Депозит
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Депозиттік саясатты қалыптастырудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ..
1.2 Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының халықаралық тәжірибесі және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ДЕПОЗИТТІК РЫНОКТЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ БАНКТІҢ ДЕПОЗИТІІК САЯСАТЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .
2.1 Қазақстан Республикасындағы депозиттер мен салымдар рыногының қазіргі кездегі жағдайы және банктердің депозиттік саясатын жүзеге асыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Оңтүстік Қазақстан облысындағы депозиттер мен салымдар рыногының қазіргі кездегі жағдайы және банктердің депозиттік саясатын жүзеге асыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ БОЛАШАҚТАҒЫ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1.Банктің депозиттік портфелін қалыптастырудағы тәуекелділік және оны басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2.Коммерциялық банктің депозиттік саясатын қалыптастырудың әдістері мен механизмдерін одан әрі жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
9
9
20
28
28
54
60
60
63
70
74
бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Депозиттік саясатты қалыптастырудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ..
1.2 Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының халықаралық тәжірибесі және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ДЕПОЗИТТІК РЫНОКТЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ БАНКТІҢ ДЕПОЗИТІІК САЯСАТЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .
2.1 Қазақстан Республикасындағы депозиттер мен салымдар рыногының қазіргі кездегі жағдайы және банктердің депозиттік саясатын жүзеге асыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Оңтүстік Қазақстан облысындағы депозиттер мен салымдар рыногының қазіргі кездегі жағдайы және банктердің депозиттік саясатын жүзеге асыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ БОЛАШАҚТАҒЫ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1.Банктің депозиттік портфелін қалыптастырудағы тәуекелділік және оны басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2.Коммерциялық банктің депозиттік саясатын қалыптастырудың әдістері мен механизмдерін одан әрі жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
9
9
20
28
28
54
60
60
63
70
74
КІРІСПЕ
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы эко¬но¬микалық дағдарыстың қиындықтарын бастан өткеруде. Дағдарыс салқыны біздің Қазақстанды да айналып өткен жоқ. Оны еңсеруге әлемнің жетекші экономикалары қазірдің өзінде 10 триллионнан астам АҚШ долларын, яғни бүкіл әлемдік ІЖӨ-нің іс жүзінде 15 пайызын жұмсады. Бірақ та ахуал жақсы жаққа қарай әлі өзгеретін емес. Дағдарыс өз ауқымына дәйектілікпен Америка континентін, Еуропа мен Азияны тартты. Бүкіл жағдайға қарағанда, ол ұзаққа созылады. Талдамашылар айтқанындай, әлемдік экономика өз құлдырауында әлі шыңырау түбіне жеткен жоқ.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауында: «Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін біз банктерге қосымша өтімділік бердік. Бұл шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындардың эконо¬микалық белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды. Жеке тұлғалардың салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мың¬нан 5 миллион теңгеге дейін ұлғай¬тылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік капиталының жеткілік¬тілігімен байланысты банк секторының тәуекелдерін төмендетуге көмектесті» деп айта кетті [1].
Әрине бұл іс-қимылдар өз жемісін беретініне күмән жоқ. Бүгінгі таңда нарықтық экономика жолына баяғыда түсіп, зор жетістіктерге жеткен өркениетті елдер тәжірибесін үйрене отырып, банк жүйесін халықаралық стандарттарға көшіру ел экономикасы үшін маңызды болып табылады.
Банк жүйесін реформалау қажетілігі Қазақстанның эволюциялық дамуының сапалы, жаңа деңгейге жетуінің қажеттігінен туындап отыр. Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесі реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңін бастан кешірді. Бұл кезеңде еліміздің банк жүйесінде тек сандық емес, сонымен бірге сапалы өзгерістер болды деп айтуға болады.
Қазақстанда банк жүйесін реформалау ісі ең алдымен коммерциялық банктерді құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бірге бүкіл КСРО аумағындағы бірінші болып құрылған банк, Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан Союз кооперативтік банкі болатын. Банк операцияларын жүргізу құқығын беретін лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды. Бірақ, аталмыш банктің қызметі небәрі 7 жылға ғана созылып, қызметіндегі айтулы елеулі кемшіліктері үшін 2008 жылдың 24 тамызында банк операцияларын жүргізу үшін берілген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында 1988 жылдың 19 қыркүйегінде құрылған екінші коммерциялық банкке Алматы Орталық кооперативтік банкі жатады. қазіргі кезде аталмыш банк «ЦентрКредит» ААҚ болып, банк қызметі нарығында өз қызметін тиімді атқаруда.
Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасқан алғашқы кезеңдерінде сауатты, кәсіпкерлік деңгейі жоғары, білікті мамандардың болмауы, банк саласының қызметін реттейтін заңнамалардың толық жетілмеуі банк қызметін жүзеге асыруда көптеген қателіктер жіберіп, банктердің жабылып қалуына тікелей себебін тигізді.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етілуі және банк жүйесінің қалыпты қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында 2000 жылдың наурыз айында “Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы”; 2001 жылдың 28 сәуірінде “Қазақстан Республикасында вексель айналысы туралы”; 2000 жылдың 11 шілдесінде “Банк қызметінің мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” бірқатар заңдары қабылданды.
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің тұрақтылығы, көбіне екінші деңгейлі банктердің тұрақтылығымен байланысты болып келеді. Жоғарыда атап өткен себептерге қоса, бүкіләлемдік қаржы дағдарысы мен банктерге деген сенімсіздік көптеген банктердің қызметіне тосқауыл болып, банктердің сенімділігін қауіп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бірлескен және шет ел банктерінің, олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестікті одан әрі күшейтіп жіберді. Нәтижесінде, банктердің несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзімі ұзартылған несиелердің көлемі өсті. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық банктер тәуекелдің жоғары деңгейімен бетпе-бет кездесіп, оған төтеп бере алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да біз бүгінгі таңдағы әлемдік тәжірибеде қалыптасқан банк қызметіндегі депозиттік саясатты қалыптастырудың әдістемелерін оқып біліп, осы алған білімді еліміздің банк жүйесінің практикасында қолданғанымыз абзал. Жұмысты жазу барысында қарастырып отырған мәселелер, атап айтқанда: банктің депозиттік саясатын қалыптастыру мен депозиттік портфельді басқару мәселелері Қазақстанның банк жүйесінің дамуы мен қалыптасуына байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа бағыты болып табылады.
Талдау мен зерттеу жүргізу барысында банк қызметіндегі депозиттік саясатты қалыптастыру мәселелерін ашып көрсету үшін, біз әлемдік тәжірибеге үлкен көңіл аударып отырмыз және соның көмегі арқылы Қазақстан Республикасында қолдануға тиімді де пайдалы әдістерін қарастырып, депозиттік саясатты қалыптастырудағы тәуекелден “қорғану” үшін қажетті әдістемелерді саралап отырмыз. Осы кешегі күнге дейін отандық бактер үшін банктерді тарату саласындағы басты проблема заң базасын нығайту болып саналып келді. Бүгінде өзінің өзектілігін жоғалтпай, бұл проблема өзінің орынын басқа проблемаға береді – ол ел экономикасына екінші деңгейлі банктердің депозиттік саясатын жүргізудің әсері, оны қалыптастыру әістемелерін одан әрі жетілдіру проблемасы. Сонымен, коммерциялық банктердің қызмет аясы кеңейген сайын, банк қызметіндегі депозиттік портфельді басқару тәуекелі де ұлғая бермек. Бірақ, отандық коммерциялық банктер әлемдік тәжірибеде белгілі барлық тәуекелдің түрлерімен кездесті деуге болмайды. Алайда олардың саны өсіп барады, ал бұл проблема отандық банк жүйесі үшін жаңа болып табылады, сондықтан да банктердің депозиттік саясатын жүргізу әдістері бойынша қандай да бір тереңдетілген зерттеулер жүргізілген жоқ. Осы орайда банктердің депозиттік саясатын қалыптастыру саласындағы зерттеулер Қазақстанның банк жүйесін реформалау кезіндегі өзекті проблемалардың бірі болып отыр. Барлық аталған проблемалар және себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсаттары мен негізгі міндеттерін қоюға негіз болды.
Жұмыстың мақсаттары. Жұмыстың мақсаты болып банктің депозиттік саясаты саласындағы әлемдік тәжірибені оқып білу және оның жергілікті жағдайға бейімделуі болып табылады.
қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
• Банктердің депозиттік саясатын қалыптастырудың теориялық сұрақтарды оқып білу, олардың құрылымын анықтау, банктің “депозиттік саясаты” түсінігінің мазмұнын нақтылау және анықтама беру;
• Ел экономикасында банктердің депозиттік саясатын қалыптастыру барысына талдау жасап, оның себептері мен салдарын анықтау;
• Талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық банктер үшін депозиттік саясатты жүргізудегі практикалық ұсыныстарды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жұмысытың пәні ретінде банктің
депозиттік саясатын қалыптастыру құралдары және әдістерімен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің қызметі болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар келтірілген.
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы эко¬но¬микалық дағдарыстың қиындықтарын бастан өткеруде. Дағдарыс салқыны біздің Қазақстанды да айналып өткен жоқ. Оны еңсеруге әлемнің жетекші экономикалары қазірдің өзінде 10 триллионнан астам АҚШ долларын, яғни бүкіл әлемдік ІЖӨ-нің іс жүзінде 15 пайызын жұмсады. Бірақ та ахуал жақсы жаққа қарай әлі өзгеретін емес. Дағдарыс өз ауқымына дәйектілікпен Америка континентін, Еуропа мен Азияны тартты. Бүкіл жағдайға қарағанда, ол ұзаққа созылады. Талдамашылар айтқанындай, әлемдік экономика өз құлдырауында әлі шыңырау түбіне жеткен жоқ.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауында: «Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін біз банктерге қосымша өтімділік бердік. Бұл шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындардың эконо¬микалық белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды. Жеке тұлғалардың салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мың¬нан 5 миллион теңгеге дейін ұлғай¬тылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік капиталының жеткілік¬тілігімен байланысты банк секторының тәуекелдерін төмендетуге көмектесті» деп айта кетті [1].
Әрине бұл іс-қимылдар өз жемісін беретініне күмән жоқ. Бүгінгі таңда нарықтық экономика жолына баяғыда түсіп, зор жетістіктерге жеткен өркениетті елдер тәжірибесін үйрене отырып, банк жүйесін халықаралық стандарттарға көшіру ел экономикасы үшін маңызды болып табылады.
Банк жүйесін реформалау қажетілігі Қазақстанның эволюциялық дамуының сапалы, жаңа деңгейге жетуінің қажеттігінен туындап отыр. Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесі реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңін бастан кешірді. Бұл кезеңде еліміздің банк жүйесінде тек сандық емес, сонымен бірге сапалы өзгерістер болды деп айтуға болады.
Қазақстанда банк жүйесін реформалау ісі ең алдымен коммерциялық банктерді құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бірге бүкіл КСРО аумағындағы бірінші болып құрылған банк, Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан Союз кооперативтік банкі болатын. Банк операцияларын жүргізу құқығын беретін лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды. Бірақ, аталмыш банктің қызметі небәрі 7 жылға ғана созылып, қызметіндегі айтулы елеулі кемшіліктері үшін 2008 жылдың 24 тамызында банк операцияларын жүргізу үшін берілген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында 1988 жылдың 19 қыркүйегінде құрылған екінші коммерциялық банкке Алматы Орталық кооперативтік банкі жатады. қазіргі кезде аталмыш банк «ЦентрКредит» ААҚ болып, банк қызметі нарығында өз қызметін тиімді атқаруда.
Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасқан алғашқы кезеңдерінде сауатты, кәсіпкерлік деңгейі жоғары, білікті мамандардың болмауы, банк саласының қызметін реттейтін заңнамалардың толық жетілмеуі банк қызметін жүзеге асыруда көптеген қателіктер жіберіп, банктердің жабылып қалуына тікелей себебін тигізді.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етілуі және банк жүйесінің қалыпты қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында 2000 жылдың наурыз айында “Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы”; 2001 жылдың 28 сәуірінде “Қазақстан Республикасында вексель айналысы туралы”; 2000 жылдың 11 шілдесінде “Банк қызметінің мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” бірқатар заңдары қабылданды.
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің тұрақтылығы, көбіне екінші деңгейлі банктердің тұрақтылығымен байланысты болып келеді. Жоғарыда атап өткен себептерге қоса, бүкіләлемдік қаржы дағдарысы мен банктерге деген сенімсіздік көптеген банктердің қызметіне тосқауыл болып, банктердің сенімділігін қауіп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бірлескен және шет ел банктерінің, олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестікті одан әрі күшейтіп жіберді. Нәтижесінде, банктердің несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзімі ұзартылған несиелердің көлемі өсті. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық банктер тәуекелдің жоғары деңгейімен бетпе-бет кездесіп, оған төтеп бере алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да біз бүгінгі таңдағы әлемдік тәжірибеде қалыптасқан банк қызметіндегі депозиттік саясатты қалыптастырудың әдістемелерін оқып біліп, осы алған білімді еліміздің банк жүйесінің практикасында қолданғанымыз абзал. Жұмысты жазу барысында қарастырып отырған мәселелер, атап айтқанда: банктің депозиттік саясатын қалыптастыру мен депозиттік портфельді басқару мәселелері Қазақстанның банк жүйесінің дамуы мен қалыптасуына байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа бағыты болып табылады.
Талдау мен зерттеу жүргізу барысында банк қызметіндегі депозиттік саясатты қалыптастыру мәселелерін ашып көрсету үшін, біз әлемдік тәжірибеге үлкен көңіл аударып отырмыз және соның көмегі арқылы Қазақстан Республикасында қолдануға тиімді де пайдалы әдістерін қарастырып, депозиттік саясатты қалыптастырудағы тәуекелден “қорғану” үшін қажетті әдістемелерді саралап отырмыз. Осы кешегі күнге дейін отандық бактер үшін банктерді тарату саласындағы басты проблема заң базасын нығайту болып саналып келді. Бүгінде өзінің өзектілігін жоғалтпай, бұл проблема өзінің орынын басқа проблемаға береді – ол ел экономикасына екінші деңгейлі банктердің депозиттік саясатын жүргізудің әсері, оны қалыптастыру әістемелерін одан әрі жетілдіру проблемасы. Сонымен, коммерциялық банктердің қызмет аясы кеңейген сайын, банк қызметіндегі депозиттік портфельді басқару тәуекелі де ұлғая бермек. Бірақ, отандық коммерциялық банктер әлемдік тәжірибеде белгілі барлық тәуекелдің түрлерімен кездесті деуге болмайды. Алайда олардың саны өсіп барады, ал бұл проблема отандық банк жүйесі үшін жаңа болып табылады, сондықтан да банктердің депозиттік саясатын жүргізу әдістері бойынша қандай да бір тереңдетілген зерттеулер жүргізілген жоқ. Осы орайда банктердің депозиттік саясатын қалыптастыру саласындағы зерттеулер Қазақстанның банк жүйесін реформалау кезіндегі өзекті проблемалардың бірі болып отыр. Барлық аталған проблемалар және себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсаттары мен негізгі міндеттерін қоюға негіз болды.
Жұмыстың мақсаттары. Жұмыстың мақсаты болып банктің депозиттік саясаты саласындағы әлемдік тәжірибені оқып білу және оның жергілікті жағдайға бейімделуі болып табылады.
қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
• Банктердің депозиттік саясатын қалыптастырудың теориялық сұрақтарды оқып білу, олардың құрылымын анықтау, банктің “депозиттік саясаты” түсінігінің мазмұнын нақтылау және анықтама беру;
• Ел экономикасында банктердің депозиттік саясатын қалыптастыру барысына талдау жасап, оның себептері мен салдарын анықтау;
• Талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық банктер үшін депозиттік саясатты жүргізудегі практикалық ұсыныстарды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жұмысытың пәні ретінде банктің
депозиттік саясатын қалыптастыру құралдары және әдістерімен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің қызметі болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар келтірілген.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан 10 наурыз, 2009 жыл
2. Н.А. Назарбаев “Концепция внешней политики требует адаптации к современным условиям”/ Казахстанская правда, 03.10.2006
3. №№ 1-12.2006, №№ 1-12.2007, №№ 1-12. 2008 ҚР Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетендері
4. Интернет жүйесіндегі ҚР Ұлттық Банкінің сайты:
http // www.natіonalbank.kz
5. ҚР Президентінің 31.08.2008 ж. “ҚР банктер және банк қызметі туралы” Жарлығы, 68, 68-1, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76 және т.б баптары
6. Аллахвердян Д.А. Финансово-кредитный механизм развитого социализма- М.: Финансы, 1976
7. Ачкасов А.И. Активные операции коммерческих банков – М.: Консолтбанкир, 1997
8. Банки на развиваюшихся рынках. Укрепление руководства и повышение чувствительности к переменам. 2 том/ Д.Мак Нотон и др. – М.: Финансы и статистика, 1997
9. Лаврушин О.И. Банковские операции- М.: Инфро,2008
10. Банковский портфель – 1. Книга банкира. Книга клиента. Книга инвестора/ О.Н. Антипова және басқалары – М.: Соминтэк,1997
11. Банковский портфель – 1. Книга менеджера. Книга банковского финансиста. Книга банковского юриста/ О.Н. Антипова, Г.М. Антонов және басқалары – М.: Соминтэк,1997
12. Лаврушин О.И. Банковское дело– М.: БиБНКЦ,2001
13. Колесникова В.И, Кроливецкая Л..П. Банковское дело– М.: Финансы и статистика, 2001
14. Белоглазова Г.Н. Коммерческие банки в условиях формирования рынка- Л.: ЛФЭИ, 1994
15. Белугин М.И. Сберегательное дело. Есептік-несие техникумдарына арналған оқулық - М.: Финансы и статистика, 1985
16. Бор М.З., Пятелко В.В. Стратегическое управление банковской деятельностью.-М.: Приор,2008
17. Бухвальд Б.Р. Техника банковского дела-М.: ДИС,1996
18. Валравен К.Д. Управление рисками коммерческого банка/М.Э. Ворд редакциясымен жазылған оқу құралы- Дүниежүзілік банктің экономикалық даму институты.-Вашингтон,2008
19. Василишен Н.И. Регулирование деятельности коммерческого банка-М.: Финансист информ,2008
20. Гамидов Г.М. Банковское и кредитное дело – М.: ЮНИТИ,1997
21. Деятельность банков: современный опыт США – М.:Экономист,1995
22. Долан Э.Дж., Кэмпбел К.Дж. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика, ағылшын тілінен аудармасы.- СПб,2001
23. Кейнс Дж.М. Обшая теория занятости, процента и денег-М.: 1978
24. Котлер Ф. Основы маркетинга- М.: Прогресс, 1997
25. Льюис К.Ф. методы прогнозирования экономических показателей. – М.: Финансы и статистика,1996
26. Мамонова И.Д. Банк и платежная дисциплина. – М.. финансы и статистика, 2001
27. Маркова О.М. Коммерческие банки и их операции. – М.: Банки и биржи:ЮНИТИ,2008
28. Нуреев Р.М. Деньги, банки и денежно-кредитная политика. – М.: Финстат информ,2006
29. Лаврушин О.И. Основы банковского менеджмента-М.: Инфра- М, 2006
30. Озиус М.П. Пужном Б.Б. Банковское дело и финансовое управление рисками-Вашингтон,2008
31. Рид Э, Коттер Р, Гилл Э. Смит Р. Коммерческие банки-М.: Космополис,1994
32. Лаврушин О.И. Российская банковская энциклопедия-М.: Инфра- М, 2008
33. Тосупян Г.А. Банк для клиента – М.: Златоцвет,1996
34. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. Управление и операции. –М.: Все для Вас,1996
35. қаржы-несие сөздігі. –Алматы,2007
36. Хейне П. Экономический образ мышления в банковской практике-М.: Новости,1997
37. Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт-М.: Финансы и статистика,2001
38. С.И. Ожегов. Словарь русского языка. – М.: Советская энциклопедия, 1970
39. К.Маркс, Ф.Энгельс. Таң. шығ. 23 т. 188 б.
40. Қазақстанның тәуелсіздік алған он жыл ішіндегі банк жүйесі, ҚР Ұлттық Банкі, 2007
41. А..Г. Мельников “О необходимости целостной системы гарантирования вкладов ”/ Деньги и кредит, 2008
42. ОҚО Ұлттық Банк филиалының дайындаған статистикалық мәліметтері, 2006,2007,2008.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан 10 наурыз, 2009 жыл
2. Н.А. Назарбаев “Концепция внешней политики требует адаптации к современным условиям”/ Казахстанская правда, 03.10.2006
3. №№ 1-12.2006, №№ 1-12.2007, №№ 1-12. 2008 ҚР Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетендері
4. Интернет жүйесіндегі ҚР Ұлттық Банкінің сайты:
http // www.natіonalbank.kz
5. ҚР Президентінің 31.08.2008 ж. “ҚР банктер және банк қызметі туралы” Жарлығы, 68, 68-1, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76 және т.б баптары
6. Аллахвердян Д.А. Финансово-кредитный механизм развитого социализма- М.: Финансы, 1976
7. Ачкасов А.И. Активные операции коммерческих банков – М.: Консолтбанкир, 1997
8. Банки на развиваюшихся рынках. Укрепление руководства и повышение чувствительности к переменам. 2 том/ Д.Мак Нотон и др. – М.: Финансы и статистика, 1997
9. Лаврушин О.И. Банковские операции- М.: Инфро,2008
10. Банковский портфель – 1. Книга банкира. Книга клиента. Книга инвестора/ О.Н. Антипова және басқалары – М.: Соминтэк,1997
11. Банковский портфель – 1. Книга менеджера. Книга банковского финансиста. Книга банковского юриста/ О.Н. Антипова, Г.М. Антонов және басқалары – М.: Соминтэк,1997
12. Лаврушин О.И. Банковское дело– М.: БиБНКЦ,2001
13. Колесникова В.И, Кроливецкая Л..П. Банковское дело– М.: Финансы и статистика, 2001
14. Белоглазова Г.Н. Коммерческие банки в условиях формирования рынка- Л.: ЛФЭИ, 1994
15. Белугин М.И. Сберегательное дело. Есептік-несие техникумдарына арналған оқулық - М.: Финансы и статистика, 1985
16. Бор М.З., Пятелко В.В. Стратегическое управление банковской деятельностью.-М.: Приор,2008
17. Бухвальд Б.Р. Техника банковского дела-М.: ДИС,1996
18. Валравен К.Д. Управление рисками коммерческого банка/М.Э. Ворд редакциясымен жазылған оқу құралы- Дүниежүзілік банктің экономикалық даму институты.-Вашингтон,2008
19. Василишен Н.И. Регулирование деятельности коммерческого банка-М.: Финансист информ,2008
20. Гамидов Г.М. Банковское и кредитное дело – М.: ЮНИТИ,1997
21. Деятельность банков: современный опыт США – М.:Экономист,1995
22. Долан Э.Дж., Кэмпбел К.Дж. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика, ағылшын тілінен аудармасы.- СПб,2001
23. Кейнс Дж.М. Обшая теория занятости, процента и денег-М.: 1978
24. Котлер Ф. Основы маркетинга- М.: Прогресс, 1997
25. Льюис К.Ф. методы прогнозирования экономических показателей. – М.: Финансы и статистика,1996
26. Мамонова И.Д. Банк и платежная дисциплина. – М.. финансы и статистика, 2001
27. Маркова О.М. Коммерческие банки и их операции. – М.: Банки и биржи:ЮНИТИ,2008
28. Нуреев Р.М. Деньги, банки и денежно-кредитная политика. – М.: Финстат информ,2006
29. Лаврушин О.И. Основы банковского менеджмента-М.: Инфра- М, 2006
30. Озиус М.П. Пужном Б.Б. Банковское дело и финансовое управление рисками-Вашингтон,2008
31. Рид Э, Коттер Р, Гилл Э. Смит Р. Коммерческие банки-М.: Космополис,1994
32. Лаврушин О.И. Российская банковская энциклопедия-М.: Инфра- М, 2008
33. Тосупян Г.А. Банк для клиента – М.: Златоцвет,1996
34. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. Управление и операции. –М.: Все для Вас,1996
35. қаржы-несие сөздігі. –Алматы,2007
36. Хейне П. Экономический образ мышления в банковской практике-М.: Новости,1997
37. Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт-М.: Финансы и статистика,2001
38. С.И. Ожегов. Словарь русского языка. – М.: Советская энциклопедия, 1970
39. К.Маркс, Ф.Энгельс. Таң. шығ. 23 т. 188 б.
40. Қазақстанның тәуелсіздік алған он жыл ішіндегі банк жүйесі, ҚР Ұлттық Банкі, 2007
41. А..Г. Мельников “О необходимости целостной системы гарантирования вкладов ”/ Деньги и кредит, 2008
42. ОҚО Ұлттық Банк филиалының дайындаған статистикалық мәліметтері, 2006,2007,2008.
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 5
НАРЫқТЫқ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КОММЕРЦИяЛЫқ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК
САяСАТЫНЫҢ ТЕОРИяЛЫқ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...
Депозиттік саясатты қалыптастырудың әдістемелік 9
негіздері ... ... ... ... .. 9
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының халықаралық тәжірибесі
және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... . ... ...20
Қазақстан РЕСПУБЛИКАСЫНДА ДЕПОЗИТТІК РЫНОКТЫҢ қАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ
БАНКТІҢ ДЕПОЗИТІІК САяСАТЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .
2.1 Қазақстан Республикасындағы депозиттер мен салымдар рыногының 28
қазіргі кездегі жағдайы және банктердің депозиттік саясатын жүзеге
асыру
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
... ... ... ... ... ... ... ...
Оңтүстік Қазақстан облысындағы депозиттер мен салымдар рыногының
қазіргі кездегі жағдайы және банктердің депозиттік саясатын жүзеге 54
асыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
КОММЕРЦИяЛЫқ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК САяСАТЫН қАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДЫҢ БОЛАШАқТАҒЫ 60
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1.Банктің депозиттік портфелін қалыптастырудағы тәуекелділік және оны60
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 63
3.2.Коммерциялық банктің депозиттік саясатын қалыптастырудың әдістері
мен механизмдерін одан әрі жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..7 0
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын
бастан өткеруде. Дағдарыс салқыны біздің Қазақстанды да айналып өткен жоқ.
Оны еңсеруге әлемнің жетекші экономикалары қазірдің өзінде 10 триллионнан
астам АҚШ долларын, яғни бүкіл әлемдік ІЖӨ-нің іс жүзінде 15 пайызын
жұмсады. Бірақ та ахуал жақсы жаққа қарай әлі өзгеретін емес. Дағдарыс өз
ауқымына дәйектілікпен Америка континентін, Еуропа мен Азияны тартты. Бүкіл
жағдайға қарағанда, ол ұзаққа созылады. Талдамашылар айтқанындай, әлемдік
экономика өз құлдырауында әлі шыңырау түбіне жеткен жоқ.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6
наурыздағы Қазақстан халқына Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты
Жолдауында: Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін біз банктерге қосымша
өтімділік бердік. Бұл шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындардың
экономикалық белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды. Жеке тұлғалардың
салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5 миллион теңгеге дейін
ұлғайтылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік капиталының
жеткіліктілігімен байланысты банк секторының тәуекелдерін төмендетуге
көмектесті деп айта кетті [1].
Әрине бұл іс-қимылдар өз жемісін беретініне күмән жоқ. Бүгінгі таңда
нарықтық экономика жолына баяғыда түсіп, зор жетістіктерге жеткен
өркениетті елдер тәжірибесін үйрене отырып, банк жүйесін халықаралық
стандарттарға көшіру ел экономикасы үшін маңызды болып табылады.
Банк жүйесін реформалау қажетілігі Қазақстанның эволюциялық дамуының
сапалы, жаңа деңгейге жетуінің қажеттігінен туындап отыр. Нарықтық
экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесі
реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңін бастан кешірді. Бұл кезеңде еліміздің
банк жүйесінде тек сандық емес, сонымен бірге сапалы өзгерістер болды деп
айтуға болады.
Қазақстанда банк жүйесін реформалау ісі ең алдымен коммерциялық
банктерді құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бірге бүкіл КСРО
аумағындағы бірінші болып құрылған банк, Оңтүстік Қазақстан облысында
орналасқан Союз кооперативтік банкі болатын. Банк операцияларын жүргізу
құқығын беретін лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды.
Бірақ, аталмыш банктің қызметі небәрі 7 жылға ғана созылып, қызметіндегі
айтулы елеулі кемшіліктері үшін 2008 жылдың 24 тамызында банк операцияларын
жүргізу үшін берілген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында
1988 жылдың 19 қыркүйегінде құрылған екінші коммерциялық банкке Алматы
Орталық кооперативтік банкі жатады. қазіргі кезде аталмыш банк
ЦентрКредит ААҚ болып, банк қызметі нарығында өз қызметін тиімді
атқаруда.
Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасқан алғашқы кезеңдерінде сауатты,
кәсіпкерлік деңгейі жоғары, білікті мамандардың болмауы, банк саласының
қызметін реттейтін заңнамалардың толық жетілмеуі банк қызметін жүзеге
асыруда көптеген қателіктер жіберіп, банктердің жабылып қалуына тікелей
себебін тигізді.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етілуі және банк жүйесінің қалыпты
қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында 2000 жылдың наурыз айында “Заң күші
бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы”; 2001 жылдың 28 сәуірінде “Қазақстан
Республикасында вексель айналысы туралы”; 2000 жылдың 11 шілдесінде “Банк
қызметінің мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң
актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” бірқатар заңдары
қабылданды.
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің тұрақтылығы, көбіне екінші
деңгейлі банктердің тұрақтылығымен байланысты болып келеді. Жоғарыда атап
өткен себептерге қоса, бүкіләлемдік қаржы дағдарысы мен банктерге деген
сенімсіздік көптеген банктердің қызметіне тосқауыл болып, банктердің
сенімділігін қауіп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер
банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бірлескен және шет ел банктерінің,
олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестікті одан әрі күшейтіп жіберді.
Нәтижесінде, банктердің несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзімі
ұзартылған несиелердің көлемі өсті. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық
банктер тәуекелдің жоғары деңгейімен бетпе-бет кездесіп, оған төтеп бере
алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да біз бүгінгі таңдағы
әлемдік тәжірибеде қалыптасқан банк қызметіндегі депозиттік саясатты
қалыптастырудың әдістемелерін оқып біліп, осы алған білімді еліміздің банк
жүйесінің практикасында қолданғанымыз абзал. Жұмысты жазу барысында
қарастырып отырған мәселелер, атап айтқанда: банктің депозиттік саясатын
қалыптастыру мен депозиттік портфельді басқару мәселелері Қазақстанның банк
жүйесінің дамуы мен қалыптасуына байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа
бағыты болып табылады.
Талдау мен зерттеу жүргізу барысында банк қызметіндегі депозиттік
саясатты қалыптастыру мәселелерін ашып көрсету үшін, біз әлемдік тәжірибеге
үлкен көңіл аударып отырмыз және соның көмегі арқылы Қазақстан
Республикасында қолдануға тиімді де пайдалы әдістерін қарастырып,
депозиттік саясатты қалыптастырудағы тәуекелден “қорғану” үшін қажетті
әдістемелерді саралап отырмыз. Осы кешегі күнге дейін отандық бактер үшін
банктерді тарату саласындағы басты проблема заң базасын нығайту болып
саналып келді. Бүгінде өзінің өзектілігін жоғалтпай, бұл проблема өзінің
орынын басқа проблемаға береді – ол ел экономикасына екінші деңгейлі
банктердің депозиттік саясатын жүргізудің әсері, оны қалыптастыру
әістемелерін одан әрі жетілдіру проблемасы. Сонымен, коммерциялық
банктердің қызмет аясы кеңейген сайын, банк қызметіндегі депозиттік
портфельді басқару тәуекелі де ұлғая бермек. Бірақ, отандық коммерциялық
банктер әлемдік тәжірибеде белгілі барлық тәуекелдің түрлерімен кездесті
деуге болмайды. Алайда олардың саны өсіп барады, ал бұл проблема отандық
банк жүйесі үшін жаңа болып табылады, сондықтан да банктердің депозиттік
саясатын жүргізу әдістері бойынша қандай да бір тереңдетілген зерттеулер
жүргізілген жоқ. Осы орайда банктердің депозиттік саясатын қалыптастыру
саласындағы зерттеулер Қазақстанның банк жүйесін реформалау кезіндегі
өзекті проблемалардың бірі болып отыр. Барлық аталған проблемалар және
себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсаттары мен
негізгі міндеттерін қоюға негіз болды.
Жұмыстың мақсаттары. Жұмыстың мақсаты болып банктің депозиттік саясаты
саласындағы әлемдік тәжірибені оқып білу және оның жергілікті жағдайға
бейімделуі болып табылады.
қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
• Банктердің депозиттік саясатын қалыптастырудың теориялық сұрақтарды оқып
білу, олардың құрылымын анықтау, банктің “депозиттік саясаты” түсінігінің
мазмұнын нақтылау және анықтама беру;
• Ел экономикасында банктердің депозиттік саясатын қалыптастыру барысына
талдау жасап, оның себептері мен салдарын анықтау;
• Талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
банктер үшін депозиттік саясатты жүргізудегі практикалық ұсыныстарды
өңдеп шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жұмысытың пәні ретінде банктің
депозиттік саясатын қалыптастыру құралдары және әдістерімен байланысты
теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі Қазақстан
Республикасының екінші деңгейлі банктерінің қызметі болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар
келтірілген.
1. НАРЫқТЫқ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КОММЕРЦИяЛЫқ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК
САяСАТЫНЫҢ ТЕОРИяЛЫқ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Депозиттік саясатты қалыптастырудың әдістемелік негіздері
Қазіргі кездегі отандық банк тәжірибесінде “депозиттік саясат” ұғымының
жалпыға бірдей, ортақ ұғымы қалыптаспаған. Мысалы, Ресей банктерінің
тәжірибесінің өзінде бұл термин анықталмаған. Жоғарғы оқу орындарының
“Ақша, несие, банктер”, “Банк ісі” оқулықтары мен оқу құралдарында
“депозиттік саясат” ұғымы мүлде кездеспейді.
Саясат дегеніміз не( Саясат (гректің Polіtіke – мемлекетті басқару
өнері) әдетте қоғамдық қызмет деген ұғымды білдіреді.
Қоғамдық қатынастардың аясына қарай, экономикалық, мәдени, әлеуметтік,
техникалық және т.б. саясат деп оның сан алуан түрлерін қарастыруға
болады. Депозиттік саясат болса, банктің қызметінде кездесетін
саясаттарының бір ғана бөлігі деп айтуға болады. “Банковская система
России” атты кітапта банктің “несиелік саясаты” деген ұғымға ғана анықтама
беріліп кеткен.
Дүниежүзілік банктің банк саясатына арналған арнайы басылымында: “...
банк саясаты әдетте банктің атқарып отыратын күнделікті қызметтерін қамтиды
және осы сұрақтар бойынша туындайтын мәселелерді банкті басқарушылар мен
Директорлар кеңесі ұсынған ұсыныстарға негізделіп отырып қалыптасады”
делінген [2].
Банк саясатына, соның ішінде депозиттік саясатқа қатысты анықтамаларды
зерделеудің нәтижесінде, біз Қазақстанның қазіргі кездегі тәжірибесі мен
шет елдік тәжірибеде осы ұғымның қандай да болмасын нақты да түсінікті
анықтамасының болмағандығына көз жеткіземіз. Осы орайда, алдымен депозиттік
саясаттың мәнін анықтап алудың қажеттігі туындайды (сурет 1)[2].
Біздің ойымызша, депозиттік саясатты ең алдымен экономикалық саясат
ретінде қарастыру керек. Алайда, қаржы, баға, сыйақы, салық және басқа сол
сияқты экономикалық саясаттың түрлеріне қарағанда, банктің депозиттік
саясаты экономикалық саясаттың құрамды бөліктері болып табылатын барлық
оның элементтерінен айрықша, өзіне ғана тән арнайы белгілерімен
ерекшеленді.
Осыған орай екінші деңгейлі банктер өздерінің депозиттік саясатын
жасауда, оның өзіне тән ерекше белгілерін ескере отырып құруы қажетті болып
табылады.
Банктің несиелік және депозиттік саясатының түп негізі бір болып
табылады. Несиелік және депозиттік саясатты жүргізу барысында тек бір ғана
мақсат алға тартылады, ол - сенімділік пен тұрақтылық деңгейін қолдай
отырып, банктің табыс деңгейін мүмкіндігінше ең жоғары деңгейіне жеткізу.
Мұндағы тепе-теңдікті қамтамасыз ететін жағдай, банктің өтімділігі болып
табылады.
Міне сондықтан да, банктің депозиттік саясатын кең мағынада оның
несиелік саясатын ескере отырып қарастыру керек, кері жағдайда банк
қызметіндегі басымдылықтарды негіздеу проблемасын шешу мәселесі пайда болуы
мүмкін, яғни депозиттік саясат пен несиелік саясаттың бір-біріне
қарағандағы маңыздылығы.
Жалпы, банктің саясаты, жалпылама түсінік ретінде, депозиттік саясат,
несиелік саясат, клиенттерге есептік-кассалық қызмет көрсету саясаты,
проценттік саясат, валюталық саясат және т.б. саясаттардың жиынтығы ретінде
қарастырылады (сурет 1)[3].
Банк саясаты және оның құрамды бөліктері
Банк саясаты және оның құрамды бөліктері
Депозиттік саясат
Несиелік саясат
Клиенттерге есептік-кассалық қызмет көрсету саясаты
Проценттік саясат
Валюталық саясат
Жекелеген банк операциялары мен қызмет түрлерін көрсету саясаты
Банктің тәуекелін басқару саясаты
Банктің табыстылығы мен рентабельділігіне қатысты саясаты
Банк қызметкерлері мен мамандарын басқару саясаты
Бәсекелестерге қатысты жүргізетін банк саясаты
Сурет 1
Сонымен, банк саясатының ажырамас бөлігі бола отырып, депозиттік
саясат жеке дара қарастырылмай, оның құрамды бөліктерімен тығыз байланыста
қарастырылуы тиіс.
Қазіргі кездегі экономикалық әдебиеттерде коммерциялық банктің
депозиттік саясатына қатысты екі түсінік қалыптасқан. Біріншіден,
макроэкономикалық деңгейдегі депозиттік саясат әдетте банктің жалпы саясаты
деп талқыланады. Екіншіден, макроэкономикалық деңгейдегі депозиттік саясат
нақты бір банктің депозиттерді басқару саласындағы саясаты деп
қарастырылады (тар мағынада).
Қандай қоғамдық саяси құрылымда болғанына қарамастан, мемлекет тиімді
экономика қалыптастыруға, қабылданған экономикалық шешімдердің сапалы
болуына ұмтылады. Мұнда, маңызды орынды банктер мен олардың жүргізіп
отырған депозиттік саясаты алады. Банктердің жүргізіп отыратын депозиттік
саясаты қоғамның әр түрлі топтарының мүдделерін ескере отырып жүргізілуі
тиіс.
Шындығында, егер де коммерциялық банк жеке клиенттерге қызмет көрсету
операцияларын дамытуға талпынатын болса, онда өзінің депозиттік саясатын
қалыптастырып, оны жүзеге асыру барысында міндетті түрде тек өзінің ғана
емес, сонымен бірге бірінші кезекте клиенттерінің мүддесін ескергені абзал.
Жоғарыда тілге тиек етіліп отырған мәселелер депозиттік және несиелік
саясаттың қалыптасуына ықпалын тигізетін объективті және субъективті
факторларды ескере бермейді.
Философия ғылымы кез келген ұғымның “пайда болу көзі” мен оның
“сипатын” бөліп қарастырады. ´зінің сипаты бойынша банктің депозиттік
саясаты адамзаттың ой-өрісінің нәтижесі ретінде субъективті сипатта болады,
ал пайда болу көзіне қарай - объективті құбылыс болып табылады.
Бұл көзқарасты банктің депозиттік саясатын қалыптастыру барысында
күрделі құбылыс ретінде зерделей отырып, келесі деңгейлерде қарастырған
жөн: 1) теория және практика деңгейінде;
2) макро- және микроэкономика деңгейінде; 3) кең және тар мағынада.
Банктің депозиттік саясатының мәнін депозиттерді тарту мен оларды
тиімді басқару саласындағы банктің саясаты деп анықтауға болады. Банктің
депозиттік саясаты – бұл клиенттер мен басқа да салымшылардың уақытша бос
қаржыларын тартудағы стратегиясы мен тактикасы болып табылады. Депозиттік
саясаттың мақсаты -қажет болған жағдайларда банктің өтімді болу
мұқтаждықтарын уақытша бос қаржыларды тарту арқылы қанағаттандыру болып
табылады. Осған байланысты банктің табыс табу мүмкіндіктерінің ауқымы
кеңейеді, алайда бұл депозиттерді тартудағы тәуекел деңгейімен байланысты
болып келеді.
Жұмыстың кіріспесінде айтып өткеніміздей, коммерциялық банктердің
депозиттік саясатын қалыптастыру мәселелеріне елдегі болып жатқан
экономикалық жағдайға байланысты Қазақстандық және ресейлік экономистердің
зерртеулерінде жетклікті түрде назар аударылмаған болатын, соған қарамастан
коммерциялық банктер өз қызметін тиімді жүргізу қажеттігін айқын сезіп
отырды. Экономикасы дамыған батыс елдерінің әдебиеттерінде депозиттік
саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді, атап айтқанда,”депозиттік
ақшаларды” реттеу мәселелері кеңінен тараған.
Депозит банктің маңызды ресурстарның бірі болып табылады, өйткені ол
шын мәнінде тұрғын халықтың, кәсіпорындар мен ұйымдардың банк жүйесінің
қатысуымен оның басқа клиенттеріне беріп отырған несиесі болып табылады.
Тұрғын халықтың уақытша бос қаржыларын тарту бүгінгі күннің көкейтесті
мәселелерінің бірі болып табылады. Экономиканың өсуін көбіне ішкі
инвестициялық салымдар анықтайтын болады. Банктің міндеті - экономикаға
инвестициялау мақсатында аталмыш қаржыларды тарту болып табылады. Ал,
банктердің сенімді ресурстық базасы бола тұрмай, олардың тұрақты және
қалыпты өз бетінше дамуына мүмкіндіктері жоқ. Атап айтатын болсақ,
ресурстардың шектеулі болуы кезінде, банктер әрине несиелік операцияларды
өз бетінше дамыта алмайды. Сондықтан да банктердің оңтайлы да тиімді
депозиттік саясатын қалыптастыру проблемасы бүгінгі күннің кезек күттірмес
проблемаларының қатарына қосылып, жақын арада өз шешімін табуды талап
етеді. Оның кейбір бағыттары диплом жұмысының үшінші бөлімінде
қарастырылған.
Ал әзірге Қазақстандағы коммерциялық банктердің депозиттік саясаты
көбіне банктің өзінің мүдделеріне қарай ойысып отыр, бұл жағдай банктердің
“пассивтерге күресінің” нәтижесіне әсерін тигізбей қоймайды.
Депозиттік саясаттың мәнін ашып көрсету үшін, оның қызметтеріне тоқталу
қажет. Экономистердің көзқарасынан алып қарағанда, несиелік сасаттың
қызметтерін екі топқа бөліп қарастыруға болады: банк саясатының түрлі
элементтеріне тән ортақ немесе жалпы қызметтері және депозиттік саясатты
банк саясатының басқа элементтерінен өзгеше етіп көрсететін арнайы, тек
өзіне ғана тән қызметтері. Жалпы қызметтеріне: коммерциялық (яғни, банктің
табыс алу қызметі), ынталандыру және бақылау қызметтері жатады.
Ынталандырушы қызметі арқылы банктің депозиттік саясаты банкте қоғамдағы
уақытша бос қаржыларды шоғырландырып, олардың тиімді пайдалануын
ынталындырып отырады. Себебі, өз қаржысын банкке салып, сыйақы алу
мүмкіндігі клиенттің ақшасын жаратып қою мүмкіндігін болдырмайды. Ал
банктен несие алу мүмкідігі ақша қаражатына деген уақытша қажеттілікті
қанағаттандырып отырады, есесіне банкке сыйақы (мүдде) төлеу қажеттілігі
банктің алдындағы қарызын мүмкіндігіше тез арада өтеуді ынталандырады. Банк
үшін депозиттік саясаттың ынталандырушы қызметі, банктердің мүмкіндігінше
сырттан арзан ресурстарды тартып, оларды өзіне табыстың ең жоғары деңгейін
қамтамасыз ету мақсатында жайғастырудан көрінеді.
Бақылау қызметінде депозиттік саясат несиелік ресурстарды тарту және
оларды мақсатты бағытта пайдалану процессін бақылап отыруға мүмкіндік
береді.
Ал енді депозиттік саясаттың ерекше, өзіне ғана тән қызметіне
тоқталатын болсақ, онда депозиттік саясат тек бір ғана, бірақ өте маңызды
қызметті атқарады, ол – депозиттік процессті оңтайлы ету қызметі. Бұл
қызметтің әрекеті банк саясатының мақсаттарына жетуіне бағытталған.
Депозиттік саясаттың рөлі банктің ресурстарды шоғырландырып, оларды
инвестициялау, депозиттік процессті дамыту мен оның тиімділігін арттыру
барысында банк қызметінің басым бағыттарын одан әрі жетілдіру жолдарынан
көрініс табады.
Макроэкономикалық деңгейдегі депозиттік саясаттың сұрақтары кеңес
үкіметінің кезеңіндегі экономикалық әдебиеттерінде қарастырылған
болғандықтан (мысалы, қаржы-несие сөздігін алып қараңыздар), біз
коммерциялық банктің депозиттік саясатынның рөліне көбірек көңіл бөлген жөн
деп санаймыз.
Коммерциялық банктің несиелік саясаты банктің клиенттерімен өзара қарым-
қатынасын зерттеу мәселелеріне негізделеді және оның дамуы мен одан әрі
жетілуіне бағытталады. Депозит банктің жасайтын депозиттік саясатының
негізгі көзі бола отырып, оның тиімділігі мен оңтайлылығының өлшеуіші болып
табылады. Банктер депозиттік саясатты ең алдымен шоғырландырылатын ақша
қаржыларына қатысты алғандағы банк пен клиент арасындағы өзара қарым-
қатынастарды реттеуге, басқаруға, оларды оңтайлы ұйымдастыруға бағыттап
жасайды. Депозиттік саясатты жасау барысында банк қоғам мен мемлекеттің
банк жүйесінің даму деңгейін ескергені абзал.
Мұндай көзқарас, басқа да әдебиеттерде кездесіп жүрген көзқарастан,
біріншіден, банк пен қарыз алушының тұрғысынан алып қарағандағы депозиттік
саясатты кең мағынада қарастыруымен, екіншіден, саясаттың макро- және
микродеңгейде зерттелуімен ерекшеленеді. Коммерциялық банктің депозиттік
саясатының мақсаттары мен негізгі қағидалары және оны анықтайтын
факторларды қарастырып көрейік.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатың мақсаттары мен негізгі
қағидалары және оны анықтайтын факторлар банктің депозиттік саясатын құруда
негіз болады.
Банктің депозиттік саясатының мақсатары мен негізгі қағидалары банктің
өзінің мақсаттары мен қағадаларында үйлес табуы қажет.
Депозиттік саясат банктің қызметіндегі саясаттың маңызды бағыттарының бірі
болып табылады. Банктің саясаты, әдетте банктің дамуындағы жобалар мен даму
жоспарлары түрінде жасалынады.
Банктің алдына қойған мақсаты, депозиттік саясатының мақсаты деп нені
айтамыз( С.И. Ожеговтың “Словарь русского языка” деген энциклопедиясында:
“мақсат” – бұл нені жүзеге асыру керек, неге талпыну керек деген мағынаны
біліреді” делінген [4]. Ал осы орайда К. Маркс былай деп жазады: - “Мақсат
заң ретінде адамның іс-әрекетінің тәсілдері мен сипатын анықтайды”[5].
Жалпы, мақсатты философиялық тұрғыдан түсіну қызмет етудің маңызды элементі
ретінде қарастыруды көздейді. Сондықтан банктің мақсаттарын оның дамуындағы
сандық және сапалық сипаттамалары анықтайды. Оларға қол жеткізу деңгейін
бағалау банк саясатының рөлі туралы айтуға мүмкіндік береді.
Банк саясатын қалыптастырудағы негізгі кезең мақсаттарды анықтап, оны
жүзеге асыру мақсатында тиісті құралдарды дұрыс таңдай білу болып табылады.
Әрбір банк үшін өзінің мақсаттары айқын болуы маңызды.
Макроэкономикалық деңгейдегі коммерциялық банктердің ұлттық Банкпен
біріге отырып қол жеткізуге тиіс мақсатына банк жүйесі мен экономиканың
қалыпты дамуын қолдау болып табылады.
Коммерциялық банктің жалпы мақсаты, оның саясатының табыстылылығы,
рентабельділігі, өтімділігі, тәуекел деңгейінің төмендігі, депозиттік
портфельдің оңтайлылығына қол жеткізуден көрінеді.
Банктің депозиттік саясатын оның жалпы саясатының құрамды бөлігі
ретінде қарастыра отырып, біз депозиттік саясаттың мақсаттарының банктің
стратегиялық мақсаттарына қарағанда шектеулі байланыста болып, банк
саясатының мақсаттарымен үйлестіріліп жасалынатынына көз жеткіземіз.
Банктің стратегиялық мақсаттары сияқты, депозиттік саясат та салымшылардың
қаржыларын тарту арқылы табыс табуды көздейді. Осыдан, депозиттік саясаттың
мақсаты сырттан тартатын қаржыларды өз пайдасына шоғырландыру арқылы
банктің өтімдлікке деген мұқтаждықтарын қамтамасыз етуге бағытталады.
Сонымен, банктің алдына қойған мақсаттары сан алуан болуы мүмкін, бірақ
оларды қызметтің стратегиялық бағыттары мен жалпы аяққы мақсаттардан бөлек
қарастыру қажет. Банктің дамуындағы жеке мақсаттарға сүйене отырып, оның
жалпы мақсатын анықтауға болады. Бұл аяққы мақсат белгілі бір өлшемдер
арқылы өлшеніп отыруы тиіс. Ол – нақты, қарапайым, өлшемді болуы тиіс.
Егер, қойылған мақсатты сандық өлшеммен өлшеуге болмайтын болса, онда ол
уақыт өлшемімен өлшенуі тиіс.
Нақты бір коммерциялық банктің деңгейінде оның саясаты банктің
рентабельділігі, өтімділігі мен сенімділігін қамтамасыз ету мақсатында банк
операцияларын ұйымдастыру мен жүзеге асыру шараларынан көрінеді.
Банктің стратегиясын оны жүзеге асырудың мақсаты мен әдістері деп
анықтап, ал тактикасын мақсаттарға жетудегі нақты бір әдістер мен
тәсілдердің жиынтығы деп белгілеуге болады. Стратегия мен тактика бір-
бірімен тығыз байланыста болады. Тактика стратегияны іс жүзінде жүзеге
асырудың нақты құралы болып табылады. Сондықтан, банктің стратегиялық
мақсаттары мен ағымдағы міндеттердің үйлесуі коммерциялық банктерге өз
қызметіндегі келеңсіз жағдайлардың болмауының алдын алуға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде, коммерциялық банктер өзінің стратегиясын қалыптастыру
барысында келесі жағадайларды басшылыққа алғаны дұрыс болар еді:
1. Клиент. Қазақстандық банктер үшін клиентке қарап стратегиясын
қалыптастыру маңызды болып табылады.
2. Шығындар. Шығындарды төменгі шегіне жеткізу тұрғысынан алғанда, банктер
өзінің дамуындағы басым бағыттарын анықтап, оған талдау жүргізіп отырғаны
дұрыс.
3. Капитал. Банк тұрақты дамып, өзінің капиталы мен активтерін арттыру
мақсатында тәуекелдің деңгейін де ескергені дұрыс.
4. Банк басшылығының банктің даму стратегиясында тиімді және оңтайлы
стратегиясын жасаудағы қабілеті. Қазақстанда банктердің саны күрт өсіп
отырған кезеңдерде банкті білікті мамандар емес, әр түрлі деңгейдегі
шенеуніктер, ғылыми қызметкерлер, бұрынғы партия белсенділері басқарып
отырды. қажетті білім деңгейінің болмауы, менеджмент деңгейінің төмендігі
жаңадан ашылған банктер мен жалпы елдегі банк жүйесінің жағдайына әсерін
тигізбей отыра алмады.
Сонымен, банктің депозиттік саясатының көздеген мақсатына жетуі
банктің стратегиясы мен тактикасының қаншалықты дұрыс жасалғандығына
байланысты болып келеді. ´кінішке орай, көптеген Қазақстандық банктер
рыноктың нақты конъюнктурасын ескермей, тереңдетілген маркетингтік
зерттеулер жүргізбей өз қызметтерін жүзеге асырып отырады.
Жоғарыда айтылған жағдайларды қорыта келіп, банктің депозиттік
саясатының мақсаттары төмендегі шарттарды қамтуы тиіс деп ойлаймыз:
тәуекел деңгейін төмегі шегіне жеткізу мақсатында мақсатты рыноктарды
анықтап, депозиттік рыноктың жағдайына талдау жасау; қаржыларды депозитке
тарту, депозит портфелін тиімді басқару арқылы табыстың ең жоғарғы
деңгейін қамтамасыз ету.
Мұндағы айта кететін тағы бір жайт, бұл барлық коммерциялық банктер
үшін бірдей, ортақ саясаттың болмайтындығы. Әрбір нақты банк өзінің
депозиттік саясатын түрлі факторлардың әсерін ескере отырып
қалыптастырады.
Депозиттік саясатты жасау барысында банктер өздерінің қызметіне
тікелей әсерін тигізетін көптеген факторларға талдау жасайды. Солардың
ішінен барлық банктерге бірдей әсер ететін макроэкономикалық факторларды
және жеке бір ғана банктің қызметіне әсер ететін микроэкономикалық
факторлады бөліп көрсетуге болады.
Банктің саясатын жалпы алғанда және оның депозиттік саясатын жеке
алғанда, нарықтық экономика жағдайында олар екі факторлар түріне
байланысты болып келеді. Бірінші топқа банктің сыртқы саясатын анықтайтын
факторларды жатқызуға болады. Олардың ішіндегі маңыздыларына төмендегі
факторлады жатқызуға болады:
▪ Ел экономикасының жалпы жағдайы, инфляция деңгейі, ЖІӨ өсу қарқыны,
бюджет тапшылығы және т.б.;
▪ ҚР Ұлттық Банкінің және қаржы министрлігінің ақша-несие саясатының
әсері;
▪ Орталық банктің мемлекеттік органдардан тәуелсіздігі, елдің қоғамдық
өміріне араласуы;
▪ Тұрғын халықтың табыс деңгейі, мәдени-тұрмыстық жағдайы;
▪ Банктің қызметіндегі аймақтық ерекшелік;
▪ Бәсеке деңгейі;
▪ Банк қызметі мен өнімдерінің баға деңгейі және т.б.
Екінші топ факторларына банктің ішкі саясатын анықтайтын
факторлар жатады. Атап айтқанда:
▪ Депозиттердің тұрақтылығы;
▪ Банктің көрсететін қызметінің түрлері мен ауқымы;
▪ Банк мамандарының біліктілік деңгейі, тәжірибесі және іскерлік
қабілеті;
▪ Банк клиентурасы;
▪ Депозиттік портфельдің сапасы;
▪ Банктің баға саясаты;
▪ Тәуекелді-менеджмент деңгейі және т.б.
Банктің депозиттік саясатының негізгі принциптері (қағидалары) дәл
бүгінгі күнге дейін арнайы зерттеудің объектісі болмаған.
Депозиттік саясаттың принциптері депозиттік процесстің негізі болып
табылады, яғни оларды терең игерген сайын, банктің қызметінің тиімділігі
өтімділік және табыстылық тұрғысына алғанда оңтайлы болып отырады.
“Современный русский язык ” сөздігінде “Принцип (латынның Prіncіpіum –
негіз, бастама) - қандай да болмасын теорияның, ілімнің, ғылымның негізгі,
бастапқы жағдайы”– деп түсініктеме берілген [6].
Сонымен, депозиттік саясаттың принциптері – бұл депозиттік саясатты
қалыптастырудағы және оны жүзеге асырудағы негізгі, бастапқы жағдайлар
болып табылады. Коммерциялық банктің депозиттік саясатының принциптерін
жалпы және арнайы, өзіне ғана тән принциптері деп екіге бөліп қарастырады.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының жалпы принциптеріне – орталық
банктің макроэкономикалық деңгейде жүргізіп отыратын мемлекеттік саясатына
ортақ коммерциялық банктің депозиттік саясатының принциптерін жатқызамыз.
Олардың ішіндегі маңыздыларына жататындары мыналар: ғылыми негізділігі,
оңтайлылығы, тиімділігі және сонымен бірге депозиттік саясаттың
элементтерінің бірегейлігі мен үздіксіз байланысы.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының өзіне ғана тән
принциптеріне: банктің қызметінің табыстылығы, пайдалылығы (себебі кез
келген коммерциялық банктің қызметіндегі басты мақсаты – табыс табу болып
табылады), және сонымен бірге қауіпсіздік пен сенімділік принциптері
жатады.
Сонымен, жалпы банктің депозиттік саясатының негізгі принциптері
келесідей кестеден көрініс табады (сурет 2)[7].
Банктің депозиттік саясатының принциптері
Банктің депозиттік саясатының принциптері
Жалпы принциптері ´зіне тән арнайы принциптері
Ғылыми тұрғыдан негізделуі табыстылық, пайдалылық
Оңтайлы болуы қауіпсіздік, сенімділік
Тиімділігі
Депозиттік саясат элеметтерінің
бірегейлігі мен үздіксіз байланысы
Сурет 2
Жалпы, жоғарыда айтылған принциптерді сақтау банктің депозиттік
саясатының тиімділігін арттырудың алғышарты болып табылады.
Сонымен, депозиттік саясаттың принциптері мен мақсаттарын, оған тікелей
және жанама түрде әсер ететін факторлар жиынтығын ескере отырып жасағанда
ғана депозиттік саясат тиімді және оңтайлы болады деп саналады. Ал банктің
тиімді де оңтайлы депозиттік саясаты банктің өзінің, экономиканың өркендеуі
мен гүлденуіне оң әсерін тигізері сөзссіз.
Жоғарыда тілге тиек етілген жағдайлар банктің тиімді депозиттік
саясатын жасаудағы жалпы көзқарастарды біріктіруге мүмкіндік береді. Алайда
іс жүзінде депозиттік саясатты қалыптастырып, жүзеге асыру үшін көптеген
факторларды ескере отырып терең талдау жұмыстарын жүргізіп отыру маңызды
шарт болып табылады.
1.2 Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының халықаралық тәжірибесі
және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігі
Елімізде отандық коммерциялық банктердің қызметтерінің жаңа механизмін
қалыптастыру өркениетті елдерде кеңінен дамыған нарықтық-қаржылық
құрылымдардың жылдар бойы қалыптасқан тәжірибесіне сүйене отырып қалпына
келтіруді талап етеді. Сондықтан да шаруашылық жүргізудің әр түрлі
жағдайына бейімділігі мен тиімділігін әлдеқашан байқаған, әрі қатаң
бәсекелік күресте ұзақ тарихи таңдаудың жемісі болып табылатын банктің
депозиттік саясатын қалыптастыруға қатысты шет елдік тәжірибелерді
зерттеудің маңызы зор. Алайда, батыстың экономикалық теориялары нарықтық
экономика субъектісі ретіндегі Қазақстандық коммерциялық банктердің
қажеттілігін толығымен қамтамасыз ете алмайды, яғни отандық коммерциялық
банктер өз қызметіне шет елдік тәжірибені автоматты түрде көшіріп, өзіне
бейімдей алмайды. Олар Қазақстан экономикасында тек экономикалық қайта құру
нәтижесінде қалыптасатын еліміздің өзіне ғана тән ерекшеліктерін ескере
отырып қолдау табуы мүмкін.
ХХІ ғасырдың басындағы дүниежүзілік шаруашылықтың айтарлықтай
ерекшеліктерінің бірі – халықаралық экономикалық қатынастардың жедел әрі
қарқынды дамуы болып отыр. Ел Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында осы орайда былай делінген: “Азиялық Барыс болу үшін біздің
басымдықтарымыздың қатарына макроэкономикалық көрсеткіштер саласындағы
алдыңғы қатарлы халықаралық тәжірибе енгізілуі тиіс. Ол-инфляция мен бюджет
тапшылығының төмен болуын, ұлттық валютаның күшейуін, жинақтау нормасының
жоғары болуын көздейді. Бұл рецепт Жапонияда, Кореяда, Индонезияда, Тайвань
мен Чилиде іске асты. Қазақстанда да іске асады” [8].
Бүгінде біз әлемдік экономикада әр түрлі халықаралық банктердің кең
қанат жайып, тамырын терең тарта бастағанның куәсі болып отырмыз. Бұл
құбылыс ұлттық экономиканың мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, халықаралық
құрылымдардың жақындасып, өзара көмек арқылы нығайып, дами бастағанынан
байқалады.
Әрине, аталған құбылыс оңайлықпен жүріп жатқан жоқ. Бұл бәсекелі,
қайшылықты да диалектикалық қозғалыс. Халықаралық банктердің әлемдік
экономикада кең қанат жаюының диалектикасының өзі жекелеген елдердің
экономикалық тәуелсіздік пен ұлттық шаруашылықты көркейтуге деген
ұмтылысының көрінісі. Дүниежүзілік шаруашылықтың нығаюы, ұлттық
экономиканың мейлінше ашықтығы, дамудың жаңа, тиімді арналарының пайда
болуы – осының бәрі экономикалық өсудің диалектикасы болып табылады.
Қазіргі кезеңде адамзат әлемін “ақ, қара” деп жіктеп, “капитализм”,
“социализм” атты айдар тағушылықпен қоса жасанды антогонизмдер де келмеске
кетті. Біздің заманымыз өзара байланысты, экономикалық дамудың жалпыға
ортақ заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем. Сондықтан еліміздің ойдағыдай
өркендеп, гүлденуі үшін ел экономикасының халықаралық банктермен байланысын
нығайтудың маңызы зор.
Қазақстан Республикасы бұрынғы кеңес үкіметі тұсында халықаралық
экономикалық қатынастардың субъектісі бола алған жоқ. Сыртқы экономикалық
байланыстардың субъектісі болуына оған ешкім мүмкіндік те берген жоқ еді.
Ал, қазір Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы барысында
халықаралық банктермен байланысын, ұлт экономикасы үшін маңызы мен
болашағын қолға алып, зерттеу көкейтесті мәселеге айналып отыр.
Еліміздің халықаралық банктермен байланыстарын орнықтырып, дамытудың
қазіргі кезеңі сол қатынастардың нысандары мен әдістерін түбегейлі өзгерту
қажеттігімен айқындалады. Бұл, әрине, мейлінше қолдауға тұрарлық құбылыс.
Дегенмен, Қазақстандық банктердің дүниежүзілік қаржы-несие қатынастарына
еркін адымдап кіруіне, халықаралық банктердің шарапаттарын пайдалануына
кедергі боларлық себептері де жоқ емес. Сол себептердің бірі халықаралық
банктер қызметі саласындағы бай тәжірибені екшейтін, әлемдік рыноктағы
олардың маңызын, ерекшеліктерін талдайтын зерттеулердің тапшылығы.
Халықаралық, рыноктық орта өзінің экономикалық, ұйымдық, заңдық т.б.
аспектілері бойынша біздің елде қалыптасып, орныққан шаруашылық қызметін
жүргізудің әдіс-амалдарынан өзгеше екендігі мәлім. Соңғы уақытқа дейін орын
алып келген халықаралық банктерге деген көзқарасымыз рыноктың заңдарына
сәйкес құрылған экономикалық жүйелерде өзінің шарасыздығын, тіпті кейбір
сәттерде зиянды екенін көрсетіп жүр. Мұның өзі шетелдік әріптестермен өзара
түсінікті, бірлескен іс-қимылдарды атқаруды күрделілендіреді, тіпті заяға
кетіреді.
Сондықтан да, біз әлемдік шаруашылықтағы банктердің мақсаттары мен
міндеттерін, олардың құрылымын және жүзеге асыру механизмі мен
ерекшеліктерін, олардың дамуындағы негізгі тенденциялары мен өзгешеліктерін
алғашқылардың бірі болып осы диплом жұмысында зерттеп отырмыз. Бұл
банктердің жүргізіп отырған саясаты, соның ішінде депозиттік саясаты осы
аталған мәселелерді зерттеудің жаңа, бүгінгі күн талаптарына сай бағыты
болып табылады.
Талдау мен зерттеу жүргізу барысында халықаралық банктер
тәжірибесіндегі депозиттік саясаттың рөлін ашып көрсету үшін, біз әлемдік
экономика тәжірибесіне үлкен көңіл аударып отырмыз және соның көмегі арқылы
Қазақстан Республикасындағы олардың маңызын қарастырып, Республиканың
халықаралық банктермен байланысын саралап отырмыз. Осы кешегі күнге дейін
ел экономикасы үшін сыртқы экономикалық байланыстарды нығайту басты
проблема болып саналып келді. Бүгінде өзінің өзектілігін жоғалтпай, бұл
проблема өзінің орынын басқа проблемаға береді – ол ел экономикасындағы шет
елдік банктердің депозиттік саясатының маңызы, оны отандық коммерциялық
банктер қызметіне бейімдеп, іс жүзінде қолдану проблемасы.
Сонымен, халықаралық банктердің қызмет аясы кеңейген сайын, банк қызметінің
ғаламдану аясы да ұлғая бермек. Әлемдік тәжірибе банк саясатын жүргізуде
елеулі жетістіктерге жетті және сол жетістіктерді ел экономикасының
ерекшеліктерін ескере отырып қолдану, отандық коммерциялық банктердің
депозиттік операцияларын дамытудың алғышарты болып табылады.
Банк пен клиенттер арасында өзара пайдасы бар қатынастарды дамыту
депозиттік саясаттың өмірге адымдап кіруінің кепілі болып табылады.
Салымшылар санын ұлғайту үшін, банк олардың мүдделері мен талаптарын
тыңғылықты зерттеп отыруы тиіс. Клиенттердің өзі де банктің экономикалық
жағдайын біліп отырғаны абзал. Батыста клиенттердің шексіз сеніміне ие
болған банктердің белгілері анықталып қойған. Мұндай банк сенімді,
кәсіпкерлік әлемде елеулі жетістіктерге қол жеткізген болуы керек.
Ал біздің отандық коммерциялық банктердің айқын жағдайын ашып
көрсететін басылымдар өте сирек кездеседі. Сондықтан Қазақстандық
банктердің нақты жағдайын ашып көрсететін мәліметтер базасын қалыптастыру
отандық тәжірибеде қажет ақ. Олар банк қызметінің барысын талдауды тек
есеп бергендеріне қарап емес, сонымен бірге қалыптасқан жағдайды алғашқы
мәлімет көздеріне қарап талдауға мүмкіндік берер еді. Мұндай тәжірибе
Германияда, Францияда, Люксембургте, АҚШ-та және басқа көптеген дамыған
елдерде қалыптасқан. Осыған байланысты 2009 жылы Халықаралық Валюта қоры
(ХВҚ) белгілі бір мерзімдерде банктің ресми экономикалық көрсеткіштерін
жариялап отырудың стандарттарын белгіледі.
Депозиттердің өсуі аяқ астынан пайда болатын құбылыс емес. Ол көптеген
факторларға: ең алдымен банктің уақытша бос қаржыларды шоғырландыруға, өз
қаржыларын банкке инвестициялауға деген клиент мүдделерін арттыруға
бағытталған банктің саясатына байланысты болып келеді. Осы орайда, банктер
салымшыларға жеңілдік беру туралы ереже жасап, оларға қызмет көрсетудің
ыңғайлы нысандарын тауып, уақыттарын барынша үнемдеу жолдарын қарастыруы
қажет. Ал әзірге отандық банктердің депозиттік саясаты өкінішке орай
банктің өзінің мүдделерін қанағаттандыруға бағытталып отырады.
Шет елдерде банктер депозиттерді тартудың көптеген әдістерін қолданып
отырады. Мұнда, кей жағдайдарда банк депозиттік шотта үлкен сомасы бар
қарыз алушылардың ссудалары бойынша барынша төмен сыйақы ставкасын белгілеп
отыру арқылы ынталандырса, кей жағдайларда банкте өте ірі сомада ақшаларын
сақтайтын клиенттерге қызмет көрсету төлемін төмендетіп, кейде оны төлеуден
мүлде босатып отырады. қалыпты қаржы жағдайы бар, банк алдында өз
міндеттемелерін кіршіксіз орындайтын осындай клиенттерді аталған жолдармен
ынталандыру зерттеушілердің ойынша біздің жағдайда да толығымен қолдау
таба алар еді.
Біздің елімізде осы күні бүгінге дейін депозиттік опреациялар бойынша
белгіленетін сыйақы стакаларына аса көп назар аударылмай келді. Халықтық
Банкінің тұрғын халықтың жинақтарын тартудағы монополиялық жағдайы және
салымдардың дамымаған жүйесі проценттік саясаттың дамуына тосқауыл болып
келді.
Қазақстандағы нарықтық шаруашылықтың қалыптасуы мен банк жүйесінің
реформалануы проценттік саясаттың сипатына толығымен өзгерістер енгізді.
Банктер сыйақы (мүдде) ставкасының деңгейін өздері анықтай бастады.
ҚР Орталық Банкінің сыйақы ставкалары арқылы реттеп отыру қабілеті
әлемдегі жалпы тенденциялар ағымына енді, алайда Қазақстандағы сыйақы
ставкасының деңгейінің өзі шет елдегі ставкалармен ешбір салыстыруға
келмейді. Мысалы, 2008 ж. желтоқсан айында Германияның Бундесбанкі бір
жылдың ішінде үшінші рет экономиканы жандандыру мақсатында қысқа мерзімді
проценттік ставкаларын төмендетті. Бұл шара басқа да еуропалық
мемлекеттердің орталық банктерінің проценттік стакаларды төмендетуіне
әсерін тигізді. Германиядағы есептік және ломбардттық ставкалар 3 ( және 5(
дейін төмендетілді және ең төменгі рекордттық деңгейге төмендеді.
ұлыбританияда базалық проценттік ставкалар төмендетілген күннің ертеңіне
Швейцарияда (2 ден 1.5 (), Бельгияда (3.5 тен 3 (), Нидерландыда (3.25 тен
2.75 (), Австрияда (3.5 тен 3(), Данияда (4.75 тен 4.25 (), Ирландияда (7
тен 6.5() базалық проценттік ставка төмендетілді. Ал Жапонияның Орталық
Банкі 2008 ж. қыркүйегінде есептік стаканы 0.5 ( деңгейіне дейін
төмендетті. Мамандардың айтуына қарағанда, мұндай шаралар қаржы сферасының
тұрақтылығын нығайтады, бірақ үкімет органдарының мемлекеттік шығындарды
қысқартуына мәжбүрлейді.
Банктік қызмет көрсету рыногына маркетингтік зерттеулер жүргізудің және
шет елдік банк тәжірибесін салыстыру нәтижесінде қаржыларды депозитке тарту
шараларының негізгі бағыты – салымдар мен депозиттердің түрін көбейту
керек деген қорытынды жасалған болатын.
Рыноктың қазіргі жағдайының ерекшеліктерін анықтау, еліміздегі осы
салада қалыптасқан жағдайды қарастыру Қазақстандағы салымдар жүйесінің
келесі перспективалы бағыттарын анықтауға мүмкіндік берді.
Салымдардың негізгі түрлері төмендегідей болуы тиіс:
1) талап еткенге дейінгі (ағымдағы) салымдар, өйткені мұндай салымдардың
түрлері банктің клиентіне операциялардың көптеген түрлерін (есептік,
төлемдік және т.б.) жүзеге асыру құқын береді;
2) мерзімді салымдар, соның ішінде ағымдағы шоттарға қарағандағы клиентке
жоғары табыс деңгейін қамтамасыз ететін және белгілі бір мақсаттарды
жүзеге асыруға мүмкіндік беретін жинақ салымдары;
3) трансакциалық салымдар, жоғарыда айтылған салымдардың екі түрінің де
артықшылықтарын біріктіруге мүмкіндік береді.
Шет елдің банк тәжірибесінде соңғы жылдары базалық депозит термині
кеңінен қолдау тапқан, ол пассивті операциялар төңірегінде күрделі
зерттеулердің болмауы себебінен Қазақстандық банк тәжірибесінде
кездеспейді. Американдық зерттеушілер базалық депозит деп экономикалық
жағдайдың қандай да болмасын өзгерісінде банкте қалатын депозиттерді
айтады. Осындай депозиттер депозиттік базаның негізі болып табылады. Бірақ,
банкке деген клиенттің сенімі жоғалған кезден бастап мұндай депозиттер
банктен жедел қайтарылып алынады бұл- іс жүзінде дәлелденген жайт.
Қазіргі кезде Қазақстандық банктерді толғандыратын көкейтесті
мәселелерінің бірі - бұл банк қызметін сақтандыру, банк клиенттерінің
мүдделерін қорғау болып отыр.
Депозиттерді сақтандыру мәселесі бүгінгі таңда тек Қазақстанда емес,
сонымен бірге бүкіл бұрынғы одақ құрамында болған республикаларда да өзекті
проблемаға айналған. Мысалы, Литва, Латвия, Белоруссия, Украина, қырғызстан
және т.б. тұрғын халықтың салымдарын сақтандыру туралы заңдар қабылдау
бағытында жұмыс жүргізуде.
Шет мемлекеттердегі тұрғын халықтың депозитерін сақтандыру әдістері
туралы бірер сөз айта кеткен жөн деп санаймыз.
Коммерциялық банктердің сенімділігі олардың қызметіндегі маңызды
элементтердің бірі болып табылатындығы бізге мәлім. Ал сол сенімділікті
қамтамасыз етудегі шешуші факторлардың біріне банк жүйесі өте дамыған
елдердің барлығында қолданатын депозиттерді сақтандыру шаралары жатады.
Депозиттерді сақтандырудың басты мақсаттары мыналар:
1) қоғамның банкке деген сенімін қамтамасыз ету;
2) банктің салымшылары мен акционерлерінің мүдделерін қорғау;
3) банк қызметіне бақылау жасауды күшейту және т.б.
Депозиттерді сақтандыру жүйесі ең алғаш АҚШ-да қалыптасқан болатын.
қазіргі кезде АҚШ-да мемлекет банктердің және басқа да қаржы
институттарының банкроттықа ұшыраған жағдайында олардың клиенттерінің
салымдарының сақталып қалуына кепілдеме береді. АқШ аумағындағы осы сияқты
қызмет көрсету түрімен айналысатын маңызды институттардың біріне
депозиттерді сақтандырудың федералдық корпорациясы жатады (ДСФК). Ол
банктің барлық салымшыларын сақтандырумен айналысады. ДСФК 1930-1933 жылдар
аралығындағы бірқатар банктердің банкроттыққа ұшырағанының нәтижесінде
көптеген салымшылар өз қаржыларын жоғалтуын байқаған соң, 1934 жылы
құрылған болатын. қазіргі кездегі ДСФК-ның басты міндеті банк жүйесінің
тұрақтылығына деген сенімді қамтамасыз етіп отырады.
Қазақстанда депозиттерді сақтандыру проблемасы өзектілігін күні бүгінге
дейін жоғалтқан жоқ. Тәуекелді депозиттік немесе несиелік саясат жүргізу
нәтижесінде өз клиенттерінің алдындағы міндеттемелерін орындамай отырған
банктердің саны аз емес. Сондықтан да елімізде Депозиттерді сақтандыру қоры
құрылған болатын.
Депозиттік саясат мәселесіне қайтып оралатын болсақ, дамыған елдердің
экономикалық әдебиеттерінде депозиттік саясат, әсіресе депозиттік ақша
проблемеларына көп көңіл бөлінеді. Ақша айналымына тиімді бақылау жасау
және басқару үшін айналымдағы ақша массасын жоспарлаудың, болжамдаудың және
реттеудің түрлі әдістері қолданылады. Экономикасы дамыған, өркениетті
мемлекеттерде кеңінен тараған жүйеге монетарлық агрегаттарды анықтау жүйесі
жатады. Дәл қазіргі кезде АҚШ-та агрегаттардың 75-ке жуығын қолданады. Ал
біздің елімізде, кешегі күнге дейін тек қолма-қол ақша массасы реттелініп,
нәтижесінде инфляциялық процесстер туындап отырды. Бұл көбіне елімздегі
экономикалық даму бағыттарымен түсіндіріледі.
Сонымен, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, тұрғын халықтың уақытша
бос ақшаларын тарту проблемасы бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі
болып отыр.
Банктердің міндеттері – тұрғын халықтың уақытша бос қаржыларын
шоғырландыру болып табылады, себебі, тұрақты ресурстық базасы болмаған
банктер тұрақты дами алмайды. Сондықтан, банктердің оңтайлы депозиттік
саясатын қалыптастыру проблемасы шешуін табуды талап ететін басқа да
бірқатар проблемалардың қатарында болып отыр. Оны шешудің кейбір бағыттарын
біз диплом жұмысының үшінші бөлімінде қарастырамыз.
2. Қазақстан РЕСПУБЛИКАСЫНДА ДЕПОЗИТТІК РЫНОКТЫҢ қАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ
БАНКТІҢ ДЕПОЗИТІІК САяСАТЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы депозиттер мен салымдар рыногының қазіргі
кездегі жағдайы және банктердің депозиттік саясатын жүзеге асыру
бағыттары
Банктердің депозиттік портфельі кез келгенде уақытта депозиттер бойынша
клиенттердің сұранысына тәуелді: Маңызы жағынан жоғары болатын факторлардың
бірі банктердің қаражат алу әдістері, депозиттердің түрлеріне сыйақы
ставкасы мен қызмент төлемдерін ескергендегі, депозиттік шоттарды
пайдаланушы клиенттерді тарту болып табылады.
Соңғы жылдарда клиенттр тарапынан үлкен сұранысқа ие болған депозиттер
мерзімді депозиттер болып табылады. Депозиттердің жинақ және мерзімді
категорияларының ішінде жоғарғы табысты жинақ салымдары, әсіресе ақша
нарығының депозиттері,салымдары бойынша реттелінбейтін және нарық
жағдайларына қарай өзгеретін депозиттер, табыстылығы төмен депозиттердің
есебінен жоғарғы қарқынмен өсуде. Сыйақы төленбейтін талап еткенге дейінгі
депозиттер төмендеп кетті. Егер банктер өз еріктерімен депозиттік портфль
құрамы жөнінде шешім қабылдайтын болса, онда талап еткенге дейінгі
депозиттерді таңдаған болар еді.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы мен тәуелсіз банк
жүйесін құруы барысында еліміздегі екінші деңгейлі банктердің қызметі заң
жүзінде 1996 жылдың 13 сәуірінде қабылданған “ҚР Банктер және банк қызметі
туралы” Заңымен бекітілген болтын. Алайда, банктердің салымдарды тарту
қызметі толығымен 2008 жылдың 31 тамызында қабылданған “ҚР Банктер және
банк қызметі туралы” Заңымен реттеледі.
Банк жүйесін реформалау қажетілігі Қазақстанның эволюциялық дамуының
сапалы, жаңа деңгейге жетуінің қажеттігінен туындады. Нарықтық экономикаға
көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесі
реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңін бастан кешірді. Бұл кезеңде еліміздің
банк жүйесінде тек сандық емес, сонымен бірге сапалы өзгерістер болды деп
айтуға болады.
Қазақстан Республикасының банк жүйесін реформалау барысында жаңадан
ашылған банктердің басым бөлігі өз қызметін көптеген себептерге байланысты
тоқтатуға мәжбүр болды. 1995-2008 ж.ж. аралығында банктердің сандық
өзгерісінің динамикасын кестеден көруге болады (кесте 1) [9].
Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктердің қызметі өзге де
дамыған, өркениетті мемлекеттердің тәжірибесін еншілей отырып, қазіргі
кезде бірқатар заң актілерімен реттеледі.
Кесте 1
Қазақстан Республикасы аумағында екінші деңгейлі банктердің сандық
өзгерісінің динамикасы
1995 1996 1997
Тұрғын Мемлекеттік КәсіпорынЖеке
халықтың кәсіпорындар дар мен кәсіпкерле
салымдары мен ұйымдардың ұйымдардырдің
салымы ң салымы салымдары
1 2 3 4 5 6 7
Барлығы 7685.0 100 ( 4590.6 156.2 1452.2 75.0
Халықтық 2918.0 38.0 ( 2918.2 - - -
Банк
БТА Банк 783.4 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 5
НАРЫқТЫқ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КОММЕРЦИяЛЫқ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК
САяСАТЫНЫҢ ТЕОРИяЛЫқ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...
Депозиттік саясатты қалыптастырудың әдістемелік 9
негіздері ... ... ... ... .. 9
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының халықаралық тәжірибесі
және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... . ... ...20
Қазақстан РЕСПУБЛИКАСЫНДА ДЕПОЗИТТІК РЫНОКТЫҢ қАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ
БАНКТІҢ ДЕПОЗИТІІК САяСАТЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .
2.1 Қазақстан Республикасындағы депозиттер мен салымдар рыногының 28
қазіргі кездегі жағдайы және банктердің депозиттік саясатын жүзеге
асыру
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
... ... ... ... ... ... ... ...
Оңтүстік Қазақстан облысындағы депозиттер мен салымдар рыногының
қазіргі кездегі жағдайы және банктердің депозиттік саясатын жүзеге 54
асыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
КОММЕРЦИяЛЫқ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК САяСАТЫН қАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДЫҢ БОЛАШАқТАҒЫ 60
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1.Банктің депозиттік портфелін қалыптастырудағы тәуекелділік және оны60
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 63
3.2.Коммерциялық банктің депозиттік саясатын қалыптастырудың әдістері
мен механизмдерін одан әрі жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..7 0
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын
бастан өткеруде. Дағдарыс салқыны біздің Қазақстанды да айналып өткен жоқ.
Оны еңсеруге әлемнің жетекші экономикалары қазірдің өзінде 10 триллионнан
астам АҚШ долларын, яғни бүкіл әлемдік ІЖӨ-нің іс жүзінде 15 пайызын
жұмсады. Бірақ та ахуал жақсы жаққа қарай әлі өзгеретін емес. Дағдарыс өз
ауқымына дәйектілікпен Америка континентін, Еуропа мен Азияны тартты. Бүкіл
жағдайға қарағанда, ол ұзаққа созылады. Талдамашылар айтқанындай, әлемдік
экономика өз құлдырауында әлі шыңырау түбіне жеткен жоқ.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6
наурыздағы Қазақстан халқына Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты
Жолдауында: Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін біз банктерге қосымша
өтімділік бердік. Бұл шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындардың
экономикалық белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды. Жеке тұлғалардың
салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5 миллион теңгеге дейін
ұлғайтылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік капиталының
жеткіліктілігімен байланысты банк секторының тәуекелдерін төмендетуге
көмектесті деп айта кетті [1].
Әрине бұл іс-қимылдар өз жемісін беретініне күмән жоқ. Бүгінгі таңда
нарықтық экономика жолына баяғыда түсіп, зор жетістіктерге жеткен
өркениетті елдер тәжірибесін үйрене отырып, банк жүйесін халықаралық
стандарттарға көшіру ел экономикасы үшін маңызды болып табылады.
Банк жүйесін реформалау қажетілігі Қазақстанның эволюциялық дамуының
сапалы, жаңа деңгейге жетуінің қажеттігінен туындап отыр. Нарықтық
экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесі
реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңін бастан кешірді. Бұл кезеңде еліміздің
банк жүйесінде тек сандық емес, сонымен бірге сапалы өзгерістер болды деп
айтуға болады.
Қазақстанда банк жүйесін реформалау ісі ең алдымен коммерциялық
банктерді құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бірге бүкіл КСРО
аумағындағы бірінші болып құрылған банк, Оңтүстік Қазақстан облысында
орналасқан Союз кооперативтік банкі болатын. Банк операцияларын жүргізу
құқығын беретін лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды.
Бірақ, аталмыш банктің қызметі небәрі 7 жылға ғана созылып, қызметіндегі
айтулы елеулі кемшіліктері үшін 2008 жылдың 24 тамызында банк операцияларын
жүргізу үшін берілген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында
1988 жылдың 19 қыркүйегінде құрылған екінші коммерциялық банкке Алматы
Орталық кооперативтік банкі жатады. қазіргі кезде аталмыш банк
ЦентрКредит ААҚ болып, банк қызметі нарығында өз қызметін тиімді
атқаруда.
Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасқан алғашқы кезеңдерінде сауатты,
кәсіпкерлік деңгейі жоғары, білікті мамандардың болмауы, банк саласының
қызметін реттейтін заңнамалардың толық жетілмеуі банк қызметін жүзеге
асыруда көптеген қателіктер жіберіп, банктердің жабылып қалуына тікелей
себебін тигізді.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етілуі және банк жүйесінің қалыпты
қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында 2000 жылдың наурыз айында “Заң күші
бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы”; 2001 жылдың 28 сәуірінде “Қазақстан
Республикасында вексель айналысы туралы”; 2000 жылдың 11 шілдесінде “Банк
қызметінің мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң
актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” бірқатар заңдары
қабылданды.
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің тұрақтылығы, көбіне екінші
деңгейлі банктердің тұрақтылығымен байланысты болып келеді. Жоғарыда атап
өткен себептерге қоса, бүкіләлемдік қаржы дағдарысы мен банктерге деген
сенімсіздік көптеген банктердің қызметіне тосқауыл болып, банктердің
сенімділігін қауіп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер
банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бірлескен және шет ел банктерінің,
олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестікті одан әрі күшейтіп жіберді.
Нәтижесінде, банктердің несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзімі
ұзартылған несиелердің көлемі өсті. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық
банктер тәуекелдің жоғары деңгейімен бетпе-бет кездесіп, оған төтеп бере
алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да біз бүгінгі таңдағы
әлемдік тәжірибеде қалыптасқан банк қызметіндегі депозиттік саясатты
қалыптастырудың әдістемелерін оқып біліп, осы алған білімді еліміздің банк
жүйесінің практикасында қолданғанымыз абзал. Жұмысты жазу барысында
қарастырып отырған мәселелер, атап айтқанда: банктің депозиттік саясатын
қалыптастыру мен депозиттік портфельді басқару мәселелері Қазақстанның банк
жүйесінің дамуы мен қалыптасуына байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа
бағыты болып табылады.
Талдау мен зерттеу жүргізу барысында банк қызметіндегі депозиттік
саясатты қалыптастыру мәселелерін ашып көрсету үшін, біз әлемдік тәжірибеге
үлкен көңіл аударып отырмыз және соның көмегі арқылы Қазақстан
Республикасында қолдануға тиімді де пайдалы әдістерін қарастырып,
депозиттік саясатты қалыптастырудағы тәуекелден “қорғану” үшін қажетті
әдістемелерді саралап отырмыз. Осы кешегі күнге дейін отандық бактер үшін
банктерді тарату саласындағы басты проблема заң базасын нығайту болып
саналып келді. Бүгінде өзінің өзектілігін жоғалтпай, бұл проблема өзінің
орынын басқа проблемаға береді – ол ел экономикасына екінші деңгейлі
банктердің депозиттік саясатын жүргізудің әсері, оны қалыптастыру
әістемелерін одан әрі жетілдіру проблемасы. Сонымен, коммерциялық
банктердің қызмет аясы кеңейген сайын, банк қызметіндегі депозиттік
портфельді басқару тәуекелі де ұлғая бермек. Бірақ, отандық коммерциялық
банктер әлемдік тәжірибеде белгілі барлық тәуекелдің түрлерімен кездесті
деуге болмайды. Алайда олардың саны өсіп барады, ал бұл проблема отандық
банк жүйесі үшін жаңа болып табылады, сондықтан да банктердің депозиттік
саясатын жүргізу әдістері бойынша қандай да бір тереңдетілген зерттеулер
жүргізілген жоқ. Осы орайда банктердің депозиттік саясатын қалыптастыру
саласындағы зерттеулер Қазақстанның банк жүйесін реформалау кезіндегі
өзекті проблемалардың бірі болып отыр. Барлық аталған проблемалар және
себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсаттары мен
негізгі міндеттерін қоюға негіз болды.
Жұмыстың мақсаттары. Жұмыстың мақсаты болып банктің депозиттік саясаты
саласындағы әлемдік тәжірибені оқып білу және оның жергілікті жағдайға
бейімделуі болып табылады.
қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
• Банктердің депозиттік саясатын қалыптастырудың теориялық сұрақтарды оқып
білу, олардың құрылымын анықтау, банктің “депозиттік саясаты” түсінігінің
мазмұнын нақтылау және анықтама беру;
• Ел экономикасында банктердің депозиттік саясатын қалыптастыру барысына
талдау жасап, оның себептері мен салдарын анықтау;
• Талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
банктер үшін депозиттік саясатты жүргізудегі практикалық ұсыныстарды
өңдеп шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жұмысытың пәні ретінде банктің
депозиттік саясатын қалыптастыру құралдары және әдістерімен байланысты
теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі Қазақстан
Республикасының екінші деңгейлі банктерінің қызметі болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар
келтірілген.
1. НАРЫқТЫқ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КОММЕРЦИяЛЫқ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК
САяСАТЫНЫҢ ТЕОРИяЛЫқ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Депозиттік саясатты қалыптастырудың әдістемелік негіздері
Қазіргі кездегі отандық банк тәжірибесінде “депозиттік саясат” ұғымының
жалпыға бірдей, ортақ ұғымы қалыптаспаған. Мысалы, Ресей банктерінің
тәжірибесінің өзінде бұл термин анықталмаған. Жоғарғы оқу орындарының
“Ақша, несие, банктер”, “Банк ісі” оқулықтары мен оқу құралдарында
“депозиттік саясат” ұғымы мүлде кездеспейді.
Саясат дегеніміз не( Саясат (гректің Polіtіke – мемлекетті басқару
өнері) әдетте қоғамдық қызмет деген ұғымды білдіреді.
Қоғамдық қатынастардың аясына қарай, экономикалық, мәдени, әлеуметтік,
техникалық және т.б. саясат деп оның сан алуан түрлерін қарастыруға
болады. Депозиттік саясат болса, банктің қызметінде кездесетін
саясаттарының бір ғана бөлігі деп айтуға болады. “Банковская система
России” атты кітапта банктің “несиелік саясаты” деген ұғымға ғана анықтама
беріліп кеткен.
Дүниежүзілік банктің банк саясатына арналған арнайы басылымында: “...
банк саясаты әдетте банктің атқарып отыратын күнделікті қызметтерін қамтиды
және осы сұрақтар бойынша туындайтын мәселелерді банкті басқарушылар мен
Директорлар кеңесі ұсынған ұсыныстарға негізделіп отырып қалыптасады”
делінген [2].
Банк саясатына, соның ішінде депозиттік саясатқа қатысты анықтамаларды
зерделеудің нәтижесінде, біз Қазақстанның қазіргі кездегі тәжірибесі мен
шет елдік тәжірибеде осы ұғымның қандай да болмасын нақты да түсінікті
анықтамасының болмағандығына көз жеткіземіз. Осы орайда, алдымен депозиттік
саясаттың мәнін анықтап алудың қажеттігі туындайды (сурет 1)[2].
Біздің ойымызша, депозиттік саясатты ең алдымен экономикалық саясат
ретінде қарастыру керек. Алайда, қаржы, баға, сыйақы, салық және басқа сол
сияқты экономикалық саясаттың түрлеріне қарағанда, банктің депозиттік
саясаты экономикалық саясаттың құрамды бөліктері болып табылатын барлық
оның элементтерінен айрықша, өзіне ғана тән арнайы белгілерімен
ерекшеленді.
Осыған орай екінші деңгейлі банктер өздерінің депозиттік саясатын
жасауда, оның өзіне тән ерекше белгілерін ескере отырып құруы қажетті болып
табылады.
Банктің несиелік және депозиттік саясатының түп негізі бір болып
табылады. Несиелік және депозиттік саясатты жүргізу барысында тек бір ғана
мақсат алға тартылады, ол - сенімділік пен тұрақтылық деңгейін қолдай
отырып, банктің табыс деңгейін мүмкіндігінше ең жоғары деңгейіне жеткізу.
Мұндағы тепе-теңдікті қамтамасыз ететін жағдай, банктің өтімділігі болып
табылады.
Міне сондықтан да, банктің депозиттік саясатын кең мағынада оның
несиелік саясатын ескере отырып қарастыру керек, кері жағдайда банк
қызметіндегі басымдылықтарды негіздеу проблемасын шешу мәселесі пайда болуы
мүмкін, яғни депозиттік саясат пен несиелік саясаттың бір-біріне
қарағандағы маңыздылығы.
Жалпы, банктің саясаты, жалпылама түсінік ретінде, депозиттік саясат,
несиелік саясат, клиенттерге есептік-кассалық қызмет көрсету саясаты,
проценттік саясат, валюталық саясат және т.б. саясаттардың жиынтығы ретінде
қарастырылады (сурет 1)[3].
Банк саясаты және оның құрамды бөліктері
Банк саясаты және оның құрамды бөліктері
Депозиттік саясат
Несиелік саясат
Клиенттерге есептік-кассалық қызмет көрсету саясаты
Проценттік саясат
Валюталық саясат
Жекелеген банк операциялары мен қызмет түрлерін көрсету саясаты
Банктің тәуекелін басқару саясаты
Банктің табыстылығы мен рентабельділігіне қатысты саясаты
Банк қызметкерлері мен мамандарын басқару саясаты
Бәсекелестерге қатысты жүргізетін банк саясаты
Сурет 1
Сонымен, банк саясатының ажырамас бөлігі бола отырып, депозиттік
саясат жеке дара қарастырылмай, оның құрамды бөліктерімен тығыз байланыста
қарастырылуы тиіс.
Қазіргі кездегі экономикалық әдебиеттерде коммерциялық банктің
депозиттік саясатына қатысты екі түсінік қалыптасқан. Біріншіден,
макроэкономикалық деңгейдегі депозиттік саясат әдетте банктің жалпы саясаты
деп талқыланады. Екіншіден, макроэкономикалық деңгейдегі депозиттік саясат
нақты бір банктің депозиттерді басқару саласындағы саясаты деп
қарастырылады (тар мағынада).
Қандай қоғамдық саяси құрылымда болғанына қарамастан, мемлекет тиімді
экономика қалыптастыруға, қабылданған экономикалық шешімдердің сапалы
болуына ұмтылады. Мұнда, маңызды орынды банктер мен олардың жүргізіп
отырған депозиттік саясаты алады. Банктердің жүргізіп отыратын депозиттік
саясаты қоғамның әр түрлі топтарының мүдделерін ескере отырып жүргізілуі
тиіс.
Шындығында, егер де коммерциялық банк жеке клиенттерге қызмет көрсету
операцияларын дамытуға талпынатын болса, онда өзінің депозиттік саясатын
қалыптастырып, оны жүзеге асыру барысында міндетті түрде тек өзінің ғана
емес, сонымен бірге бірінші кезекте клиенттерінің мүддесін ескергені абзал.
Жоғарыда тілге тиек етіліп отырған мәселелер депозиттік және несиелік
саясаттың қалыптасуына ықпалын тигізетін объективті және субъективті
факторларды ескере бермейді.
Философия ғылымы кез келген ұғымның “пайда болу көзі” мен оның
“сипатын” бөліп қарастырады. ´зінің сипаты бойынша банктің депозиттік
саясаты адамзаттың ой-өрісінің нәтижесі ретінде субъективті сипатта болады,
ал пайда болу көзіне қарай - объективті құбылыс болып табылады.
Бұл көзқарасты банктің депозиттік саясатын қалыптастыру барысында
күрделі құбылыс ретінде зерделей отырып, келесі деңгейлерде қарастырған
жөн: 1) теория және практика деңгейінде;
2) макро- және микроэкономика деңгейінде; 3) кең және тар мағынада.
Банктің депозиттік саясатының мәнін депозиттерді тарту мен оларды
тиімді басқару саласындағы банктің саясаты деп анықтауға болады. Банктің
депозиттік саясаты – бұл клиенттер мен басқа да салымшылардың уақытша бос
қаржыларын тартудағы стратегиясы мен тактикасы болып табылады. Депозиттік
саясаттың мақсаты -қажет болған жағдайларда банктің өтімді болу
мұқтаждықтарын уақытша бос қаржыларды тарту арқылы қанағаттандыру болып
табылады. Осған байланысты банктің табыс табу мүмкіндіктерінің ауқымы
кеңейеді, алайда бұл депозиттерді тартудағы тәуекел деңгейімен байланысты
болып келеді.
Жұмыстың кіріспесінде айтып өткеніміздей, коммерциялық банктердің
депозиттік саясатын қалыптастыру мәселелеріне елдегі болып жатқан
экономикалық жағдайға байланысты Қазақстандық және ресейлік экономистердің
зерртеулерінде жетклікті түрде назар аударылмаған болатын, соған қарамастан
коммерциялық банктер өз қызметін тиімді жүргізу қажеттігін айқын сезіп
отырды. Экономикасы дамыған батыс елдерінің әдебиеттерінде депозиттік
саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді, атап айтқанда,”депозиттік
ақшаларды” реттеу мәселелері кеңінен тараған.
Депозит банктің маңызды ресурстарның бірі болып табылады, өйткені ол
шын мәнінде тұрғын халықтың, кәсіпорындар мен ұйымдардың банк жүйесінің
қатысуымен оның басқа клиенттеріне беріп отырған несиесі болып табылады.
Тұрғын халықтың уақытша бос қаржыларын тарту бүгінгі күннің көкейтесті
мәселелерінің бірі болып табылады. Экономиканың өсуін көбіне ішкі
инвестициялық салымдар анықтайтын болады. Банктің міндеті - экономикаға
инвестициялау мақсатында аталмыш қаржыларды тарту болып табылады. Ал,
банктердің сенімді ресурстық базасы бола тұрмай, олардың тұрақты және
қалыпты өз бетінше дамуына мүмкіндіктері жоқ. Атап айтатын болсақ,
ресурстардың шектеулі болуы кезінде, банктер әрине несиелік операцияларды
өз бетінше дамыта алмайды. Сондықтан да банктердің оңтайлы да тиімді
депозиттік саясатын қалыптастыру проблемасы бүгінгі күннің кезек күттірмес
проблемаларының қатарына қосылып, жақын арада өз шешімін табуды талап
етеді. Оның кейбір бағыттары диплом жұмысының үшінші бөлімінде
қарастырылған.
Ал әзірге Қазақстандағы коммерциялық банктердің депозиттік саясаты
көбіне банктің өзінің мүдделеріне қарай ойысып отыр, бұл жағдай банктердің
“пассивтерге күресінің” нәтижесіне әсерін тигізбей қоймайды.
Депозиттік саясаттың мәнін ашып көрсету үшін, оның қызметтеріне тоқталу
қажет. Экономистердің көзқарасынан алып қарағанда, несиелік сасаттың
қызметтерін екі топқа бөліп қарастыруға болады: банк саясатының түрлі
элементтеріне тән ортақ немесе жалпы қызметтері және депозиттік саясатты
банк саясатының басқа элементтерінен өзгеше етіп көрсететін арнайы, тек
өзіне ғана тән қызметтері. Жалпы қызметтеріне: коммерциялық (яғни, банктің
табыс алу қызметі), ынталандыру және бақылау қызметтері жатады.
Ынталандырушы қызметі арқылы банктің депозиттік саясаты банкте қоғамдағы
уақытша бос қаржыларды шоғырландырып, олардың тиімді пайдалануын
ынталындырып отырады. Себебі, өз қаржысын банкке салып, сыйақы алу
мүмкіндігі клиенттің ақшасын жаратып қою мүмкіндігін болдырмайды. Ал
банктен несие алу мүмкідігі ақша қаражатына деген уақытша қажеттілікті
қанағаттандырып отырады, есесіне банкке сыйақы (мүдде) төлеу қажеттілігі
банктің алдындағы қарызын мүмкіндігіше тез арада өтеуді ынталандырады. Банк
үшін депозиттік саясаттың ынталандырушы қызметі, банктердің мүмкіндігінше
сырттан арзан ресурстарды тартып, оларды өзіне табыстың ең жоғары деңгейін
қамтамасыз ету мақсатында жайғастырудан көрінеді.
Бақылау қызметінде депозиттік саясат несиелік ресурстарды тарту және
оларды мақсатты бағытта пайдалану процессін бақылап отыруға мүмкіндік
береді.
Ал енді депозиттік саясаттың ерекше, өзіне ғана тән қызметіне
тоқталатын болсақ, онда депозиттік саясат тек бір ғана, бірақ өте маңызды
қызметті атқарады, ол – депозиттік процессті оңтайлы ету қызметі. Бұл
қызметтің әрекеті банк саясатының мақсаттарына жетуіне бағытталған.
Депозиттік саясаттың рөлі банктің ресурстарды шоғырландырып, оларды
инвестициялау, депозиттік процессті дамыту мен оның тиімділігін арттыру
барысында банк қызметінің басым бағыттарын одан әрі жетілдіру жолдарынан
көрініс табады.
Макроэкономикалық деңгейдегі депозиттік саясаттың сұрақтары кеңес
үкіметінің кезеңіндегі экономикалық әдебиеттерінде қарастырылған
болғандықтан (мысалы, қаржы-несие сөздігін алып қараңыздар), біз
коммерциялық банктің депозиттік саясатынның рөліне көбірек көңіл бөлген жөн
деп санаймыз.
Коммерциялық банктің несиелік саясаты банктің клиенттерімен өзара қарым-
қатынасын зерттеу мәселелеріне негізделеді және оның дамуы мен одан әрі
жетілуіне бағытталады. Депозит банктің жасайтын депозиттік саясатының
негізгі көзі бола отырып, оның тиімділігі мен оңтайлылығының өлшеуіші болып
табылады. Банктер депозиттік саясатты ең алдымен шоғырландырылатын ақша
қаржыларына қатысты алғандағы банк пен клиент арасындағы өзара қарым-
қатынастарды реттеуге, басқаруға, оларды оңтайлы ұйымдастыруға бағыттап
жасайды. Депозиттік саясатты жасау барысында банк қоғам мен мемлекеттің
банк жүйесінің даму деңгейін ескергені абзал.
Мұндай көзқарас, басқа да әдебиеттерде кездесіп жүрген көзқарастан,
біріншіден, банк пен қарыз алушының тұрғысынан алып қарағандағы депозиттік
саясатты кең мағынада қарастыруымен, екіншіден, саясаттың макро- және
микродеңгейде зерттелуімен ерекшеленеді. Коммерциялық банктің депозиттік
саясатының мақсаттары мен негізгі қағидалары және оны анықтайтын
факторларды қарастырып көрейік.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатың мақсаттары мен негізгі
қағидалары және оны анықтайтын факторлар банктің депозиттік саясатын құруда
негіз болады.
Банктің депозиттік саясатының мақсатары мен негізгі қағидалары банктің
өзінің мақсаттары мен қағадаларында үйлес табуы қажет.
Депозиттік саясат банктің қызметіндегі саясаттың маңызды бағыттарының бірі
болып табылады. Банктің саясаты, әдетте банктің дамуындағы жобалар мен даму
жоспарлары түрінде жасалынады.
Банктің алдына қойған мақсаты, депозиттік саясатының мақсаты деп нені
айтамыз( С.И. Ожеговтың “Словарь русского языка” деген энциклопедиясында:
“мақсат” – бұл нені жүзеге асыру керек, неге талпыну керек деген мағынаны
біліреді” делінген [4]. Ал осы орайда К. Маркс былай деп жазады: - “Мақсат
заң ретінде адамның іс-әрекетінің тәсілдері мен сипатын анықтайды”[5].
Жалпы, мақсатты философиялық тұрғыдан түсіну қызмет етудің маңызды элементі
ретінде қарастыруды көздейді. Сондықтан банктің мақсаттарын оның дамуындағы
сандық және сапалық сипаттамалары анықтайды. Оларға қол жеткізу деңгейін
бағалау банк саясатының рөлі туралы айтуға мүмкіндік береді.
Банк саясатын қалыптастырудағы негізгі кезең мақсаттарды анықтап, оны
жүзеге асыру мақсатында тиісті құралдарды дұрыс таңдай білу болып табылады.
Әрбір банк үшін өзінің мақсаттары айқын болуы маңызды.
Макроэкономикалық деңгейдегі коммерциялық банктердің ұлттық Банкпен
біріге отырып қол жеткізуге тиіс мақсатына банк жүйесі мен экономиканың
қалыпты дамуын қолдау болып табылады.
Коммерциялық банктің жалпы мақсаты, оның саясатының табыстылылығы,
рентабельділігі, өтімділігі, тәуекел деңгейінің төмендігі, депозиттік
портфельдің оңтайлылығына қол жеткізуден көрінеді.
Банктің депозиттік саясатын оның жалпы саясатының құрамды бөлігі
ретінде қарастыра отырып, біз депозиттік саясаттың мақсаттарының банктің
стратегиялық мақсаттарына қарағанда шектеулі байланыста болып, банк
саясатының мақсаттарымен үйлестіріліп жасалынатынына көз жеткіземіз.
Банктің стратегиялық мақсаттары сияқты, депозиттік саясат та салымшылардың
қаржыларын тарту арқылы табыс табуды көздейді. Осыдан, депозиттік саясаттың
мақсаты сырттан тартатын қаржыларды өз пайдасына шоғырландыру арқылы
банктің өтімдлікке деген мұқтаждықтарын қамтамасыз етуге бағытталады.
Сонымен, банктің алдына қойған мақсаттары сан алуан болуы мүмкін, бірақ
оларды қызметтің стратегиялық бағыттары мен жалпы аяққы мақсаттардан бөлек
қарастыру қажет. Банктің дамуындағы жеке мақсаттарға сүйене отырып, оның
жалпы мақсатын анықтауға болады. Бұл аяққы мақсат белгілі бір өлшемдер
арқылы өлшеніп отыруы тиіс. Ол – нақты, қарапайым, өлшемді болуы тиіс.
Егер, қойылған мақсатты сандық өлшеммен өлшеуге болмайтын болса, онда ол
уақыт өлшемімен өлшенуі тиіс.
Нақты бір коммерциялық банктің деңгейінде оның саясаты банктің
рентабельділігі, өтімділігі мен сенімділігін қамтамасыз ету мақсатында банк
операцияларын ұйымдастыру мен жүзеге асыру шараларынан көрінеді.
Банктің стратегиясын оны жүзеге асырудың мақсаты мен әдістері деп
анықтап, ал тактикасын мақсаттарға жетудегі нақты бір әдістер мен
тәсілдердің жиынтығы деп белгілеуге болады. Стратегия мен тактика бір-
бірімен тығыз байланыста болады. Тактика стратегияны іс жүзінде жүзеге
асырудың нақты құралы болып табылады. Сондықтан, банктің стратегиялық
мақсаттары мен ағымдағы міндеттердің үйлесуі коммерциялық банктерге өз
қызметіндегі келеңсіз жағдайлардың болмауының алдын алуға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде, коммерциялық банктер өзінің стратегиясын қалыптастыру
барысында келесі жағадайларды басшылыққа алғаны дұрыс болар еді:
1. Клиент. Қазақстандық банктер үшін клиентке қарап стратегиясын
қалыптастыру маңызды болып табылады.
2. Шығындар. Шығындарды төменгі шегіне жеткізу тұрғысынан алғанда, банктер
өзінің дамуындағы басым бағыттарын анықтап, оған талдау жүргізіп отырғаны
дұрыс.
3. Капитал. Банк тұрақты дамып, өзінің капиталы мен активтерін арттыру
мақсатында тәуекелдің деңгейін де ескергені дұрыс.
4. Банк басшылығының банктің даму стратегиясында тиімді және оңтайлы
стратегиясын жасаудағы қабілеті. Қазақстанда банктердің саны күрт өсіп
отырған кезеңдерде банкті білікті мамандар емес, әр түрлі деңгейдегі
шенеуніктер, ғылыми қызметкерлер, бұрынғы партия белсенділері басқарып
отырды. қажетті білім деңгейінің болмауы, менеджмент деңгейінің төмендігі
жаңадан ашылған банктер мен жалпы елдегі банк жүйесінің жағдайына әсерін
тигізбей отыра алмады.
Сонымен, банктің депозиттік саясатының көздеген мақсатына жетуі
банктің стратегиясы мен тактикасының қаншалықты дұрыс жасалғандығына
байланысты болып келеді. ´кінішке орай, көптеген Қазақстандық банктер
рыноктың нақты конъюнктурасын ескермей, тереңдетілген маркетингтік
зерттеулер жүргізбей өз қызметтерін жүзеге асырып отырады.
Жоғарыда айтылған жағдайларды қорыта келіп, банктің депозиттік
саясатының мақсаттары төмендегі шарттарды қамтуы тиіс деп ойлаймыз:
тәуекел деңгейін төмегі шегіне жеткізу мақсатында мақсатты рыноктарды
анықтап, депозиттік рыноктың жағдайына талдау жасау; қаржыларды депозитке
тарту, депозит портфелін тиімді басқару арқылы табыстың ең жоғарғы
деңгейін қамтамасыз ету.
Мұндағы айта кететін тағы бір жайт, бұл барлық коммерциялық банктер
үшін бірдей, ортақ саясаттың болмайтындығы. Әрбір нақты банк өзінің
депозиттік саясатын түрлі факторлардың әсерін ескере отырып
қалыптастырады.
Депозиттік саясатты жасау барысында банктер өздерінің қызметіне
тікелей әсерін тигізетін көптеген факторларға талдау жасайды. Солардың
ішінен барлық банктерге бірдей әсер ететін макроэкономикалық факторларды
және жеке бір ғана банктің қызметіне әсер ететін микроэкономикалық
факторлады бөліп көрсетуге болады.
Банктің саясатын жалпы алғанда және оның депозиттік саясатын жеке
алғанда, нарықтық экономика жағдайында олар екі факторлар түріне
байланысты болып келеді. Бірінші топқа банктің сыртқы саясатын анықтайтын
факторларды жатқызуға болады. Олардың ішіндегі маңыздыларына төмендегі
факторлады жатқызуға болады:
▪ Ел экономикасының жалпы жағдайы, инфляция деңгейі, ЖІӨ өсу қарқыны,
бюджет тапшылығы және т.б.;
▪ ҚР Ұлттық Банкінің және қаржы министрлігінің ақша-несие саясатының
әсері;
▪ Орталық банктің мемлекеттік органдардан тәуелсіздігі, елдің қоғамдық
өміріне араласуы;
▪ Тұрғын халықтың табыс деңгейі, мәдени-тұрмыстық жағдайы;
▪ Банктің қызметіндегі аймақтық ерекшелік;
▪ Бәсеке деңгейі;
▪ Банк қызметі мен өнімдерінің баға деңгейі және т.б.
Екінші топ факторларына банктің ішкі саясатын анықтайтын
факторлар жатады. Атап айтқанда:
▪ Депозиттердің тұрақтылығы;
▪ Банктің көрсететін қызметінің түрлері мен ауқымы;
▪ Банк мамандарының біліктілік деңгейі, тәжірибесі және іскерлік
қабілеті;
▪ Банк клиентурасы;
▪ Депозиттік портфельдің сапасы;
▪ Банктің баға саясаты;
▪ Тәуекелді-менеджмент деңгейі және т.б.
Банктің депозиттік саясатының негізгі принциптері (қағидалары) дәл
бүгінгі күнге дейін арнайы зерттеудің объектісі болмаған.
Депозиттік саясаттың принциптері депозиттік процесстің негізі болып
табылады, яғни оларды терең игерген сайын, банктің қызметінің тиімділігі
өтімділік және табыстылық тұрғысына алғанда оңтайлы болып отырады.
“Современный русский язык ” сөздігінде “Принцип (латынның Prіncіpіum –
негіз, бастама) - қандай да болмасын теорияның, ілімнің, ғылымның негізгі,
бастапқы жағдайы”– деп түсініктеме берілген [6].
Сонымен, депозиттік саясаттың принциптері – бұл депозиттік саясатты
қалыптастырудағы және оны жүзеге асырудағы негізгі, бастапқы жағдайлар
болып табылады. Коммерциялық банктің депозиттік саясатының принциптерін
жалпы және арнайы, өзіне ғана тән принциптері деп екіге бөліп қарастырады.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының жалпы принциптеріне – орталық
банктің макроэкономикалық деңгейде жүргізіп отыратын мемлекеттік саясатына
ортақ коммерциялық банктің депозиттік саясатының принциптерін жатқызамыз.
Олардың ішіндегі маңыздыларына жататындары мыналар: ғылыми негізділігі,
оңтайлылығы, тиімділігі және сонымен бірге депозиттік саясаттың
элементтерінің бірегейлігі мен үздіксіз байланысы.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының өзіне ғана тән
принциптеріне: банктің қызметінің табыстылығы, пайдалылығы (себебі кез
келген коммерциялық банктің қызметіндегі басты мақсаты – табыс табу болып
табылады), және сонымен бірге қауіпсіздік пен сенімділік принциптері
жатады.
Сонымен, жалпы банктің депозиттік саясатының негізгі принциптері
келесідей кестеден көрініс табады (сурет 2)[7].
Банктің депозиттік саясатының принциптері
Банктің депозиттік саясатының принциптері
Жалпы принциптері ´зіне тән арнайы принциптері
Ғылыми тұрғыдан негізделуі табыстылық, пайдалылық
Оңтайлы болуы қауіпсіздік, сенімділік
Тиімділігі
Депозиттік саясат элеметтерінің
бірегейлігі мен үздіксіз байланысы
Сурет 2
Жалпы, жоғарыда айтылған принциптерді сақтау банктің депозиттік
саясатының тиімділігін арттырудың алғышарты болып табылады.
Сонымен, депозиттік саясаттың принциптері мен мақсаттарын, оған тікелей
және жанама түрде әсер ететін факторлар жиынтығын ескере отырып жасағанда
ғана депозиттік саясат тиімді және оңтайлы болады деп саналады. Ал банктің
тиімді де оңтайлы депозиттік саясаты банктің өзінің, экономиканың өркендеуі
мен гүлденуіне оң әсерін тигізері сөзссіз.
Жоғарыда тілге тиек етілген жағдайлар банктің тиімді депозиттік
саясатын жасаудағы жалпы көзқарастарды біріктіруге мүмкіндік береді. Алайда
іс жүзінде депозиттік саясатты қалыптастырып, жүзеге асыру үшін көптеген
факторларды ескере отырып терең талдау жұмыстарын жүргізіп отыру маңызды
шарт болып табылады.
1.2 Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының халықаралық тәжірибесі
және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігі
Елімізде отандық коммерциялық банктердің қызметтерінің жаңа механизмін
қалыптастыру өркениетті елдерде кеңінен дамыған нарықтық-қаржылық
құрылымдардың жылдар бойы қалыптасқан тәжірибесіне сүйене отырып қалпына
келтіруді талап етеді. Сондықтан да шаруашылық жүргізудің әр түрлі
жағдайына бейімділігі мен тиімділігін әлдеқашан байқаған, әрі қатаң
бәсекелік күресте ұзақ тарихи таңдаудың жемісі болып табылатын банктің
депозиттік саясатын қалыптастыруға қатысты шет елдік тәжірибелерді
зерттеудің маңызы зор. Алайда, батыстың экономикалық теориялары нарықтық
экономика субъектісі ретіндегі Қазақстандық коммерциялық банктердің
қажеттілігін толығымен қамтамасыз ете алмайды, яғни отандық коммерциялық
банктер өз қызметіне шет елдік тәжірибені автоматты түрде көшіріп, өзіне
бейімдей алмайды. Олар Қазақстан экономикасында тек экономикалық қайта құру
нәтижесінде қалыптасатын еліміздің өзіне ғана тән ерекшеліктерін ескере
отырып қолдау табуы мүмкін.
ХХІ ғасырдың басындағы дүниежүзілік шаруашылықтың айтарлықтай
ерекшеліктерінің бірі – халықаралық экономикалық қатынастардың жедел әрі
қарқынды дамуы болып отыр. Ел Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында осы орайда былай делінген: “Азиялық Барыс болу үшін біздің
басымдықтарымыздың қатарына макроэкономикалық көрсеткіштер саласындағы
алдыңғы қатарлы халықаралық тәжірибе енгізілуі тиіс. Ол-инфляция мен бюджет
тапшылығының төмен болуын, ұлттық валютаның күшейуін, жинақтау нормасының
жоғары болуын көздейді. Бұл рецепт Жапонияда, Кореяда, Индонезияда, Тайвань
мен Чилиде іске асты. Қазақстанда да іске асады” [8].
Бүгінде біз әлемдік экономикада әр түрлі халықаралық банктердің кең
қанат жайып, тамырын терең тарта бастағанның куәсі болып отырмыз. Бұл
құбылыс ұлттық экономиканың мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, халықаралық
құрылымдардың жақындасып, өзара көмек арқылы нығайып, дами бастағанынан
байқалады.
Әрине, аталған құбылыс оңайлықпен жүріп жатқан жоқ. Бұл бәсекелі,
қайшылықты да диалектикалық қозғалыс. Халықаралық банктердің әлемдік
экономикада кең қанат жаюының диалектикасының өзі жекелеген елдердің
экономикалық тәуелсіздік пен ұлттық шаруашылықты көркейтуге деген
ұмтылысының көрінісі. Дүниежүзілік шаруашылықтың нығаюы, ұлттық
экономиканың мейлінше ашықтығы, дамудың жаңа, тиімді арналарының пайда
болуы – осының бәрі экономикалық өсудің диалектикасы болып табылады.
Қазіргі кезеңде адамзат әлемін “ақ, қара” деп жіктеп, “капитализм”,
“социализм” атты айдар тағушылықпен қоса жасанды антогонизмдер де келмеске
кетті. Біздің заманымыз өзара байланысты, экономикалық дамудың жалпыға
ортақ заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем. Сондықтан еліміздің ойдағыдай
өркендеп, гүлденуі үшін ел экономикасының халықаралық банктермен байланысын
нығайтудың маңызы зор.
Қазақстан Республикасы бұрынғы кеңес үкіметі тұсында халықаралық
экономикалық қатынастардың субъектісі бола алған жоқ. Сыртқы экономикалық
байланыстардың субъектісі болуына оған ешкім мүмкіндік те берген жоқ еді.
Ал, қазір Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы барысында
халықаралық банктермен байланысын, ұлт экономикасы үшін маңызы мен
болашағын қолға алып, зерттеу көкейтесті мәселеге айналып отыр.
Еліміздің халықаралық банктермен байланыстарын орнықтырып, дамытудың
қазіргі кезеңі сол қатынастардың нысандары мен әдістерін түбегейлі өзгерту
қажеттігімен айқындалады. Бұл, әрине, мейлінше қолдауға тұрарлық құбылыс.
Дегенмен, Қазақстандық банктердің дүниежүзілік қаржы-несие қатынастарына
еркін адымдап кіруіне, халықаралық банктердің шарапаттарын пайдалануына
кедергі боларлық себептері де жоқ емес. Сол себептердің бірі халықаралық
банктер қызметі саласындағы бай тәжірибені екшейтін, әлемдік рыноктағы
олардың маңызын, ерекшеліктерін талдайтын зерттеулердің тапшылығы.
Халықаралық, рыноктық орта өзінің экономикалық, ұйымдық, заңдық т.б.
аспектілері бойынша біздің елде қалыптасып, орныққан шаруашылық қызметін
жүргізудің әдіс-амалдарынан өзгеше екендігі мәлім. Соңғы уақытқа дейін орын
алып келген халықаралық банктерге деген көзқарасымыз рыноктың заңдарына
сәйкес құрылған экономикалық жүйелерде өзінің шарасыздығын, тіпті кейбір
сәттерде зиянды екенін көрсетіп жүр. Мұның өзі шетелдік әріптестермен өзара
түсінікті, бірлескен іс-қимылдарды атқаруды күрделілендіреді, тіпті заяға
кетіреді.
Сондықтан да, біз әлемдік шаруашылықтағы банктердің мақсаттары мен
міндеттерін, олардың құрылымын және жүзеге асыру механизмі мен
ерекшеліктерін, олардың дамуындағы негізгі тенденциялары мен өзгешеліктерін
алғашқылардың бірі болып осы диплом жұмысында зерттеп отырмыз. Бұл
банктердің жүргізіп отырған саясаты, соның ішінде депозиттік саясаты осы
аталған мәселелерді зерттеудің жаңа, бүгінгі күн талаптарына сай бағыты
болып табылады.
Талдау мен зерттеу жүргізу барысында халықаралық банктер
тәжірибесіндегі депозиттік саясаттың рөлін ашып көрсету үшін, біз әлемдік
экономика тәжірибесіне үлкен көңіл аударып отырмыз және соның көмегі арқылы
Қазақстан Республикасындағы олардың маңызын қарастырып, Республиканың
халықаралық банктермен байланысын саралап отырмыз. Осы кешегі күнге дейін
ел экономикасы үшін сыртқы экономикалық байланыстарды нығайту басты
проблема болып саналып келді. Бүгінде өзінің өзектілігін жоғалтпай, бұл
проблема өзінің орынын басқа проблемаға береді – ол ел экономикасындағы шет
елдік банктердің депозиттік саясатының маңызы, оны отандық коммерциялық
банктер қызметіне бейімдеп, іс жүзінде қолдану проблемасы.
Сонымен, халықаралық банктердің қызмет аясы кеңейген сайын, банк қызметінің
ғаламдану аясы да ұлғая бермек. Әлемдік тәжірибе банк саясатын жүргізуде
елеулі жетістіктерге жетті және сол жетістіктерді ел экономикасының
ерекшеліктерін ескере отырып қолдану, отандық коммерциялық банктердің
депозиттік операцияларын дамытудың алғышарты болып табылады.
Банк пен клиенттер арасында өзара пайдасы бар қатынастарды дамыту
депозиттік саясаттың өмірге адымдап кіруінің кепілі болып табылады.
Салымшылар санын ұлғайту үшін, банк олардың мүдделері мен талаптарын
тыңғылықты зерттеп отыруы тиіс. Клиенттердің өзі де банктің экономикалық
жағдайын біліп отырғаны абзал. Батыста клиенттердің шексіз сеніміне ие
болған банктердің белгілері анықталып қойған. Мұндай банк сенімді,
кәсіпкерлік әлемде елеулі жетістіктерге қол жеткізген болуы керек.
Ал біздің отандық коммерциялық банктердің айқын жағдайын ашып
көрсететін басылымдар өте сирек кездеседі. Сондықтан Қазақстандық
банктердің нақты жағдайын ашып көрсететін мәліметтер базасын қалыптастыру
отандық тәжірибеде қажет ақ. Олар банк қызметінің барысын талдауды тек
есеп бергендеріне қарап емес, сонымен бірге қалыптасқан жағдайды алғашқы
мәлімет көздеріне қарап талдауға мүмкіндік берер еді. Мұндай тәжірибе
Германияда, Францияда, Люксембургте, АҚШ-та және басқа көптеген дамыған
елдерде қалыптасқан. Осыған байланысты 2009 жылы Халықаралық Валюта қоры
(ХВҚ) белгілі бір мерзімдерде банктің ресми экономикалық көрсеткіштерін
жариялап отырудың стандарттарын белгіледі.
Депозиттердің өсуі аяқ астынан пайда болатын құбылыс емес. Ол көптеген
факторларға: ең алдымен банктің уақытша бос қаржыларды шоғырландыруға, өз
қаржыларын банкке инвестициялауға деген клиент мүдделерін арттыруға
бағытталған банктің саясатына байланысты болып келеді. Осы орайда, банктер
салымшыларға жеңілдік беру туралы ереже жасап, оларға қызмет көрсетудің
ыңғайлы нысандарын тауып, уақыттарын барынша үнемдеу жолдарын қарастыруы
қажет. Ал әзірге отандық банктердің депозиттік саясаты өкінішке орай
банктің өзінің мүдделерін қанағаттандыруға бағытталып отырады.
Шет елдерде банктер депозиттерді тартудың көптеген әдістерін қолданып
отырады. Мұнда, кей жағдайдарда банк депозиттік шотта үлкен сомасы бар
қарыз алушылардың ссудалары бойынша барынша төмен сыйақы ставкасын белгілеп
отыру арқылы ынталандырса, кей жағдайларда банкте өте ірі сомада ақшаларын
сақтайтын клиенттерге қызмет көрсету төлемін төмендетіп, кейде оны төлеуден
мүлде босатып отырады. қалыпты қаржы жағдайы бар, банк алдында өз
міндеттемелерін кіршіксіз орындайтын осындай клиенттерді аталған жолдармен
ынталандыру зерттеушілердің ойынша біздің жағдайда да толығымен қолдау
таба алар еді.
Біздің елімізде осы күні бүгінге дейін депозиттік опреациялар бойынша
белгіленетін сыйақы стакаларына аса көп назар аударылмай келді. Халықтық
Банкінің тұрғын халықтың жинақтарын тартудағы монополиялық жағдайы және
салымдардың дамымаған жүйесі проценттік саясаттың дамуына тосқауыл болып
келді.
Қазақстандағы нарықтық шаруашылықтың қалыптасуы мен банк жүйесінің
реформалануы проценттік саясаттың сипатына толығымен өзгерістер енгізді.
Банктер сыйақы (мүдде) ставкасының деңгейін өздері анықтай бастады.
ҚР Орталық Банкінің сыйақы ставкалары арқылы реттеп отыру қабілеті
әлемдегі жалпы тенденциялар ағымына енді, алайда Қазақстандағы сыйақы
ставкасының деңгейінің өзі шет елдегі ставкалармен ешбір салыстыруға
келмейді. Мысалы, 2008 ж. желтоқсан айында Германияның Бундесбанкі бір
жылдың ішінде үшінші рет экономиканы жандандыру мақсатында қысқа мерзімді
проценттік ставкаларын төмендетті. Бұл шара басқа да еуропалық
мемлекеттердің орталық банктерінің проценттік стакаларды төмендетуіне
әсерін тигізді. Германиядағы есептік және ломбардттық ставкалар 3 ( және 5(
дейін төмендетілді және ең төменгі рекордттық деңгейге төмендеді.
ұлыбританияда базалық проценттік ставкалар төмендетілген күннің ертеңіне
Швейцарияда (2 ден 1.5 (), Бельгияда (3.5 тен 3 (), Нидерландыда (3.25 тен
2.75 (), Австрияда (3.5 тен 3(), Данияда (4.75 тен 4.25 (), Ирландияда (7
тен 6.5() базалық проценттік ставка төмендетілді. Ал Жапонияның Орталық
Банкі 2008 ж. қыркүйегінде есептік стаканы 0.5 ( деңгейіне дейін
төмендетті. Мамандардың айтуына қарағанда, мұндай шаралар қаржы сферасының
тұрақтылығын нығайтады, бірақ үкімет органдарының мемлекеттік шығындарды
қысқартуына мәжбүрлейді.
Банктік қызмет көрсету рыногына маркетингтік зерттеулер жүргізудің және
шет елдік банк тәжірибесін салыстыру нәтижесінде қаржыларды депозитке тарту
шараларының негізгі бағыты – салымдар мен депозиттердің түрін көбейту
керек деген қорытынды жасалған болатын.
Рыноктың қазіргі жағдайының ерекшеліктерін анықтау, еліміздегі осы
салада қалыптасқан жағдайды қарастыру Қазақстандағы салымдар жүйесінің
келесі перспективалы бағыттарын анықтауға мүмкіндік берді.
Салымдардың негізгі түрлері төмендегідей болуы тиіс:
1) талап еткенге дейінгі (ағымдағы) салымдар, өйткені мұндай салымдардың
түрлері банктің клиентіне операциялардың көптеген түрлерін (есептік,
төлемдік және т.б.) жүзеге асыру құқын береді;
2) мерзімді салымдар, соның ішінде ағымдағы шоттарға қарағандағы клиентке
жоғары табыс деңгейін қамтамасыз ететін және белгілі бір мақсаттарды
жүзеге асыруға мүмкіндік беретін жинақ салымдары;
3) трансакциалық салымдар, жоғарыда айтылған салымдардың екі түрінің де
артықшылықтарын біріктіруге мүмкіндік береді.
Шет елдің банк тәжірибесінде соңғы жылдары базалық депозит термині
кеңінен қолдау тапқан, ол пассивті операциялар төңірегінде күрделі
зерттеулердің болмауы себебінен Қазақстандық банк тәжірибесінде
кездеспейді. Американдық зерттеушілер базалық депозит деп экономикалық
жағдайдың қандай да болмасын өзгерісінде банкте қалатын депозиттерді
айтады. Осындай депозиттер депозиттік базаның негізі болып табылады. Бірақ,
банкке деген клиенттің сенімі жоғалған кезден бастап мұндай депозиттер
банктен жедел қайтарылып алынады бұл- іс жүзінде дәлелденген жайт.
Қазіргі кезде Қазақстандық банктерді толғандыратын көкейтесті
мәселелерінің бірі - бұл банк қызметін сақтандыру, банк клиенттерінің
мүдделерін қорғау болып отыр.
Депозиттерді сақтандыру мәселесі бүгінгі таңда тек Қазақстанда емес,
сонымен бірге бүкіл бұрынғы одақ құрамында болған республикаларда да өзекті
проблемаға айналған. Мысалы, Литва, Латвия, Белоруссия, Украина, қырғызстан
және т.б. тұрғын халықтың салымдарын сақтандыру туралы заңдар қабылдау
бағытында жұмыс жүргізуде.
Шет мемлекеттердегі тұрғын халықтың депозитерін сақтандыру әдістері
туралы бірер сөз айта кеткен жөн деп санаймыз.
Коммерциялық банктердің сенімділігі олардың қызметіндегі маңызды
элементтердің бірі болып табылатындығы бізге мәлім. Ал сол сенімділікті
қамтамасыз етудегі шешуші факторлардың біріне банк жүйесі өте дамыған
елдердің барлығында қолданатын депозиттерді сақтандыру шаралары жатады.
Депозиттерді сақтандырудың басты мақсаттары мыналар:
1) қоғамның банкке деген сенімін қамтамасыз ету;
2) банктің салымшылары мен акционерлерінің мүдделерін қорғау;
3) банк қызметіне бақылау жасауды күшейту және т.б.
Депозиттерді сақтандыру жүйесі ең алғаш АҚШ-да қалыптасқан болатын.
қазіргі кезде АҚШ-да мемлекет банктердің және басқа да қаржы
институттарының банкроттықа ұшыраған жағдайында олардың клиенттерінің
салымдарының сақталып қалуына кепілдеме береді. АқШ аумағындағы осы сияқты
қызмет көрсету түрімен айналысатын маңызды институттардың біріне
депозиттерді сақтандырудың федералдық корпорациясы жатады (ДСФК). Ол
банктің барлық салымшыларын сақтандырумен айналысады. ДСФК 1930-1933 жылдар
аралығындағы бірқатар банктердің банкроттыққа ұшырағанының нәтижесінде
көптеген салымшылар өз қаржыларын жоғалтуын байқаған соң, 1934 жылы
құрылған болатын. қазіргі кездегі ДСФК-ның басты міндеті банк жүйесінің
тұрақтылығына деген сенімді қамтамасыз етіп отырады.
Қазақстанда депозиттерді сақтандыру проблемасы өзектілігін күні бүгінге
дейін жоғалтқан жоқ. Тәуекелді депозиттік немесе несиелік саясат жүргізу
нәтижесінде өз клиенттерінің алдындағы міндеттемелерін орындамай отырған
банктердің саны аз емес. Сондықтан да елімізде Депозиттерді сақтандыру қоры
құрылған болатын.
Депозиттік саясат мәселесіне қайтып оралатын болсақ, дамыған елдердің
экономикалық әдебиеттерінде депозиттік саясат, әсіресе депозиттік ақша
проблемеларына көп көңіл бөлінеді. Ақша айналымына тиімді бақылау жасау
және басқару үшін айналымдағы ақша массасын жоспарлаудың, болжамдаудың және
реттеудің түрлі әдістері қолданылады. Экономикасы дамыған, өркениетті
мемлекеттерде кеңінен тараған жүйеге монетарлық агрегаттарды анықтау жүйесі
жатады. Дәл қазіргі кезде АҚШ-та агрегаттардың 75-ке жуығын қолданады. Ал
біздің елімізде, кешегі күнге дейін тек қолма-қол ақша массасы реттелініп,
нәтижесінде инфляциялық процесстер туындап отырды. Бұл көбіне елімздегі
экономикалық даму бағыттарымен түсіндіріледі.
Сонымен, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, тұрғын халықтың уақытша
бос ақшаларын тарту проблемасы бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі
болып отыр.
Банктердің міндеттері – тұрғын халықтың уақытша бос қаржыларын
шоғырландыру болып табылады, себебі, тұрақты ресурстық базасы болмаған
банктер тұрақты дами алмайды. Сондықтан, банктердің оңтайлы депозиттік
саясатын қалыптастыру проблемасы шешуін табуды талап ететін басқа да
бірқатар проблемалардың қатарында болып отыр. Оны шешудің кейбір бағыттарын
біз диплом жұмысының үшінші бөлімінде қарастырамыз.
2. Қазақстан РЕСПУБЛИКАСЫНДА ДЕПОЗИТТІК РЫНОКТЫҢ қАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ
БАНКТІҢ ДЕПОЗИТІІК САяСАТЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы депозиттер мен салымдар рыногының қазіргі
кездегі жағдайы және банктердің депозиттік саясатын жүзеге асыру
бағыттары
Банктердің депозиттік портфельі кез келгенде уақытта депозиттер бойынша
клиенттердің сұранысына тәуелді: Маңызы жағынан жоғары болатын факторлардың
бірі банктердің қаражат алу әдістері, депозиттердің түрлеріне сыйақы
ставкасы мен қызмент төлемдерін ескергендегі, депозиттік шоттарды
пайдаланушы клиенттерді тарту болып табылады.
Соңғы жылдарда клиенттр тарапынан үлкен сұранысқа ие болған депозиттер
мерзімді депозиттер болып табылады. Депозиттердің жинақ және мерзімді
категорияларының ішінде жоғарғы табысты жинақ салымдары, әсіресе ақша
нарығының депозиттері,салымдары бойынша реттелінбейтін және нарық
жағдайларына қарай өзгеретін депозиттер, табыстылығы төмен депозиттердің
есебінен жоғарғы қарқынмен өсуде. Сыйақы төленбейтін талап еткенге дейінгі
депозиттер төмендеп кетті. Егер банктер өз еріктерімен депозиттік портфль
құрамы жөнінде шешім қабылдайтын болса, онда талап еткенге дейінгі
депозиттерді таңдаған болар еді.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы мен тәуелсіз банк
жүйесін құруы барысында еліміздегі екінші деңгейлі банктердің қызметі заң
жүзінде 1996 жылдың 13 сәуірінде қабылданған “ҚР Банктер және банк қызметі
туралы” Заңымен бекітілген болтын. Алайда, банктердің салымдарды тарту
қызметі толығымен 2008 жылдың 31 тамызында қабылданған “ҚР Банктер және
банк қызметі туралы” Заңымен реттеледі.
Банк жүйесін реформалау қажетілігі Қазақстанның эволюциялық дамуының
сапалы, жаңа деңгейге жетуінің қажеттігінен туындады. Нарықтық экономикаға
көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесі
реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңін бастан кешірді. Бұл кезеңде еліміздің
банк жүйесінде тек сандық емес, сонымен бірге сапалы өзгерістер болды деп
айтуға болады.
Қазақстан Республикасының банк жүйесін реформалау барысында жаңадан
ашылған банктердің басым бөлігі өз қызметін көптеген себептерге байланысты
тоқтатуға мәжбүр болды. 1995-2008 ж.ж. аралығында банктердің сандық
өзгерісінің динамикасын кестеден көруге болады (кесте 1) [9].
Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктердің қызметі өзге де
дамыған, өркениетті мемлекеттердің тәжірибесін еншілей отырып, қазіргі
кезде бірқатар заң актілерімен реттеледі.
Кесте 1
Қазақстан Республикасы аумағында екінші деңгейлі банктердің сандық
өзгерісінің динамикасы
1995 1996 1997
Тұрғын Мемлекеттік КәсіпорынЖеке
халықтың кәсіпорындар дар мен кәсіпкерле
салымдары мен ұйымдардың ұйымдардырдің
салымы ң салымы салымдары
1 2 3 4 5 6 7
Барлығы 7685.0 100 ( 4590.6 156.2 1452.2 75.0
Халықтық 2918.0 38.0 ( 2918.2 - - -
Банк
БТА Банк 783.4 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz