Шахмат ойыны
Жоспар.
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1. Шахматтың шығу тарихы.
2. ХІХ ғасырдағы шахмат өнері мен мәдениеті.
3. Шахмат ойынының творчествалық мазмұны.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1. Шахматтың шығу тарихы.
2. ХІХ ғасырдағы шахмат өнері мен мәдениеті.
3. Шахмат ойынының творчествалық мазмұны.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Шахмат ойыны алғаш V ғасырда белгілі бола бастайды. Оның тұңғыш отаны Үндістан деп саналады. Бұл жөніндегі мәліметтерді біз көне үнді, араб, ирап жазбаларынан кездестіреміз. Шахмат ойыны алғаш «Чатуранга» деп аталған. Бұл үнді тілінде төрт мүше деген ұғымды береді. Терт мүше — төрт мүшелі әскер мағынасын бейнелейді. Бұган сол кездегі піл (хасти), соғыс арбасы (ратха), атты әскер (ашва), жаяу әскер (падати) және патша (раджа) кіретін болған.
Шахмат ойынының шығуы туралы көптегеп аңыздар бар. Соның ішіндегі ең қызықтысын шығыстың ұлы ақындарының бірі Ә. Фирдаусидің «Шахнама» атты шығармасынан кездестіреміз. Ол «Гав және Талханд туралы» аңыз деп аталады. Мұнда үнді патшасы Джамхур дүние салғаннан кейін оның екі баласының арасында таққа отыру жөнінде үлкен талас туғандығы айтылады. Көп кешікпей патшаның балалары Гав пен Талханд әскер жинап, соғыс ашады. Бұл соғыста Талхапд жағы жеціліске үшырайды. Оның өзі піл үстінде кенеттен қайтыс болады.
Соғыс аяқталған соң анасы кіші ұлының қайғылы қазасына ашынып, Гавқа «баурыңды өлімге қалай қидың» деп аналық айып тағады. Гав анасын жұбату үшін және қиян-кескі соғыста ағасына ешкімнің де қару көтермегенін, оның жарақатсыз елгенін көрсету мақсатымен ел ішіндегі дана-ақылгей адамдардың бәрін патша сарайына жинайды. Солардың ішінен бір айбынды да дана адам майдан алаңын бейнелейтін тақта жасайды. Оны өзара тең шаршыларға бөліп, тақтаның екі жақ бетіне қару-жарақтары бар әр түсті әскерді бейнелейтін фигураларды тігеді. Шахтар (патша) әскер қатарының орта шенінде, оның қасына шахтық оң қолы — уәзір (ферзь), екі жағына екі піл, пілдердің жанына түйе мінген екі жауынгер (бұл фигура қазір жоқ), оның қатарына екі жауынгер тігіледі. Тақтаның екі жақ шеткі шаршыларына аузынан қапды кобік бұрқыраған екі рух (ладья) қойылады. Жаяу әскерді (пешкалар) осы фигуралардың алды-артына орналастырады. Осыдан кейін ол фигураларды кезекпенен жүріп қиян-кескі соғыстың барысында қолбасшылардың өмірін сақтай отырып, қырғынға ұшыраған әскерлерді бейнелеп береді. Міне, Гав жағының тағдыр жаршысы рухтың (ладьяның) жазуы бойынша Талханд дүние салған, яғни шах мат болган.
Шахмат ойынының шығуы туралы көптегеп аңыздар бар. Соның ішіндегі ең қызықтысын шығыстың ұлы ақындарының бірі Ә. Фирдаусидің «Шахнама» атты шығармасынан кездестіреміз. Ол «Гав және Талханд туралы» аңыз деп аталады. Мұнда үнді патшасы Джамхур дүние салғаннан кейін оның екі баласының арасында таққа отыру жөнінде үлкен талас туғандығы айтылады. Көп кешікпей патшаның балалары Гав пен Талханд әскер жинап, соғыс ашады. Бұл соғыста Талхапд жағы жеціліске үшырайды. Оның өзі піл үстінде кенеттен қайтыс болады.
Соғыс аяқталған соң анасы кіші ұлының қайғылы қазасына ашынып, Гавқа «баурыңды өлімге қалай қидың» деп аналық айып тағады. Гав анасын жұбату үшін және қиян-кескі соғыста ағасына ешкімнің де қару көтермегенін, оның жарақатсыз елгенін көрсету мақсатымен ел ішіндегі дана-ақылгей адамдардың бәрін патша сарайына жинайды. Солардың ішінен бір айбынды да дана адам майдан алаңын бейнелейтін тақта жасайды. Оны өзара тең шаршыларға бөліп, тақтаның екі жақ бетіне қару-жарақтары бар әр түсті әскерді бейнелейтін фигураларды тігеді. Шахтар (патша) әскер қатарының орта шенінде, оның қасына шахтық оң қолы — уәзір (ферзь), екі жағына екі піл, пілдердің жанына түйе мінген екі жауынгер (бұл фигура қазір жоқ), оның қатарына екі жауынгер тігіледі. Тақтаның екі жақ шеткі шаршыларына аузынан қапды кобік бұрқыраған екі рух (ладья) қойылады. Жаяу әскерді (пешкалар) осы фигуралардың алды-артына орналастырады. Осыдан кейін ол фигураларды кезекпенен жүріп қиян-кескі соғыстың барысында қолбасшылардың өмірін сақтай отырып, қырғынға ұшыраған әскерлерді бейнелеп береді. Міне, Гав жағының тағдыр жаршысы рухтың (ладьяның) жазуы бойынша Талханд дүние салған, яғни шах мат болган.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Н. Даулыбаев, Ж. Мақажанов Шахмат ойыны. – Алматы: «Қазақстан» 1984 ж.
2. Абрамов Л. Организация и судейство шахматных соревнований М. Физкультура и спорт 1977ж.
3. Ю. И. Карахан Шахмат ғажайып ойын Алматы «Казақстан» 1985ж.
4. Аттың жүрісі. Алматы Қазақстан 2002ж.
1. Н. Даулыбаев, Ж. Мақажанов Шахмат ойыны. – Алматы: «Қазақстан» 1984 ж.
2. Абрамов Л. Организация и судейство шахматных соревнований М. Физкультура и спорт 1977ж.
3. Ю. И. Карахан Шахмат ғажайып ойын Алматы «Казақстан» 1985ж.
4. Аттың жүрісі. Алматы Қазақстан 2002ж.
Кіріспе.
Шахматтың шығу тарихы.
Шахмат ойыны алғаш V ғасырда белгілі бола бастайды. Оның тұңғыш отаны
Үндістан деп саналады. Бұл жөніндегі мәліметтерді біз көне үнді, араб, ирап
жазбаларынан кездестіреміз. Шахмат ойыны алғаш Чатуранга деп аталған. Бұл
үнді тілінде төрт мүше деген ұғымды береді. Терт мүше — төрт мүшелі әскер
мағынасын бейнелейді. Бұган сол кездегі піл (хасти), соғыс арбасы (ратха),
атты әскер (ашва), жаяу әскер (падати) және патша (раджа) кіретін болған.
Шахмат ойынының шығуы туралы көптегеп аңыздар бар. Соның ішіндегі ең
қызықтысын шығыстың ұлы ақындарының бірі Ә. Фирдаусидің Шахнама атты
шығармасынан кездестіреміз. Ол Гав және Талханд туралы аңыз деп аталады.
Мұнда үнді патшасы Джамхур дүние салғаннан кейін оның екі баласының
арасында таққа отыру жөнінде үлкен талас туғандығы айтылады. Көп кешікпей
патшаның балалары Гав пен Талханд әскер жинап, соғыс ашады. Бұл соғыста
Талхапд жағы жеціліске үшырайды. Оның өзі піл үстінде кенеттен қайтыс
болады.
Соғыс аяқталған соң анасы кіші ұлының қайғылы қазасына ашынып, Гавқа
баурыңды өлімге қалай қидың деп аналық айып тағады. Гав анасын жұбату
үшін және қиян-кескі соғыста ағасына ешкімнің де қару көтермегенін, оның
жарақатсыз елгенін көрсету мақсатымен ел ішіндегі дана-ақылгей адамдардың
бәрін патша сарайына жинайды. Солардың ішінен бір айбынды да дана адам
майдан алаңын бейнелейтін тақта жасайды. Оны өзара тең шаршыларға бөліп,
тақтаның екі жақ бетіне қару-жарақтары бар әр түсті әскерді бейнелейтін
фигураларды тігеді. Шахтар (патша) әскер қатарының орта шенінде, оның
қасына шахтық оң қолы — уәзір (ферзь), екі жағына екі піл, пілдердің жанына
түйе мінген екі жауынгер (бұл фигура қазір жоқ), оның қатарына екі
жауынгер тігіледі. Тақтаның екі жақ шеткі шаршыларына аузынан қапды кобік
бұрқыраған екі рух (ладья) қойылады. Жаяу әскерді (пешкалар) осы
фигуралардың алды-артына орналастырады. Осыдан кейін ол фигураларды
кезекпенен жүріп қиян-кескі соғыстың барысында қолбасшылардың өмірін сақтай
отырып, қырғынға ұшыраған әскерлерді бейнелеп береді. Міне, Гав жағының
тағдыр жаршысы рухтың (ладьяның) жазуы бойынша Талханд дүние салған, яғни
шах мат болган.
Сонда тақта үстіндегі соғысты және кенже баласының өлімін осылайша
көзімен көрген ана қалған өз өмірін азалы жағдайда еткізген екен дейді.
Ақын дастанында VI—VII ғасырларда жарық көрген Матикан және чатуранга
(Чатуранга шахмат туралы кітап) атты шағын шығарманың тақырыбын пайдалана
отырып, шахматты ойлап табу жөнінде қызықты тағы да бір аңыз келтірілген.
Онда сол кездегі бір патша өз әріптесіне қиын да қызық шахмат ойынының
ережесін, шешімін табуын өтінген. Атап айтқанда, үнді раджасы оны құдіретті
иран шахы Хысрауға жібергені және осы ойынның ережесін, шешімін тапқан шах
сарайындағы аса бір дана Важургмихр (Фирдауси шығармасында Бузургмихр деп
аталады.) есімі аталады.
Сондай-ақ ертеден келе жатқан осы ойынның шығуы жапында тағы бір өте
қызық аңыз бар. Онда бір раджа (үнді князі) осы бір тамаша ойынға ете қатты
қызығады да оиы ойлап табушыға қандай сыйлық болса да беруді ұсынады. Бір
өнерпаз раджадан шахмат тақтасының 64 шаршысына сәйкес астық беруді
етінеді. Сондағы оның қалаған есебі бойынша астық мөлшері мынадай болып
шыгады: бірінші шаршыға бір бидай дәнін, екінші шаршыға екі бидай дәнін,
үшінші шаршыға екіні екіге көбейтіп төрт дән, төртінші шаршыға төртті
төртке көбентіи 10 дән, бесінші шаршыға он алтыны он алтыға көбейтіп 256
дон, сөйтіп одан әрі қарай осы әдіспен шыққап санды алпыс төртінші шаршыға
жеткенше еселеп көбейтіп беруді сұрайды. Раджа көп болса екі-үш қап
бидайдан аспас деп ойлап, етінішінің мұншама жәй екендігіне таңданады да
оны орындауға бұйырады. Ал есептей келгенде бұл жарлықты орындау үшін бүкіл
астық қоры жетиейтіп болып шығады. Шахмат ойыны Үндістаннан Қытайға,
Тнбетке, Малайя аралдарына, Иранға тараған. Ал Ираннан шығыс халықтарына
арабтарға, армяндарға, грузиндерге, византиялықтар мен түріктерге ауысқан.
Иран, Қавказ арқылы Россияға, арабтар арқылы Европаға және Жер Орта теңізі
аралдарының тұрғындарына, Пиреней, Аппенинге, одан Францияға, Германияға,
Бритапияға, Испанияға дейін жеткен.
Совет архсологтарының соңгы зерттеулері Киев псн Новгород жерінде
шахмат ойыны кең орын алғаныи растап отыр. Орыс эпостарындағы Илья Муромец,
Добрыня Никитич, Алеша Попович, Михайло Потык, Чурило Пленкович батыр орі
шахматты шебер ойнаушы ретінде суреттеледі. Ал повгородтық жырлардағы
саудагер жолаушы (көпсс) Садко Ильмень көлінің тұбіне батып бара жатып,
алтын фигуралары бар қымбат бағалы шахмат тақтасын өзімен бірге ала кетеді.
Оны қарсы алған теңіз патшасы Садкоға шахмат ойнауды ұсыныпты деседі.
Өкінішке орай шахмат ойыны Батыс Европада ертедегі орта ғасырдың қара
түпегі мен католиктік тағылық заманның, орыс жерінде монғол шапқыншылығының
салдарынан өркендей алмады.
Орыс жерінде шахмат ойнау XV ғасырдың басында патша мен ақ сүйсктсрдіц
балаларын тәрбиелеп, баулу жүйесіне енгізілген. Москва мемлекеті үстсм
таптарының арасында шахматтың кең таралғанып шахмат фигуралары мен тақтасын
нағыз бағалы материалдардан: піл сүйегінсн, хрустальдан, янтарьдан, алтын
жалатқан металдан жасауға маманданған қолөнершілердің өзінен-ақ көруге
болады.
Тарих бізге осы кезеңдердегі тамаша орыс шахматшыларының есімін сақтап
жеткізе алмады. Алайда орыс шахматшыларының шеберлігі жөнінде орыс халқының
мәдениетін асырып айтуға әсте тырыспайтын кейбір шетелдіктер еңбектерінің
өзінде бірқатар деректер ұшырасады.
Иван Грозныйдың патшалығы кезінде Москваға келген Павел Одерброн деген
біреу: Орыстар немесе москвалықтар шахматты зор шеберлікпен ойнайды. Бұл
ойынды олардың шебер ойнайтындығы сондай, тіпті меи олармен тең түсетін
халықтың бар-жоғын білмеймін деп жазады.
ХІХ ғасырдағы шахмат өнері мен мәдениеті.
XIX ғасырда шахмат өнері дамыған елдер мәдениетінен кеңінен орын ала
бастады. Халықаралық жарыстар, чемпиопдардың турнирлер мен матчтарда
кездесулері басталды. Осы ғасырда Францияда — Л. Лабурдоннэ, Англияда—Г.
Стаунтон, Германияда— А. Андерсен, АҚШ-та П. Морфи таңдаулы шахматшылар
ретінде танылды. Бұлардың барлыгы дерлік ашық тосілді ойынның көрнекті
өкілдері болды. Алайда бұл кездегі барлық шахмат шеберлерінің ойындарында
бірқатар сыңар-жақтылық орын алып келді, өйткені олар ұстанған жолыиың
мүмкіндігіне қарамай-ақ шабуыл жасап, әрқашан да жеңіске жетуге болады
деген теріс көзқарасты жақтады.
XIX ғасырдың алғашқы жартысында Россияда көптеген тамаша орыс
шахматшылары шыға бастады. Шахмат тақтасына қарамай ойнаудың асқан
шеберлері П. Шиллинг, механика профессоры және атақты шахмат теоретигі К-
Яниш, Севастополь қорғанысының батыры Сергей Урусов пен оның інісі Дмитрий,
шахмат есебін құрастырушы және күшті тәжірибелі ойыншы И. Шумов, А. Петров
шахмат мәдениетін дамытуға айтарлықтай үлес қосты.
Осы кезде отандық және халықаралық шахмат арасына көрнекті орыс
шахматшысы М. Чигориннің шығуына байланысты революцияға дейінгі орыс шахмат
мәдениеті бұрынғыдан да гүлдене түсті.
Чигориннің бойында асқан зор табиғи талант бар еді. Ол ширек ғасыр
бойы үздіксіз Россия чемпионы болды және халықаралық жарыстарда сол кездегі
мықты шахматшылар В. Стейницті, Э. Ласкерді, Г. Пильсбериді, Д. Блекбернді,
З. Таррашты және шетелдердің басқа да таңдаулы шахматшыларын тізе бүктірдЬ
Чигориннің ойыны әсемділігімен, жігерлілігімен және творчестволық ақыл-
парасат өрісінің кеңдігімен көзге түсті. Оның дүнне жүзіндегі ең озат
отандық шахмат мектебін қалыптастыруда, орыс шахматшыларын топтастырып және
халық арасында шахмат ойынын таратуда сіңірген еңбегі де аз емес. Чигоринге
өзінің идеясы мен қол жеткен табыстарын насихаттауда оның құрдасы және досы
сол кездегі орыстың көрнекті шахмат шебері Э. Шифферс зор көмек көрсетті.
Чигорин қайтыс болғаннан кейін ол тәрбиелеп өсірген көптеген орыстың
талантты шахмат шеберлерінің арасынан творчествосында Чигорин шахмат
мектебінің дәстүрін одан әрі дамытқан отандасымыз А. Алехин болды.
Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейін шахмат социалистік
мәдениеттің ажыратылмас бір бөлігіне, совет халқының таңдаулы ойынына
айналды. Азамат соғысы жылдарының өзінде-ақ шахмат олимпиадасы,
республикалық, облыстық, қалалық, аудандық жарыстар әткізіліп келді.
1920 жылы еліміздің тұңғыш чемпионаты болып есептелінген Бүкіл
россиялық бірінші шахмат Олимпиадасы өткізілді. Осы жылдардан бастап
елімізде клубтар мен мәдениет үйлерінде, заводтар мен фабрикаларда
жұмысшылардың өз ынта-жігерімен шахмат секциялары құрыла бастады.
Шахмат ойынының творчествалық мазмұны.
Шахмат ойынының бай творчестволық мазмұны, оның үлкен тәрбиелік маңызы
еліміздің алдыңғы қатарлы адамдарының назарын ертеден аударып келгені
белгілі.
жылы өткен шахматшылардың Бүкіл одақтық үшінші съезінде СССР шахмат
секциясының председателі болып В. И. Лениннің серігі, белгілі мемлекет
қайраткері Н. В. Крыленко сайланды. Бұл ұйым шахматты еңбекшілерді
тәрбиелеу жүйесіне еигізуді, оған басшылық етуді өз қолына алды, шахмат
турнирлерін ұйымдастыру, разрядтар беру, шахматты халық арасында кеңінен
насихаттау, шахмат туралы кітаптар, журналдар шығару ісін өрістетті.
жылы Москва қаласында бірінші рет әлем чемпионы X. Р. Капабланка, әлемнің
эксчемпионы Э. Ласкер және сол кездегі басқа атақты шахматшылардың
қатысуымен алғашқы халықаралық турнир өтті. Осы үлкен турнирде
жерлестеріміз П. Романовский, А. Ильин-Женевский, Б. Верлинский, И.
Левенфиш, И. Рабинович, Ф. Дуз-Хотимирский шетелдік әріптестерімен
ойнағанда жаңа қанат жайып келе жатқан совет шахмат мектебінің тамаша
үлгілерін көрсетіп, көптің құрметіне бөленді. Осындай игілікті істердің
жүзегс асуына байланысты совет шахматшылары көнтегсн халықаралық жарыстарға
қатысып өз шеберліктеріп одан әрі шыңдай түсті, әлемдік жарыстардың алдыңғы
шебінен көріие білді. Атап айтқанда, Хельсинки (1952), Амстердам (1954) І-
Москва (1956), Мюнхен (1958), Лсйпциг (1960),
Золотые пески (1962), Тель-Авив (1964), Гавана (1966), Лугано (1968),
Зиген (1970), Скопле (1972), Ницца (1974), Буэнос-Айрес (1978), Мальта
аралында (1980) және Люцерн (1982) қалаларында өткен дүние жүзілік шахмат
Олимпиадаларында бас бәйгілерді жеңіп алды.
1927 жылдың басында елімізде М. М. Ботвинник бастаған жас талантты
шахматшылар тобы шықты. Бұл шахмат шеберлерінің әлем шахматы-ның а.ятын
қорына қосқан үлестсрі үшан-теңіз. Ой спортының даму тарихы тақтадагы қиян-
кескі күрестің айла-тәсілдері, теориялық жаңалықтар баршасы да осы дарын
иелерінің творчестволарынан мол табылады. Олардың шахмат ойынының дебют,
миттель-шпиль, эндшпиль кезеңдерін жаңа идеямен байыту жөніндегі еңбектері
бір төбе.
Біздің елімізде 1935 жылы СССР гроссмейстері деген құрметті атақ
белгілснді. Бұл жоғары атақ тұңғыш рет Ұлы Отан согысы алдында Совет
Одағының үш дүркін чемпионы және халықаралық жарыстарда бірінші жүлдені
талай рет иемденген М. М. Ботвинникке берілді.
Қазір совет одағында ерлер арасында 45 гроссмейстер, 480 шахмат
шебері, ал әйелдер арасында 15 гроссмейстер, 85шахмат шеберібар. Бұл
жетістіктер орыстың ұлы шахматшысы М. И. Чигориннің дәстүріне негізделген
советтік шахмат мектебінің әлемде ой спортының алдыңғы шебінде екенін
дәлелдейді.
Әлемнің бірінші шахматшысы атану ушін 1886 жылы Вильгельм Стейииц —
Иоганн Цукерторт босекеге түсті. 20 партиядан тұратын бұл матч Американың
Нью-йорк, Сент- Луис және Жаңа Орлеан қалаларында өтті. Осы бәсекеде В.
Стейниц қарсыласынан бес ұпай алға шығып, шахматтан әлемнің тұцғыш чемпионы
атанды. Жеке сайыста Вильгельм Стейницті 10:5 есебімен ұтып, Әлемнің екінші
чемпиоиы Эммапуил Ласкер (1868— 1941) болды. Ол бұл атақты 1894 жылы
өткізілген жекпе-жеңіп алды. Осы құрметті атақты ол 27 жыл қатарынан ұстап
келіп, 1921 жылы аса талантты кубалық Хосе Рауль Қапабланкаға (1888—1942)
беруге можбүр болды. Дүние жүзінің төртінші чемпионы атанған атақты орыс
шахмат мектебінің өкілі Александр Алехин (1892— 1946) болды. 1927 жылы ол
X. Р. Касабланканы 34 партиядан тұратын матчта 18,5: 15,5 ( ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шахматтың шығу тарихы.
Шахмат ойыны алғаш V ғасырда белгілі бола бастайды. Оның тұңғыш отаны
Үндістан деп саналады. Бұл жөніндегі мәліметтерді біз көне үнді, араб, ирап
жазбаларынан кездестіреміз. Шахмат ойыны алғаш Чатуранга деп аталған. Бұл
үнді тілінде төрт мүше деген ұғымды береді. Терт мүше — төрт мүшелі әскер
мағынасын бейнелейді. Бұган сол кездегі піл (хасти), соғыс арбасы (ратха),
атты әскер (ашва), жаяу әскер (падати) және патша (раджа) кіретін болған.
Шахмат ойынының шығуы туралы көптегеп аңыздар бар. Соның ішіндегі ең
қызықтысын шығыстың ұлы ақындарының бірі Ә. Фирдаусидің Шахнама атты
шығармасынан кездестіреміз. Ол Гав және Талханд туралы аңыз деп аталады.
Мұнда үнді патшасы Джамхур дүние салғаннан кейін оның екі баласының
арасында таққа отыру жөнінде үлкен талас туғандығы айтылады. Көп кешікпей
патшаның балалары Гав пен Талханд әскер жинап, соғыс ашады. Бұл соғыста
Талхапд жағы жеціліске үшырайды. Оның өзі піл үстінде кенеттен қайтыс
болады.
Соғыс аяқталған соң анасы кіші ұлының қайғылы қазасына ашынып, Гавқа
баурыңды өлімге қалай қидың деп аналық айып тағады. Гав анасын жұбату
үшін және қиян-кескі соғыста ағасына ешкімнің де қару көтермегенін, оның
жарақатсыз елгенін көрсету мақсатымен ел ішіндегі дана-ақылгей адамдардың
бәрін патша сарайына жинайды. Солардың ішінен бір айбынды да дана адам
майдан алаңын бейнелейтін тақта жасайды. Оны өзара тең шаршыларға бөліп,
тақтаның екі жақ бетіне қару-жарақтары бар әр түсті әскерді бейнелейтін
фигураларды тігеді. Шахтар (патша) әскер қатарының орта шенінде, оның
қасына шахтық оң қолы — уәзір (ферзь), екі жағына екі піл, пілдердің жанына
түйе мінген екі жауынгер (бұл фигура қазір жоқ), оның қатарына екі
жауынгер тігіледі. Тақтаның екі жақ шеткі шаршыларына аузынан қапды кобік
бұрқыраған екі рух (ладья) қойылады. Жаяу әскерді (пешкалар) осы
фигуралардың алды-артына орналастырады. Осыдан кейін ол фигураларды
кезекпенен жүріп қиян-кескі соғыстың барысында қолбасшылардың өмірін сақтай
отырып, қырғынға ұшыраған әскерлерді бейнелеп береді. Міне, Гав жағының
тағдыр жаршысы рухтың (ладьяның) жазуы бойынша Талханд дүние салған, яғни
шах мат болган.
Сонда тақта үстіндегі соғысты және кенже баласының өлімін осылайша
көзімен көрген ана қалған өз өмірін азалы жағдайда еткізген екен дейді.
Ақын дастанында VI—VII ғасырларда жарық көрген Матикан және чатуранга
(Чатуранга шахмат туралы кітап) атты шағын шығарманың тақырыбын пайдалана
отырып, шахматты ойлап табу жөнінде қызықты тағы да бір аңыз келтірілген.
Онда сол кездегі бір патша өз әріптесіне қиын да қызық шахмат ойынының
ережесін, шешімін табуын өтінген. Атап айтқанда, үнді раджасы оны құдіретті
иран шахы Хысрауға жібергені және осы ойынның ережесін, шешімін тапқан шах
сарайындағы аса бір дана Важургмихр (Фирдауси шығармасында Бузургмихр деп
аталады.) есімі аталады.
Сондай-ақ ертеден келе жатқан осы ойынның шығуы жапында тағы бір өте
қызық аңыз бар. Онда бір раджа (үнді князі) осы бір тамаша ойынға ете қатты
қызығады да оиы ойлап табушыға қандай сыйлық болса да беруді ұсынады. Бір
өнерпаз раджадан шахмат тақтасының 64 шаршысына сәйкес астық беруді
етінеді. Сондағы оның қалаған есебі бойынша астық мөлшері мынадай болып
шыгады: бірінші шаршыға бір бидай дәнін, екінші шаршыға екі бидай дәнін,
үшінші шаршыға екіні екіге көбейтіп төрт дән, төртінші шаршыға төртті
төртке көбентіи 10 дән, бесінші шаршыға он алтыны он алтыға көбейтіп 256
дон, сөйтіп одан әрі қарай осы әдіспен шыққап санды алпыс төртінші шаршыға
жеткенше еселеп көбейтіп беруді сұрайды. Раджа көп болса екі-үш қап
бидайдан аспас деп ойлап, етінішінің мұншама жәй екендігіне таңданады да
оны орындауға бұйырады. Ал есептей келгенде бұл жарлықты орындау үшін бүкіл
астық қоры жетиейтіп болып шығады. Шахмат ойыны Үндістаннан Қытайға,
Тнбетке, Малайя аралдарына, Иранға тараған. Ал Ираннан шығыс халықтарына
арабтарға, армяндарға, грузиндерге, византиялықтар мен түріктерге ауысқан.
Иран, Қавказ арқылы Россияға, арабтар арқылы Европаға және Жер Орта теңізі
аралдарының тұрғындарына, Пиреней, Аппенинге, одан Францияға, Германияға,
Бритапияға, Испанияға дейін жеткен.
Совет архсологтарының соңгы зерттеулері Киев псн Новгород жерінде
шахмат ойыны кең орын алғаныи растап отыр. Орыс эпостарындағы Илья Муромец,
Добрыня Никитич, Алеша Попович, Михайло Потык, Чурило Пленкович батыр орі
шахматты шебер ойнаушы ретінде суреттеледі. Ал повгородтық жырлардағы
саудагер жолаушы (көпсс) Садко Ильмень көлінің тұбіне батып бара жатып,
алтын фигуралары бар қымбат бағалы шахмат тақтасын өзімен бірге ала кетеді.
Оны қарсы алған теңіз патшасы Садкоға шахмат ойнауды ұсыныпты деседі.
Өкінішке орай шахмат ойыны Батыс Европада ертедегі орта ғасырдың қара
түпегі мен католиктік тағылық заманның, орыс жерінде монғол шапқыншылығының
салдарынан өркендей алмады.
Орыс жерінде шахмат ойнау XV ғасырдың басында патша мен ақ сүйсктсрдіц
балаларын тәрбиелеп, баулу жүйесіне енгізілген. Москва мемлекеті үстсм
таптарының арасында шахматтың кең таралғанып шахмат фигуралары мен тақтасын
нағыз бағалы материалдардан: піл сүйегінсн, хрустальдан, янтарьдан, алтын
жалатқан металдан жасауға маманданған қолөнершілердің өзінен-ақ көруге
болады.
Тарих бізге осы кезеңдердегі тамаша орыс шахматшыларының есімін сақтап
жеткізе алмады. Алайда орыс шахматшыларының шеберлігі жөнінде орыс халқының
мәдениетін асырып айтуға әсте тырыспайтын кейбір шетелдіктер еңбектерінің
өзінде бірқатар деректер ұшырасады.
Иван Грозныйдың патшалығы кезінде Москваға келген Павел Одерброн деген
біреу: Орыстар немесе москвалықтар шахматты зор шеберлікпен ойнайды. Бұл
ойынды олардың шебер ойнайтындығы сондай, тіпті меи олармен тең түсетін
халықтың бар-жоғын білмеймін деп жазады.
ХІХ ғасырдағы шахмат өнері мен мәдениеті.
XIX ғасырда шахмат өнері дамыған елдер мәдениетінен кеңінен орын ала
бастады. Халықаралық жарыстар, чемпиопдардың турнирлер мен матчтарда
кездесулері басталды. Осы ғасырда Францияда — Л. Лабурдоннэ, Англияда—Г.
Стаунтон, Германияда— А. Андерсен, АҚШ-та П. Морфи таңдаулы шахматшылар
ретінде танылды. Бұлардың барлыгы дерлік ашық тосілді ойынның көрнекті
өкілдері болды. Алайда бұл кездегі барлық шахмат шеберлерінің ойындарында
бірқатар сыңар-жақтылық орын алып келді, өйткені олар ұстанған жолыиың
мүмкіндігіне қарамай-ақ шабуыл жасап, әрқашан да жеңіске жетуге болады
деген теріс көзқарасты жақтады.
XIX ғасырдың алғашқы жартысында Россияда көптеген тамаша орыс
шахматшылары шыға бастады. Шахмат тақтасына қарамай ойнаудың асқан
шеберлері П. Шиллинг, механика профессоры және атақты шахмат теоретигі К-
Яниш, Севастополь қорғанысының батыры Сергей Урусов пен оның інісі Дмитрий,
шахмат есебін құрастырушы және күшті тәжірибелі ойыншы И. Шумов, А. Петров
шахмат мәдениетін дамытуға айтарлықтай үлес қосты.
Осы кезде отандық және халықаралық шахмат арасына көрнекті орыс
шахматшысы М. Чигориннің шығуына байланысты революцияға дейінгі орыс шахмат
мәдениеті бұрынғыдан да гүлдене түсті.
Чигориннің бойында асқан зор табиғи талант бар еді. Ол ширек ғасыр
бойы үздіксіз Россия чемпионы болды және халықаралық жарыстарда сол кездегі
мықты шахматшылар В. Стейницті, Э. Ласкерді, Г. Пильсбериді, Д. Блекбернді,
З. Таррашты және шетелдердің басқа да таңдаулы шахматшыларын тізе бүктірдЬ
Чигориннің ойыны әсемділігімен, жігерлілігімен және творчестволық ақыл-
парасат өрісінің кеңдігімен көзге түсті. Оның дүнне жүзіндегі ең озат
отандық шахмат мектебін қалыптастыруда, орыс шахматшыларын топтастырып және
халық арасында шахмат ойынын таратуда сіңірген еңбегі де аз емес. Чигоринге
өзінің идеясы мен қол жеткен табыстарын насихаттауда оның құрдасы және досы
сол кездегі орыстың көрнекті шахмат шебері Э. Шифферс зор көмек көрсетті.
Чигорин қайтыс болғаннан кейін ол тәрбиелеп өсірген көптеген орыстың
талантты шахмат шеберлерінің арасынан творчествосында Чигорин шахмат
мектебінің дәстүрін одан әрі дамытқан отандасымыз А. Алехин болды.
Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейін шахмат социалистік
мәдениеттің ажыратылмас бір бөлігіне, совет халқының таңдаулы ойынына
айналды. Азамат соғысы жылдарының өзінде-ақ шахмат олимпиадасы,
республикалық, облыстық, қалалық, аудандық жарыстар әткізіліп келді.
1920 жылы еліміздің тұңғыш чемпионаты болып есептелінген Бүкіл
россиялық бірінші шахмат Олимпиадасы өткізілді. Осы жылдардан бастап
елімізде клубтар мен мәдениет үйлерінде, заводтар мен фабрикаларда
жұмысшылардың өз ынта-жігерімен шахмат секциялары құрыла бастады.
Шахмат ойынының творчествалық мазмұны.
Шахмат ойынының бай творчестволық мазмұны, оның үлкен тәрбиелік маңызы
еліміздің алдыңғы қатарлы адамдарының назарын ертеден аударып келгені
белгілі.
жылы өткен шахматшылардың Бүкіл одақтық үшінші съезінде СССР шахмат
секциясының председателі болып В. И. Лениннің серігі, белгілі мемлекет
қайраткері Н. В. Крыленко сайланды. Бұл ұйым шахматты еңбекшілерді
тәрбиелеу жүйесіне еигізуді, оған басшылық етуді өз қолына алды, шахмат
турнирлерін ұйымдастыру, разрядтар беру, шахматты халық арасында кеңінен
насихаттау, шахмат туралы кітаптар, журналдар шығару ісін өрістетті.
жылы Москва қаласында бірінші рет әлем чемпионы X. Р. Капабланка, әлемнің
эксчемпионы Э. Ласкер және сол кездегі басқа атақты шахматшылардың
қатысуымен алғашқы халықаралық турнир өтті. Осы үлкен турнирде
жерлестеріміз П. Романовский, А. Ильин-Женевский, Б. Верлинский, И.
Левенфиш, И. Рабинович, Ф. Дуз-Хотимирский шетелдік әріптестерімен
ойнағанда жаңа қанат жайып келе жатқан совет шахмат мектебінің тамаша
үлгілерін көрсетіп, көптің құрметіне бөленді. Осындай игілікті істердің
жүзегс асуына байланысты совет шахматшылары көнтегсн халықаралық жарыстарға
қатысып өз шеберліктеріп одан әрі шыңдай түсті, әлемдік жарыстардың алдыңғы
шебінен көріие білді. Атап айтқанда, Хельсинки (1952), Амстердам (1954) І-
Москва (1956), Мюнхен (1958), Лсйпциг (1960),
Золотые пески (1962), Тель-Авив (1964), Гавана (1966), Лугано (1968),
Зиген (1970), Скопле (1972), Ницца (1974), Буэнос-Айрес (1978), Мальта
аралында (1980) және Люцерн (1982) қалаларында өткен дүние жүзілік шахмат
Олимпиадаларында бас бәйгілерді жеңіп алды.
1927 жылдың басында елімізде М. М. Ботвинник бастаған жас талантты
шахматшылар тобы шықты. Бұл шахмат шеберлерінің әлем шахматы-ның а.ятын
қорына қосқан үлестсрі үшан-теңіз. Ой спортының даму тарихы тақтадагы қиян-
кескі күрестің айла-тәсілдері, теориялық жаңалықтар баршасы да осы дарын
иелерінің творчестволарынан мол табылады. Олардың шахмат ойынының дебют,
миттель-шпиль, эндшпиль кезеңдерін жаңа идеямен байыту жөніндегі еңбектері
бір төбе.
Біздің елімізде 1935 жылы СССР гроссмейстері деген құрметті атақ
белгілснді. Бұл жоғары атақ тұңғыш рет Ұлы Отан согысы алдында Совет
Одағының үш дүркін чемпионы және халықаралық жарыстарда бірінші жүлдені
талай рет иемденген М. М. Ботвинникке берілді.
Қазір совет одағында ерлер арасында 45 гроссмейстер, 480 шахмат
шебері, ал әйелдер арасында 15 гроссмейстер, 85шахмат шеберібар. Бұл
жетістіктер орыстың ұлы шахматшысы М. И. Чигориннің дәстүріне негізделген
советтік шахмат мектебінің әлемде ой спортының алдыңғы шебінде екенін
дәлелдейді.
Әлемнің бірінші шахматшысы атану ушін 1886 жылы Вильгельм Стейииц —
Иоганн Цукерторт босекеге түсті. 20 партиядан тұратын бұл матч Американың
Нью-йорк, Сент- Луис және Жаңа Орлеан қалаларында өтті. Осы бәсекеде В.
Стейниц қарсыласынан бес ұпай алға шығып, шахматтан әлемнің тұцғыш чемпионы
атанды. Жеке сайыста Вильгельм Стейницті 10:5 есебімен ұтып, Әлемнің екінші
чемпиоиы Эммапуил Ласкер (1868— 1941) болды. Ол бұл атақты 1894 жылы
өткізілген жекпе-жеңіп алды. Осы құрметті атақты ол 27 жыл қатарынан ұстап
келіп, 1921 жылы аса талантты кубалық Хосе Рауль Қапабланкаға (1888—1942)
беруге можбүр болды. Дүние жүзінің төртінші чемпионы атанған атақты орыс
шахмат мектебінің өкілі Александр Алехин (1892— 1946) болды. 1927 жылы ол
X. Р. Касабланканы 34 партиядан тұратын матчта 18,5: 15,5 ( ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz