ХХ ғасырдағы археологияны дамытудағы ғалымдардың үлесін
атап көрсету.
- Зерттеген ғалымдардың жұмыстарына талдау жасау.
- Археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде жарияланған
бұқаралық ақпараттар құралдарының жаңа материалдарына
тоқталу.
Ежелгі қалалардың қалыптасуын ашып көрсету.
Археологиялық ескерткіштердің барлау мен қазба әдістерінің
зерттелу жолдарына тоқталу.
Археологиялық зерттеулер нәтижелерін тарихымыздың терең қойнауын
ақтарып, ежелгі дүниені танып, білу.
Жұмыстың зерттелу шеңбері. XX ғ басынан басталып 2005 жыл
аралығын қамтиды.
Аталмыш мақсатқа сай қазақ археологтарының археология ғылымын
дамытудағы еңбектерінің нәтижесінде атқарылған жұмыстарға тоқтала
кетіп тың деректерді қамту.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, негізгі екі
тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен
тұрады.
І. Археологиялық барлау және зерттелу жолдары.
1.1. Археологиялық ескерткіштердің зерттелу жолдары.
Қазақстан Республикасының Министрлер кабинетінің қаулысымен 1991 ж.
28 тамыз № 496 және ҚазССР Ғылыми Академиясының Президумының қаулысымен
1991 жыл 6 қыркүйек № 73 ҚазССР Ғылыми Академиясында, тарих-археология,
этнография институтының археологиялық орталық базасының негізінде Архелогия
институты ашылды. Оған қажырлы ғылым қайраткері-археолог, тарихшы,
этнограф, шығыстанушы, әдебиетші, академик А.Х. Марғұлан аты берілді. Бұл
жас институтты т.ғ.д. К.Байпақов басқарды. Институт құрылысына 6 бөлім
берілді: алғашқы археология, ортағасырлық археология, жаңа құрылатын
экспедиция, археология ескерткіштерін мәлімет, археологиялық технология
және археология музейі.
Бұл инситутта соңғы 10 жылда 6 докторлық, 20-дан астам кандидаттың
диссертациялары қорғалған. [6].
Диссертациялық темаларды жолдауда Қазақстан археологиясын зерттеу
бағытына үлкен көңіл бөлінуде. Типология және палиолиттік ескерткіштерді
кезеңге бөлуде мәліметтер кеңейтілуде, Орталық, Оңтүстік Қазақстан мустьер
комплекстері өңделуде.
Қазақстан территориясын жаппай зерттеуде және кең масштабты
саладағы қазба жұмыстарын жүргізуде – ірі археологиялық экспедициялар
ұйымдастырудың үлкен маңызы бар. Кейбір қиыншылықтарға қарамастан, Орталық
Қазақстан архоелогиялық экспедициясы өз жұмыстарын жалғастыруда (1946 ж) –
жетекшісі т. ғ. к. Ж.К. Кұрманкұлов, Батыс Қазақстан археологиялық
экспедиция (1953 ж.) – жетекшісі т.ғ.к. З.С.Смашев Оңтүстік Қазақстан
археологиялық экспедициясы (1971 ж. бастап) жетекшісі т.ғ.д К.М. Байпақов,
Жетісу комплексті археологиялық экспедициясы (1954 ж. бастап) – жетекшісі
т.ғ.д. К.А.Ақышев Түркістан археологиялық экспедициясының жетекшісі –
Е.А.Смагулов, Солтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы – жетекшісі
т.ғ.к. М.К. Хабдуллин.
115 ескерткіштерге археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген
палеолиттік дәуірге қатысты Кошкурган І, ІІ, ІІІ; Шоқтас, Қызыл- тау;
Соркөл;
Табиғи – климаттық факторлар әсерінен, және техногендік және
антропогендік әсерден археологиялық ескерткіштердің бұзылуы және жоғалып
кетуі болады. Осыған байланысты сақтау және тарихи-мәдени мұраны рационалды
қолдануға жалпы мемлекеттік үлкен мән беріліп отыр. Жалпы бақылау жүргізу
Қазақстан территориясында археологиялық ескерткіштерді есепке алу үшін –
1960 жылы, Қазақстанның Археологиялық картасы жарық көрді. 1981 жылдан
бастап Қазақстанда 10 томдық Свода памятников истории и культуры
құрастыруға үлкен жұмыс жүргізілуде. Осы уақыт ішінде 1994 жылы Свод
памятников Южно-казахстанской области құрастырылып шығарылды. Сондай-ақ
Свода памятников по Жамбылской области, құрастырылды. Бұл свод
археология, тарих, мәдениетті зерттеудің теориялық және фундаменттік дамуы
деректемесі ғана емес, республика территориясында ірі стационарлық
жұмыстарды жоспарлауға, ғылымға өте қажетті объектілерді зерттеуге
мүмкіндік береді. Ол сонымен қатар қорғау, қайта өңдеу жұмыстарымен бірге,
ескерткіштерді, объектілерді халықаралық, республикалық, жергілікті мәнді
сапаны қорытындылап пайдалануға көмектеседі. Ескерткіштерді тарихи-мәдени
мұра ретінде пайдалану және қорғау бағытына арналған археологиялық ғылым
саласының енгізген әдістері көпшілігінде, жаңа құрылыс экспедициясының
бөлімінің ашылуына ықпалын тигізді. (СССР мемлекеттік комитетінің ғылыми
және техника жөніндегі қаулысы № 216. 06. 07 1988; АН Каз ССР Президиум
қабылдауы № 424 04.08. 1988 жыл)
Бөлім қызметкерлері жаңа форма табу жолында археологиялық жұмысты
кеңейтуде үлкен қызмет атқарды. Ескерткіштерді сақтау жөнінде көптеген
инструкциялар талқыланды, қабылданды. Құлағалы тұрған зоналарда
археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді.
Тарихи-мәдени мұраларды пайдалану және қорғау заңын бұзушы фактілер
бойынша мамандар тез арада жіберіліп отырды. Алдын-ала келісілген жерлерге
мамандар жіберілді. Сонымен қатар, археологиялық ескерткіштердің техникалық
жағдайын анықтау үшін, инспекторлар табиғи жағдайда немесе адамдардың
бұзуының нәтижесінде құлаған жерлерге жіберіліп отырды.
Мемлекеттік ескерткіштерді қорғау органдарына мемлекеттік тізімнен
шығарылуы туралы қираған ескерткіштер туралы хабарлар беріледі. Сондықтан,
көптеген жағдайда қорғау зонасын тексеру, тарихи-мәдени мұра екенін тану
туралы немесе осындай статустан айыруы туралы ұсыныстар қарастырылады.
Тарихи мұра ескерткіш Ордабасы туралы көпжылдық жұмыстар
жүргізілді, оның жалпы көлемі анықталды және қорғау зонасы қалыптастырылды,
оның тарихи-мәдени ландшафты зонасына қорғауға алынды. Бұрынды қорымына
жағалаудан және желменен эрозия болмасын деп, алдыменен инженерлік жоспар
қаралды. Ыссық қорған, Ұлытау тарихи-мәдени қорығына мұражайландыру жоспары
енгізілді. Әрине, ескерткіштер адамдар қауымына енуіне мүмкін жағдайда болу
керек. Бұл тарихи-мәдени және тарихи- ландшафт мұражай қорықтары туризм
дамуы үшін емес, халықтың, ұлттың дәстүрінің дамуының негізі үшін. Бұл
территорияларда ұлттық дәстүрі салтанатты, әр түрлі спорттық бағдарламасы,
ежелгі қазақ дәстүрлерімен байланысты: көкпар шабу, ұлттық күрес, аңшылық
т.б. Өкінішке орай жаңа экспедиция бөлімінің жабылуына байланысты (1994
жыл) қорғау ескерткішінің жұмысы, археологиялық ескерткіштерді пайдалану
және оларды тізімге алу тоқтатылды.
Қазіргі зерттеу жұмыстары жөнінде барлық бағыт бойынша көп жылдарғы
еңбек көмектесе алады.
Қазақстан археологиясының басында қажырлы тарихшылар мен
шығыстанушылар тұрады: В.В. Бартольд, В.В. Радлов, П. И. Лерх, Ш.Уалиханов.
Одақ кезінде олардың жұмысын жалғастырушылар С.П. Толстов, А.Н.
Бернштам, М.Л. Грязнов, О. А. Крывцова-Кракова, Л.Р. Кызласов, Л.П.
Левина 1946 жылы Қазақстанда ғылым академиясы ашылып оның археология
бөлімін керемет ұлы ғалым Ә.Х. Марғұлан басқарды. Әлкей Марғұлан Қазақстан
археологиясының атасы және қазақ археологиялық мектебінің негізін қалаушы.
Ол 1938 жылдан бастап Қазақ ССР ғылым академиясына қатысты тарих,
археология және этнография институтында қызмет жасап, көптеген
археологиялық және этнографиялық экспидицияларды басқарды. Ол өз
зерттеулерінде көп жаңалықтар ашып көптеген кітаптар жазды. Ә.Х.
Марғұланның археология саласындағы еңбектерінің ең бастысы Орталық
Қазақстандағы Беғазы -Дәндібай мәдениеті атты монографиясы [7]. Мұнда
Ә.Хақанұлы 1947 жылдан бастап барлық экспедициядан жинақталған ауқымды
археологиялық материалдарды талдаған. Әлкей Хақанұлы 1957-1972 жылдары
Шоқанның 5 томдық ең үлкен жинағын өз басшылығымен шығарды. Ол Шоқан
мұрасын терең зерттеп көлемі 100 баспа табақтан асатын еңбектер жазды. Ә.
Х. Марғұланның басшылығымен ғылыми тұрғыдағы көп орта ғасырлық ертедегі
көшпенділер, сондай-ақ қыпшақ даласындағы маңызды қазба жұмыстары зерттелді
[8].
Орталық Қазақстан экспедициясын Ә.Х. Марғұлан ұйымдастырылуымен
орта ғасырлық қалалар мен далалы аймақтарды көзбен көріп, оны зерттеп білу
қызықтырды, яғни Шу, Сарысу, Солтүстік және Оңтүстік Қаратау жоталары. Ә.
Х. Марғұланды үнемі қызықтырған қалалар: Отырар, Тараз, Сауран, Құлан,
Мерке, Сайрам, Сарайшық. Ол осы қалалар бойынша жаңа материалдар мен
қолжазбаларды қосып, өз тұжырымында Қазақстанның және қала мәдениеті жайлы
картаға енгізіп оның өркениетін ұсынды.
Археология тарихына аты алтын әріптермен жазылған ірі шығыстанушы
археолог, ғұлама ғалым есімі Қазақстан Республикасының археологиялық
зерттеу институтына берілді.
Бірінші археологиялық қазба жұмыстарын Орталық Қазақстанда
Марғұлан басқарды. Бұл жұмыс осы күнге дейін жалғасуда, 1955-1989 жылдар
аралығында бөлімді К.А.Ақишев басқарды. Ең негізгі бір айтатын мәселе осы
кезеңде қазақтың өзінің маман археологтарының мектебі қалыптасты. Бұл
мәселе саласында мыңдаған ескерткіштер зерттеліп ғылымға айналды, олар
Қазақстанда қоғам дамуының негізгі этаптарын анықтауға мүмкіндік береді.
1998 жылы Ұлттың бірлігі, Ұлттың тарихы жылы болып жарияланды. (ҚР
президентінің бұйрығы № 3790 10. 12. 1997 ж.) 1998 жылы Президент бұйрығы
бойынша Қ.Р. № 3854 Мемлекеттік бағдарлама бекітілді. Ұлы Жібек жолының
тарихи орталықтарды жандандыру, түркі тілдес мемлекеттер мәдени мұраларының
дамуына, туризмнің қалыптасуына, оған қосымша түзетулер, 30 тарихи мұра
ескеркіштерді қалпына келтіру, Алматы территориясында – 9, Жамбылда- 8,
Оңтүстік Қазақстанда – 9, Қызылорда- 2, Қарағанды – 2, бұлар Ұлы Жібек
жолының Қазақстанның негізгі трассасына участіктер, солтүстік-батыс,
солтүстік-шығыс бөліктері.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың В потоке истории кітабында, былай
деп келтірілген: Қазақ мәдениеті – мазмұны жағынан керемет және көне
деректің бірі болып саналады ... тек, қазір ғана қазақтың өзіндік танымы
алғаш рет өзінің ұлттық танымын Мен-өткеннің, қазірдің, болашақтың -
тарихи ағымын түсінігін білуге мүмкіндік туып отыр деп жазады. Бірақ бұл
танымға мүмкіндік ғана, ол шындыққа айналу керек, бұл таным көрсеткіші
қазақтарға ғана емес, бүкіл Қазақстандықтарға қатысты [9].
1.2. Археологиялық барлау мен қазба әдістері.
Археологиялық барлау мен қазбаларды ойдағыдай жүргізу үшін
археологиялық ескерткіштердің сан алуан түрлері туралы түсінік болуы,
кейбір археологиялық ұғымдар мен терминдерді нақты игеру қажет. Мәселен,
археологияда адам қызметінің қалдықтары бар қабатты мәдени қабат деп
атайды. Мәдени қабаттың қалыңдығы (немесе қуаттылығы) әр түрлі. Әр түрлі
дәуірдің қалдықтары кездесетін көп қабатты ескерткіштерде болады. Кейде
бұлардың арасында адам қызметінің ешқандай іздері жоқ топырақ та болады.
Бұл стерильді қат-қабат деп аталады да, осы мекен-жайдың тарихындағы үзіліс
жайында паш етеді. Бір учаскедегі мәдени қабаттар мен стерильді қат-
қабаттардың бірте-біртелігі ескерткіш стратиграфиясы делінеді. Ежелгі
мәдени қабаттың өзінен төмен жатқан және адам қызметінің іздері
кездеспейтін жер қабаттары археологияда материк деп аталады. Мәдени қабат
бүркеп қатқан ежелгі қара топырақты қабат жерленген топырақ делінеді.
Археологиялық ескерткіштердің сан алуан түрлерінің ішінен ең жиі
ұшырайтыны және ерекше бір түрлері ретінде мекен-жай, жерлеу, әулиелік
орындарды бөліп қарауға болады.
Мекен-жай орындарына: ашық типті тұрақ, жартас аспалар мен
үңгірлер, селение, ескі қаланың орны, тұрақ-жай мен көшіп қонған жерлер
жатады. Ашық типті тұрақ адамдардың шағын тобының, көбінесе аңшылардың
уақытша тұрақтаған орын іздері болады және әдетте суға жақын, өзен
жағаларында, ежелгі жал алқабында орналасады, көптеген жағдайдаларда бұлар
тас ғасырының түрлі дәуірлеріне жатады. Мұндай тұрақтардың мәдени қабаты
шағын алаңды алады, көбіне нашар сақталған, жуылып шайылған және ығысып
кеткен немесе өте жұқа әрі әр келкі орналасқан болады. От жаққан жерлерде
қабат мейлінше қалың, маңызды болып келеді.
Археологиялық ескерткіштердің келесі түрі – жерлеу орындарына –
мола салу тәсілдеріне қарай бірнеше топқа – қорған, опырық молалар,
дольмендер, мазарлар деп бөлуге болады.
Археология үшін жерлеу орындарын зерттеудің маңызы ерекше зор.
Біріншіден, бұл біздің арғы бабаларымыздың рухани тіршілігін қалпына
келтіруге мүмкіндік беретін аздаған ескерткіштердің бірі. Екіншіден, жерлеу
түрі аса маңызды этикалық белгілердің бірінен саналады да, зертеушінің
археологиялық мәдениетті жазып шығуына көмектеседі. Үшіншіден, жерлеуде
құнды антропологиялық материал, сондай-ақ жерленгеннің экономикалық, әрі
әлеуметтік жағдайын пайымдауға мүмкіндік беретін жақсы сақталған жерлеу
құрал-саймандары болады.
Қорғанды молалар төбешіктерде топ-тобымен және жалғыз жарым болып
түрлі көлемдегі топырақ немесе тас үйінділерден тұрады. Ірі және орташа
қорғандарды жергілікті жерге қарап оңай табуға болады, жеке үйінділерден
биіктігі 15-20 метрге дейін жетеді. Бір қорғанның өзінде немесе бір
үйіндінің астында бір мола, кейде бірнеше рет үстіне үйінділер қосылып,
күрделі стратиграфиясы болады. Тұңғыш рет олар мыс ғасыры дәуірінде пайда
болады да, жеке территорияларда кейінгі орта ғасырларға дейін болып келді.
Опырық молалар биіктеу жерлерде орналасқан. Ежелгі заманда бұлар
сірә, топырақтан, тастан, ағаштан тұрғызылған жер үсті құрылыстары, сырт
белгілері болса керек. Қазір бұл белгілер жоқ, әрі моланы табу да қиынға
түседі. Опырық молаларда әдетте бірнеше ондаған, бірнеше жүздеген, тіпті
мыңдаған жерлеулер болады, бірақ бұның қорғандардан айырмашылығы оларға
қойылған дата біршама қысқа мерзімді.
Темір ғасырында жерлеудің бұдан да гөрі көп тәсілдері болады.
Өлікті өртеп жіберу, ыдыстардыда, әр түрлі табыттарда жерлеу тағы басқа.
кездеседі.
Археологиялық ескерткіштердің келесі түрі - әулие орындар. Бұларға
– ритуалдық қызмет атқаратын барлық құрылыстар мен орындар – храмдар,
құрбандық шалатын, дұға қылатын орындар, киелі саналатын тоғайлар,
бұлақтар, тастар тағы басқа кіреді. Әулие орындарға біраз ескертпелер
жасай отырып, үңгір және жартас қылқалам ескерткіштерінің көпшілігін де
жатқызуға болады.
Археологтың жұмысын шартты түрде екі бөлімге – далалық және
кабинеттік жұмыс деп бөлуге болады. Тарихи зерттеу үшін бұлардың екеуі де
бірдей маңызды. Алғашқы ғылыми қорытындылар ескерткіш табылған сәтте
жасалады, ал ғылыми жұмыстың ақырғы жолына нүкте қоя отырып, археолог
әрқашан да жасалған қорытындыларды растайтын немесе толықтыра түсетін жаңа
табыстарды күтумен болады.
Дала жұмыстары археологиялық барлаулар мен қазбалардан тұрады.
Біздің елімізде барлық археологиялық ескерткіштер халық меншігі болып
саналады да, СССР Министрлер Советінің 1948 жылғы 14 октябрьдегі 3898-
нөмірлі қаулысына сәйкес мемлекет қорғауында тұрады. Ежелгі объектілерді
бұзуға тура келген жағдайда, мысалы, болашақ теңіздерді, каналдар мен жол
трассаларын салуға қажет болған жағдайларда құрылыс ұйымдары зерттеу жұмысы
үшін қажетті қаржылар бөліп, археологтарды шақыруға міндетті.
Қазба жұмысының қандайы болсын арнаулы рұқсатты алғаннан кейін ғана
жасалуы мүмкін. Мұны, егер жұмыс РСФСР территориясында жүргізілетін болса,
СССР Ғылым академиясының Археология институтының Далалық зерттеулер бөлімі
және егер ескерткіш белгілі бір одақтас республиканың шегінде орналасқан
болса, сол республиканың тиісті мекемелері береді.
Ашық листер төрт категорияға бөлінді. № 4 форма құрылыс аймағында
жер жұмыстарын жүргізгенде бұзылатын ескерткіштерді тексеріп шығуға право
береді. № 3 форма ескерткіштерді барлап, жер бетіне шығып қалған материалды
жинауға ғана рұқсат етеді, бірақ жер жұмыстары жүргізілмейді; № 2 форма
белгілі бір учаскені аршуға жол береді, ал № 1форма ескерткішті зерттеу
жөніндегі барлық жұмысты да жүргізуді көздейді.
Жүргізілген жұмыстардың нәтижелері жөнінде отчет жасалады да,
документацияны қосып, 1 жыл ішінде СССР Ғылым академиясының Археология
институтының Далалық зерттеулер бөліміне өткізіледі. Есеп бекітілгеннен
кейін ғана ескерткіштерді зерттеуді жалғастыруға болады.
Археологиялық барлау ежелгі объектілерді тауып, оны алдын ала
зерттеу құралы болып табылады. Оның түпкі мақсаты – осы аймақтың
археологиялық қатарларын жасау. Барлаудың ерекшеліктері жергілікті
жағдайлар мен археологтардың мүмкіндіктеріне байланысты болатынын есте
ұстау керек. Барлау алдында үлкен даярлық жұмыстары жүргізіледі. Бұған
зерттеу ауданын іріктеп алу, жүріс-тұрыс құралдары, карта бойынша маршрут
жасау, жоспар жасау кіреді. Негізгі мақсат белгіленіп алынуға тиіс.
Археолог осы аймақ жөніндегі археологиялық және өлке тану әдебиетімен, сол
жердің географиясымен және климатымен танысып шығуы қажет. Жыл мезгілін
таңдап алудың маңызы зор. Біздің еліміздің оңтүстігінде, мысалы, ең қолайлы
мезгіл – күздің соңы. Бұл уақытқа ішкі бассейндердің су деңгейінің
төмендігі, шөп жамылғысының жоқтығы, жердің жаппай жыртылып тасталуы тән
болып келеді. Күн тәулігінің ең жақсы уақыты – ашық күнгі таңертеңгілік
немесе кешкілік, өйткені бүйірден түскен жарық рельефтің оншама бір қала
қоймайтын егжей-тегжейлерін табуға мүмкіндік береді.
Барлау барысында рельеф пен су бассейндері тұрғысынан қарағандағы
ескерткіштердің орналасу заңдылықтары ескерілуі керек. Егер табиғат
жағдайлары мүмкіндік берсе, адам өзінің өндірістік қызметін шоғырландыратын
жерге жақын қоныстануға тырысты (аңшылық ететін жер, шақпақ кен орны,
балығы мол өзендер т.б.). Жел мен су тасқынынан қорғалатын орындарға
әсіресе аса көңіл бөлінеді, ал неғұрлым кейініректегі дәуірлерде мүмкін
боларлық шабуылдан табиғат қорғану учаскелері де еске алынады.
Жергілікті орындарды зерттегенде топырақ қабатының табиғи немесе
жасанды бұзылыстары бар учаскелеріне мейлінше көп көңіл бөлінеді.
Жыраларды, дуалдардың беткейлерін, жағалаудың тілімдерін, тайыз жерлерді
үйінділер, сондай-ақ окоптарды, орлар, сүрлем шұңқырының бағаналары
төңірегіндегі жерлер, жыртылып тасталған учаскелер т.б. мұқият қаралуы
керек.
Қаралған кезде сүйек сынықтары, қыштар, шақпақ тас сынықтары көп
табылады. Сондай-ақ топырақтағы күл немесе сарғылт дақтар, микрорельеф
бөлшектері (ойыстары немесе копсулалар) және басқа белгілер мәдени қабаттың
бар екендігін көрсете алады.
Барлау процесінде жер бетіне шығып қалған материалды жинау және оны
табылған жеріне қарап мұқият фиксациялау жүргізіледі. Бір учаскеден
жиналған заттар жеке пакетке оралып салынып, жиналған мезгілі, ескерткіштің
тұрған орны, зерттеушінің фамилиясы мен пакеттің рет саны көрсетіліп
этикетка жапсырылуы тиіс. Барлау күнделігінде осы деректер белгіленеді,
сондай-ақ табылған ескерткіш – оның көлемі, тұрған жері, сақтау дәрежесі
көрсетіліп сипатталады. Ескерткіш суретке түсіріледі және ірі масштабта
картаға салынады немесе учаскені көзбен шолып суретке түсіру жүргізіледі.
Материал жинағында ескерткішке алдын ала ғылыми тұрғыдан баға беріледі,
табылған заттар жер бетіне қалай шығып қалғанын, олар сол орыннан табылған
ба, немесе алыстан әкелінген бе, осы жағы көрсетіледі, қажет болған
жағдайда қабатты тігінен тазалап, беткейді немесе құлама жарды қарау жұмысы
жүргізіледі. Кейде 50х50 см немесе 100х100 см шурф жасалады. Археологтың
жер жұмыстарын жүргізуге рұқсаты барында ғана шурфтауға болатынын есте
ұстаған жөн. Мұнда төменде айтылатын археологиялық қазбалардың барлық
ережелерісақталады. Ойластырылмаған шурфтау ескерткіштің ғылыми құндылығына
нұқсан келтіруі мүмкін. Барлауда табылған ежелгі заман заттары, сүйектер
туралы жергілікті халықтан сұраған жөн, мұнда сіз нақ нені білгіңіз
келетінін түсіндіру үшін материалдың (керамиканың, шақпақ тастың) үлгілерін
көрсеткен дұрыс болады. Жергілікті мектептердің, үйірмелердің, музейлердің
коллекцияларын, өлке танушылардың жинағандарын қарап көру және онда бар
бағалы археологиялық материалдарды есепке алу қажет.
Табылған объектілерді жергілікті орындарға байланыстырғанда тұрған
халықтан елді пунктердің, жылғалардың, дуалдардың атын нақтылап, оларды
картамен салыстырған жөн. Картаның жетімсіздігі немесе археологтың
зейінсіздігі кейде елеулі қателесуге әкеліп соғады. Егерде табылған нәрсе
елді пункттен алыста болса, онда бұлардың орны жергілікті орын рельефімен
байланыстырылады, ал уақытша болатын бағдарға (ағаштарға, маяларға,
құрылыстарға т.б.) байланыстырылмайды. Жүргізілген барлау материалы бойынша
аймақтық археологиялық карта жасалып соған аңыздар жазылады [10]. Карта
деректері бойынша болашақ қазбалардың орны таңдалып алынады, мұнда, ең
алдымен, құрып кетуі мүмкін объектілер зерттеледі.
Барлауға қатынасушы, негізгі мақсатты орындай отырып, басқа
ғылымдар – геология, палеонтология үшін пайдалы қазбаларды аттап өтпеуге
тиіс, топонимиканың, этнографияның фольклордың қызықты құбылыстарын атап
көрсетіп, халық арасында тарихи білімдердің насихатшысы болуға тиіс
екендігін атап өткен жөн.
Жер жұмыстары үшін қажетті аспаптарды алдын ала даярлаудың зор
маңызы бар. Күректің екі – штыкты, басы үшкір және өткір келген түрі және
совокты, қопсытылған топырақты күреу үшін бүйірлі күректер жеткілікті болуы
қажет. Қатты немесе тасты топырақтарда киркалар пайдаланылады. Қопсытылған
топырақты қазу орнынан шығарып тастау үшін носилкалар немесе тачкалар болуы
керек, егерде қазба жүргізіліп жатқан жермен көршілес учаскелерде мәдени
қабаттарды бұзбайтын болса, механизмдер, (транспортер лентасы) мен жер
қазатын машиналарды (бульдозер, скрепер, экскаватор) пайдалануға жол
беріледі. Мәдени қабатты немесе жеке объектілерді тазалау жөніндегі
жұмыстар скальпельдің, біздердің, үрлеу жұмысы резина грушалардың көмегімен
жүргізіледі. Өлшеу үшін мата ленталы, бес, он метрлік рулеткалар, белгі
салынған шкалалы бір және екі метрлік рейка, жиналмалы метрлер, даярланады.
Аспаптардың барлығы түзік және жұмысқа әзір болуға тиіс. Табылған заттарды
орауға арналған материалдар (қалың және жұмсақ қағаздар, мақта немесе
қорап, жәшік т.б.) болуы керек және бұларды уақытша сақтау үшін алдын ала
орын белгіленуі қажет.
Қазылып жатқан жерден топырақты алып тастау зерттелетін
ескерткіштің нақтылы жағдайларына қарай әр түрлі тәсілдермен жүргізіледі.
Мекен-жайдың көлденең жатқан бір мәдени қабаты болған жағдайда әр
квадраттан топырақ 25 см-ден бірте-бірте алынады. Қабатта бір материал әр
квадраттың пласты тереңдігіне қарай толық жазылады. Егер қабаттан табылып
жатқан заттар қалай болса солай емес, көлденеңінен жатқан болса, онда бүкіл
алаң бойынша табылған қалпында тазаланады да, тиісті фиксациядан кейін ғана
алынады.Күні бұрын белгіленген жерде квадраттар арасында қалыңдығы 10-30 см-
лік уақытша топырақ жолы қалдырылады. Бұл зерттелетін учаскенің вертикаль
жарындысын қадағалауға мүмкіндік береді.
Әрбір 25-сантиметрлік топырақ пластын алып тастағаннан кейін
квадрат алаңын мұқият тазалау керек. Тегістелегн топырақ үстінде қабат
сипаты өзгерістері мен бұрынғы құрылыс іздері жақсы көрінеді. Сонымен қатар
қазылып жатқан жердің вертикаль қабырғалары тазаланады да, жұмыстың дәлдігі
тексеріледі.
Мәдени қабат ішінде жеке объектілер табылғанда (тұрақжай,
шаруашылық шұңқыры, ошақтар т.б.) күрекпен жұмыс істеуді тоқтатады,
учаскені пышақпен аршиды. Тазалау прцесіндегі материал енді квадрат бойынша
тартылмайды да, объектіге байланыстырылады [11].
Қазылғаннан кейін тазалау қабір ішіндегіні бірден түгелдей емес,
жартылай шығарып алу ұсынылады, сонда тігінен қарау үшін мүмкіндік болады.
Қабір ішіндегі заттарды мола құрылысының қабырғаларын күні бұрын бұзып
алмау үшін қабір контурынан ішке қарай алысырақ тұрып біртіндеп алған жөн.
Қабырғада қалатын топырақтың 3-5 см жұқа қабаты бұдан арғы жерде не өзі
опырылып түседі, не тазалаудың соңғы сатысында оңай алынады. Қабір ішіндегі
заттарды алу оның бүкіл тереңдігін бірден емес жұқа пласталар арқылы
жүргізіледі. Егерде қабірдің ішінде ағаштан, қамыстан немесе басқа
материалдан жабынды кездессе, ол мұқият фиксацияланғаннан кейін барып алып
тасталынады.
Жерлеу орындарын зерттеу үшін жоғарыда айтылған аспаптардан басқа
шағын басқыш және мықты арқанға байланған бірнеше шелек болуы керек. Қабір
кейде едәуір тереңдікте болады – 4-5 м-ге жетеді де, бұларға түсу, сондай-
ақ жоғарыда аталған заттарсыз топырақты шығарып алу қиынға соғады [12].
Сүйектер алғаш көрінгенде-ақ (әдетте бұл бас сүйегі болады)
қабірдегі сүйектердің жату жағдайын анықтап (созылған, бүк түскен, отырған,
жанбасынан немесе шалқасынан жатқан т.б.), содан кейін барып ұсақ
аспаптардың көмегімен тазалап шығу керек, сүйектер әрбір сақталған сүйек
бөліктері, көрінерліктей етіліп, тазартылады. Сүйектер өте нашар
сақталғанда ғана жарым-жартылай тазалауға жол беріледі. Сүйекті орнынан
қозғауға, олардың анатомиялық ретін бұзуға болмайды. Жұмысты қайсібір
белгілі учаскеден бастап, опырмалы сүйектерге аспаптарды сан қайтара
жинастыра бермеу үшін, оны ақыр аяғына дейін тазалап жеткізу керек. Еңбекті
ең көп керек ететін операция кеуде клеткасын тазалау. Бір мезетте бірге
жерленген хайуанат сүйектері мен заттар қоса тазартылады(бұларды да орнынан
қозғауға болмайды). Әбден тазартылып болған қабір фиксацияланады, осыдан
кейін оны талдау басталады. Әуелі мұның ішінде бар барлық заттар – ыдыстар,
қару, әшекей заттар алынып оралады. Содан кейін антропологиялық зерттеу
үшін сақталған сүйектер жиналады әсіресе, бас сүйек маңызды. Паталогиялық
өзгерістері аномалиялары және тірі кезіндегі жарақат іздері бар сүйектер
сондай-ақ бола қалса хайуанат сүйектері өз алдына бөлек жиналады, сүйек
талданып алынғаннан кейін оның астындағы топырақ қаралып көріледі, содан
кейін 20 см-ге дейін тереңдікте тағы қазылады. Бұл бақылау жұмысы
кеміргіштер інге тасып әкеткен заттарды және құпия орынды табуға
көмектеседі. Толық зерттеліп болған соң қабірді көміп тастайды. Өлікті
өртеу салты бойынша жерлеуді зерттеудің өз ерекшеліктері бар [13].
Заттай түп деректерден пайдалы мәліметтерді алу зор және қажымай-
талмай тынымсыз жұмыс етуді талап етеді, құнсыз археологиялық материалды
одан ары қарай жинаудың мәні жоқ. Табылған нәрселердің ғылыми даталар
қоюдан, бірқатар басқа заттармен немесе құбылыстармен байланыстырудан,
шыққан тегін, олардың өткендегі атқарған қызметін, ролін анықтаудан және де
көптеген басқа мәселелерден тұрады.
Археологияда дата қоюда екі система – абсолютті және относительді
система қолданылады. Бірінші жағдайда біздің жыл санауымыздың қайсібір
абсалютті датасына: санына, айына, жылына, мыңжылдыққа байланыстырылып
қойылады. Дата қою оқиғалардың кезектілігін, материалдық мәдениет
ескерткіштерінің пайда болу жүйесін анықтайды. Мысалы қола құралын тас және
темір ғасырының арасындағы уақытта құралынан бұрын пайда болды. Осылай айта
отырып, біз қола құралын тас және темір ғасырының арасындағы уақытта болды
деп дата қоямыз, бірақ осы уақыт бөлігінің абсолютті ұзақтығын белгілейміз.
Археологияда көптеген дәуірлердің ескерткіштері относительді даталанады да,
мүмкін болғанда ғана абсолютті хронология датасымен байланыстырылады.
Мұнда палеолит, неолит, қола ғасырлары, дәуірлері тағы басқа жалпы адамзат
мәдениеті дамуының кезеңдері болып табылғанына қарамастан, мәдениеттің
әркелкі дамуының арқасында әр кезеңнің абсалютті хронологиясы мәдениет
орнына қарай әр түрлі болатынын еске алу қажет. Заттай ескерткіштерді
даталағанда негізінен екі әдіс - стратиграфиялық және типологиялық болып
қолданылады. Бұларды пайдаланудың принциптерінің көпшілікке арналып
баяндалуы, сондай-ақ жаратылыс тану ғылымдарының көмегімен археологиялық
даталарды анықтау тәсілдерін мынадай кітаптан табуға болады
[14].Археологиялық ескерткіштердің кейбір түрлері үлкен тарихи информациялы
келеді, бірақ оның қаншалықты толық пайдаланатындығы зерттеушіге
байланысты.
ІI . XX ғ-ғы Қазақстандағы археологиялық ескерткіштердің зерттелуі мен
қазба жұмыстары.
2.1. Оңтүстік Қазақстан территориясындағы Отырар, Шірік – Рабат, Сауран
қала жұрты мен қорымдарының археологиялық зерттеулері мен қазба жұмыстары
Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі қорымдардың зерттелу тарихы.
Еліміздің көне
тарихын зерттеудегі Оңтүстік Қазақстан өлкесінің алатын орны ерекше.
Аталмыш ауданда көне қала мен қоныс орындары, суару жүйелері мен зират
кешендері сынды ескерткіштер көптеп кездеседі. Олар топографиялық,
хронологиялық және этникалық сипаттары бойынша біркелкі емес, бірақ нақ осы
жәйт олардың зерттелуінің маңыздылығын арттырып отыр [15].
Оңтүстік Қазақстан қорымдарының зерттелу тарихы, аймақтағы қорым
ескерткіштері зерттелуінің жарты ғасырдан астам тарихы бар. 1947 жылы
ҚазССР ҒА тарих, археология және этнография институты мен Заттай мәдениет
тарихы институтының Ленинградтық бөлімшесі бірлесе отырып Оңтүстік
Қазақстан археологиялық экспедициясын (ОҚАЭ) құрды. Оған А.Н. Бернштам
жетекшілік етті.
1946-1951 жылдар аралығында экспедиция аталмыш ауданда барлау
жұмыстарын жүргізіп, шурфтар салып ежелгі қалалар мен қорымдардың уақытын
анықтады. Жұмыстардың нәтижелері А.Н. Бернштамның мақаласында жарияланған.
Экспедиция 1947 жылғы жұмыстарын Тамды қала жұрты мен соған аттас
қорымдағы қазбадан бастады. Қазылған жеті обадан олардың уақытын
анықтайтын бірнеше қызықты олжалар шықты. Жұмыстарды жүргізген Л.Я.
Маловицкая Тамды қорымына арналған мақаласында аталмыш қорымды б.д.д. III
ғ.- б.д. I ғ. жатқызуға жеткілікті негіз бар деп айтады. Одан әрі автор,
қорымнан шыққан материалдардың Берікқара қорымының материалымен ұқсастығын
ескерте отырып, Тамды қорымы бұл территорияны б.д.д. ІІІ-І ғғ. мекен еткен
қаңлы тайпаларының біріне қарасты деген ой қорытуға болады - дейді. Бұл
ойды бұған дейін қытай жылнамаларын талдау негізінде А.Н.
Бернштам да дәлелдеген.
ОҚАЭ жұмыстары 1948 жылы да жалғасты. Сырдарияның қазіргі сағасынан
4 км жерде, Шегенексайдың (Сырдарияның бұрынғы сағасы) батысында орналасқан
Шегенексай қорымының бір топ обалары қазылды.
Кішігірім обадан шыққан қозғалмалы тілі бар тағаға қарап оба б.д. V-
VI ғғ. жатқызылды. Ғұн обаларына (Кеңкөл) тән қылышты, төртбұрышты тас
алқаны және шыбықпен жабылған мүрдеге ұқсас қамыс шатырды ескере отырып
обаны бұдан кейінгі уақытқа жатқызу мүмкін емес.
А.Н. Бернштам жерлеу ескерткіштерінің материалдары негізінде
Оңтүстік Қазақстанның этно-мәдени тарихына көп көңіл бөлген. Топырақтан
үйіліп, тізбектей созылып жатқан обаларды б.д. шеніне жатқызып, зерттеуші
оларды көшпелі каңлы – үйсін (усунь) ортасына тән деп есептейді. Бірақ,
көлеміндегі айырмашылықтары бар үймектердің сипатына, орналасқан
территориясына қарай, олар қаратаулық қаңлылар мен үйсіндерден басқа
этникалық ортаға жатуы мүмкін. Ташкент алқабындағы осыған ұқсас обалармен
салыстыра отырып, олардың уақытын б.д. шенімен анықтап қаңлы тайпалар
одағына кірген яксарттарға жатқызу керек дейді. Экспедиция тіркеген
Арыстың сол жағалауындағы (Мамаевка с. маңында), Бөріжардағы, сондай – Ақ
Келес бойындағы обалардың үш тобы мен Отырардың солтүстігінде Жиделі құдығы
маңындағы обаларда осы ерте эллиндік кезеңдегі көшпелілердің қорымына
жатады.
Сырдарияның этникалық ортасы мен қоғамдық қатынастарындағы орын
алған өзгерістер, А.Н. Бернштамның пікірінше, б.д. бірінші мыңжылдықтың
орта тұсында қоныстар топографиясы мен көне ескерткіштердің орналасуы
сипатына да өзгерістер әкеледі. Олардың қатарында зерттеуші көшпелілер
зираттарының топографиясы өзгеріп, қорған тізбектері орнына келген қорған
үйінділерінің ассиметриялық орналасқан түрін (Шегенексай, Қантоғай) сондай-
ақ көшпелілерге тән қорғандармен қатар отырықшы халыққа тән, бірақ көшпелі
дәстүрмен ұқсастығын сақтап қалған наус түріндегі обаларды атайды. Наус
түріндегі обалардан тұратын қорымдар өзен жағалауларында, бір-бірінен 3-5
км қашықтықта (наус қорғандарының оңтүстік отырарлық және солтүстік
отырарлық топтары) орналасатын.
Одан әрі А.Н. Бернштам төбелердегі кездейсоқ шұңқырлардан теріп
алынған материалдарды Сасықбұлақ наус-төбесінің осыған ұқсас материалымен
салыстырғанда, бұл наустар VІ-ІХ ғғ. түркі-оғыз кезеңіне жататыны
байқалса, қорған архаикалық - түркі кезеңіне (V-VI ғғ.) жататынын көреміз.
Бұл пікірге Шегенексай тобының бір обасынан шыққан бұйымдар негіз болып
отыр - дейді [16].
Зерттеуші қарастырып отырған аймақтың этникалық ортасы туралы
жасалған пікірі қызықты. А.Н. Бернштамның пікірінше қытай деректерінде
кездесетін Юени мен Сусе яксарт тайпалық одағынан, Фуму - тохарлар, Ги -
массагет, Хорезм - алан-массагет типіндегі тайпалық одағынан құралатын.
Әрине, бұл пікірді ғылымда ортақ қабылданған деп айта алмаймыз.
Оңтүстік Қазақстанның қорымдарын зерттеудегі келесі бір кезең Г.И.
Пацевич пен Е.И. Агеева есімдерімен байланысты. Г.И. Пацевич
жетекшілігіндегі экспедиция 1940 жылы Тараздан Испиджабқа (Сайрам) дейінгі
ежелгі керуен жолында орналасқан ескерткіштерді зерттеп, керуен жолындағы
заттай мәдениет ескерткіштерін (қала, қоныс қирандылары, обалы қорымдар
мен топтарды) мұқият шолып, оларды картаға түсіріп, жобаларын сызып,
өлшемдерін алып, көптеген ескерткіштерді суретке түсірді.
1949-1951 жж. Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы
Оңтүстік Қазақстан обылысы Арыс ауданындағы Мамаевка мен Обручовка
поселкілерінің маңында орын тепкен Бөріжар (Бурджар) қорғанды қорымында
зерттеу жұмыстарын бастады. Осы уақыт ішінде қорымда 15 қорған қазылды,
оның қала жұртына қараған жотада орналасқан тоғызынан құрлық денгейіндегі
мүрде шұңқырлары жоқ, пахсадан соғылған биіктігі 1,5 м-ге дейін ерекше
қоршаулардан мәйіт қаңқаларының қалдықтары шықты. Қалған алты қорған
террасаның үстінде орналасқаңдықтан олардан мүрделер шықпады, сондықтан
оларды кенотаф деп атауға болады. Керамика материалын талдап, авторлар
қорымды VIII-X ғғ. жатқызды. Аталмыш қорымның материалдарын авторлар Шу
аңғары мен Жетісудағы VІ-VІІІ ғғ. түркі обаларынан шыққан материалдармен
ұқсастырады. Сонымен қатар бұл қорым материалдарына ұқсастықтар оңтүстік-
шығыс аудандарда орналасқан ІІ-ІХ ғғ. сармат-алан обаларында да кездеседі.
Сонымен қатар Қандытоғай шатқалындағы қорғанды қорымда да қазба
жұмыстары жүргізілді. Мұнда үш қорым орналасқан. Оның біреуі 149 обадан
тұрады... Екінші қорым біріншіден шығысқа қарай 0,6 км жерде орналасқан
және 42 обадан тұрады... Үшінші қорым екіншіден оңтүстікке қарай 0,5 км
жерде орналасқан. Жалпы 9 оба қазып тазаланды, біріншіден - жеті,
екіншіден - екі оба зерттелді. Бейіт шұңқырлары мен мәйіттер шықпады, тек
керамиканың майда бөліктері ғана кездесті. Бұл жәйтке сүйене отырып,
авторлар қорғанды қорым кейбір түркі тайпаларында қолданыста болған
мәйітті өртеу ғұрыпымен жерленген қорымдар қатарына жатады деп жорамал
айтқан. Керамикалық материалдарды талдау нәтижесінде қорым б.д.VIII-IX ғғ.
жатқызылды.
Сол жылдары Шегенексай қорғанды қорымында да қазба жұмыстары
жүргізілді. Қорымда топырақтан үйілген, диаметрі 8-16 м, биіктігі 0,3-0,6 м
32 қорған бар. Мәйіттер тереңдігі 1,6 м-ге дейінгі шұңқырларға қойылған.
Қазба авторлары қазылған төрт оба ішінен шыққан керамикалық материалды
Жетісудағы түркі керамикасына ұқсас келеді деп атайды [17].
Бабаата өзенінің сол жағалауында, аттас қаладан оңтүстікке қарай
800м жерде орналасқан қорымда да қазба жұмыстары жүргізілді. Мүрделерде
бұйымдардың жоқтығы, сондай-ақ қазіргі сағанаға ұқсас бейіт үсті
құрылысының барлығы қала тұрғындарының арасында ислам діні жетекші рөл
ойнағанын көрсетсе керек. Бейіт ескерткіштері көлемі 44x22x10 см, 40x20x10
см қам кірпіштерден қаланған, ол ІХ-ХІ ғғ. тән және зерттеушілер бұл жәйт
олардың пікірін дәлелдей түседі деп ой білдіреді.
Қаратау отряды 50-ші жылдары көптеген қорым ескерткіштерін ашып
зерттеген. А.Г. Максимова мен М.С. Мерщиев зерттеген Ақтөбе ауылының
маңындағы қорымы біршама қызықты жәйттердің басын ашты.
1957 ж. А.Г. Максимова қоршауы бар екі обаны (2,4) тазалады. Онда
тас тақтайлармен жабылған көлемдері 1,95x0,7 м мәйіт шұңқырлары шықты.
Кенсай мен Қарақұдық шатқалдарындағы қорымдарға обалар құрылысына
ұқсастығы бұл обаларды б.д.д. ІІІ-І ғғ. жатқызуға мүмкіндік береді [18].
Кейіннен (1959 ж.) қорым мен оның маңындағы қоныстар арасындағы
байланысты анықтау мақсатымен тағы үш қорған (27, 28, 21) зерттелді. Олар,
М.С. Мерщиевтің пікірінше кенотафтар қатарына және б.д. I ғ. жатады.
Сонымен қатар, қорғандар мен қоныстан шыққан материалдардың ұқсастығы, бұл
қорымда ежелгі Ақтөбе қонысының тұрғындары жерленгендігін көрсетеді.
А.Г.Максимованың мақаласы бақташы тайпалардың оба ескерткіштеріне
арналған. Аталмыш ескерткіштер (барлығы 50 оба қазылды) б.д.д. III ғ. мен
б.д. III ғ. уақыт аралығына жатады. Қыршыбықты, Тамды, Кеңсай, Берікқара,
Жетішоқы қорымдарынан, Бабаата қала жұрты маңындағы қорғандардан үйсін
кезеңіндегі Жетісудың археологиялық материалдарына ұқсас қызықты
материалдар шықты.
Отырар алқабындағы жерлеу ескерткіштерін зерттеудегі келесі бір
үлкен кезең Жетісу археологиялық экспедициясының 1967 ж. жұмыстарынан
басталды. Бірінші жылы 41 қорған зерттелді. Өзеннің жоғарғы террасасында
орналасқан сегіз қорғаннан бұйымдар табылмады. Мол және қызықты материал
дөңесте орналасқан қалған 33 қорғаннан шыққан болатын. Мәйіттердің кәдімгі
мүрде шұңқырларында емес, осыған арнайы дайындалған алаңқайларда жерленуі
қазылған қорғандардың бәріне ортақ ерекшелік. Мұндай ерекше алаңқайлар
құрлық деңгейінде немесе одан сәл ғана төмен деңгейде жасалатын. Олар
әрдайым өзеннің майда жұмыр тасы аралас саз балшықтан жасалатын [19].
Б. Нұрмұханбетов Бөріжар қорымындағы бейіт құрылыстары қазіргі
таңда Қазақстанның далалық аймақтарында тұрған қазақ мазарларына ұқсас
келеді деген пікір білдіреді. Бұл пікір Оңтүстік Қазақстанның ежелгі
тұрғындарының этникалық тарихының мәселелерінің өзектілігін нақыштайды.
Бөріжар қорымындағы зерттеулер кейінгі жылдары да өзінің жалғасын тапты.
1971 ж. мұнда 7 қорған қазылды. Оның нәтижесінде:
а) жер бетіндегі 2 жерлеу ескерткіштері;
б) топырақ қабатындағы арнайы жасалған жерлеу алаңқайындағы 2
мүрде;
в) топырақ қабаты шұңқырындағы 1 мүрде;
г) катакомбадағы 2 мәйіт тазаланды;
Мүрде шұңқыры мен катакомбадағы жерлеу әдістері Бөріжар қорымында
бұған дейін табылмаған. Бөріжар қорымындағы жұмыс нәтижесін қорытындылай
келе Б. Нұрмұханбетов көптеген мәселенің басы ашылмай отырып қорымның
уақытын анықтау әлі ертерек. Заттар жиынтығының хронологиясы әлі
жасалмаған. Сондай-ақ ескерткіштің қай кезеңді қамтитыны да
анықталмаған, - деген ой айтады. Кейіннен Бөріжар қорымына тағы да бір
мақала арнай отырып, алдындағы зерттеушілердің аталмыш обалардан заттардың
табылмауына байланысты оларды кенотаф болған деген пікірімен келіспей,
қазба аумағын кеңейтіп, оған қорған маңын да қосады. Осының нәтижесінде
катакомбаларда жерлеу әдісі ашылды. Осы жұмысында автор ескерткіштер
уақытын біздің дәуірімізге дейінгі және біздің дәуіріміздің түйіскен
шенімен анықтайды. Жамантоғай, сондай-ақ Ақтөбе қорымындағы обалар
құрылысы мен заттарына ұқсастықтар Бөріжар қорымының 8 және 9 обаларында да
кездеседі. Демек, олар осы жерде біз зерттеген жерлеу құрылыстардың ең
ертесі болып табылады. Шауышқұм қорымындағы заттарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
----------------3
I – ТАРАУ. Археологиялық барлау және зерттелу жолдары -------------8
1.1. Археологиялық ескерткіштердің зерттелу жолдары --------------------
8
1.2. Археологиялық барлау мен қазба әдістері -----------------------------
-----13
IІ –ТАРАУ. XX ғасырдағы Қазақстандағы археологиялық ескерткіштердің
зерттелуі мен қазба жұмыстары ------------------------ 22
2.1. Оңтүстік Қазақстан территориясындағы Отырар, Шірік – Рабат, Сауран
қала жұрты мен қорымдарының археологиялық зерттеулер мен қазба
жұмыстары ----------------------------------- -------------------------------
------------ 22
2.2. Батыс Қазақстандағы археологиялық қазба жұмыстары және оның
нәтижелері ----------------------------------- ------------------------------
-------------- 48
2.3. Жетісу облысындағы орналасқан Есік, Шілікті қорымдары мен
кешендеріндегі археологиялық зерттеулер ----------------------------------- -
----55
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
-----------58
Пайдаланылған әдебиеттер ----------------------------------- ----------------
----- 60
Кіріспе
Зерттелу жұмысының өзектілігі. Еліміздегі көне тарихи
ескерткіштерді зерттеулердің алатын орны ерекше болып саналады.
Өткен күнді тірілтпей көп ұлтты Отанымыз – Қазақстанның
бүгінгісін, оның егемендікке қол жеткізуін тану мүмкін емес. Сондықтан
да халық тағдырын баян етер тарих пен мәдениетті оқып-үйрену әр
адамды отан сүйгіштікке, өз елінің азаматы болуға баулиды.
Алайда тарихымыздың кейбір парақтары әлі күнге дейін ашылмай
сан құпияны бауырына басып жатса, кейбірі ашылғанмен де өткенімізбен
толық таныса алмайды.
Отанымыздың ұлан ғайыр аумағында әлі де зерттелмеген ескерткіштер-
адамзаттың құнсыз ақпарат қоры, оның жоғалмас байлығы болып саналады.
Еліміздегі көне тарихи ескерткіштерді зерттеулердің алатын орыны
ерекше болып саналады. Археологиялық ескерткіштер еліміздің тарихындағы
бірнеше өзекті мәселелердің басын ашуға, сондай-ақ ежелгі және ортағасырлық
кезеңдердегі халқымыздың байлығы мен өркениеті, мәдени мұраларымен
толықтырып отырады. Елімізде көне қала мен қоныс орындары, суару жүйелері
мен зират кешендері сынды ескерткіштер көптеп кездеседі. Олар
топографиялық, хронологиялық және этникалық сипаттары бойынша біркелкі
емес, бірақ нақ осы жай олардың зерттелуінің маңыздылығын арттырып отыр.
Алуан түрлі әрі бай мәдени мұра өркениеті қоғамның түпқазық белгісі ұлттық
және мемлекеттік сана сезімінің ықпалдастырушы құрама бөлігі болып
табылады. Археологиялық мәдени мұра осы жәдігерлердің маңызды бөлігін
құрайды. Мәдени мұраның заттай бөлігі халықтың материалдық түйсігі.
Археологиялық мәдени мұра осының негізі бөлігін құрайды. Ол қорған-
қамалдардың қиындылары, жайылып кеткен обалар, көне тұрақтар, қалалар
орыны, зәулім ғимараттар мен ғибадатханалар сынды археологиялық
ескерткіштерді қамтиды. Елімізде қаншама кәсіпқойлар қазып, зерттеп және
мұражайландырылған көне ескерткіштер жиынтығынан өткен ғасырлар мен
халықтардың тұрмысы мен тіршілігі жайлы толық мағлұмат алуға мүмкіндік
беріп отыр.
Бәрімізге мәлім болып отырған өткеннің ескерткіштерін сақтаумен
қатар тарихшының аса маңызды міндеті мен борыштарының бірі – жаңа
археологиялық объектілерді табу, қажет болған жағдайда сақтап қалу
жұмыстарын жүргізіп, арнаулы экспедиция келгенше ескерткіштерді қорғау
болып табылады.
Археологиялық ескерткіштердің ғылыми құндылығы олардың сақталу
дәрежесіне, сондай-ақ бұлардың табылу жағдайлары қаншама толық еске алынып,
қалайша тіркеліп жазылғандығына байланысты. Қазу жұмысы аяқталғаннан кейін
олардың документациясы тарихи түп дерекке айналады да, оның ақиқаттығы көп
жағынан археологтың ұқыптылығымен ыждағаттығына байланысты болады. Сақтауға
немесе музей экспозициясына түсуден бұрын табылып алынған материал тиісінше
өңделуге: шифрлануға, реставрациялануға, тиіс. Археологиялық
ескерткіштердің сан алуан түрлерінің ішінен ең жиі ұшырайтыны және ерекше
бір түрлері ретінде мекен-жай, жерлеу, әулиелік орындарды бөліп қарауға
болады.
Археологиялық материалдар туралы жазылған ғылыми еңбектер мен
қазіргі таңдағы соңғы археологиялық зерттеулерді салыстыру, жаңа
мәліметтерді толықтыру. Алған мағұлматтарды толық талдау жасау.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы.
Зерттеу жұмысының тарихнамасына тоқталатын болсақ, көптеген
ғалымдар ХХ ғасырдың басында археология ғылымына өз үлестерін қосты.
К. М. Байпақов, Д. А.Воякин, Б.А. Железняковтардың Археологиялық
зерттеулер жайлы есеп деген еңбегінде Жайық қала жұртындағы қазба
жұмыстары жайлы қай жерде орналасқанын, қорған қабырғасының биіктіктерін
қөрсеткен [1].
К.А. Акишев, К.М. Байпақов, II - Вестник ДН Каз ССР-де
Сауран шаһарындағы кәріздерді үнділік құлдар салғаны, құдықтағы судың
деңгейі 150 кез болғандығын, 1969 ж Сауран қаласының үстінен ұшақпен
түсіріліп, нәтижесінде қаланың солтүстік батыс шетінен солтүстік шығысқа
қарай созылып жатқандығын 1600 м биіктікте байқалғанды жөнінде мол
мәліметтер алуға болады [2].
Қаланың алғаш рет тарихи деректерде кездесуі Х ғасыр тұсына
тура келеді. Сол кезде өмір сүрген әйгілі араб жағрабшысы Макдиси қала
туралы мынадай мағлұмат береді: Сауран (Савран, Сабран) – бірінен кейін
бірі бой көтерген жеті дуалмен қоршалған үлкен қала, онда рабат бар. Бас
мешіт ұаланың ішінде орналасқан. Ол оғыздармен және қыпшақтармен шекаралас
аймақта орналасқан қамал
К.М. Байпақов пен Н.О. Алдабергеновтың Отырар алқабы. Археология,
өнер, қолөнер ескерткіштері атты монографиясында құнды материалдар бар
[3]. Онда есімі ғасырлар қойнауынан жеткен Отырар қаласының орны Арыс
өзенінің Сырдарияға құятын жерінің маңында жатыр. Ежелгі Отырар қаласына
Темір стансасынан батысқа қарай 10 км жерде орын тепкен Отырартөбе
археологиялық ескерткіші сәйкес келеді.
Ә.Х. Марғұланды қола дәуірі мен орта ғасырлық археологияның,
Қазақстан жерінде мекендеген көне халықтар тарихының, қазақ халқының
мәдениет және өнер тарихының, этнографиясы мен археологиясының негізін
салушы.
Ә.Х. Марғұланның Қазақстан археология зерттеулері Марғұлан оқулары
- 14 еңбегінде Отырар қаласы жөнінде тың деректер бар [4]. Отырарды
біріншіден керуен сарайға, ал екіншіден жартылай қала түріндегі тұрақтарға
жаткызады. Ол Орта Азия мен Қазакстан жеріндегі орта ғасырлардағы
елдімекендер мен қоғамдық ғимараттарды билеушілер сарайы, саудагерлер мен
қолөнершілер мекені, әскери бекіністер, керуен сарайлар, егінші шаруалардың
мекені, ақсүйектердің мекені деп көптеген түрлерге бөледі.
ХХ ғасырдың 40 жылдарының аяғында осы арада зерттеу жұмысын
жүргізген Ә.Х. Марғұлан үйінділердің өзен бойымен бір жарым шақырымға
созылып жатқанын атап көрсеткен. Ол кезден бері жағдай өзгерді. Жыл
сайын Жайық өзенінің оң жағасын шайып, қала бөліктерін жарқабақтармен
бірге суға алып кетуде. Сөйтіп бір кездері Қазан, Қажы-Тарқан сияқты
қалалармен тең тұрған аса үлкен қаланың қазір тек жұрнағы қалды.
ХVІ ғ. Сауранды Рузбихан әспеттей суреттеп, ол туралы: Көркіне көз
сүйсінетін қала, ашық және жазық далада салынған. Ол керемет жарқын,
көңілді, адам парасатына қуаныш пен қуат беретін жұмсақ, сергек ауасы бар
қала, бүкіл аумағында көз тартатын әртүрлі әсем ағаштар өсіп тұр. Қаланың
өзі биік қамал дуалмен қоршалған, ал оның сыртынан ор қазылған, - деп
жазады.
1999 ж. А.Н. Подушкин Б.д.д. IV ғ. - б.д. VI ғ. Оңтүстік
Қазақстандағы Арыс мәдениеті тақырыбында докторлық жұмысын қорғады [5].
Аталмыш жұмыс зерттеушінің ұзақ жылдары бойы жүргізген зерттеулерінің
қорытындысы ескерткіштердің таралу аймағын қарастырып, археологиялық
картография мен типологиялық жіктелу жасап, заттай деректерді зерттей отыра
автор Арыс мәдениетін бөліп көрсетеді. Зерттеуші Арыс мәдениетінің (АМ)
эталондық сипатына керамиканы, жерлеу ғұрыпы мен ескерткіштерді негіз етіп
алу керек деп есептейді.
Зерттелу жұмысының мақсаты:
ХХ ғасырда Қазақстанда археологиялық қазба жұмысының даму
барысы жайында, оның нәтижесінде жарияланған тарих ғылымын дамытудағы
археологиялық материалдарды, деректерді салыстырып, жаңа мәліметтермен
жұмыс жасау.
Еңбектер нәтижесінде, қазақ тарихы мен мәдениетін дамытуға қосқан зор
үлесін айқындау мен табылған тарихи-мәдени ескерткіштер түрлеріне тоқталу
жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Жұмыстың мақсатына қарай төмендегі міндеттер
алға қойылады:
- ХХ ғасырдағы археологияны дамытудағы ғалымдардың үлесін
атап көрсету.
- Зерттеген ғалымдардың жұмыстарына талдау жасау.
- Археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде жарияланған
бұқаралық ақпараттар құралдарының жаңа материалдарына
тоқталу.
Ежелгі қалалардың қалыптасуын ашып көрсету.
Археологиялық ескерткіштердің барлау мен қазба әдістерінің
зерттелу жолдарына тоқталу.
Археологиялық зерттеулер нәтижелерін тарихымыздың терең қойнауын
ақтарып, ежелгі дүниені танып, білу.
Жұмыстың зерттелу шеңбері. XX ғ басынан басталып 2005 жыл
аралығын қамтиды.
Аталмыш мақсатқа сай қазақ археологтарының археология ғылымын
дамытудағы еңбектерінің нәтижесінде атқарылған жұмыстарға тоқтала
кетіп тың деректерді қамту.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, негізгі екі
тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен
тұрады.
І. Археологиялық барлау және зерттелу жолдары.
1.1. Археологиялық ескерткіштердің зерттелу жолдары.
Қазақстан Республикасының Министрлер кабинетінің қаулысымен 1991 ж.
28 тамыз № 496 және ҚазССР Ғылыми Академиясының Президумының қаулысымен
1991 жыл 6 қыркүйек № 73 ҚазССР Ғылыми Академиясында, тарих-археология,
этнография институтының археологиялық орталық базасының негізінде Архелогия
институты ашылды. Оған қажырлы ғылым қайраткері-археолог, тарихшы,
этнограф, шығыстанушы, әдебиетші, академик А.Х. Марғұлан аты берілді. Бұл
жас институтты т.ғ.д. К.Байпақов басқарды. Институт құрылысына 6 бөлім
берілді: алғашқы археология, ортағасырлық археология, жаңа құрылатын
экспедиция, археология ескерткіштерін мәлімет, археологиялық технология
және археология музейі.
Бұл инситутта соңғы 10 жылда 6 докторлық, 20-дан астам кандидаттың
диссертациялары қорғалған. [6].
Диссертациялық темаларды жолдауда Қазақстан археологиясын зерттеу
бағытына үлкен көңіл бөлінуде. Типология және палиолиттік ескерткіштерді
кезеңге бөлуде мәліметтер кеңейтілуде, Орталық, Оңтүстік Қазақстан мустьер
комплекстері өңделуде.
Қазақстан территориясын жаппай зерттеуде және кең масштабты
саладағы қазба жұмыстарын жүргізуде – ірі археологиялық экспедициялар
ұйымдастырудың үлкен маңызы бар. Кейбір қиыншылықтарға қарамастан, Орталық
Қазақстан архоелогиялық экспедициясы өз жұмыстарын жалғастыруда (1946 ж) –
жетекшісі т. ғ. к. Ж.К. Кұрманкұлов, Батыс Қазақстан археологиялық
экспедиция (1953 ж.) – жетекшісі т.ғ.к. З.С.Смашев Оңтүстік Қазақстан
археологиялық экспедициясы (1971 ж. бастап) жетекшісі т.ғ.д К.М. Байпақов,
Жетісу комплексті археологиялық экспедициясы (1954 ж. бастап) – жетекшісі
т.ғ.д. К.А.Ақышев Түркістан археологиялық экспедициясының жетекшісі –
Е.А.Смагулов, Солтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы – жетекшісі
т.ғ.к. М.К. Хабдуллин.
115 ескерткіштерге археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген
палеолиттік дәуірге қатысты Кошкурган І, ІІ, ІІІ; Шоқтас, Қызыл- тау;
Соркөл;
Табиғи – климаттық факторлар әсерінен, және техногендік және
антропогендік әсерден археологиялық ескерткіштердің бұзылуы және жоғалып
кетуі болады. Осыған байланысты сақтау және тарихи-мәдени мұраны рационалды
қолдануға жалпы мемлекеттік үлкен мән беріліп отыр. Жалпы бақылау жүргізу
Қазақстан территориясында археологиялық ескерткіштерді есепке алу үшін –
1960 жылы, Қазақстанның Археологиялық картасы жарық көрді. 1981 жылдан
бастап Қазақстанда 10 томдық Свода памятников истории и культуры
құрастыруға үлкен жұмыс жүргізілуде. Осы уақыт ішінде 1994 жылы Свод
памятников Южно-казахстанской области құрастырылып шығарылды. Сондай-ақ
Свода памятников по Жамбылской области, құрастырылды. Бұл свод
археология, тарих, мәдениетті зерттеудің теориялық және фундаменттік дамуы
деректемесі ғана емес, республика территориясында ірі стационарлық
жұмыстарды жоспарлауға, ғылымға өте қажетті объектілерді зерттеуге
мүмкіндік береді. Ол сонымен қатар қорғау, қайта өңдеу жұмыстарымен бірге,
ескерткіштерді, объектілерді халықаралық, республикалық, жергілікті мәнді
сапаны қорытындылап пайдалануға көмектеседі. Ескерткіштерді тарихи-мәдени
мұра ретінде пайдалану және қорғау бағытына арналған археологиялық ғылым
саласының енгізген әдістері көпшілігінде, жаңа құрылыс экспедициясының
бөлімінің ашылуына ықпалын тигізді. (СССР мемлекеттік комитетінің ғылыми
және техника жөніндегі қаулысы № 216. 06. 07 1988; АН Каз ССР Президиум
қабылдауы № 424 04.08. 1988 жыл)
Бөлім қызметкерлері жаңа форма табу жолында археологиялық жұмысты
кеңейтуде үлкен қызмет атқарды. Ескерткіштерді сақтау жөнінде көптеген
инструкциялар талқыланды, қабылданды. Құлағалы тұрған зоналарда
археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді.
Тарихи-мәдени мұраларды пайдалану және қорғау заңын бұзушы фактілер
бойынша мамандар тез арада жіберіліп отырды. Алдын-ала келісілген жерлерге
мамандар жіберілді. Сонымен қатар, археологиялық ескерткіштердің техникалық
жағдайын анықтау үшін, инспекторлар табиғи жағдайда немесе адамдардың
бұзуының нәтижесінде құлаған жерлерге жіберіліп отырды.
Мемлекеттік ескерткіштерді қорғау органдарына мемлекеттік тізімнен
шығарылуы туралы қираған ескерткіштер туралы хабарлар беріледі. Сондықтан,
көптеген жағдайда қорғау зонасын тексеру, тарихи-мәдени мұра екенін тану
туралы немесе осындай статустан айыруы туралы ұсыныстар қарастырылады.
Тарихи мұра ескерткіш Ордабасы туралы көпжылдық жұмыстар
жүргізілді, оның жалпы көлемі анықталды және қорғау зонасы қалыптастырылды,
оның тарихи-мәдени ландшафты зонасына қорғауға алынды. Бұрынды қорымына
жағалаудан және желменен эрозия болмасын деп, алдыменен инженерлік жоспар
қаралды. Ыссық қорған, Ұлытау тарихи-мәдени қорығына мұражайландыру жоспары
енгізілді. Әрине, ескерткіштер адамдар қауымына енуіне мүмкін жағдайда болу
керек. Бұл тарихи-мәдени және тарихи- ландшафт мұражай қорықтары туризм
дамуы үшін емес, халықтың, ұлттың дәстүрінің дамуының негізі үшін. Бұл
территорияларда ұлттық дәстүрі салтанатты, әр түрлі спорттық бағдарламасы,
ежелгі қазақ дәстүрлерімен байланысты: көкпар шабу, ұлттық күрес, аңшылық
т.б. Өкінішке орай жаңа экспедиция бөлімінің жабылуына байланысты (1994
жыл) қорғау ескерткішінің жұмысы, археологиялық ескерткіштерді пайдалану
және оларды тізімге алу тоқтатылды.
Қазіргі зерттеу жұмыстары жөнінде барлық бағыт бойынша көп жылдарғы
еңбек көмектесе алады.
Қазақстан археологиясының басында қажырлы тарихшылар мен
шығыстанушылар тұрады: В.В. Бартольд, В.В. Радлов, П. И. Лерх, Ш.Уалиханов.
Одақ кезінде олардың жұмысын жалғастырушылар С.П. Толстов, А.Н.
Бернштам, М.Л. Грязнов, О. А. Крывцова-Кракова, Л.Р. Кызласов, Л.П.
Левина 1946 жылы Қазақстанда ғылым академиясы ашылып оның археология
бөлімін керемет ұлы ғалым Ә.Х. Марғұлан басқарды. Әлкей Марғұлан Қазақстан
археологиясының атасы және қазақ археологиялық мектебінің негізін қалаушы.
Ол 1938 жылдан бастап Қазақ ССР ғылым академиясына қатысты тарих,
археология және этнография институтында қызмет жасап, көптеген
археологиялық және этнографиялық экспидицияларды басқарды. Ол өз
зерттеулерінде көп жаңалықтар ашып көптеген кітаптар жазды. Ә.Х.
Марғұланның археология саласындағы еңбектерінің ең бастысы Орталық
Қазақстандағы Беғазы -Дәндібай мәдениеті атты монографиясы [7]. Мұнда
Ә.Хақанұлы 1947 жылдан бастап барлық экспедициядан жинақталған ауқымды
археологиялық материалдарды талдаған. Әлкей Хақанұлы 1957-1972 жылдары
Шоқанның 5 томдық ең үлкен жинағын өз басшылығымен шығарды. Ол Шоқан
мұрасын терең зерттеп көлемі 100 баспа табақтан асатын еңбектер жазды. Ә.
Х. Марғұланның басшылығымен ғылыми тұрғыдағы көп орта ғасырлық ертедегі
көшпенділер, сондай-ақ қыпшақ даласындағы маңызды қазба жұмыстары зерттелді
[8].
Орталық Қазақстан экспедициясын Ә.Х. Марғұлан ұйымдастырылуымен
орта ғасырлық қалалар мен далалы аймақтарды көзбен көріп, оны зерттеп білу
қызықтырды, яғни Шу, Сарысу, Солтүстік және Оңтүстік Қаратау жоталары. Ә.
Х. Марғұланды үнемі қызықтырған қалалар: Отырар, Тараз, Сауран, Құлан,
Мерке, Сайрам, Сарайшық. Ол осы қалалар бойынша жаңа материалдар мен
қолжазбаларды қосып, өз тұжырымында Қазақстанның және қала мәдениеті жайлы
картаға енгізіп оның өркениетін ұсынды.
Археология тарихына аты алтын әріптермен жазылған ірі шығыстанушы
археолог, ғұлама ғалым есімі Қазақстан Республикасының археологиялық
зерттеу институтына берілді.
Бірінші археологиялық қазба жұмыстарын Орталық Қазақстанда
Марғұлан басқарды. Бұл жұмыс осы күнге дейін жалғасуда, 1955-1989 жылдар
аралығында бөлімді К.А.Ақишев басқарды. Ең негізгі бір айтатын мәселе осы
кезеңде қазақтың өзінің маман археологтарының мектебі қалыптасты. Бұл
мәселе саласында мыңдаған ескерткіштер зерттеліп ғылымға айналды, олар
Қазақстанда қоғам дамуының негізгі этаптарын анықтауға мүмкіндік береді.
1998 жылы Ұлттың бірлігі, Ұлттың тарихы жылы болып жарияланды. (ҚР
президентінің бұйрығы № 3790 10. 12. 1997 ж.) 1998 жылы Президент бұйрығы
бойынша Қ.Р. № 3854 Мемлекеттік бағдарлама бекітілді. Ұлы Жібек жолының
тарихи орталықтарды жандандыру, түркі тілдес мемлекеттер мәдени мұраларының
дамуына, туризмнің қалыптасуына, оған қосымша түзетулер, 30 тарихи мұра
ескеркіштерді қалпына келтіру, Алматы территориясында – 9, Жамбылда- 8,
Оңтүстік Қазақстанда – 9, Қызылорда- 2, Қарағанды – 2, бұлар Ұлы Жібек
жолының Қазақстанның негізгі трассасына участіктер, солтүстік-батыс,
солтүстік-шығыс бөліктері.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың В потоке истории кітабында, былай
деп келтірілген: Қазақ мәдениеті – мазмұны жағынан керемет және көне
деректің бірі болып саналады ... тек, қазір ғана қазақтың өзіндік танымы
алғаш рет өзінің ұлттық танымын Мен-өткеннің, қазірдің, болашақтың -
тарихи ағымын түсінігін білуге мүмкіндік туып отыр деп жазады. Бірақ бұл
танымға мүмкіндік ғана, ол шындыққа айналу керек, бұл таным көрсеткіші
қазақтарға ғана емес, бүкіл Қазақстандықтарға қатысты [9].
1.2. Археологиялық барлау мен қазба әдістері.
Археологиялық барлау мен қазбаларды ойдағыдай жүргізу үшін
археологиялық ескерткіштердің сан алуан түрлері туралы түсінік болуы,
кейбір археологиялық ұғымдар мен терминдерді нақты игеру қажет. Мәселен,
археологияда адам қызметінің қалдықтары бар қабатты мәдени қабат деп
атайды. Мәдени қабаттың қалыңдығы (немесе қуаттылығы) әр түрлі. Әр түрлі
дәуірдің қалдықтары кездесетін көп қабатты ескерткіштерде болады. Кейде
бұлардың арасында адам қызметінің ешқандай іздері жоқ топырақ та болады.
Бұл стерильді қат-қабат деп аталады да, осы мекен-жайдың тарихындағы үзіліс
жайында паш етеді. Бір учаскедегі мәдени қабаттар мен стерильді қат-
қабаттардың бірте-біртелігі ескерткіш стратиграфиясы делінеді. Ежелгі
мәдени қабаттың өзінен төмен жатқан және адам қызметінің іздері
кездеспейтін жер қабаттары археологияда материк деп аталады. Мәдени қабат
бүркеп қатқан ежелгі қара топырақты қабат жерленген топырақ делінеді.
Археологиялық ескерткіштердің сан алуан түрлерінің ішінен ең жиі
ұшырайтыны және ерекше бір түрлері ретінде мекен-жай, жерлеу, әулиелік
орындарды бөліп қарауға болады.
Мекен-жай орындарына: ашық типті тұрақ, жартас аспалар мен
үңгірлер, селение, ескі қаланың орны, тұрақ-жай мен көшіп қонған жерлер
жатады. Ашық типті тұрақ адамдардың шағын тобының, көбінесе аңшылардың
уақытша тұрақтаған орын іздері болады және әдетте суға жақын, өзен
жағаларында, ежелгі жал алқабында орналасады, көптеген жағдайдаларда бұлар
тас ғасырының түрлі дәуірлеріне жатады. Мұндай тұрақтардың мәдени қабаты
шағын алаңды алады, көбіне нашар сақталған, жуылып шайылған және ығысып
кеткен немесе өте жұқа әрі әр келкі орналасқан болады. От жаққан жерлерде
қабат мейлінше қалың, маңызды болып келеді.
Археологиялық ескерткіштердің келесі түрі – жерлеу орындарына –
мола салу тәсілдеріне қарай бірнеше топқа – қорған, опырық молалар,
дольмендер, мазарлар деп бөлуге болады.
Археология үшін жерлеу орындарын зерттеудің маңызы ерекше зор.
Біріншіден, бұл біздің арғы бабаларымыздың рухани тіршілігін қалпына
келтіруге мүмкіндік беретін аздаған ескерткіштердің бірі. Екіншіден, жерлеу
түрі аса маңызды этикалық белгілердің бірінен саналады да, зертеушінің
археологиялық мәдениетті жазып шығуына көмектеседі. Үшіншіден, жерлеуде
құнды антропологиялық материал, сондай-ақ жерленгеннің экономикалық, әрі
әлеуметтік жағдайын пайымдауға мүмкіндік беретін жақсы сақталған жерлеу
құрал-саймандары болады.
Қорғанды молалар төбешіктерде топ-тобымен және жалғыз жарым болып
түрлі көлемдегі топырақ немесе тас үйінділерден тұрады. Ірі және орташа
қорғандарды жергілікті жерге қарап оңай табуға болады, жеке үйінділерден
биіктігі 15-20 метрге дейін жетеді. Бір қорғанның өзінде немесе бір
үйіндінің астында бір мола, кейде бірнеше рет үстіне үйінділер қосылып,
күрделі стратиграфиясы болады. Тұңғыш рет олар мыс ғасыры дәуірінде пайда
болады да, жеке территорияларда кейінгі орта ғасырларға дейін болып келді.
Опырық молалар биіктеу жерлерде орналасқан. Ежелгі заманда бұлар
сірә, топырақтан, тастан, ағаштан тұрғызылған жер үсті құрылыстары, сырт
белгілері болса керек. Қазір бұл белгілер жоқ, әрі моланы табу да қиынға
түседі. Опырық молаларда әдетте бірнеше ондаған, бірнеше жүздеген, тіпті
мыңдаған жерлеулер болады, бірақ бұның қорғандардан айырмашылығы оларға
қойылған дата біршама қысқа мерзімді.
Темір ғасырында жерлеудің бұдан да гөрі көп тәсілдері болады.
Өлікті өртеп жіберу, ыдыстардыда, әр түрлі табыттарда жерлеу тағы басқа.
кездеседі.
Археологиялық ескерткіштердің келесі түрі - әулие орындар. Бұларға
– ритуалдық қызмет атқаратын барлық құрылыстар мен орындар – храмдар,
құрбандық шалатын, дұға қылатын орындар, киелі саналатын тоғайлар,
бұлақтар, тастар тағы басқа кіреді. Әулие орындарға біраз ескертпелер
жасай отырып, үңгір және жартас қылқалам ескерткіштерінің көпшілігін де
жатқызуға болады.
Археологтың жұмысын шартты түрде екі бөлімге – далалық және
кабинеттік жұмыс деп бөлуге болады. Тарихи зерттеу үшін бұлардың екеуі де
бірдей маңызды. Алғашқы ғылыми қорытындылар ескерткіш табылған сәтте
жасалады, ал ғылыми жұмыстың ақырғы жолына нүкте қоя отырып, археолог
әрқашан да жасалған қорытындыларды растайтын немесе толықтыра түсетін жаңа
табыстарды күтумен болады.
Дала жұмыстары археологиялық барлаулар мен қазбалардан тұрады.
Біздің елімізде барлық археологиялық ескерткіштер халық меншігі болып
саналады да, СССР Министрлер Советінің 1948 жылғы 14 октябрьдегі 3898-
нөмірлі қаулысына сәйкес мемлекет қорғауында тұрады. Ежелгі объектілерді
бұзуға тура келген жағдайда, мысалы, болашақ теңіздерді, каналдар мен жол
трассаларын салуға қажет болған жағдайларда құрылыс ұйымдары зерттеу жұмысы
үшін қажетті қаржылар бөліп, археологтарды шақыруға міндетті.
Қазба жұмысының қандайы болсын арнаулы рұқсатты алғаннан кейін ғана
жасалуы мүмкін. Мұны, егер жұмыс РСФСР территориясында жүргізілетін болса,
СССР Ғылым академиясының Археология институтының Далалық зерттеулер бөлімі
және егер ескерткіш белгілі бір одақтас республиканың шегінде орналасқан
болса, сол республиканың тиісті мекемелері береді.
Ашық листер төрт категорияға бөлінді. № 4 форма құрылыс аймағында
жер жұмыстарын жүргізгенде бұзылатын ескерткіштерді тексеріп шығуға право
береді. № 3 форма ескерткіштерді барлап, жер бетіне шығып қалған материалды
жинауға ғана рұқсат етеді, бірақ жер жұмыстары жүргізілмейді; № 2 форма
белгілі бір учаскені аршуға жол береді, ал № 1форма ескерткішті зерттеу
жөніндегі барлық жұмысты да жүргізуді көздейді.
Жүргізілген жұмыстардың нәтижелері жөнінде отчет жасалады да,
документацияны қосып, 1 жыл ішінде СССР Ғылым академиясының Археология
институтының Далалық зерттеулер бөліміне өткізіледі. Есеп бекітілгеннен
кейін ғана ескерткіштерді зерттеуді жалғастыруға болады.
Археологиялық барлау ежелгі объектілерді тауып, оны алдын ала
зерттеу құралы болып табылады. Оның түпкі мақсаты – осы аймақтың
археологиялық қатарларын жасау. Барлаудың ерекшеліктері жергілікті
жағдайлар мен археологтардың мүмкіндіктеріне байланысты болатынын есте
ұстау керек. Барлау алдында үлкен даярлық жұмыстары жүргізіледі. Бұған
зерттеу ауданын іріктеп алу, жүріс-тұрыс құралдары, карта бойынша маршрут
жасау, жоспар жасау кіреді. Негізгі мақсат белгіленіп алынуға тиіс.
Археолог осы аймақ жөніндегі археологиялық және өлке тану әдебиетімен, сол
жердің географиясымен және климатымен танысып шығуы қажет. Жыл мезгілін
таңдап алудың маңызы зор. Біздің еліміздің оңтүстігінде, мысалы, ең қолайлы
мезгіл – күздің соңы. Бұл уақытқа ішкі бассейндердің су деңгейінің
төмендігі, шөп жамылғысының жоқтығы, жердің жаппай жыртылып тасталуы тән
болып келеді. Күн тәулігінің ең жақсы уақыты – ашық күнгі таңертеңгілік
немесе кешкілік, өйткені бүйірден түскен жарық рельефтің оншама бір қала
қоймайтын егжей-тегжейлерін табуға мүмкіндік береді.
Барлау барысында рельеф пен су бассейндері тұрғысынан қарағандағы
ескерткіштердің орналасу заңдылықтары ескерілуі керек. Егер табиғат
жағдайлары мүмкіндік берсе, адам өзінің өндірістік қызметін шоғырландыратын
жерге жақын қоныстануға тырысты (аңшылық ететін жер, шақпақ кен орны,
балығы мол өзендер т.б.). Жел мен су тасқынынан қорғалатын орындарға
әсіресе аса көңіл бөлінеді, ал неғұрлым кейініректегі дәуірлерде мүмкін
боларлық шабуылдан табиғат қорғану учаскелері де еске алынады.
Жергілікті орындарды зерттегенде топырақ қабатының табиғи немесе
жасанды бұзылыстары бар учаскелеріне мейлінше көп көңіл бөлінеді.
Жыраларды, дуалдардың беткейлерін, жағалаудың тілімдерін, тайыз жерлерді
үйінділер, сондай-ақ окоптарды, орлар, сүрлем шұңқырының бағаналары
төңірегіндегі жерлер, жыртылып тасталған учаскелер т.б. мұқият қаралуы
керек.
Қаралған кезде сүйек сынықтары, қыштар, шақпақ тас сынықтары көп
табылады. Сондай-ақ топырақтағы күл немесе сарғылт дақтар, микрорельеф
бөлшектері (ойыстары немесе копсулалар) және басқа белгілер мәдени қабаттың
бар екендігін көрсете алады.
Барлау процесінде жер бетіне шығып қалған материалды жинау және оны
табылған жеріне қарап мұқият фиксациялау жүргізіледі. Бір учаскеден
жиналған заттар жеке пакетке оралып салынып, жиналған мезгілі, ескерткіштің
тұрған орны, зерттеушінің фамилиясы мен пакеттің рет саны көрсетіліп
этикетка жапсырылуы тиіс. Барлау күнделігінде осы деректер белгіленеді,
сондай-ақ табылған ескерткіш – оның көлемі, тұрған жері, сақтау дәрежесі
көрсетіліп сипатталады. Ескерткіш суретке түсіріледі және ірі масштабта
картаға салынады немесе учаскені көзбен шолып суретке түсіру жүргізіледі.
Материал жинағында ескерткішке алдын ала ғылыми тұрғыдан баға беріледі,
табылған заттар жер бетіне қалай шығып қалғанын, олар сол орыннан табылған
ба, немесе алыстан әкелінген бе, осы жағы көрсетіледі, қажет болған
жағдайда қабатты тігінен тазалап, беткейді немесе құлама жарды қарау жұмысы
жүргізіледі. Кейде 50х50 см немесе 100х100 см шурф жасалады. Археологтың
жер жұмыстарын жүргізуге рұқсаты барында ғана шурфтауға болатынын есте
ұстаған жөн. Мұнда төменде айтылатын археологиялық қазбалардың барлық
ережелерісақталады. Ойластырылмаған шурфтау ескерткіштің ғылыми құндылығына
нұқсан келтіруі мүмкін. Барлауда табылған ежелгі заман заттары, сүйектер
туралы жергілікті халықтан сұраған жөн, мұнда сіз нақ нені білгіңіз
келетінін түсіндіру үшін материалдың (керамиканың, шақпақ тастың) үлгілерін
көрсеткен дұрыс болады. Жергілікті мектептердің, үйірмелердің, музейлердің
коллекцияларын, өлке танушылардың жинағандарын қарап көру және онда бар
бағалы археологиялық материалдарды есепке алу қажет.
Табылған объектілерді жергілікті орындарға байланыстырғанда тұрған
халықтан елді пунктердің, жылғалардың, дуалдардың атын нақтылап, оларды
картамен салыстырған жөн. Картаның жетімсіздігі немесе археологтың
зейінсіздігі кейде елеулі қателесуге әкеліп соғады. Егерде табылған нәрсе
елді пункттен алыста болса, онда бұлардың орны жергілікті орын рельефімен
байланыстырылады, ал уақытша болатын бағдарға (ағаштарға, маяларға,
құрылыстарға т.б.) байланыстырылмайды. Жүргізілген барлау материалы бойынша
аймақтық археологиялық карта жасалып соған аңыздар жазылады [10]. Карта
деректері бойынша болашақ қазбалардың орны таңдалып алынады, мұнда, ең
алдымен, құрып кетуі мүмкін объектілер зерттеледі.
Барлауға қатынасушы, негізгі мақсатты орындай отырып, басқа
ғылымдар – геология, палеонтология үшін пайдалы қазбаларды аттап өтпеуге
тиіс, топонимиканың, этнографияның фольклордың қызықты құбылыстарын атап
көрсетіп, халық арасында тарихи білімдердің насихатшысы болуға тиіс
екендігін атап өткен жөн.
Жер жұмыстары үшін қажетті аспаптарды алдын ала даярлаудың зор
маңызы бар. Күректің екі – штыкты, басы үшкір және өткір келген түрі және
совокты, қопсытылған топырақты күреу үшін бүйірлі күректер жеткілікті болуы
қажет. Қатты немесе тасты топырақтарда киркалар пайдаланылады. Қопсытылған
топырақты қазу орнынан шығарып тастау үшін носилкалар немесе тачкалар болуы
керек, егерде қазба жүргізіліп жатқан жермен көршілес учаскелерде мәдени
қабаттарды бұзбайтын болса, механизмдер, (транспортер лентасы) мен жер
қазатын машиналарды (бульдозер, скрепер, экскаватор) пайдалануға жол
беріледі. Мәдени қабатты немесе жеке объектілерді тазалау жөніндегі
жұмыстар скальпельдің, біздердің, үрлеу жұмысы резина грушалардың көмегімен
жүргізіледі. Өлшеу үшін мата ленталы, бес, он метрлік рулеткалар, белгі
салынған шкалалы бір және екі метрлік рейка, жиналмалы метрлер, даярланады.
Аспаптардың барлығы түзік және жұмысқа әзір болуға тиіс. Табылған заттарды
орауға арналған материалдар (қалың және жұмсақ қағаздар, мақта немесе
қорап, жәшік т.б.) болуы керек және бұларды уақытша сақтау үшін алдын ала
орын белгіленуі қажет.
Қазылып жатқан жерден топырақты алып тастау зерттелетін
ескерткіштің нақтылы жағдайларына қарай әр түрлі тәсілдермен жүргізіледі.
Мекен-жайдың көлденең жатқан бір мәдени қабаты болған жағдайда әр
квадраттан топырақ 25 см-ден бірте-бірте алынады. Қабатта бір материал әр
квадраттың пласты тереңдігіне қарай толық жазылады. Егер қабаттан табылып
жатқан заттар қалай болса солай емес, көлденеңінен жатқан болса, онда бүкіл
алаң бойынша табылған қалпында тазаланады да, тиісті фиксациядан кейін ғана
алынады.Күні бұрын белгіленген жерде квадраттар арасында қалыңдығы 10-30 см-
лік уақытша топырақ жолы қалдырылады. Бұл зерттелетін учаскенің вертикаль
жарындысын қадағалауға мүмкіндік береді.
Әрбір 25-сантиметрлік топырақ пластын алып тастағаннан кейін
квадрат алаңын мұқият тазалау керек. Тегістелегн топырақ үстінде қабат
сипаты өзгерістері мен бұрынғы құрылыс іздері жақсы көрінеді. Сонымен қатар
қазылып жатқан жердің вертикаль қабырғалары тазаланады да, жұмыстың дәлдігі
тексеріледі.
Мәдени қабат ішінде жеке объектілер табылғанда (тұрақжай,
шаруашылық шұңқыры, ошақтар т.б.) күрекпен жұмыс істеуді тоқтатады,
учаскені пышақпен аршиды. Тазалау прцесіндегі материал енді квадрат бойынша
тартылмайды да, объектіге байланыстырылады [11].
Қазылғаннан кейін тазалау қабір ішіндегіні бірден түгелдей емес,
жартылай шығарып алу ұсынылады, сонда тігінен қарау үшін мүмкіндік болады.
Қабір ішіндегі заттарды мола құрылысының қабырғаларын күні бұрын бұзып
алмау үшін қабір контурынан ішке қарай алысырақ тұрып біртіндеп алған жөн.
Қабырғада қалатын топырақтың 3-5 см жұқа қабаты бұдан арғы жерде не өзі
опырылып түседі, не тазалаудың соңғы сатысында оңай алынады. Қабір ішіндегі
заттарды алу оның бүкіл тереңдігін бірден емес жұқа пласталар арқылы
жүргізіледі. Егерде қабірдің ішінде ағаштан, қамыстан немесе басқа
материалдан жабынды кездессе, ол мұқият фиксацияланғаннан кейін барып алып
тасталынады.
Жерлеу орындарын зерттеу үшін жоғарыда айтылған аспаптардан басқа
шағын басқыш және мықты арқанға байланған бірнеше шелек болуы керек. Қабір
кейде едәуір тереңдікте болады – 4-5 м-ге жетеді де, бұларға түсу, сондай-
ақ жоғарыда аталған заттарсыз топырақты шығарып алу қиынға соғады [12].
Сүйектер алғаш көрінгенде-ақ (әдетте бұл бас сүйегі болады)
қабірдегі сүйектердің жату жағдайын анықтап (созылған, бүк түскен, отырған,
жанбасынан немесе шалқасынан жатқан т.б.), содан кейін барып ұсақ
аспаптардың көмегімен тазалап шығу керек, сүйектер әрбір сақталған сүйек
бөліктері, көрінерліктей етіліп, тазартылады. Сүйектер өте нашар
сақталғанда ғана жарым-жартылай тазалауға жол беріледі. Сүйекті орнынан
қозғауға, олардың анатомиялық ретін бұзуға болмайды. Жұмысты қайсібір
белгілі учаскеден бастап, опырмалы сүйектерге аспаптарды сан қайтара
жинастыра бермеу үшін, оны ақыр аяғына дейін тазалап жеткізу керек. Еңбекті
ең көп керек ететін операция кеуде клеткасын тазалау. Бір мезетте бірге
жерленген хайуанат сүйектері мен заттар қоса тазартылады(бұларды да орнынан
қозғауға болмайды). Әбден тазартылып болған қабір фиксацияланады, осыдан
кейін оны талдау басталады. Әуелі мұның ішінде бар барлық заттар – ыдыстар,
қару, әшекей заттар алынып оралады. Содан кейін антропологиялық зерттеу
үшін сақталған сүйектер жиналады әсіресе, бас сүйек маңызды. Паталогиялық
өзгерістері аномалиялары және тірі кезіндегі жарақат іздері бар сүйектер
сондай-ақ бола қалса хайуанат сүйектері өз алдына бөлек жиналады, сүйек
талданып алынғаннан кейін оның астындағы топырақ қаралып көріледі, содан
кейін 20 см-ге дейін тереңдікте тағы қазылады. Бұл бақылау жұмысы
кеміргіштер інге тасып әкеткен заттарды және құпия орынды табуға
көмектеседі. Толық зерттеліп болған соң қабірді көміп тастайды. Өлікті
өртеу салты бойынша жерлеуді зерттеудің өз ерекшеліктері бар [13].
Заттай түп деректерден пайдалы мәліметтерді алу зор және қажымай-
талмай тынымсыз жұмыс етуді талап етеді, құнсыз археологиялық материалды
одан ары қарай жинаудың мәні жоқ. Табылған нәрселердің ғылыми даталар
қоюдан, бірқатар басқа заттармен немесе құбылыстармен байланыстырудан,
шыққан тегін, олардың өткендегі атқарған қызметін, ролін анықтаудан және де
көптеген басқа мәселелерден тұрады.
Археологияда дата қоюда екі система – абсолютті және относительді
система қолданылады. Бірінші жағдайда біздің жыл санауымыздың қайсібір
абсалютті датасына: санына, айына, жылына, мыңжылдыққа байланыстырылып
қойылады. Дата қою оқиғалардың кезектілігін, материалдық мәдениет
ескерткіштерінің пайда болу жүйесін анықтайды. Мысалы қола құралын тас және
темір ғасырының арасындағы уақытта құралынан бұрын пайда болды. Осылай айта
отырып, біз қола құралын тас және темір ғасырының арасындағы уақытта болды
деп дата қоямыз, бірақ осы уақыт бөлігінің абсолютті ұзақтығын белгілейміз.
Археологияда көптеген дәуірлердің ескерткіштері относительді даталанады да,
мүмкін болғанда ғана абсолютті хронология датасымен байланыстырылады.
Мұнда палеолит, неолит, қола ғасырлары, дәуірлері тағы басқа жалпы адамзат
мәдениеті дамуының кезеңдері болып табылғанына қарамастан, мәдениеттің
әркелкі дамуының арқасында әр кезеңнің абсалютті хронологиясы мәдениет
орнына қарай әр түрлі болатынын еске алу қажет. Заттай ескерткіштерді
даталағанда негізінен екі әдіс - стратиграфиялық және типологиялық болып
қолданылады. Бұларды пайдаланудың принциптерінің көпшілікке арналып
баяндалуы, сондай-ақ жаратылыс тану ғылымдарының көмегімен археологиялық
даталарды анықтау тәсілдерін мынадай кітаптан табуға болады
[14].Археологиялық ескерткіштердің кейбір түрлері үлкен тарихи информациялы
келеді, бірақ оның қаншалықты толық пайдаланатындығы зерттеушіге
байланысты.
ІI . XX ғ-ғы Қазақстандағы археологиялық ескерткіштердің зерттелуі мен
қазба жұмыстары.
2.1. Оңтүстік Қазақстан территориясындағы Отырар, Шірік – Рабат, Сауран
қала жұрты мен қорымдарының археологиялық зерттеулері мен қазба жұмыстары
Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі қорымдардың зерттелу тарихы.
Еліміздің көне
тарихын зерттеудегі Оңтүстік Қазақстан өлкесінің алатын орны ерекше.
Аталмыш ауданда көне қала мен қоныс орындары, суару жүйелері мен зират
кешендері сынды ескерткіштер көптеп кездеседі. Олар топографиялық,
хронологиялық және этникалық сипаттары бойынша біркелкі емес, бірақ нақ осы
жәйт олардың зерттелуінің маңыздылығын арттырып отыр [15].
Оңтүстік Қазақстан қорымдарының зерттелу тарихы, аймақтағы қорым
ескерткіштері зерттелуінің жарты ғасырдан астам тарихы бар. 1947 жылы
ҚазССР ҒА тарих, археология және этнография институты мен Заттай мәдениет
тарихы институтының Ленинградтық бөлімшесі бірлесе отырып Оңтүстік
Қазақстан археологиялық экспедициясын (ОҚАЭ) құрды. Оған А.Н. Бернштам
жетекшілік етті.
1946-1951 жылдар аралығында экспедиция аталмыш ауданда барлау
жұмыстарын жүргізіп, шурфтар салып ежелгі қалалар мен қорымдардың уақытын
анықтады. Жұмыстардың нәтижелері А.Н. Бернштамның мақаласында жарияланған.
Экспедиция 1947 жылғы жұмыстарын Тамды қала жұрты мен соған аттас
қорымдағы қазбадан бастады. Қазылған жеті обадан олардың уақытын
анықтайтын бірнеше қызықты олжалар шықты. Жұмыстарды жүргізген Л.Я.
Маловицкая Тамды қорымына арналған мақаласында аталмыш қорымды б.д.д. III
ғ.- б.д. I ғ. жатқызуға жеткілікті негіз бар деп айтады. Одан әрі автор,
қорымнан шыққан материалдардың Берікқара қорымының материалымен ұқсастығын
ескерте отырып, Тамды қорымы бұл территорияны б.д.д. ІІІ-І ғғ. мекен еткен
қаңлы тайпаларының біріне қарасты деген ой қорытуға болады - дейді. Бұл
ойды бұған дейін қытай жылнамаларын талдау негізінде А.Н.
Бернштам да дәлелдеген.
ОҚАЭ жұмыстары 1948 жылы да жалғасты. Сырдарияның қазіргі сағасынан
4 км жерде, Шегенексайдың (Сырдарияның бұрынғы сағасы) батысында орналасқан
Шегенексай қорымының бір топ обалары қазылды.
Кішігірім обадан шыққан қозғалмалы тілі бар тағаға қарап оба б.д. V-
VI ғғ. жатқызылды. Ғұн обаларына (Кеңкөл) тән қылышты, төртбұрышты тас
алқаны және шыбықпен жабылған мүрдеге ұқсас қамыс шатырды ескере отырып
обаны бұдан кейінгі уақытқа жатқызу мүмкін емес.
А.Н. Бернштам жерлеу ескерткіштерінің материалдары негізінде
Оңтүстік Қазақстанның этно-мәдени тарихына көп көңіл бөлген. Топырақтан
үйіліп, тізбектей созылып жатқан обаларды б.д. шеніне жатқызып, зерттеуші
оларды көшпелі каңлы – үйсін (усунь) ортасына тән деп есептейді. Бірақ,
көлеміндегі айырмашылықтары бар үймектердің сипатына, орналасқан
территориясына қарай, олар қаратаулық қаңлылар мен үйсіндерден басқа
этникалық ортаға жатуы мүмкін. Ташкент алқабындағы осыған ұқсас обалармен
салыстыра отырып, олардың уақытын б.д. шенімен анықтап қаңлы тайпалар
одағына кірген яксарттарға жатқызу керек дейді. Экспедиция тіркеген
Арыстың сол жағалауындағы (Мамаевка с. маңында), Бөріжардағы, сондай – Ақ
Келес бойындағы обалардың үш тобы мен Отырардың солтүстігінде Жиделі құдығы
маңындағы обаларда осы ерте эллиндік кезеңдегі көшпелілердің қорымына
жатады.
Сырдарияның этникалық ортасы мен қоғамдық қатынастарындағы орын
алған өзгерістер, А.Н. Бернштамның пікірінше, б.д. бірінші мыңжылдықтың
орта тұсында қоныстар топографиясы мен көне ескерткіштердің орналасуы
сипатына да өзгерістер әкеледі. Олардың қатарында зерттеуші көшпелілер
зираттарының топографиясы өзгеріп, қорған тізбектері орнына келген қорған
үйінділерінің ассиметриялық орналасқан түрін (Шегенексай, Қантоғай) сондай-
ақ көшпелілерге тән қорғандармен қатар отырықшы халыққа тән, бірақ көшпелі
дәстүрмен ұқсастығын сақтап қалған наус түріндегі обаларды атайды. Наус
түріндегі обалардан тұратын қорымдар өзен жағалауларында, бір-бірінен 3-5
км қашықтықта (наус қорғандарының оңтүстік отырарлық және солтүстік
отырарлық топтары) орналасатын.
Одан әрі А.Н. Бернштам төбелердегі кездейсоқ шұңқырлардан теріп
алынған материалдарды Сасықбұлақ наус-төбесінің осыған ұқсас материалымен
салыстырғанда, бұл наустар VІ-ІХ ғғ. түркі-оғыз кезеңіне жататыны
байқалса, қорған архаикалық - түркі кезеңіне (V-VI ғғ.) жататынын көреміз.
Бұл пікірге Шегенексай тобының бір обасынан шыққан бұйымдар негіз болып
отыр - дейді [16].
Зерттеуші қарастырып отырған аймақтың этникалық ортасы туралы
жасалған пікірі қызықты. А.Н. Бернштамның пікірінше қытай деректерінде
кездесетін Юени мен Сусе яксарт тайпалық одағынан, Фуму - тохарлар, Ги -
массагет, Хорезм - алан-массагет типіндегі тайпалық одағынан құралатын.
Әрине, бұл пікірді ғылымда ортақ қабылданған деп айта алмаймыз.
Оңтүстік Қазақстанның қорымдарын зерттеудегі келесі бір кезең Г.И.
Пацевич пен Е.И. Агеева есімдерімен байланысты. Г.И. Пацевич
жетекшілігіндегі экспедиция 1940 жылы Тараздан Испиджабқа (Сайрам) дейінгі
ежелгі керуен жолында орналасқан ескерткіштерді зерттеп, керуен жолындағы
заттай мәдениет ескерткіштерін (қала, қоныс қирандылары, обалы қорымдар
мен топтарды) мұқият шолып, оларды картаға түсіріп, жобаларын сызып,
өлшемдерін алып, көптеген ескерткіштерді суретке түсірді.
1949-1951 жж. Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы
Оңтүстік Қазақстан обылысы Арыс ауданындағы Мамаевка мен Обручовка
поселкілерінің маңында орын тепкен Бөріжар (Бурджар) қорғанды қорымында
зерттеу жұмыстарын бастады. Осы уақыт ішінде қорымда 15 қорған қазылды,
оның қала жұртына қараған жотада орналасқан тоғызынан құрлық денгейіндегі
мүрде шұңқырлары жоқ, пахсадан соғылған биіктігі 1,5 м-ге дейін ерекше
қоршаулардан мәйіт қаңқаларының қалдықтары шықты. Қалған алты қорған
террасаның үстінде орналасқаңдықтан олардан мүрделер шықпады, сондықтан
оларды кенотаф деп атауға болады. Керамика материалын талдап, авторлар
қорымды VIII-X ғғ. жатқызды. Аталмыш қорымның материалдарын авторлар Шу
аңғары мен Жетісудағы VІ-VІІІ ғғ. түркі обаларынан шыққан материалдармен
ұқсастырады. Сонымен қатар бұл қорым материалдарына ұқсастықтар оңтүстік-
шығыс аудандарда орналасқан ІІ-ІХ ғғ. сармат-алан обаларында да кездеседі.
Сонымен қатар Қандытоғай шатқалындағы қорғанды қорымда да қазба
жұмыстары жүргізілді. Мұнда үш қорым орналасқан. Оның біреуі 149 обадан
тұрады... Екінші қорым біріншіден шығысқа қарай 0,6 км жерде орналасқан
және 42 обадан тұрады... Үшінші қорым екіншіден оңтүстікке қарай 0,5 км
жерде орналасқан. Жалпы 9 оба қазып тазаланды, біріншіден - жеті,
екіншіден - екі оба зерттелді. Бейіт шұңқырлары мен мәйіттер шықпады, тек
керамиканың майда бөліктері ғана кездесті. Бұл жәйтке сүйене отырып,
авторлар қорғанды қорым кейбір түркі тайпаларында қолданыста болған
мәйітті өртеу ғұрыпымен жерленген қорымдар қатарына жатады деп жорамал
айтқан. Керамикалық материалдарды талдау нәтижесінде қорым б.д.VIII-IX ғғ.
жатқызылды.
Сол жылдары Шегенексай қорғанды қорымында да қазба жұмыстары
жүргізілді. Қорымда топырақтан үйілген, диаметрі 8-16 м, биіктігі 0,3-0,6 м
32 қорған бар. Мәйіттер тереңдігі 1,6 м-ге дейінгі шұңқырларға қойылған.
Қазба авторлары қазылған төрт оба ішінен шыққан керамикалық материалды
Жетісудағы түркі керамикасына ұқсас келеді деп атайды [17].
Бабаата өзенінің сол жағалауында, аттас қаладан оңтүстікке қарай
800м жерде орналасқан қорымда да қазба жұмыстары жүргізілді. Мүрделерде
бұйымдардың жоқтығы, сондай-ақ қазіргі сағанаға ұқсас бейіт үсті
құрылысының барлығы қала тұрғындарының арасында ислам діні жетекші рөл
ойнағанын көрсетсе керек. Бейіт ескерткіштері көлемі 44x22x10 см, 40x20x10
см қам кірпіштерден қаланған, ол ІХ-ХІ ғғ. тән және зерттеушілер бұл жәйт
олардың пікірін дәлелдей түседі деп ой білдіреді.
Қаратау отряды 50-ші жылдары көптеген қорым ескерткіштерін ашып
зерттеген. А.Г. Максимова мен М.С. Мерщиев зерттеген Ақтөбе ауылының
маңындағы қорымы біршама қызықты жәйттердің басын ашты.
1957 ж. А.Г. Максимова қоршауы бар екі обаны (2,4) тазалады. Онда
тас тақтайлармен жабылған көлемдері 1,95x0,7 м мәйіт шұңқырлары шықты.
Кенсай мен Қарақұдық шатқалдарындағы қорымдарға обалар құрылысына
ұқсастығы бұл обаларды б.д.д. ІІІ-І ғғ. жатқызуға мүмкіндік береді [18].
Кейіннен (1959 ж.) қорым мен оның маңындағы қоныстар арасындағы
байланысты анықтау мақсатымен тағы үш қорған (27, 28, 21) зерттелді. Олар,
М.С. Мерщиевтің пікірінше кенотафтар қатарына және б.д. I ғ. жатады.
Сонымен қатар, қорғандар мен қоныстан шыққан материалдардың ұқсастығы, бұл
қорымда ежелгі Ақтөбе қонысының тұрғындары жерленгендігін көрсетеді.
А.Г.Максимованың мақаласы бақташы тайпалардың оба ескерткіштеріне
арналған. Аталмыш ескерткіштер (барлығы 50 оба қазылды) б.д.д. III ғ. мен
б.д. III ғ. уақыт аралығына жатады. Қыршыбықты, Тамды, Кеңсай, Берікқара,
Жетішоқы қорымдарынан, Бабаата қала жұрты маңындағы қорғандардан үйсін
кезеңіндегі Жетісудың археологиялық материалдарына ұқсас қызықты
материалдар шықты.
Отырар алқабындағы жерлеу ескерткіштерін зерттеудегі келесі бір
үлкен кезең Жетісу археологиялық экспедициясының 1967 ж. жұмыстарынан
басталды. Бірінші жылы 41 қорған зерттелді. Өзеннің жоғарғы террасасында
орналасқан сегіз қорғаннан бұйымдар табылмады. Мол және қызықты материал
дөңесте орналасқан қалған 33 қорғаннан шыққан болатын. Мәйіттердің кәдімгі
мүрде шұңқырларында емес, осыған арнайы дайындалған алаңқайларда жерленуі
қазылған қорғандардың бәріне ортақ ерекшелік. Мұндай ерекше алаңқайлар
құрлық деңгейінде немесе одан сәл ғана төмен деңгейде жасалатын. Олар
әрдайым өзеннің майда жұмыр тасы аралас саз балшықтан жасалатын [19].
Б. Нұрмұханбетов Бөріжар қорымындағы бейіт құрылыстары қазіргі
таңда Қазақстанның далалық аймақтарында тұрған қазақ мазарларына ұқсас
келеді деген пікір білдіреді. Бұл пікір Оңтүстік Қазақстанның ежелгі
тұрғындарының этникалық тарихының мәселелерінің өзектілігін нақыштайды.
Бөріжар қорымындағы зерттеулер кейінгі жылдары да өзінің жалғасын тапты.
1971 ж. мұнда 7 қорған қазылды. Оның нәтижесінде:
а) жер бетіндегі 2 жерлеу ескерткіштері;
б) топырақ қабатындағы арнайы жасалған жерлеу алаңқайындағы 2
мүрде;
в) топырақ қабаты шұңқырындағы 1 мүрде;
г) катакомбадағы 2 мәйіт тазаланды;
Мүрде шұңқыры мен катакомбадағы жерлеу әдістері Бөріжар қорымында
бұған дейін табылмаған. Бөріжар қорымындағы жұмыс нәтижесін қорытындылай
келе Б. Нұрмұханбетов көптеген мәселенің басы ашылмай отырып қорымның
уақытын анықтау әлі ертерек. Заттар жиынтығының хронологиясы әлі
жасалмаған. Сондай-ақ ескерткіштің қай кезеңді қамтитыны да
анықталмаған, - деген ой айтады. Кейіннен Бөріжар қорымына тағы да бір
мақала арнай отырып, алдындағы зерттеушілердің аталмыш обалардан заттардың
табылмауына байланысты оларды кенотаф болған деген пікірімен келіспей,
қазба аумағын кеңейтіп, оған қорған маңын да қосады. Осының нәтижесінде
катакомбаларда жерлеу әдісі ашылды. Осы жұмысында автор ескерткіштер
уақытын біздің дәуірімізге дейінгі және біздің дәуіріміздің түйіскен
шенімен анықтайды. Жамантоғай, сондай-ақ Ақтөбе қорымындағы обалар
құрылысы мен заттарына ұқсастықтар Бөріжар қорымының 8 және 9 обаларында да
кездеседі. Демек, олар осы жерде біз зерттеген жерлеу құрылыстардың ең
ертесі болып табылады. Шауышқұм қорымындағы заттарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz