Оқушылардың экологиялық білімі мен тәрбиесін теориялық тұрғыда негізден, қалыптастыру
І ТАРАУ
Экологиялық тәрбиенің кіші мектеп жасындағы оқушылардың дүниетанымдық көзқарасы дамуына ықпалы.
§1. Экологиялық тәрбие туралы түсінік және педагогикалық мәні (ғылымның қалыптасуы).
§2. Экологиялық тәрбиеде қоршаған ортаны қорғау туралы ұлттық қайнар көздің рөлі.
ІІ ТАРАУ
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың экологиялық тәрбиесін жетілдіру жолдары.
§1. Қазіргі экологиялық тәрбие түрлері формалары, әдістері, құралдары.
§2. 3.ші сынып оқушыларына дүниетану пәнінің мазмұны арқылы тәрбие берудің жетілдірудің кейбір жолдары.
Экологиялық тәрбиенің кіші мектеп жасындағы оқушылардың дүниетанымдық көзқарасы дамуына ықпалы.
§1. Экологиялық тәрбие туралы түсінік және педагогикалық мәні (ғылымның қалыптасуы).
§2. Экологиялық тәрбиеде қоршаған ортаны қорғау туралы ұлттық қайнар көздің рөлі.
ІІ ТАРАУ
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың экологиялық тәрбиесін жетілдіру жолдары.
§1. Қазіргі экологиялық тәрбие түрлері формалары, әдістері, құралдары.
§2. 3.ші сынып оқушыларына дүниетану пәнінің мазмұны арқылы тәрбие берудің жетілдірудің кейбір жолдары.
Адам мен табиғаттың, қоғам мен ортаның өзара әрекеттестігі, оның өнеркәсіпті өндірістің қазіргі тандағы көптеген жарамсыз технологияларымен қарқынды өсу жағдайында өмір сүруі, қиындықтың шама-шегіне жетті. Адамзат тіршілігінің өзіне қауіп төнді: табиғат қорлары үзіліссіз сарқылысқа түсті, ортаның ластануынан адам өміріне қауіп төнді. Бүкіл әлемде экологиялық дағдарыстар мен апаттар ұлғая түсуде. Мұндай апатты зардаптар Қазақстанның Семей, Қызылорда (Арал өңірі), Батыс Қазақстан (Нарын, Азғыр, Тайсойған), Орталық Қазақстан (Саршаған, Байқоңыр, Балхаш), Оңтүстік Қазақстан (Созақ) аймақтарында көрініс тапты, олар табиғи экологиялық жүйе тұрғысында, экологиялық жағдайы өте нашар жерге айналды, ал экологиялық әлеуметтік тұрғыда экологиялық зардапты ауданның бірі болып саналады. Экологиялық апаттар биоортадағы жағдайларға еткен әсері арқылы дүние жүзінің әрбір аймағындағы құбылыстардың дамуына айтарлықтай ықпал жасауда.
Рио-де-Жанейрода (1992, маусым) БҰҰ-ның қоршаған орта бойынша өткізген конференциясында қарастырылған мәселелер (дүние жүзіндегі бүгінгі экологиялық жағдай; әлемдік қауымдастардың экологаяны тұрақты дамытуға талпынысы т.б.) бойынша қабылданған шешімдср білім мен тәрбиені экологияландыруға жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді. Жеткіншекгердің экологиялық білімі мен тарбиесі міндеттерінің маңыздылығы арта түседі
Экологиялық проблеманың пайда болуы ең алдымен әлеуметтік-экономикалық факторларға байланысты және бұл проблемаларды техникалық құралдармен де, жеке адамның, топтасқан қауымның қоршаған ортаға көзқарасын, қатынасын қайта бағдарлау жолымен де шешуге болады. Адамзат экологиялық түрғыда қоғамды дамытудағы көзқараспен байланыстағы жаңа менталитетті қалыптастыру қажеттігін мойындайды. Әлеуметтік әрекет құралы ретінде қоғамдық экологиялық таным әлеуметтік
Рио-де-Жанейрода (1992, маусым) БҰҰ-ның қоршаған орта бойынша өткізген конференциясында қарастырылған мәселелер (дүние жүзіндегі бүгінгі экологиялық жағдай; әлемдік қауымдастардың экологаяны тұрақты дамытуға талпынысы т.б.) бойынша қабылданған шешімдср білім мен тәрбиені экологияландыруға жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді. Жеткіншекгердің экологиялық білімі мен тарбиесі міндеттерінің маңыздылығы арта түседі
Экологиялық проблеманың пайда болуы ең алдымен әлеуметтік-экономикалық факторларға байланысты және бұл проблемаларды техникалық құралдармен де, жеке адамның, топтасқан қауымның қоршаған ортаға көзқарасын, қатынасын қайта бағдарлау жолымен де шешуге болады. Адамзат экологиялық түрғыда қоғамды дамытудағы көзқараспен байланыстағы жаңа менталитетті қалыптастыру қажеттігін мойындайды. Әлеуметтік әрекет құралы ретінде қоғамдық экологиялық таным әлеуметтік
1. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология оқулық.
Алматы экономика 2002 ж.
2. Жатқанбаев Ж. Экология негіздері. Алматы 2003 ж. 3 бет
3. Жақбасова А., Сайнова Г.Ә. Экология оқу құралы. Алматы 2003 ж.
4. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика оқу құралы.
Алматы 2002 ж. 152 бет
5. Қазақстан Республикасында жалпы білім беру жүйелеріне экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы. Қазақстан Жоғары мектебі 2002 ж. №16 143-146 бет
6. Табиғат қорғау негіздері. Университеттер мен Пед.институттарға арналған бағдарламалар жинағы. 1997 ж. №38 15-22 бет
7. Мұғалімдердің экологиялық білімін жетілдіру бағдарламасы. “Ізденіс” 1998 ж. №3 Алматы
8. Экологиялық білім қалыптастырудың пәндік жүйесі. (1-4 сыныптарға арналған) Бастауыш мектеп. Алматы 2004 ж. №4 15-24 бет
9. Қызықты экология оқу құралы. РНК РК Алматы 2000 ж. 160 бет
10. Экология және табиғатты тиімді пайдалану оқулық. “Ғылым” Алматы 2004 ж. 320 бет
11. Қазақстанда экологиялық білім берудің қазіргі кездегі жайы. Қызылорда 2001 ж.
12. Табиғатты қорғау дәстүрлерінің тәрбиелік мәні. Бастауыш мектеп №12 Алматы 2003 ж. 9 бет
13. Педагогикалық үрдісті экологиялық білім мен тәрбие беру негізінде ұйымдастыру. №10 Алматы 2003 ж. 16 бет
14. Экология мәселелері және қоғам. Бастауыш мектеп №9
Алматы 2002 ж. 8 бет
15. Ж.Әйменов, Е.Омар Яссауи университетінің хабаршысы №3 Шымкент 1998 ж.
16. Қазақстан Республикасының экологиялық білім және тәрбие беру жағдайы. ҚР-ғы жалпы орта білім берудің тенденциялары мен мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 8-9 қараша Алматы 2001 ж. 141-143 бет
17. Қазақстан Республикасы жалпы білім беру жүйесінде экологиялық білім тұжырымдамасы мен тәрбие беру ісі. Қазақстан Жоғары мектебі 2002 ж. №1 Алматы 134-141 бет
18. Экологиялық білім мен тәрбиенің рөлі Қазақстан мекитебі
Алматы 2004 ж. №8 4-7 бет
19. Экологиялық білім берудің кейбір мәселелері Қазақстан Жоғары мектебі Алматы 2001 №3 19-21 бет
20. Экологиялық оқыту әдістемесінің ерекшеліктері. Білім – образование Алматы-2004 №3 108-111 бет
Алматы экономика 2002 ж.
2. Жатқанбаев Ж. Экология негіздері. Алматы 2003 ж. 3 бет
3. Жақбасова А., Сайнова Г.Ә. Экология оқу құралы. Алматы 2003 ж.
4. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика оқу құралы.
Алматы 2002 ж. 152 бет
5. Қазақстан Республикасында жалпы білім беру жүйелеріне экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы. Қазақстан Жоғары мектебі 2002 ж. №16 143-146 бет
6. Табиғат қорғау негіздері. Университеттер мен Пед.институттарға арналған бағдарламалар жинағы. 1997 ж. №38 15-22 бет
7. Мұғалімдердің экологиялық білімін жетілдіру бағдарламасы. “Ізденіс” 1998 ж. №3 Алматы
8. Экологиялық білім қалыптастырудың пәндік жүйесі. (1-4 сыныптарға арналған) Бастауыш мектеп. Алматы 2004 ж. №4 15-24 бет
9. Қызықты экология оқу құралы. РНК РК Алматы 2000 ж. 160 бет
10. Экология және табиғатты тиімді пайдалану оқулық. “Ғылым” Алматы 2004 ж. 320 бет
11. Қазақстанда экологиялық білім берудің қазіргі кездегі жайы. Қызылорда 2001 ж.
12. Табиғатты қорғау дәстүрлерінің тәрбиелік мәні. Бастауыш мектеп №12 Алматы 2003 ж. 9 бет
13. Педагогикалық үрдісті экологиялық білім мен тәрбие беру негізінде ұйымдастыру. №10 Алматы 2003 ж. 16 бет
14. Экология мәселелері және қоғам. Бастауыш мектеп №9
Алматы 2002 ж. 8 бет
15. Ж.Әйменов, Е.Омар Яссауи университетінің хабаршысы №3 Шымкент 1998 ж.
16. Қазақстан Республикасының экологиялық білім және тәрбие беру жағдайы. ҚР-ғы жалпы орта білім берудің тенденциялары мен мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 8-9 қараша Алматы 2001 ж. 141-143 бет
17. Қазақстан Республикасы жалпы білім беру жүйесінде экологиялық білім тұжырымдамасы мен тәрбие беру ісі. Қазақстан Жоғары мектебі 2002 ж. №1 Алматы 134-141 бет
18. Экологиялық білім мен тәрбиенің рөлі Қазақстан мекитебі
Алматы 2004 ж. №8 4-7 бет
19. Экологиялық білім берудің кейбір мәселелері Қазақстан Жоғары мектебі Алматы 2001 №3 19-21 бет
20. Экологиялық оқыту әдістемесінің ерекшеліктері. Білім – образование Алматы-2004 №3 108-111 бет
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
І тарау
Экологиялық тәрбиенің кіші мектеп жасындағы оқушылардың дүниетанымдық
көзқарасы дамуына ықпалы.
§1. Экологиялық тәрбие туралы түсінік және педагогикалық мәні (ғылымның
қалыптасуы).
§2. Экологиялық тәрбиеде қоршаған ортаны қорғау туралы ұлттық қайнар
көздің рөлі.
ІІ тарау
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың экологиялық тәрбиесін жетілдіру
жолдары.
§1. Қазіргі экологиялық тәрбие түрлері формалары, әдістері, құралдары.
§2. 3-ші сынып оқушыларына дүниетану пәнінің мазмұны арқылы тәрбие
берудің жетілдірудің кейбір жолдары.
Экологиялық тәрбие туралы түсінік және педагогикалық мәні (ғылымның
қалыптасуы).
Зерттеудің өзектілігі. Адам мен табиғаттың, қоғам мен ортаның өзара
әрекеттестігі, оның өнеркәсіпті өндірістің қазіргі тандағы көптеген
жарамсыз технологияларымен қарқынды өсу жағдайында өмір сүруі, қиындықтың
шама-шегіне жетті. Адамзат тіршілігінің өзіне қауіп төнді: табиғат қорлары
үзіліссіз сарқылысқа түсті, ортаның ластануынан адам өміріне қауіп төнді.
Бүкіл әлемде экологиялық дағдарыстар мен апаттар ұлғая түсуде. Мұндай
апатты зардаптар Қазақстанның Семей, Қызылорда (Арал өңірі), Батыс
Қазақстан (Нарын, Азғыр, Тайсойған), Орталық Қазақстан (Саршаған, Байқоңыр,
Балхаш), Оңтүстік Қазақстан (Созақ) аймақтарында көрініс тапты, олар табиғи
экологиялық жүйе тұрғысында, экологиялық жағдайы өте нашар жерге айналды,
ал экологиялық әлеуметтік тұрғыда экологиялық зардапты ауданның бірі болып
саналады. Экологиялық апаттар биоортадағы жағдайларға еткен әсері арқылы
дүние жүзінің әрбір аймағындағы құбылыстардың дамуына айтарлықтай ықпал
жасауда.
Рио-де-Жанейрода (1992, маусым) БҰҰ-ның қоршаған орта бойынша өткізген
конференциясында қарастырылған мәселелер (дүние жүзіндегі бүгінгі
экологиялық жағдай; әлемдік қауымдастардың экологаяны тұрақты дамытуға
талпынысы т.б.) бойынша қабылданған шешімдср білім мен тәрбиені
экологияландыруға жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.
Жеткіншекгердің экологиялық білімі мен тарбиесі міндеттерінің маңыздылығы
арта түседі
Экологиялық проблеманың пайда болуы ең алдымен әлеуметтік-экономикалық
факторларға байланысты және бұл проблемаларды техникалық құралдармен де,
жеке адамның, топтасқан қауымның қоршаған ортаға көзқарасын, қатынасын
қайта бағдарлау жолымен де шешуге болады. Адамзат экологиялық түрғыда
қоғамды дамытудағы көзқараспен байланыстағы жаңа менталитетті қалыптастыру
қажеттігін мойындайды. Әлеуметтік әрекет құралы ретінде қоғамдық
экологиялық таным әлеуметтік бақылаудың барлық механизмдерін дұрыс іске
асыруды қамтамасыздандыруы қажет, тұртылықты халық қоршаған ортаны жақсарту
мәселесіне, сонымен бірге оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру
мәселелеріне аса назар аударғаны жөн.
Осы тұрғыда жеткіншектердің экологиялық ой-өрісін дамыту, экологиялық
мәдениетін қалыптастыру проблемасының көкейкестілігі күннен-күнге арта
түсуде. Ғалымдардың пайымдауынша, экологиялық білім мен тәрбие барлық
тіршілікке қатысты ішкі жауапкершілік сезімі мен парызды дамытуы қажет,
өйткені тіршілікті ортаны сақтау мен адамның денсаулығы қоғамның
құндылық жүйесінде ең маңызды категорияның бірі болып саналады.
Экологиялық білім бүгінгі заманның кешенді проблемасы ретінде
философиялық-әлеуметтік зерттеулердің обьектісінен түскен емес. Олардың
еңбектерінде экологиялық проблема жалпы адами тұрғыда қарастырылады
(Э.В.Гирусов, Ю.Т.Марков, Д.Ж.Маркова, Н.Н.Моисеев). Экологиялық білімді
дамытуда бірқатар тұжырымдамалардың (Рио-де-Жанейрода(1992) БҰҰ-ның
өткізген конференциясында қабылданған; ЮНЕСКО-ЮНЕП үкіметаралық
конференцияда (Тбилиси, 1977) қабылданған; Қазақстан Республикасының 2004-
2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы 2003 ж.
қабылданған) негізгі қағидаларының маңыздылығы жоғары болды.
Экологиялық білім проблемасын А.Н.Захлебный, И.Д.Зверев, В.Г.Иоганзен,
Н.Н.Моисеев, Н.А.Рыков, А.С.Бейсенова, А.Б.Бигалиев, Ж.Ж.Жатқанбаев,
М.Н.Сарыбеков, А.Г.Сармурзина, Н.Т.Торманов, А.П.Сидельковский және т.б.
зерттеген, олар экологиялық білімнің жалпы теориялық және әдіснамалық
аспекгілерін жасады.
Экологиялық білім тұжырымдамасының ұлттық-аймақтық деңгейде даму
проблемасы бірқатар еңбектерде көрініс тапқан (В.Н.Большаков,
О.Г.Завьялова, С.В.Комов, А.С.Бейсенова, М.Н.Сарыбеков, Е.В.Ткаченко,
Г.А.Ягодин және т.б.).
Экологиялық білімге оқытушыларды даярлау проблемасына бірқатар еңбектер
арналған (А.А.Вахрушев, В.С.Ильин, С.Е.Петров, Е.С.Сластенина,
М.Н.Сарыбеков, А.А.Бейсенбаева, Б.Ы.Мұқанова, Г.К.Длімбетова және т.б.).
Педагогикалық тәжірибе көптеген ғалымдардың Экологиялық білім деңгейі әлі
де болса төменде қалуда (А.В.Миронов, Т.Ю.Юшакова, А.Е.Тихонова
Н.М.Чернова т.б.) деген пікірлерін қолдауда. Әсіресе, оқушыларды оқытудың
мазмұнын, формалары мен әдістері бойынша көптеген мәселелердің шешімін
таппағанын көрсетеді.
Оқушыларға экологиялық білім беру проблемалары бойынша да біршама
еңбектер орындалды (И.Д.Зверев, А.Т Зверев, С.В.Алексеев, Н.Ф.Винокуров,
В.С.Шилов, К.Н.Сарыбекова, Г.М.Сабденалиева, Б.И.Иманғалиева жөне т.б.).
Қазақстанда қазіргі таңда экологиялық білім жүйесін дамыту стратегиясы
қоғам өмірінің барлық жағын, мүмкіндігінше демократизадиялау мен
гуманизациялау процесімен айқындалады. Білімді оның құрылымын, мазмұны мен
диагностикалық нәтижесін ғылыми дәлелділікпен жобалау негізінде
мақсаттылықпен дамыту проблемасына ғалымдардың бірқатар еңбектері арналған
(А.Х.Белкин, М.А.Галагузова, Б.С.Гершунский, О.Е.Лебедев, В.Б.Сериков,
А.П.Сейтешев, Н.Д.Хмель, В.В.Шапкин және т.б.).
Демек, оқушыларға экологиялық білім берудегі қоғамның сұранысы мен
мектептерде оқушылар меңгеретін экологиялық білім мазмұнының ғылыми тұрғыда
негізделмеуі арасында: мектеп оқушыларына экологиялық білім беру қажеттігі
мен оны пайдалануға байланысты әдістемеліктің жеткіліксіздігі байқалады.
Осының тиімді шешімін табу біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және
тақырыпты: “Кіші мектеп жасындағы оқушылардың экологиялық тәрбиесі және
оның құралдары” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерртеу объектісі: Жалпы білім беретін бастауыш мектептің оқу-тәрбие
процесі.
Зерттеу пәні: 3-ші сынып оқушыларының экологиялық білім мазмұны арқылы
дүниетанымдық көзқарасының дамуына ықпал жасау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Қазақстанда экологиялық білім жүйесінің қалыптасу кезеңдерін
сипаттап беру;
2. Оқушыларғы экологиялық білім мен тәрбие сын қалыптастырудың алғы
шарттарын жасау, анықтау;
3. Оқушылар жаңа технология арқылы дүниетану пәнін оқыту әдістемесін
негіздеу және оның тиімділігін тәжірибе жүзінде тексерістен
өткізу;
4. Оқушылардың экологиялық мазмұны бойынша дидактикалық жабдықтар
жасау;
5. Табиғат қорғаудың халықтық негіздерін жүйелеу арқылы дамуын
көрсету.
Зерттеудің болжамы: Егер оқушылардың экологиялық білім мен тәрбиесі
теориялық әдіснамалық тұрғыдан дәлелденсе, тиімді әдістер арқылы жүзеге
асырылса, оқушылардың экологиядан білімі артып, практикалық іскерлігі мен
дағдысы шыңдалады, дүниетанымдық, адами – эстетикалық көзқарасы
қалыптасады. Өйткені табиғатты сақтау әр оқушының тікелей экологиялық
мәдениетіне, табиғаттағы қорғаудағы сауатты көзқарасына байланысты.
Зерттеудің басты мақсаты: Оқушылардың экологиялық білімі мен тәрбиесін
теориялық тұрғыда негізден, қалыптастыру.
Зерттеу әдістеріне: Педагогикалық – психологиялық негізде жазылған
әдебиеттерді жинақтау және әдістемелік нұсқауларды қарастыру, талдау,
сұрыптау, озат іс-тәжірибелермен танысу.
Зерттеу базасы: Экологиялық тәрбие мазмұнын, әдістерін арттыру,
экологиялық білім мазмұнының тиімді меңгерілуінің алғы шарттарын жасау
мақсатында №12 Қаныш Сәтбаев мектебінде өткіщзілді.
Зерттеудің практикалық мәні: Зерттеудің нәтижелерін мұғалімдердің білім
жетілдіру семинарларында, ашық сабақтарда, практикант студенттердің сабақ
беруде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, әр тарау екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан
тұрады.
НЕПЗГІ БӨЛІМ
Қоршаған ортаны қорғау мәселесі, биосфера ресурстарын тиімді пайдалану,
бүгінгі тандағы дүниежүзі мемлекеттерінің аса маңызды міндеттердің бірі
болып отыр. Ғылыми-техникалық прогресс, қоғамдағы әлеуметтік және
экономикалық өзгерістер табиғат тепе-теңдігінің бұзылуына, қауіпті
жағдайлардың пайда болуына себепқер болуда.
Экологиялық дағдарыстың неғүрлым қауіпті көріністері-аймақтың техногенді
шөлейттенуі, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы, атмосфераның
ластануы, ормандардың сиреуі, табиғаттың генетикалық қорының бұлінуі,
тіршілікке қатер төндіретін табиғи құбылыстар мен өнеркәсіп апаттарының
белең алып, әрі улы қалдықтардың жиынтықталып айналаны қоршаған ортаға
терең зиянын тигізуде.
Кейбір аймақтарда жағдайдың ауырлағаны соншалық тежеуге келмейтін
апаттар, болашағын пайымдап білуге болмайтын құбылыстар қаупі өсіп келеді.
Еліміздің қолайсыз экологиялық ахуалы қазіргі кезде бастан кешіріп отырған
экономикалық дағдарысты одан әрі тереңдетіп, әлеуметтік шиеленістің
ұшығуына итермелеп отыр. Экологиялық жағдайлармен қатар, халыктың
әлеуметтік проблемаларын шешуде экономикалық қиындықтарда өз кедергісін
келтіруде.
Экологиялық проблеманың пайда болуы ең алдымен әлеуметтік-экономикалық
факторларға байланысты. Бұл проблеманың шешімін табу үшін адам ең алдымен
қоршаған ортаға өзінің көзкарасын, қатынасын өзгерту керек. Қоршаған
ортаның адам өмірі үішн қажеттін мойыңдай отырып, оны қорғап, болашақ үшін
сақтауы қажет, сонымен бірге жеткіншектерге экологиялық білім мен тәрбие
беру мәселесіне де аса назар аударғаны жөн.
Бұл проблеманы шешуде экология, табиғаттану, табиғат қорғау ғылымдарының
орны ерекше. Олар мазмұндық жағынан бір-бірімен тығыз байланысты. Ғылымдар
тарихында Экология терминін тұңғыш 1866 жылы неміс биолог-ғалымы Эрнест
Геккель енгізген. Ол Экология - тіршіліктің әрбір түрінің немесе организм
оны қоршаған табиғи ортамен карым-қатынасын зерттейтін ғылым саласы
екендігін дәлелдеді.
Соңғы кезде, экологияны биология ғылымының саласы ретінде емес, жеке
ғылым түрғысынан қарастырып жүр. Сондықтан, әртүрлі экологиялық мәселелерді
жаратылыстану ғылымына енетін пәндердің барлығы қамтиды да, бірақ олардың
әрқайсысы өз ілімі саласынан зерттеп қарастырады. Мысалы, биологиялық
пөндер бойынша тірі организм, организмдердің өртүрлілігі, осіп-көбеюі,
жер бетінде
таралуы, организмдердің шығу тегі, экологиясы, селекция, генетика туралы
зерггесе, ал география сабағында географиялық қабықты, жер бедерін тиімді
пайдалану мен қорғау, географиялық орта мен геожүйе, табиғи кешенге
адамдардьщ шаруашылық қызметіне тигізетін әсерін зерттейді.
Ал, экология галымы табиғаттағы барлық өзгерістерді айнала қоршаған
табиғи ортасы және адамның іс-әрекетімен байланыстырьш зерттейтш кешенді
ғылымдарға, нақтырақ айтқанда барлық жаратьшыстану ғылымдарының негізгі
өзегіне айналды.
Экология проблемасы ғасырлар бойы ғалымдардың зерттеу обьектісінен тура
болсын, жанама болсын да түскен емес.
Кезінде орта ғасыр ғүламалары табиғатқа қатысты өз көзкарастарілн
философиялық-әдіснамалық түрғыда түжырымдаған. ІХ-ХҮ ғғ. ғүламалары Әл-
Фараби, Ж. Баласүғын, Қожа Ахмет Иассауи, М. Қашқаридың тіл ғылымы, логика,
психология, география, этика және т.б. ғылымдар жайлы жазған еңбектерінің
мәні ерекше. Соның ішінде, Әл-Фараби медицина, биология, география
ғылымдарын теориялық-философиялық түршда негіздеген.
Ал ХҮІ-ХУІИ ғғ. үлы педагогтары Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, Г.
Песталоцций, Ф. Дистервег және т.б. прогресшіл ой-пікірлері классикалық
педагогикада оқушыға табиғатпен қарым-қатынас арқылы білім беру, тәрбиелеу,
дүниетанымын қалъштастыру зандылықтаръш негіздеген ...адамның бүкіл рухани
тіршілігі табиғатпен берік байланыста болған - деп түжырымдаған.
ХІХ-ғасырдың демократ-ағартушылары В.Г. Белинский, А.Н. Герцен, Н.А.
Добролюбов болса табиғат туралы саналы білім беру адамның мінез-қүлқының
дүрыс қалыптасуына ерекше мән берді.
Халқымшздың кернекті үлы ағартушылары А. Қүнанбаев, Ы. Алтынсарин, Ш.
Уәлиханов габиғат - сүйіспеншілік пен адамгершіліх көзқарастарының негізі -
деп түсінш, жастарға оны аялауға, оның тепс-теңдігш сақтауға ақыл кеңес
берсе Ш. Қүдайбердиев ар, үяты бар, қайырымды, үсгамды адам қоғамның кез
келген кезеңінде өзінің лайықты орнын біледі - деп ескерткен. Үлы ғүлама-
ойшылдардың қоршаған ортаға, табиғат болмысына деген ой-пікірлері мен
көзқарастарының көкейкестілігі бүрышыдан артпаса кеміген жоқ. Ол туралы
диссертацияда жүйелі мазмүңдалады. Кейінгі жылдары халықтың санасында
экологиялық білім, экологаялық төрбие үғымдары қалыптаса бастады. Бұл
қос ұгам мөн-мағнасына қарай бірін-бірі толықтыратьш түсініктер. Яғни,
экологиялық білім мен төрбиенің бірге қалыптасуы оң нөтиже береді. Ал,
экологиялык екі үғымнан келіп экологиялық ойлау туындайды. Экологиялық
ойлау - қоршаған орта туралы оң түсініхтердің жиынтығы. Адам баласы барлық
іс-өрекетке ойлагалі барып шешім қабылдайды. Егер экологиялық тұрғыда
ойласа, оның табиғатқа деген көзқарасының дұрыс сипатта болғаны. Ондай
азамат ешуақытта табиғатқа кдянат жасамайды, керісінше, оның қамқоршысы
болатыны анық.
Экологиялық білім берудің бірнеше аспектілері бар. Соның бірі
-гаосеологиялық аспект. Бұл адам баласьшың табиғаггың біртұтастығын тани
отырып, оның табиғи туындысы екенін мойындауы.
Экологияның парашатикалық аспектісі - адам баласынъщ табиғат туындысы
ғана емес оған тәуелді болатынын мойьшдай отырьш, оны тиімді дайдалануға
үмтылады немесе толық түсінеді. Табиғаттың адам үшін емес, керісінше,
адамның табиғат арқасында ғана өмір сүре алатынын ғшшми түрғыда түсіну
болып табылады.
Ал, экологияньщ этикалық аспекгісі - адам баласының қоршаған табиғи
ортада өзін-өзі дүрыс үстауы әдеп-моралінің қалыптасуы. Бұл жағдай қоғам
мен табиғат арасындағы үйлесімділікті қалыптастьфуға жол ашады.
Экология ғылымының аспектілерін мектеп қабырғасында оқушыларға
экологиялық білім мен тәрбие беруде негізге алған жөн.
Экологиялық білім берудің теориялық-философиялық негіздері И.Кант,
К.Э.Циалковский және В.Н. Вернадскийдің еңбектерінен бастау алады. Олардың
негізгі идеялары қазіргі қоғамды түрақты даму жолына түсіріп білім беруді
гуманизациялау. Яғни, экологиялық білім мен төрбие беру педагогика
галымьшьщ жаңа баЕыты болып қалыптасуына жол ашты. Бұл туралы экологиялық
педагогиканың негізін салушылар Н.М. Мамедов пен И.Т. Суравепша:
Экологиялық білім - дәстүрді пөндерді философиялық-әдіснамалық,
педагогикалық-психологаялық, ғылыми-өдістемелік түрғыдан білім беру
сапасын, жаңа технологиясьш өміршең ететін түғырга көтеріп келеді - деп
өте орьшды айтқан.
Экологиялық білім берудің педагогикалық негіздері бірқатар
зерггеушілердің: жан-жақты қарастырылғаны туралы біз жоғарыда айтьш
өткенбіз.
Ғальшдар экологиялық білім мен тәрбие берудің мәнін ашқанда табиғатқа
саналы қарым-қатьшас жасап, оны қорғайтын, табиғи қорды тиімді
пайдаланатын, Отанын, елін сүйеіін болашақ жастарды адамгершішкті-
эстетикальіқ, эмоіщялық-моральдық тұрғыдан төрбиелеуді мақсат етіп, орта
мектептердің оқу-торбие үрдісі мазмұшын жөне болашақ мүғалімдерді
экологиялык, білім беруде жогарЫда аталған дағдыларға оқушыларды
төрбиелеуге дайьшдауды үдайы жетілдіріп уйымдастыруды талап етеді. Біз, өз
зерттеуімізде олардың еңбектерін жүйеге келтіреміз және зерттеулерінің
негізгі бағыттарын айкыңцаймыз. Бұл бағыттар бізге
төжірибелі-
эксперимент барысында экология сабағьш өткізуге үлкен септігін
тигізді.
Мектептегі білім беру жүйесінің дамуьша Қазақстан республикасының
олеуметтік-экономикалық жағдайларының әсері зор болды. Әсіресе, Қазақстан
жағдайында экологиялық проблемалардың шиеленісуі көпшіліктен экологиялық
сауаттылыкты қажет етті.
Тарихи зерттеулерде (В.Г. Храпченков) Қазақстандағы мектептің оқу жүйесі
бірнеше кезеңдерге бөліп қарастырылады. Олар негізінен: 1- кезең Кеңестік
үкіметтің 1917-1930, 2- кезең - 1930-1956, 3-ші кезең - 1956-1990 жылдар
аралшын қамтиды. Агалган кезеңдердегі мектед жүйелері негізінен өткендегі
идеяларға қаныққан білім мен тәрбиеге негізделді. Жаратылыстану пөндері
бойшша (табигаттану, ботаника, зоология, жалпы биологая) ғылым салаларының
желісі бойьшша табиғат игіліктерін игеру, пайдалану біржақты қарастырылды.
Табиғатқа деген түрпайы көзқарас: Табиғатты бағындыру керек, Табиғат
қорлары шексіз таусылмайды - үғымы қалыптасты. Ал, экологаялық білім мен
тәрбие беру туралы ой-пікірлер болса, табиғат туралы білім берудің
көлеңкесінде қалды. Сөйтіп мектептерде экологиялық білімді қальштастыру З-
пгі кезеңнен (1968-1970 ж.) бастау алды. Бүған 1968 жылы БҮҰ жанындағы
ЮНЕСКО-нің үйымдастыруымен өтілген Халқаралық конференциянық үжен себебі
болды. Онда Адам жөне биосф^)ш бағдарламасы қабыдданды. Бағдарламада
алғаш рет экологиялық білім беру халықаралық деңгейде қарастырылды. Осыған
орай, бүрынғы Кеңес үкіметінде 1970 жылдан бастап Министрлср Кеңесінің
қаудысьшен барлық жоғары оқу орындарьщца Табиғат қорғау курсы оқытыла
бастады. Мектептерде пән сабақтары арқылы жеткіншектерге табиғатш қорғаудың
жаңа бағыты- экологиялық білім мен тарбие берілді. Экологиялық білімді
дамытуда Найроби (1982), Беч (1983), Мөскеу (1987) жөне т.б. халықаралык.
деңгейдс өтілген конференциялардың ролі үлкен болды.
Экологиялық білім берудің 4-ші кезеңі,Қазақстан Республикасыньщ
Егемендік алған жылынан (1991) басталады. Өйткені, осы жылы елімізде алғаш
рет Табиғат қорғау туралы Заң қабылданып, көпшілікке экологиялық білім
мен төрбие беру мемлекеттік түрғыда түрақтала түсті. Абай атындағы қазақтьщ
мемлекеттік педагогикалық университетінде алғаш рет экология факультеті
ашыльш мамандар даярлығы қолға алынды және жалпы білім беретін оқу
жүйелерінде де экологиялық білім беріле бастады.
1996-1997 оқу жылынан бастап республика облыстары мен қала (Алматы,
Талдықорған, Семей, Тараз, Қызылорда, Ақтөбе) мектептерінде экология пәні
бойынша авторлық оқу бағдарламалары, оқу қүралдары енгізіле бастады.
Бағдарламалар (5-11 сыныптар) мен оқу-әдістсмелік қүралдарды Абай атындағы
университет ғалымдары дайындады. Алматы қаласы мен Алматы облысыньщ 70 тен
астам меюгебінде экология-факультатавтік сабақ рстінде оқытыла бастадьь^
Пәндерді экологияландыру мөселесі 2000-2003 жылдары жарық көрген жаңа буын
оқулықтарында жақсы көрініс тапқан., Әсіресе, геоірафия, биология, химия
оқулықтарының мазмұнында (әрбір тақырыпта) экологаялық
проблемалар қарастырылған.
Республиканың оқу жүйелерінде экологиялық білім беруге байланысты
калыптасқан жағдайларды ескере отырып, 2000-2005 жылдар аралығында экология
пәнін 5-8. сьшыптарда аптасына бір сағат (барлығы 36 сағат), 9- сыныпта -2
сағат (барлығы 68 сағат), ал 10-11 сыныптарда -1 сағат (барлығы 36 сағат)
көлемінде снгізген дүрыс деп санаймыз. Қазіргі кезде республиканьщ жалпы
орта білім беретін оқу жүйелерінде экологиялык білім беру авторлық
бағдарламаларға сәйкес 3 бағытта:
- мектептерде өтілетін дәстүрлі пәндерді экологияландьгру (көп пәнді
үлгі);
- факультативтіх курстар негізінде білім беру;
- экологияны жеке пән ретінде оқыту арқылы жүргізіледі.
- Экологиялық білімді дамытуға Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
министрлігі аса назар аударуда^Оған дәлел, 2002 жылы Мектеп баспасынан
(қазақ, орыс, ұйғыр, өзбек тілдерінде) жарық көрген. 9-сыныпқа арналған
Экология төл оқулық төрт кешенімен (авторлары А.С.Бейсенова және Д.
Чилдибаев) республика мектеп-теріңде сынақган өтуде.
- (2003 жылы жарық көрген Қазақстан Республикасынъщ 2004-2015 жъшдарға
арналған экологаялық қауіпсіздігін .лагЩЩ тұжырымдамасыньщ да оқушыларға
экологиялық білім берудеп ролі ерекше болды. *Түжырымдамада мешіекеттің
экологиялық кауіпсіздігін қамтамасыздандыру, экономиканы, заңнаманы,
білімді және қоғамды экологияландыру мәселесі қарастьгрылады. ҚР Білім және
Ғылым министрлігінің алдына нақты міндеггер қойылады:
- бЬгім берудің барлық деңгейіндегі оқу бағдарламаларына экология
және табиғатты түрақтандыру моселелерін енгізу жолымен үздіксЬ экологиялъгқ
білім берудің жүйесін қалыптастыру;
- міндетті және қосымша білім беру жүйесінің барлық деңгейі үшін
экологая саласындағы кадрларды дайындау, қайта даярлау жөне олардың
біліктілігін арттыру;
- экологиялық білім беруді мемлекеггік қолдау.
Түжырымдама экологиялық білім мен тәрбие беру арқылы жас жеткіншекгің
адами қасиеттерін калыптастыруға көп мүмкіндік жасайды. Сонымен катар,
оқушылардың демократия, қүқықтык мемлекет, азаматтық
коғам, адам қүқығы, бәсекелестікке кабілстті қоғам, бәсекелестікке
қабілетті үлт, бөсекелестікке қабілетті білім, нарық, экосаясат сияқты
жалпы адамзаттық қүндылықтарды белсенді қабылдауьша септігін тигізеді.-^
- Оқу реформасьшдағы жаңа озгерістер мектеп өміріне де оқу мен оқытудъщ
жаңа әдіс-тәсілдерін, оқу жүйесін әкелері анық. Әсіресе, дәстүрлі пөндер
жүйесі оның мазмүнын, білімге қойылатын талалтар мен өмір талабына сәйкес
жаңа пәндер енгізуді қажет етеді. Соньщ бірі - дүниетану пәні болмақ. Оны
соңғы жылдары экологиялық білім беру жүйесінің әлемдік деңгейге
сәйкестендіріле айқьвдалған негізгі бағыітары дәледцейді:
- барлық оқу жүйелеріңде экологиялық білім берудің бірегей мемлекеггік
стандартьш қальштастыру және өміршең ету;
- экологиялық білім мен тәрбие беру саласын ақпараттандыру және
үйымдастырудың жаңа типтерін әртараптандыру;
- экологияны оқытудың жаңа технологиясын өміргс ендіру;
- экологиялық тәрбие беруді ғылыммен және практикамен үштастыру.
Қазақстанда экологияны пән ретінде оқытудың ТМД елдеріне үлгі боларлық
мол тәжірибелері жинақталды. Экологияльтқ білім берудің қүрылымы мектепке
дейінгі мексмеден басталып көпсатылы оқу жүйесі бойьшша үздіксіздігін
қамтамасыз ету жузеге асьш келеді. Яғни, оқушыларға экологиялық білім
мазмүнын кальштасшрудың ләндік жүйесіне негізделген оньщ қүрылымы мен
мазмүны анықталып практика жүзінде колданысқа еніп отыр. -- Кейінгі
жыддары экологиялық білім мен төрбие беру саласьшда көптеген ғылыми зерттеу
жүмыстары орындалды. Оларда бұл проблема әр қырынан карастырылады. Мысалы,
жастарды табиғат қорғауға төрбиелеуде халықтық табиғат қорғау дәстүрлерін,
макал-мәтелдерді, аңыз әңгіме, нақыл сөздерді пайдадану (Н. Сарыбеков),
мүғалімдерді экологиялык даярлау теориясы мен практикасы ( М.Н. Сарыбеков),
болашақ мүғалімдерді экологиялық білім беруде оқуишларды адамгершілікке
тәрбиелеуге даярлау (А.А. Сотаиков), пәиаралық байланыс арқылы оқушыларға
экологиялық тәрбие беруде жауалкершілік кдтынасын қалыптастыру (А.Д.
Болтаев, Б.С. Иманғалиева), табиғаггану курсы арқылы экологиялық төрбие
беру (Д.І. Жангельдина), тиімді жолдарын, әдебиетті оқыту жәнс сыныптан тыс
жүмыстар үрдісінде жоғарғы сынып оқушыларына экологиялық төрбие беру (Ө.Т.
Танабаев), оқушыларға экологаялық білім мен тәрбие берудің концептуалды
жолдарын шетелдік тәжірибелермен салыстыра отырып талдау (К.Сарманова),
жасоспірімдерге қоршаған орта арқылы экологиялык білім мен тәрбие беру
(Э.А.Тұрдықұлов), сабақтан тыс жұмыстарда экологиялық білім беру
(К.Ж.бұзаубақова) және т.б. жұмыстарда зерделенген.
Дүниетану іюнін оқьпуда біз қазіргі талапқа сай нөтижеге
экологиялық білім берудің әдіс-төсіддерін ұсынамыз.
Өйткені, оқытудьщ өдіс-төсілдері жадпы орта мектептердегі білім
стаңдартыңца кдрастырылмаған. Сондықтан экологияны пән ретіңде окыгу іс-
төжірибелері біздің ізденушішк принциптерге сөйкес жургізілді. Тәжірибе
көрсеткендей, мектептерде экологаядан сабақ беру оны оқьпудың өзіндік
ерекшеліктерін қаяшггастырады. Біз, мумкіндігінше, бүрыннан қалыптасқан
дөстүрлі сабақ түрлерінің орішна, дөстүрлі емес сабақ түрлерін енгізе
отырып оқытудың өдіс-төсілдерін дамыту төжірибелерін жинақтадық. Сабақты
түрлендіріп өткізу оқупшлардың экологияға деген қызығушылышн аргсыра тұсті.
Нәтижесінде, сабақ өтудің әдіс-гәсілдері жетілдірілш окушылардың нөтижеге
ұмтылған таллыныстары батыл шешім қабылдау, пікірталас туғызу, проблемалық
жағдайларды шешуге ұшылу белсеңділіктері артты. Дәстүрлі емес сабақ түрлері
де сан-қырлы әдіс-төсідцермен толыға түсіі. Оқупшларға экологиялық білім
берудің пөнаралық іс-төжірибелері биолопш, география, химия пөндері арқылы
жүргізілді. Оқушыларға экологиялык білім берудегі өдіс-төсіддер, экология
сабашньщ дәстүрлі емес түрлері, әдістемелік нүсқаулар, дидактикалық
материалдар, экологиялық жаттығулар, жұмыс дөптерлері мен тапсырмалар, тест
сұрақтары диссертацияда жүйелі мазмүвдалады.
Оқытудың тиімділігін көрнекі құралдардың көмегімен оқыту төжірибесінде
қалыптасқан жағдайларды жақсарту емес, қойылған мақсатқа жетелейтін көрнекі
құралдарды пайдаланудың жаңа мүмкшдіктерін ғылыми түрғыда іздестіру
қарастырылды.
Осыған орай экологияны оқытуды тиімді ұйымдастырші, білім сапасын
айтарлықтай аргшрудың, жұмыс уақьпъш тиімді пайдаланудың негізгі бір жолы -
көрней-құралдарьшың педагогакалық зерггеулер негізіңде дайындалды.
Оқушылардың экологиялық білімі мен төрбиесін дамытуда сыныптан және
мекгептен тыс жүмыс формалары мен одістерінің (мүғалім өңгімесі, диспут,
саяси ақпарат, экологаялық әдебиеттер мен басылымдарға шолу, тақырыптық
кештер, роликті ойындар, компьютерлік экологияліық ойындар, кездесулер,
конференциялар, шлыми жобалар, табиғат туралы көркем-суреттерге конкурс,
экологиялық плакаттар конкурсы, экологаялық кештер, мектеп мұражайы, туған
өлке табиғатъш зерггеу т.б.) маңызы зор болды.
Сыныптан тыс жұмыстар мемлекетіміздщ экологиялық саясатына, оқу
жүйелерінің жоспарына сәйкестендірілді, оқуишлардьщ жас ерекшеліктері,
сынып деңгейлері ескеріле отырып ө-дазілді Оқушылар солардың іжінде
экологаяльіқ сауаггылыққа, мәдениеттілікке тербиелеу мақсаігшда
ұйымдастырылған Жас эколог уйірмесін жақсы қоддады. ҮЩрме алдын-ала
жасалған бағдарлама, күнтізбелік жоспар, экологаялык, апталық өткізудің
ұлгілері бойынша жұмыс істеді. Дипломдық жұмыста олардың мазьгұны беріліл,
тәрбиелік мүмкшдіктері көрсетіледі.
Аг Әдегге, экологиялық білім мен тәрбие беру төжірибелік табиғат қорғау
ісінсіз жүзеге аспайтьшы белгілі. Біз осыны ескере отырьш дәстүрлі емес
білім алудың жаңа бір түрі- оку экологиялық соқпақ сабағын практикаға
ендірдік. Экологиялық сокпакгың басты мақсаты- табиғат аясъшда оқушы мен
студенггің жөне де өз қалауымен қатысушылардың қоршаған орта арқьшы мшез-
құлқын, этикасы мен экологиялық мөдениетін қалшггастыру болып табылады.
Бүгінгі таңда оқушыдарға үздіксізжологияльік білім мен тербие беруді
жұзеге асыруды қамгамасьіздаидыруда білім жүйёсін ощайландырып, оның ғылыми-
өдістемелік, ақпаратшқ кешені мен теиюлогиясші жасау^көзделуде.Осы мақсатты
жүзеге асыруды қажет ететін шаралардың^бІрі- ғылыми-едістемелік зерттеулер
неіізінде білім берудің барлық деңгейлерінде оқыту процесін жоспарлы түрде
қанықтыруга қажеггі өдістемалік бағдарламалар, оқулықтар, оқу-құралдары,
компьютерлік оқыту өдістері жөне басқа да оқытудың жаңа замаш^а лаіЫқта
түрлерімен қамтамасыз ету болып саналады. Біз ез зерггеуішзде осы шараларды
жүзеге асырамыз.
Зерттеу барысьшда сонымен бірге оқупшлардың экологиялық , бшмділігін
қальштастырудың құрылымын жасадык
Жогары деңгей: оқушылар экодогая білімішң экологиялық Мәдениеггі
қалылтастырудағы ролін терең сезінеді, оған тұрақты қызығуншлық танытады
және эмоцианалдық сезіммен кабылдайды, экологиядан білімі терең, оның
бүгінгі тандағы мәнін түсінеді, экология білімі мазмүнына еркін талдау
береді, экология мәселелерін талдау барысында өзінің көзқарасьш дәлелді
қорғайды, туған жердің өлке-табиғатын терең сезіммен қабылдайды.
Жеткшкті деңгей: оқушылардың экологиядан білімі хақсы, оның экологиялық
мәдениеіін қалыптастырудағы ролін тусінеді, оған қызығушылық танытады,
эмоционалды қабылдайды, онын мүмкіндігш түсінеді, экология бішмі мазмұнына
таддау бере алады, оны таддау барысында өзінің көзкарасьш корғайды, іуған
жер табиғатына жауапкершілік танытады.
Орта деңгей: оқушьшар экология бідімінің экопогиялық мәдениепі
қалыптастырудағы маңызын жете тусінббйді, оған ішінара кызьгғушылық
танытады, эмоционалды қабылдайды, оны білуге қатты талпынбайды, оның
мүмкіндшн онша тусінбейді, экология білімі мазмүнына таддау жасауда
қиналады, өзінің экология мөселесіне деген көзқарасын талдау барысындағы
жағдайларға байланысты қорғаі^ш, туған жердің өлке-табиғатын біледі.
Төменгі деңгей: оқушылар экология білімінің экологиялық мәдениетті
қалыптастырудага маңыздылығын түсінбейді, оған қызығушылық танытпайды, оны
қабылдамайды, оны оқып-білуге талпынбайды, экология білімі мазмүньша талдау
бере алмайды. Экологиялық мәселелерді талдау барысында өзінің көзқарасын
қорғай алмайдъг, туған жердің өлке-табиғатын біледі.
Үсынылып отырған бүл қүрылым оқушылардың экологиядан білім деңгейін
зерделеуде, принциптер жүйесін анықтауда, өзара байланыстағы педагогикалық
шарттарды айқьшдауда көмектеседі.
Адам табиғатты, оның байлығын көп уакытЧ тан бері аяусыз керегінше
пайдаланып келді. Міне, осыған бай-1 ланысты табиғат коры таусылуда,
биологиялық орта азғындага ластануда. Жер бетінде өсімдіктер, жануарлар,
өзен-көлдер, адам-1 ның жабайы, рахымсыз іс-әрекетінің нәтижесінде
оздерінің бүрын-І ғы табиғи тазалығын, сапасын жойып апатқа үшырауда.
Бүғага қосымша біраз аймақтарда өнеркәсіптері (химия, мүнай, көмірі АЭС
т.б.) және цемент заводтары өндіретін пайдалы заттардам белінетін түрлі
газдар, булар, жергілікті ендіріс орындары шыға-1 тын заггардың, өнімнін,
яғни азық-түлік, ет-сүт тағамдарыным қалдық-қоқыстары іріп-шіріп бүзылуынан
түрлі бактериялардым пайда болуы түрғындардын денсаулыктарына зиян
келтіреді, ауру-І дың жаңа түрлері шыға бастайды.
Көптеген ғылыми мәліметтерге қарағанда, коршаған ортағаі әсер ететін екі
факторды атауға болады: жер бетіндегі халыктыш өсуі және адамның іс-
әрекеті.
Жер бетіішегі халықтынсаны үздіксіз өсіп, көбеюде. 1990 жылы біздің
планетамызда 5,3 млрд. шамада болса, ал 2000-шы жыльп жер бетінде
түрушылардың саны 6 млрд. шамада боладыі
]уі Пантелеевтің болжамы бойынша, халықтың осіп, көбеюі онан әрі
жалғасады, XX ғасырдың орта кезінде 10 млрд. денгейіне жетіп түрақтана
бастайды1.
Жер бетінде халықтьщ тез осіп жетілуі көптеген қиыншы-лықтарды туғызады.
Мәселен, планетадағы бүкіл халықты тамақ-тандыру, азык-түлікпен қамтамасыз
ету, оларды жақсы жерлерге орналастыру, әл-ауқатын үздіксіз жаксарту — бүл
әрине, оңай жүмыс емес. Міне, бүл жағдай халықтың күні бүрын қамьш ой-
лауды, көптеген іс-әрекеттерін алдын-ала тиімді үйымдастыруды жоне жүзеге
асыруды талап етеді.
Қазіргі кезеңде орман-тоғайлардағы жасыл жапырақты кара-ғай, кайың,
үйеңкі, тал сияқты ағаштарды, өсімдіктерді, көлдер мен теңіздерді корғаудың
жоне оларды дүрыс пайдаланудың адам-зат үшін маңызы өте зор. Өйткені,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі адам емірінің негізі.
Соңғы жылдары Казакстан және Озбекстан аймақтарында 3 млн. гектар жерде
есірілетін мақта және күріш дақылдарын Арал теңізін пайдаланып, суландыру
апаттық жағдайға соқтыр-ды. Осының нәтижесінде суат бетіндегі су азайып
тартылды, ай-наладағы жер күрғады. Сырдария өзенінің топырағы сортаңдан-ды,
мал жайылым өрісі тарылып кетті. Экологиялық жағдайдың азуы түрғындардың
денсаулығына, күнделікті түрмысына үлкен әсер етті. Сондықтан халык қоныс
аударуға мәжбүр болды.
Бүл жағдай түрғын халықтардың өсіп көбеюіне байланысты емес, ол
Қазакстан және Өзбекстан Республикаларындағы бас-шы адамдардың, мамандардың
сол аймақтағы егін, су және мал шаруашылығының ерекшелігін еске алмай,
жоспарлаудьщ салда-рынан болған кателік.
Адамнын өндірістік іс-әрекеті. Қазіргі кезеңде ең көкейтесті
мәселелердің бірі - бүл адамнын өндірістік іс-әрекетінің негізінде қоршаған
ортаның ластануы, бүзылуы. Жер бетінде зиянды, әсіресе улағыш заттардың
калдықтары өте көп. Олар ауада да, су орталығында да таралған. Осының бәрі
қоршаған ортаға әсер ететін өндірістік қалдықтар.
Атомдық өнеркәсіптін калдығы және атомдық копарылыс-тың радиоактивтік
түнбасы бірте-бірте адам организмінде жина-льгп, катерлі ісік ауруына (рак)
үшыратады. Әсіресе, атомдық өнеркөсіптің дамуы және оның адам денсаулығына
тигізетін зар-лабы өте қауіпті. Қазіргі кезеңде жер бетінде стронция — 90
элементін аз мөлшерде болса да кез-келген баланың денесіндегі
Сүйектерден табуға болады. Бұл элемент табиғатта болмайды, тек кана осы
уақыттағы атомдық өнеркэсіптің және ядролық сынау-дың аркасында пайда
болады. Сондықтан стронция жер бетіне тарап, ондағы барлық тірі
жондіктердің денесіне енген.
Бәрімізге белгілі 26 сәуір 1986 ж. Украинадағы Чернобыль АЭС-ның ядролық
реакторы жарылуынан бүкіл түрғын халық-тар үлкен эколошялык, апатқа
үшырады. Украина және Бело-руссия түрғындары туған мекенін тастап, сол
мемлекеттердің басқа аудандарына орналасты. Чернобыль 30 жыл бойында жабық
зона болып калды.
Әрине, бүлардың бәрі тірі жәндіктер үшін өте қауіпті. Сірә, атомдык
энергетикадан бас тартуға болар ма екен. Оны қатты бақылауға алып,
энергияның басқа табиғи түрлерімен (мүнай, ғаз, көмір, күн көзінің
энергаясы, жер энергиясы (гейзерлар) үйлестіріп пайдалану қажет.
Тағы да еске түсіретін нәрсе, ол теңіздер және мүхиттар түбіңде көп
жылдардан бері жатқан ядролык реакторлар, снарядтар,ми-налар, октар бір
кезендерде су астындағы жер сілкінуінің әсерінен қопарылып, су ішіндегі,
жер бетіндегі бүкіл тіршіліктің радиоактивті көзі болуы мүмкін.
Экологиялық тәрбиеде қоршаған ортаны қорғау туралы ұлттық қайнар көзінің
рөлі.
Табиғат - адам тәрбиешісі. Оның үрамдас болігі болып саналатын сімдіктер
меи жануарлар олемі, биік тау-ар мен саркыраған өзендер, кең дала бар-лығы
да адам баласына ой салып, денесіне куат, бойына күш, көңіліне шабыт
береді. Жастарды экологиялык білім мен қорша-ған ортаны қорғауға тэрбиелеу,
жалпы тұлғаньщ ой-орісін дамытудағы педагоги-калық багыттардың бірі болып
саналады. Адамзат баласына экологиялык, білім мен тәрбие берудің
мацыздылығы ІХ-ХУ ғғ. әл-Фараби, Ж.Баласұғни, Қожа Ахмет Иассауи,
М.Қашқари, С.Бақырғани т.б. шығыс ғүламаларының тіл, этика, психо-логия,
мстафизика т.б. гылымдары жайлы жазбаларында көрініс тапқан. Сопымен қатар
халқымыздың үлы ағартушы ғалым-дары, акын, жазушылары Ы.Алтынсарин,
А.Қүнанбаев, Ш.Уәлиханов, М.Дулатов, М.Жүмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Қүдайбер-
диев еңбектерінде де табиғатка деген сүйіспсншілік көшпенді елдщ өмірімен
(жайлауга шыгу, қыстауға қайту, аң аулау, егін салу, егін ору т.б.), үлпық
одет-ғүрып-тарымен тығыз байланыстырылып бсрілген.
Әрбір үлттың озіндік срекшеліктері, салт-дәстүрі, тілі болатыны белгілі.
Хал-кымыздың одет-ғүрыптарын, дәстүрін, тарихын кддірлеп, болашағымыздың
нәрлі қайнарына айналдыру - үстаз кауымының борышы. Біздің тәрбисміз сол
салт-дөс-түрлердон, ананың ақ сүтінен, әлдиінен, үлылардың үлағатты
сөздерінсн бастау алады:
Әл-Фараби: "Тиянақты білім аламын десең, табиғаттың үлы кітабын окы" де-
ген табиғаттың күдіреттілігін білідіретін сөзі бүгінгі күнге дейін мәнін
сактап келеді.
М.Жумабаев: "Табиғат - адам баласын дүниеге келтіріп, бойындағы бар
махаббат мейірі мен шүгылалы шуағын жүрегімізге үялаткан Ана" деп табигат-
ана жайлы өзінің терең толғанысын білдіреді.
А.Байтүрсынов: "Біздің көріп, сезіп, біліп түрған айналамыздағы
нәрселердің бәрі - не табиғат ісінен шыққан жаратын-ды нәрсе, не адам
ісінен шыққан жаса-лынды нәрсе..." дей келе, өзіміздІ қорша-ған ортадағы
тіршілікті сақтау адам бала-сының қолыңда екендігін ескертеді.
Щ.Ушиханов: "О, Табиғат! Өзіңіз ай-тыңызшы, тіршілікте одан ғажап, одан
күпия не бар?" деген сөздері табиғат сүлу-лығына, кереметтігіне және оныц
түсінікті-түсініксіз жүмбақ қүбылыстарына танда-нысын байқатады.
А.Қүнанбаев:"К'ш өзіңе махаббат қыл~ са, сен де оған махаббат қылмағың
парыз" деп өскелең үрпаққа өзін қоршаган айна-ласындағы әрбір жақсы,
игіліктІ әрекетке жауапкершілікпен қарап, оның қарымын қайтаруды үмытпауды,
онымен үнемі са-насудың қажеттілігш мііідеттейді.
Табиғат сырын білуге үмтылу, оныц корын қажетіне пайдалану адам баласы-
ның қанына сіңғен, туа біткен қасиет екеидігі Қүлтегін күлыптасындағы (VIII
ғ.) "Жоғарыда көк аспан, кара- жер пайда болған сон екеуінің арасында адам
баласы жаралған" деген жазу айғактайды. Бүл түркі түсішгіңде осы үш
қүбылыс, яғни кок тәңірі - адам - жер түтас дүние түріңде каралғанын
көрсетеді. Ежелде ата бәбала-рымыз тәңірге табынган. Тәңірге табыну-дың
негізі - табиғатқа адамгершілік карым-катынас жасау, жанашырлықпен қарап,
қадір түту (күнге, отк,а, жүлдызға табыну).
Ата-бабаларымызды ерте заманның езівде- ак табиғаттың сан түрлі күбылыс-
тары мен үрдістерін бақылаудан жинак-талған білімдері мен түсініктері
негізіндс, оның жемісін өз игіліктеріне тиімді к.ол-дану, қорғау
дәстүрлерін дамытты. Таби-ғатты қорғап, жетілдіру бағытыіиагы ырымдарды,
жөи-жосықтарды к,алынгас-тырды. Мысалы, түтінді жас етті сактауға, кымыз
ашытатын сабаны ыстауға пайда-ланған т.б. Ысталған ағаш ыдыстың қымызды
үзақ сактап, оған ерекше дэм беретінін білген. Ал отты қатты (темір, болат,
шойын) заттарды қыздырып, одан ор түрлі ошсксйлі бүйымдар, түрмыска кджеггі
күрал-жабдықтар жасауда жылу көзі ретіііде кодданған. Сонымеы қатар "Суға
түкІрме", "Көктітаптама", "Қүстыи үясын бүзба" деген сияқты ереже-ырым-дар
мен "Сынаптай сусып", "шойындай салмақтьГ, "шойындай қара", "аккудай ак,"
т.б. балама сөздері үк.ыптылыккд, бай-кампаздыкка, барды қадір түтып,
бағалауға тәрбиелейді. Халыктаөзініңжаксы керген жақындарын қүстардың
сымбатына, түсіне теңеген. Табиғатқа дсген сүйіспеншілік-терін сазды күйлер
мен көңілді әуендер-мен жеткізген. Жалпы өміршең өсиеттер табиғатқа
табыііудан, оны ардактаудан ту-ындап отырады. Егер біз табиғатты тіршілік
тірегі ретіңде кабыддасақ, онда осы ырым-дар табиғатты қорғаудың
ережелеріне ай-налатын еді. Табиғат қүбылыстарын ырым-даудан, олардың
қасиеттерін, сырын та-нып білуден туындаған игілікті істер адам мен табиғат
арасындағы байланысты ны-ғайта түседі.
Жас үрпакта өмір тәжірибесі, мейірмандык, жауапкершілік, табаидылық осы
табиғаттьі сулулығы, пәктігі аркылы калыптасуы шарт. Соңдықтан да ата-ба-
баларымыз өз үрпақтарына халкымыздың салт-дәстүрін, өмірге кажетті біліктер
мен дағдыларын мүра етіп калдырғанда, олар-дың бойында туған жерге,
коршаған ор-таға дсген сүйіспеншілік сезІмді тәрбие-леу мүратын көздеген.
Демек, табиғатқа жанашыр болу- адамзаггың оз келешегіне, болашағына
жанашырлык жасауы.
Экологиялык білім мен тәрбие беруді жеке адамды калыптастырудың басқа са-
лаларынан, бәрінен бурын қоғамдық-сая-си салаларынан бөліп алмау керек.
Қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасы көп жағдайда дүниетанымдык мәселе
бо-лып табылады.
Адамның рухани калыптасуыңда оның ерте балалық шақтан табиғатты бакылап,
табиғатпен етене араласып, оны аялап, оған жәрдемдесіп, қамқорлық
көрсетудің маңызы зор. Табиғатқа ізгілік сезім адам-ның барлық кейінгі
өміріне де игі әсерін тигізеді. Табиғаттың жеке бас касиетін да-мытудагы
рөлі мейірбандықкд тәрбиелеу-де көрініс табады, оны табиғатка катыгез-дік
әрекеттерден сактандырады.
Өзі табиғатпен үйлесімді бірлікті сақ-тамайтын адам бойында жарасымды
қасиет те болмайды. "Үйлесімді адам" деген түсінікке, әрине адамнын туған
табиғат-пен жарасымдылық табуы туралы үғым жаткызылады. Бүл үйлесімділік
оның та-биғатпен етене араласуына, шынайы қарым-қатынасына қарамастан, туа
біткен қасиет емес. Ол касиет тәрбиелеу аркылы қалыптасады. Табиғат
үйлесімділігі мен сүлулығын тану адамның өз-өзімен, өзге адамдармен толық
келісім табуына жәрдемдеседі.
Экологиллық тәрбие тек адамдардың сезіміне ғана емес, олардың білініне
де суйенеді. Табиғапын өзі де өзгеріске үшы-райды. Әйтсе де адамдар
эколопшлық зан-дылыктарды ескерместен, табиғатты ой-ланбастан және жауапсыз
өзгертуге бой алдырмауы қажет. Егер адамдардың іс-
әрекеті осы заңға сойкес жүргізілсе ғана "осы кезге дейін жиі болып
түрғандай" адамның табиғатты өзгертуі бүлдірудің емес, қайта оны сақтаудың
әдісі болып табылады.
Экалогиялык тәрбиенің шқсаты, адам-дардын қогам мен табиғатщң іс-әрекеті
мен адам мен қоршаған ортаның өзара үйлесімді көзкарастарын сезінуі,
сонымен бірге таби-ғатка ақылга қоньщды, ғьшыми негізделген әсер ету
жауапкершілігі болып табылады.
Бүл негіздер бала кезден (анасынын баласына гүлдің әдемілігш көрсетіп,
оның хош иісін сезінгеңде, гүлдІ суаруға, бол-маса, гүл қойған ьщыстың суын
алмасты-рған кезден) қалыптастырылады. Одан бас-қа, табиғатқа эмоционалдык
катынас жа-саудын үйлесімді бағдарламасы күнді, күн сәулесін, кокшіл
аспанды, гүл, көбелектерді таныстыру аркылы да жүзе-ге асырылады. Гүл
ортасына орналасқан ыдыста шомылған нәресте кейін табиғат сүлулығына ерекше
сезімталдық таныта-ды. Табиғатты әдемілік сезімі ретінде кабылдаған,
кептеген гулдер мен өсімдіктердің атын, олардың дәрілік қасиетін, т.б.
біліп өскен бала алғашқы кезден-ақ табиғатпен етене араласьш, оны сүйіл,
кейіи оны аялайтын болады.
Халқымыз бала сезіміне әсер ететін, хош иістерге ерекше мән береді.
Сондык-тан белгілі уакыт бойы баланы айырықша шомылдырып, жусан иісІ
түндырылған су-мен баланың денесін шайып, арша ағашы-ның тутініне үстайды.
Жусан иісі баланың бойына мәңгі еніп туғаннан кейін бала бүл иісті іштей,
иіс сезімі арқылы "біліп қоймай” көруі арқылы да таниды. Жусан – Отан
бейнесімен, дала бейнесімен рухани-этикалық бірлікпен бірте қайнасқан ұғым.
Жас үрпакка колоіиялык. білім мси торбис бсрудс халыктык. педагогикапыц
ала-тьш ориы ерскшс. Ссбебі. ол тарихи толімдік тожірмбслердіц мойсгі
ретіпдс үрпақтап-үрпакха мүра рстінде беріліп ксле жаткан, ісксрлік пси
даглылардыи, салт-достүр. одст-гүрыптардың жиынтығы. Экологиялык білім мсн
торбисиі бііла жаиына сіңірудс ауьподсбисті үлгілерін паіідшіаігудыпдаорііы
срскшс. Мысшіы. "Ер-е.нне, гул- жеріне", "Ер — туеан жеріне ", "Еі уміпйі
~ ер сакпшр ", "Батыр туса - ел ырысы, жаңбыр жауса- жер ырысы ",
"Карагайга қарап тал асер, кырга қарап бала осер " "Тау булагшіен корікті,
6у:шк қурагымон корікті", "Лтаңпаіі мал к,алг'аниш, тол қалсын ", "Дорі
шоптен шыгады, скииі коптеп шыгады ", "Бір тап кессең, он тіы ек "т.б.
Мүидагы басты пасихат-тайтын үстапым:
- торбиеніц іісгізі олсптілік, соидыктан озік омір сүрген ортада
олсптілікті сактау;
- кемтар, күші аз жаидарга кайырымдылық жасап, қол ұшьш бсругс шакыру;
- баланы жасынаи сибск сүйгіштіккс шакырып. сңбсккс баулу:
- оруакытта білімгс қьгзыгып, дүнисні тануга үмтылу;
- ісоршағаіі ортаиы, табиғат - анаиы сыйлау;
- колыіщагы барды ысырапсыз шашпауға, ягпи үпсмділіккс шакыру;
- слдін корғаиы болып, халқыца адал кызмст жаса дстсн ссіімді
к^ілыптастыру;
- окуіиылардыц .жологиялык білімі мси модсиистін қалыптастырудыи ең
тиімді жолы бастауыш сьшыптаріпі окылатып "Дүниетану" понінің сабактарын
жүйслі де, гиімді дс откіэу, т.б.
Демек. осы жогарыда айтылғапдардан әрбір ата-аиа, әрбір үстаз біпа
тәрбиссін табигаттыц қатысыпда. табигаттыіі комегімсп жүріізгеидс гана
шымайы ^кологинлык. тәрбие мсп мәдснисткс жстстіпдігін корытыіідьиіауымызга
болады.
Халықтың өткен тарихына көз салсақ, қай кезеңде де ұрпақ тәлім-тәрбиесі
әр елдің ең толғақты мәселесі ретінде ғасырлар бойы халық даналығына
сүйенгенде ғана шешімін тауып, жемісін беріп отырған. Ол халықтың
кәсібімен, салт-санасымен, дәстүрімен, әдет-ғұрпымен, тілімен, тарихымен,
өнерімен, дінімен біте қайнасып тарихи кезеңдер ерекшелігіне, қоғамның даму
сатыларына орай жетіліп отырған қастерлі мұра. Осынау қастерлі мұралардың
танымдық, тәрбиелік мәні тұтас алғанда ұланғайыр дүние, бүкіл адам
тіршілігін қайнар көзі. Халық өз ұрпағын қолынан жетелей, тең құрбыша
ақылдаса, сырласа жүріп, бойындағы ең жақсысын ізгілік пен инабат
иірімдерін, зердесін қалыптастырған, күнделікті тіршілікке баулыған.
Отбасында нәресте дүниеге келгенде ат шаптырып “сүйінші” сұратып бар
пейілмен қаунып, ендігі жерде сол сәбидің өсіп-жетілуіне қамқорлық жасаған.
Халқымыз нәрестенің өсіп-жетілуіне ең қажетті мүлік – бесік деп, сәбиін
бесікке салғанда – бесіктің танымдық, тәрбиелік мәнін о бастан ерекеше
бағалап, халық мұрасы, ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы тұтынып келген
киелі ата мүлкі санаған.
Бесіктің тәрбиесінің құндылығын толықтыра түсетін ғибратты ойлар, наным-
сенімдер баршылық. Бала жатқан бесік бас жағна шошымасын деп қасқырдың,
үкінің тырнағын іліп, ал кішкене көпшігінің астына атасының бәкісін немесе
шағын балтаны салып қою да қаншама наным-сенім бар десеңізші?!
Халық түз тағысының, үкінің тырнақтарын дәріптеуде – бұлардың киесі бар,
бесікке, балаға жақындамайды, жоламайды деп сенген.
Ырым, наным-сенімдердің негізгі ой-түйіні бесіктің тек тұтыну бұйымы
ғана емес, оның табиғат пен адам арасындағы үйлесімділіктерді
насихаттауымен бағаланып келгендігі.
Әр түрлі аңдарды аулауға да тыйым салынып отырған. Жануралар мен
жәндіктердік белгілі бір түрлерінің пайдалылығымен немесе зияндылығы
жөнінде халық арасында ежелден қалыптасқан ырымдар да бар. Мысалы: ата-
бабаларымыз қарлығаштың ұясын бұзсақ өрт шығады, апат болады деп есептеген.
Сол сияқты аққуды, тырнаны өлтіруга болмайды, оларды киелі құстар деп
есептеген. Құмырсқаның илеуін бұзуға, оларды өлтіруге болмайды деген тыйым
арқылы құмырсқаны сақтап, орман тоғайдың өсуіне қолайлы жағдай жасап
отырған.
Сүйікті ұл-қыздарын бәйтерекке, шынарға, жауқазынға, ақ қайыңға, аққуға,
елікке теңеген. Ардақты азаматын асқар тауым, шалқар көлім, қара омраным
деп қастерлеген. “Жақсы жігіт – аспандағы жұлдыз, жақсы қыз – жағадағы
құндыз”, ардақтысын жұлдыз бен құндызға теңеген.
Қазіргі таңда тұтас алғанда өмірімізді экологияландыру аңсары үлкен
маңыз алып отыр. Адамдар тіршілік ететін ортаны, қолайлы табиғи жағдайларды
сақтау, табиғатқа деген өркениетті дүние танымды, азаматтық құнды ұстаным
бағдарын қалыптастыру, бір ғылым саласының, мемлекеттің, саяси жүйенің ішкі
шеңберінен шығып жалпы әлемдік мәселеге айналды. Өйткені адамдардың табиғат
бермесін тартып алуға дағдыланған өзімшіл әдеті мен табиғатты тек бір
сәттік мақсат үшін пайдалану психологиясы әлі де өрши түсуде. Әсіресе
кешегі кеңестік жүйеде материалдық игіліктерді өндіру базасына айналған
Қазақстан тұрғындарының бейнесіздік кызметі мен табиғатқа рахымсыздығы
тоқталар емес. Нарық қыспағы, шаруашылық қамы деген желеулермен табиғаттың
жекеленген жаратылыстары қолды болып, бау-бақшалар оталып, жол жағалай
жайқала өскен тал, терек, дарақтар кесіліп, тұлдануда. Мысалы, соңғы бір
жыл аралығыңда Шымкент-Түркістан тас жолы бойында жайқалып, көше сәнін
тұзеп ыстық аптаптарда жолаушыларға сая болған қалың ағаштар кесіліп, бұл
күнде сұрқы кеткен, келбетсіз тіршілікке айналды. Мұндай табиғатқа деген
рахымсыз көзқарастан арылу ең алдымен (жас буындардағы) туған өлке
табиғатына жанашыр сезім мен ұлттық дүниетаным, азаматтық намыстың оянып,
олардың мінез-кұлық негізі берік қалануына байланысты болып отыр. Олай
етпейінше табиғатты қорғаймыз деу жалаң ұран болып, экологиялық мәдениетті
дамыту жансызданып қала береді. Ендеше экологиялық түсінікті,
мәдениетті калылтастыру жаратылыстану мамандарының ғана емес
баршаның, өсіресе оқу қызметкерлерінің де жауапты парызы болып отыр.
Себебі "экология" деген сөздің түсінігі жаратылыстану - биологиялық
мағынамен шектелмей жалпы адамның мінез-құлқы, яғни адам табиғаты, адам
экологиясы мәдениеті мәселесін де қамтуында. Адам экологиясы оның рухани
мәдениетінің түп деңгейіне тікелей байланысты. Ал рухани мәдениет
дүниетанымы қайнарының бастауында ағарту. Ендеше қалыптаскан экологиялық
ақуал жағдайында - тіршілік тірегі табиғатты сақтау, онымен ғылыми тұрғыда
қарым-қатынас жасау дүниетанымын орныктыру, табиғат сырына үңіліп
түсінетін, сезетін қабілет дамыту іс-шараларында өзіндік тәлім-тәрбие жқмыс
түрлері мен әдіс-кұралдары сан-алуан мәдени-ағарту мекемелерінің рөлі артып
атқаратын қызметі ерекше болмақ.
Ұсынылып отырған мақаланың негізгі мақсаты мектеп және мектептен тыс
мәдени-ағарту мекемелерінде жас ұрпақтарды табиғат қорғау әдебіне
тәрбиелеуде экологиялық мәдениетті сақтаудың халықтық әдет-ғұрып, дәстүр
түрлері мен әдістерінін бұрын қолданыста болмаған озық тәжірибелері орнын
анықтан, пайдаланудың жолдарын көрсету болып табылады.
Табиғаттың саналы да, сауатты да қорғаушыларын тәрбиелеуде табиғаттан
бастау алатын ұлттық тәрбие көзі халықтық педагогиканың орны ерекше. Халық
педагогикасын қолдауға алу тәуелсіздік келгеннен соң жүзеге асырыла
бастады. Сонда саласы мол халық педагогикасына, оның бір тармағы табиғатты
қорғау дәстүрі, оған сену, сыйыну ырымдары мен жан-жануар, өсімдік
түрлеріне байланысты қалыпттасқан әдет-ғұрыптарға айрыкша мән берілудің
себебі неде? Оның мәні біздің түсінігімізше маңызда болып отыр.
- Халқымыздың әдет-ғұрып, дәстүр, наным-сенім, ырым,
рәсімдері, оның әлеуметтік өмір салтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экологиялық тәрбиенің кіші мектеп жасындағы оқушылардың дүниетанымдық
көзқарасы дамуына ықпалы.
§1. Экологиялық тәрбие туралы түсінік және педагогикалық мәні (ғылымның
қалыптасуы).
§2. Экологиялық тәрбиеде қоршаған ортаны қорғау туралы ұлттық қайнар
көздің рөлі.
ІІ тарау
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың экологиялық тәрбиесін жетілдіру
жолдары.
§1. Қазіргі экологиялық тәрбие түрлері формалары, әдістері, құралдары.
§2. 3-ші сынып оқушыларына дүниетану пәнінің мазмұны арқылы тәрбие
берудің жетілдірудің кейбір жолдары.
Экологиялық тәрбие туралы түсінік және педагогикалық мәні (ғылымның
қалыптасуы).
Зерттеудің өзектілігі. Адам мен табиғаттың, қоғам мен ортаның өзара
әрекеттестігі, оның өнеркәсіпті өндірістің қазіргі тандағы көптеген
жарамсыз технологияларымен қарқынды өсу жағдайында өмір сүруі, қиындықтың
шама-шегіне жетті. Адамзат тіршілігінің өзіне қауіп төнді: табиғат қорлары
үзіліссіз сарқылысқа түсті, ортаның ластануынан адам өміріне қауіп төнді.
Бүкіл әлемде экологиялық дағдарыстар мен апаттар ұлғая түсуде. Мұндай
апатты зардаптар Қазақстанның Семей, Қызылорда (Арал өңірі), Батыс
Қазақстан (Нарын, Азғыр, Тайсойған), Орталық Қазақстан (Саршаған, Байқоңыр,
Балхаш), Оңтүстік Қазақстан (Созақ) аймақтарында көрініс тапты, олар табиғи
экологиялық жүйе тұрғысында, экологиялық жағдайы өте нашар жерге айналды,
ал экологиялық әлеуметтік тұрғыда экологиялық зардапты ауданның бірі болып
саналады. Экологиялық апаттар биоортадағы жағдайларға еткен әсері арқылы
дүние жүзінің әрбір аймағындағы құбылыстардың дамуына айтарлықтай ықпал
жасауда.
Рио-де-Жанейрода (1992, маусым) БҰҰ-ның қоршаған орта бойынша өткізген
конференциясында қарастырылған мәселелер (дүние жүзіндегі бүгінгі
экологиялық жағдай; әлемдік қауымдастардың экологаяны тұрақты дамытуға
талпынысы т.б.) бойынша қабылданған шешімдср білім мен тәрбиені
экологияландыруға жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.
Жеткіншекгердің экологиялық білімі мен тарбиесі міндеттерінің маңыздылығы
арта түседі
Экологиялық проблеманың пайда болуы ең алдымен әлеуметтік-экономикалық
факторларға байланысты және бұл проблемаларды техникалық құралдармен де,
жеке адамның, топтасқан қауымның қоршаған ортаға көзқарасын, қатынасын
қайта бағдарлау жолымен де шешуге болады. Адамзат экологиялық түрғыда
қоғамды дамытудағы көзқараспен байланыстағы жаңа менталитетті қалыптастыру
қажеттігін мойындайды. Әлеуметтік әрекет құралы ретінде қоғамдық
экологиялық таным әлеуметтік бақылаудың барлық механизмдерін дұрыс іске
асыруды қамтамасыздандыруы қажет, тұртылықты халық қоршаған ортаны жақсарту
мәселесіне, сонымен бірге оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру
мәселелеріне аса назар аударғаны жөн.
Осы тұрғыда жеткіншектердің экологиялық ой-өрісін дамыту, экологиялық
мәдениетін қалыптастыру проблемасының көкейкестілігі күннен-күнге арта
түсуде. Ғалымдардың пайымдауынша, экологиялық білім мен тәрбие барлық
тіршілікке қатысты ішкі жауапкершілік сезімі мен парызды дамытуы қажет,
өйткені тіршілікті ортаны сақтау мен адамның денсаулығы қоғамның
құндылық жүйесінде ең маңызды категорияның бірі болып саналады.
Экологиялық білім бүгінгі заманның кешенді проблемасы ретінде
философиялық-әлеуметтік зерттеулердің обьектісінен түскен емес. Олардың
еңбектерінде экологиялық проблема жалпы адами тұрғыда қарастырылады
(Э.В.Гирусов, Ю.Т.Марков, Д.Ж.Маркова, Н.Н.Моисеев). Экологиялық білімді
дамытуда бірқатар тұжырымдамалардың (Рио-де-Жанейрода(1992) БҰҰ-ның
өткізген конференциясында қабылданған; ЮНЕСКО-ЮНЕП үкіметаралық
конференцияда (Тбилиси, 1977) қабылданған; Қазақстан Республикасының 2004-
2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы 2003 ж.
қабылданған) негізгі қағидаларының маңыздылығы жоғары болды.
Экологиялық білім проблемасын А.Н.Захлебный, И.Д.Зверев, В.Г.Иоганзен,
Н.Н.Моисеев, Н.А.Рыков, А.С.Бейсенова, А.Б.Бигалиев, Ж.Ж.Жатқанбаев,
М.Н.Сарыбеков, А.Г.Сармурзина, Н.Т.Торманов, А.П.Сидельковский және т.б.
зерттеген, олар экологиялық білімнің жалпы теориялық және әдіснамалық
аспекгілерін жасады.
Экологиялық білім тұжырымдамасының ұлттық-аймақтық деңгейде даму
проблемасы бірқатар еңбектерде көрініс тапқан (В.Н.Большаков,
О.Г.Завьялова, С.В.Комов, А.С.Бейсенова, М.Н.Сарыбеков, Е.В.Ткаченко,
Г.А.Ягодин және т.б.).
Экологиялық білімге оқытушыларды даярлау проблемасына бірқатар еңбектер
арналған (А.А.Вахрушев, В.С.Ильин, С.Е.Петров, Е.С.Сластенина,
М.Н.Сарыбеков, А.А.Бейсенбаева, Б.Ы.Мұқанова, Г.К.Длімбетова және т.б.).
Педагогикалық тәжірибе көптеген ғалымдардың Экологиялық білім деңгейі әлі
де болса төменде қалуда (А.В.Миронов, Т.Ю.Юшакова, А.Е.Тихонова
Н.М.Чернова т.б.) деген пікірлерін қолдауда. Әсіресе, оқушыларды оқытудың
мазмұнын, формалары мен әдістері бойынша көптеген мәселелердің шешімін
таппағанын көрсетеді.
Оқушыларға экологиялық білім беру проблемалары бойынша да біршама
еңбектер орындалды (И.Д.Зверев, А.Т Зверев, С.В.Алексеев, Н.Ф.Винокуров,
В.С.Шилов, К.Н.Сарыбекова, Г.М.Сабденалиева, Б.И.Иманғалиева жөне т.б.).
Қазақстанда қазіргі таңда экологиялық білім жүйесін дамыту стратегиясы
қоғам өмірінің барлық жағын, мүмкіндігінше демократизадиялау мен
гуманизациялау процесімен айқындалады. Білімді оның құрылымын, мазмұны мен
диагностикалық нәтижесін ғылыми дәлелділікпен жобалау негізінде
мақсаттылықпен дамыту проблемасына ғалымдардың бірқатар еңбектері арналған
(А.Х.Белкин, М.А.Галагузова, Б.С.Гершунский, О.Е.Лебедев, В.Б.Сериков,
А.П.Сейтешев, Н.Д.Хмель, В.В.Шапкин және т.б.).
Демек, оқушыларға экологиялық білім берудегі қоғамның сұранысы мен
мектептерде оқушылар меңгеретін экологиялық білім мазмұнының ғылыми тұрғыда
негізделмеуі арасында: мектеп оқушыларына экологиялық білім беру қажеттігі
мен оны пайдалануға байланысты әдістемеліктің жеткіліксіздігі байқалады.
Осының тиімді шешімін табу біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және
тақырыпты: “Кіші мектеп жасындағы оқушылардың экологиялық тәрбиесі және
оның құралдары” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерртеу объектісі: Жалпы білім беретін бастауыш мектептің оқу-тәрбие
процесі.
Зерттеу пәні: 3-ші сынып оқушыларының экологиялық білім мазмұны арқылы
дүниетанымдық көзқарасының дамуына ықпал жасау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Қазақстанда экологиялық білім жүйесінің қалыптасу кезеңдерін
сипаттап беру;
2. Оқушыларғы экологиялық білім мен тәрбие сын қалыптастырудың алғы
шарттарын жасау, анықтау;
3. Оқушылар жаңа технология арқылы дүниетану пәнін оқыту әдістемесін
негіздеу және оның тиімділігін тәжірибе жүзінде тексерістен
өткізу;
4. Оқушылардың экологиялық мазмұны бойынша дидактикалық жабдықтар
жасау;
5. Табиғат қорғаудың халықтық негіздерін жүйелеу арқылы дамуын
көрсету.
Зерттеудің болжамы: Егер оқушылардың экологиялық білім мен тәрбиесі
теориялық әдіснамалық тұрғыдан дәлелденсе, тиімді әдістер арқылы жүзеге
асырылса, оқушылардың экологиядан білімі артып, практикалық іскерлігі мен
дағдысы шыңдалады, дүниетанымдық, адами – эстетикалық көзқарасы
қалыптасады. Өйткені табиғатты сақтау әр оқушының тікелей экологиялық
мәдениетіне, табиғаттағы қорғаудағы сауатты көзқарасына байланысты.
Зерттеудің басты мақсаты: Оқушылардың экологиялық білімі мен тәрбиесін
теориялық тұрғыда негізден, қалыптастыру.
Зерттеу әдістеріне: Педагогикалық – психологиялық негізде жазылған
әдебиеттерді жинақтау және әдістемелік нұсқауларды қарастыру, талдау,
сұрыптау, озат іс-тәжірибелермен танысу.
Зерттеу базасы: Экологиялық тәрбие мазмұнын, әдістерін арттыру,
экологиялық білім мазмұнының тиімді меңгерілуінің алғы шарттарын жасау
мақсатында №12 Қаныш Сәтбаев мектебінде өткіщзілді.
Зерттеудің практикалық мәні: Зерттеудің нәтижелерін мұғалімдердің білім
жетілдіру семинарларында, ашық сабақтарда, практикант студенттердің сабақ
беруде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, әр тарау екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан
тұрады.
НЕПЗГІ БӨЛІМ
Қоршаған ортаны қорғау мәселесі, биосфера ресурстарын тиімді пайдалану,
бүгінгі тандағы дүниежүзі мемлекеттерінің аса маңызды міндеттердің бірі
болып отыр. Ғылыми-техникалық прогресс, қоғамдағы әлеуметтік және
экономикалық өзгерістер табиғат тепе-теңдігінің бұзылуына, қауіпті
жағдайлардың пайда болуына себепқер болуда.
Экологиялық дағдарыстың неғүрлым қауіпті көріністері-аймақтың техногенді
шөлейттенуі, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы, атмосфераның
ластануы, ормандардың сиреуі, табиғаттың генетикалық қорының бұлінуі,
тіршілікке қатер төндіретін табиғи құбылыстар мен өнеркәсіп апаттарының
белең алып, әрі улы қалдықтардың жиынтықталып айналаны қоршаған ортаға
терең зиянын тигізуде.
Кейбір аймақтарда жағдайдың ауырлағаны соншалық тежеуге келмейтін
апаттар, болашағын пайымдап білуге болмайтын құбылыстар қаупі өсіп келеді.
Еліміздің қолайсыз экологиялық ахуалы қазіргі кезде бастан кешіріп отырған
экономикалық дағдарысты одан әрі тереңдетіп, әлеуметтік шиеленістің
ұшығуына итермелеп отыр. Экологиялық жағдайлармен қатар, халыктың
әлеуметтік проблемаларын шешуде экономикалық қиындықтарда өз кедергісін
келтіруде.
Экологиялық проблеманың пайда болуы ең алдымен әлеуметтік-экономикалық
факторларға байланысты. Бұл проблеманың шешімін табу үшін адам ең алдымен
қоршаған ортаға өзінің көзкарасын, қатынасын өзгерту керек. Қоршаған
ортаның адам өмірі үішн қажеттін мойыңдай отырып, оны қорғап, болашақ үшін
сақтауы қажет, сонымен бірге жеткіншектерге экологиялық білім мен тәрбие
беру мәселесіне де аса назар аударғаны жөн.
Бұл проблеманы шешуде экология, табиғаттану, табиғат қорғау ғылымдарының
орны ерекше. Олар мазмұндық жағынан бір-бірімен тығыз байланысты. Ғылымдар
тарихында Экология терминін тұңғыш 1866 жылы неміс биолог-ғалымы Эрнест
Геккель енгізген. Ол Экология - тіршіліктің әрбір түрінің немесе организм
оны қоршаған табиғи ортамен карым-қатынасын зерттейтін ғылым саласы
екендігін дәлелдеді.
Соңғы кезде, экологияны биология ғылымының саласы ретінде емес, жеке
ғылым түрғысынан қарастырып жүр. Сондықтан, әртүрлі экологиялық мәселелерді
жаратылыстану ғылымына енетін пәндердің барлығы қамтиды да, бірақ олардың
әрқайсысы өз ілімі саласынан зерттеп қарастырады. Мысалы, биологиялық
пөндер бойынша тірі организм, организмдердің өртүрлілігі, осіп-көбеюі,
жер бетінде
таралуы, организмдердің шығу тегі, экологиясы, селекция, генетика туралы
зерггесе, ал география сабағында географиялық қабықты, жер бедерін тиімді
пайдалану мен қорғау, географиялық орта мен геожүйе, табиғи кешенге
адамдардьщ шаруашылық қызметіне тигізетін әсерін зерттейді.
Ал, экология галымы табиғаттағы барлық өзгерістерді айнала қоршаған
табиғи ортасы және адамның іс-әрекетімен байланыстырьш зерттейтш кешенді
ғылымдарға, нақтырақ айтқанда барлық жаратьшыстану ғылымдарының негізгі
өзегіне айналды.
Экология проблемасы ғасырлар бойы ғалымдардың зерттеу обьектісінен тура
болсын, жанама болсын да түскен емес.
Кезінде орта ғасыр ғүламалары табиғатқа қатысты өз көзкарастарілн
философиялық-әдіснамалық түрғыда түжырымдаған. ІХ-ХҮ ғғ. ғүламалары Әл-
Фараби, Ж. Баласүғын, Қожа Ахмет Иассауи, М. Қашқаридың тіл ғылымы, логика,
психология, география, этика және т.б. ғылымдар жайлы жазған еңбектерінің
мәні ерекше. Соның ішінде, Әл-Фараби медицина, биология, география
ғылымдарын теориялық-философиялық түршда негіздеген.
Ал ХҮІ-ХУІИ ғғ. үлы педагогтары Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, Г.
Песталоцций, Ф. Дистервег және т.б. прогресшіл ой-пікірлері классикалық
педагогикада оқушыға табиғатпен қарым-қатынас арқылы білім беру, тәрбиелеу,
дүниетанымын қалъштастыру зандылықтаръш негіздеген ...адамның бүкіл рухани
тіршілігі табиғатпен берік байланыста болған - деп түжырымдаған.
ХІХ-ғасырдың демократ-ағартушылары В.Г. Белинский, А.Н. Герцен, Н.А.
Добролюбов болса табиғат туралы саналы білім беру адамның мінез-қүлқының
дүрыс қалыптасуына ерекше мән берді.
Халқымшздың кернекті үлы ағартушылары А. Қүнанбаев, Ы. Алтынсарин, Ш.
Уәлиханов габиғат - сүйіспеншілік пен адамгершіліх көзқарастарының негізі -
деп түсінш, жастарға оны аялауға, оның тепс-теңдігш сақтауға ақыл кеңес
берсе Ш. Қүдайбердиев ар, үяты бар, қайырымды, үсгамды адам қоғамның кез
келген кезеңінде өзінің лайықты орнын біледі - деп ескерткен. Үлы ғүлама-
ойшылдардың қоршаған ортаға, табиғат болмысына деген ой-пікірлері мен
көзқарастарының көкейкестілігі бүрышыдан артпаса кеміген жоқ. Ол туралы
диссертацияда жүйелі мазмүңдалады. Кейінгі жылдары халықтың санасында
экологиялық білім, экологаялық төрбие үғымдары қалыптаса бастады. Бұл
қос ұгам мөн-мағнасына қарай бірін-бірі толықтыратьш түсініктер. Яғни,
экологиялық білім мен төрбиенің бірге қалыптасуы оң нөтиже береді. Ал,
экологиялык екі үғымнан келіп экологиялық ойлау туындайды. Экологиялық
ойлау - қоршаған орта туралы оң түсініхтердің жиынтығы. Адам баласы барлық
іс-өрекетке ойлагалі барып шешім қабылдайды. Егер экологиялық тұрғыда
ойласа, оның табиғатқа деген көзқарасының дұрыс сипатта болғаны. Ондай
азамат ешуақытта табиғатқа кдянат жасамайды, керісінше, оның қамқоршысы
болатыны анық.
Экологиялық білім берудің бірнеше аспектілері бар. Соның бірі
-гаосеологиялық аспект. Бұл адам баласьшың табиғаггың біртұтастығын тани
отырып, оның табиғи туындысы екенін мойындауы.
Экологияның парашатикалық аспектісі - адам баласынъщ табиғат туындысы
ғана емес оған тәуелді болатынын мойьшдай отырьш, оны тиімді дайдалануға
үмтылады немесе толық түсінеді. Табиғаттың адам үшін емес, керісінше,
адамның табиғат арқасында ғана өмір сүре алатынын ғшшми түрғыда түсіну
болып табылады.
Ал, экологияньщ этикалық аспекгісі - адам баласының қоршаған табиғи
ортада өзін-өзі дүрыс үстауы әдеп-моралінің қалыптасуы. Бұл жағдай қоғам
мен табиғат арасындағы үйлесімділікті қалыптастьфуға жол ашады.
Экология ғылымының аспектілерін мектеп қабырғасында оқушыларға
экологиялық білім мен тәрбие беруде негізге алған жөн.
Экологиялық білім берудің теориялық-философиялық негіздері И.Кант,
К.Э.Циалковский және В.Н. Вернадскийдің еңбектерінен бастау алады. Олардың
негізгі идеялары қазіргі қоғамды түрақты даму жолына түсіріп білім беруді
гуманизациялау. Яғни, экологиялық білім мен төрбие беру педагогика
галымьшьщ жаңа баЕыты болып қалыптасуына жол ашты. Бұл туралы экологиялық
педагогиканың негізін салушылар Н.М. Мамедов пен И.Т. Суравепша:
Экологиялық білім - дәстүрді пөндерді философиялық-әдіснамалық,
педагогикалық-психологаялық, ғылыми-өдістемелік түрғыдан білім беру
сапасын, жаңа технологиясьш өміршең ететін түғырга көтеріп келеді - деп
өте орьшды айтқан.
Экологиялық білім берудің педагогикалық негіздері бірқатар
зерггеушілердің: жан-жақты қарастырылғаны туралы біз жоғарыда айтьш
өткенбіз.
Ғальшдар экологиялық білім мен тәрбие берудің мәнін ашқанда табиғатқа
саналы қарым-қатьшас жасап, оны қорғайтын, табиғи қорды тиімді
пайдаланатын, Отанын, елін сүйеіін болашақ жастарды адамгершішкті-
эстетикальіқ, эмоіщялық-моральдық тұрғыдан төрбиелеуді мақсат етіп, орта
мектептердің оқу-торбие үрдісі мазмұшын жөне болашақ мүғалімдерді
экологиялык, білім беруде жогарЫда аталған дағдыларға оқушыларды
төрбиелеуге дайьшдауды үдайы жетілдіріп уйымдастыруды талап етеді. Біз, өз
зерттеуімізде олардың еңбектерін жүйеге келтіреміз және зерттеулерінің
негізгі бағыттарын айкыңцаймыз. Бұл бағыттар бізге
төжірибелі-
эксперимент барысында экология сабағьш өткізуге үлкен септігін
тигізді.
Мектептегі білім беру жүйесінің дамуьша Қазақстан республикасының
олеуметтік-экономикалық жағдайларының әсері зор болды. Әсіресе, Қазақстан
жағдайында экологиялық проблемалардың шиеленісуі көпшіліктен экологиялық
сауаттылыкты қажет етті.
Тарихи зерттеулерде (В.Г. Храпченков) Қазақстандағы мектептің оқу жүйесі
бірнеше кезеңдерге бөліп қарастырылады. Олар негізінен: 1- кезең Кеңестік
үкіметтің 1917-1930, 2- кезең - 1930-1956, 3-ші кезең - 1956-1990 жылдар
аралшын қамтиды. Агалган кезеңдердегі мектед жүйелері негізінен өткендегі
идеяларға қаныққан білім мен тәрбиеге негізделді. Жаратылыстану пөндері
бойшша (табигаттану, ботаника, зоология, жалпы биологая) ғылым салаларының
желісі бойьшша табиғат игіліктерін игеру, пайдалану біржақты қарастырылды.
Табиғатқа деген түрпайы көзқарас: Табиғатты бағындыру керек, Табиғат
қорлары шексіз таусылмайды - үғымы қалыптасты. Ал, экологаялық білім мен
тәрбие беру туралы ой-пікірлер болса, табиғат туралы білім берудің
көлеңкесінде қалды. Сөйтіп мектептерде экологиялық білімді қальштастыру З-
пгі кезеңнен (1968-1970 ж.) бастау алды. Бүған 1968 жылы БҮҰ жанындағы
ЮНЕСКО-нің үйымдастыруымен өтілген Халқаралық конференциянық үжен себебі
болды. Онда Адам жөне биосф^)ш бағдарламасы қабыдданды. Бағдарламада
алғаш рет экологиялық білім беру халықаралық деңгейде қарастырылды. Осыған
орай, бүрынғы Кеңес үкіметінде 1970 жылдан бастап Министрлср Кеңесінің
қаудысьшен барлық жоғары оқу орындарьщца Табиғат қорғау курсы оқытыла
бастады. Мектептерде пән сабақтары арқылы жеткіншектерге табиғатш қорғаудың
жаңа бағыты- экологиялық білім мен тарбие берілді. Экологиялық білімді
дамытуда Найроби (1982), Беч (1983), Мөскеу (1987) жөне т.б. халықаралык.
деңгейдс өтілген конференциялардың ролі үлкен болды.
Экологиялық білім берудің 4-ші кезеңі,Қазақстан Республикасыньщ
Егемендік алған жылынан (1991) басталады. Өйткені, осы жылы елімізде алғаш
рет Табиғат қорғау туралы Заң қабылданып, көпшілікке экологиялық білім
мен төрбие беру мемлекеттік түрғыда түрақтала түсті. Абай атындағы қазақтьщ
мемлекеттік педагогикалық университетінде алғаш рет экология факультеті
ашыльш мамандар даярлығы қолға алынды және жалпы білім беретін оқу
жүйелерінде де экологиялық білім беріле бастады.
1996-1997 оқу жылынан бастап республика облыстары мен қала (Алматы,
Талдықорған, Семей, Тараз, Қызылорда, Ақтөбе) мектептерінде экология пәні
бойынша авторлық оқу бағдарламалары, оқу қүралдары енгізіле бастады.
Бағдарламалар (5-11 сыныптар) мен оқу-әдістсмелік қүралдарды Абай атындағы
университет ғалымдары дайындады. Алматы қаласы мен Алматы облысыньщ 70 тен
астам меюгебінде экология-факультатавтік сабақ рстінде оқытыла бастадьь^
Пәндерді экологияландыру мөселесі 2000-2003 жылдары жарық көрген жаңа буын
оқулықтарында жақсы көрініс тапқан., Әсіресе, геоірафия, биология, химия
оқулықтарының мазмұнында (әрбір тақырыпта) экологаялық
проблемалар қарастырылған.
Республиканың оқу жүйелерінде экологиялық білім беруге байланысты
калыптасқан жағдайларды ескере отырып, 2000-2005 жылдар аралығында экология
пәнін 5-8. сьшыптарда аптасына бір сағат (барлығы 36 сағат), 9- сыныпта -2
сағат (барлығы 68 сағат), ал 10-11 сыныптарда -1 сағат (барлығы 36 сағат)
көлемінде снгізген дүрыс деп санаймыз. Қазіргі кезде республиканьщ жалпы
орта білім беретін оқу жүйелерінде экологиялык білім беру авторлық
бағдарламаларға сәйкес 3 бағытта:
- мектептерде өтілетін дәстүрлі пәндерді экологияландьгру (көп пәнді
үлгі);
- факультативтіх курстар негізінде білім беру;
- экологияны жеке пән ретінде оқыту арқылы жүргізіледі.
- Экологиялық білімді дамытуға Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
министрлігі аса назар аударуда^Оған дәлел, 2002 жылы Мектеп баспасынан
(қазақ, орыс, ұйғыр, өзбек тілдерінде) жарық көрген. 9-сыныпқа арналған
Экология төл оқулық төрт кешенімен (авторлары А.С.Бейсенова және Д.
Чилдибаев) республика мектеп-теріңде сынақган өтуде.
- (2003 жылы жарық көрген Қазақстан Республикасынъщ 2004-2015 жъшдарға
арналған экологаялық қауіпсіздігін .лагЩЩ тұжырымдамасыньщ да оқушыларға
экологиялық білім берудеп ролі ерекше болды. *Түжырымдамада мешіекеттің
экологиялық кауіпсіздігін қамтамасыздандыру, экономиканы, заңнаманы,
білімді және қоғамды экологияландыру мәселесі қарастьгрылады. ҚР Білім және
Ғылым министрлігінің алдына нақты міндеггер қойылады:
- бЬгім берудің барлық деңгейіндегі оқу бағдарламаларына экология
және табиғатты түрақтандыру моселелерін енгізу жолымен үздіксЬ экологиялъгқ
білім берудің жүйесін қалыптастыру;
- міндетті және қосымша білім беру жүйесінің барлық деңгейі үшін
экологая саласындағы кадрларды дайындау, қайта даярлау жөне олардың
біліктілігін арттыру;
- экологиялық білім беруді мемлекеггік қолдау.
Түжырымдама экологиялық білім мен тәрбие беру арқылы жас жеткіншекгің
адами қасиеттерін калыптастыруға көп мүмкіндік жасайды. Сонымен катар,
оқушылардың демократия, қүқықтык мемлекет, азаматтық
коғам, адам қүқығы, бәсекелестікке кабілстті қоғам, бәсекелестікке
қабілетті үлт, бөсекелестікке қабілетті білім, нарық, экосаясат сияқты
жалпы адамзаттық қүндылықтарды белсенді қабылдауьша септігін тигізеді.-^
- Оқу реформасьшдағы жаңа озгерістер мектеп өміріне де оқу мен оқытудъщ
жаңа әдіс-тәсілдерін, оқу жүйесін әкелері анық. Әсіресе, дәстүрлі пөндер
жүйесі оның мазмүнын, білімге қойылатын талалтар мен өмір талабына сәйкес
жаңа пәндер енгізуді қажет етеді. Соньщ бірі - дүниетану пәні болмақ. Оны
соңғы жылдары экологиялық білім беру жүйесінің әлемдік деңгейге
сәйкестендіріле айқьвдалған негізгі бағыітары дәледцейді:
- барлық оқу жүйелеріңде экологиялық білім берудің бірегей мемлекеггік
стандартьш қальштастыру және өміршең ету;
- экологиялық білім мен тәрбие беру саласын ақпараттандыру және
үйымдастырудың жаңа типтерін әртараптандыру;
- экологияны оқытудың жаңа технологиясын өміргс ендіру;
- экологиялық тәрбие беруді ғылыммен және практикамен үштастыру.
Қазақстанда экологияны пән ретінде оқытудың ТМД елдеріне үлгі боларлық
мол тәжірибелері жинақталды. Экологияльтқ білім берудің қүрылымы мектепке
дейінгі мексмеден басталып көпсатылы оқу жүйесі бойьшша үздіксіздігін
қамтамасыз ету жузеге асьш келеді. Яғни, оқушыларға экологиялық білім
мазмүнын кальштасшрудың ләндік жүйесіне негізделген оньщ қүрылымы мен
мазмүны анықталып практика жүзінде колданысқа еніп отыр. -- Кейінгі
жыддары экологиялық білім мен төрбие беру саласьшда көптеген ғылыми зерттеу
жүмыстары орындалды. Оларда бұл проблема әр қырынан карастырылады. Мысалы,
жастарды табиғат қорғауға төрбиелеуде халықтық табиғат қорғау дәстүрлерін,
макал-мәтелдерді, аңыз әңгіме, нақыл сөздерді пайдадану (Н. Сарыбеков),
мүғалімдерді экологиялык даярлау теориясы мен практикасы ( М.Н. Сарыбеков),
болашақ мүғалімдерді экологиялық білім беруде оқуишларды адамгершілікке
тәрбиелеуге даярлау (А.А. Сотаиков), пәиаралық байланыс арқылы оқушыларға
экологиялық тәрбие беруде жауалкершілік кдтынасын қалыптастыру (А.Д.
Болтаев, Б.С. Иманғалиева), табиғаггану курсы арқылы экологиялық төрбие
беру (Д.І. Жангельдина), тиімді жолдарын, әдебиетті оқыту жәнс сыныптан тыс
жүмыстар үрдісінде жоғарғы сынып оқушыларына экологиялық төрбие беру (Ө.Т.
Танабаев), оқушыларға экологаялық білім мен тәрбие берудің концептуалды
жолдарын шетелдік тәжірибелермен салыстыра отырып талдау (К.Сарманова),
жасоспірімдерге қоршаған орта арқылы экологиялык білім мен тәрбие беру
(Э.А.Тұрдықұлов), сабақтан тыс жұмыстарда экологиялық білім беру
(К.Ж.бұзаубақова) және т.б. жұмыстарда зерделенген.
Дүниетану іюнін оқьпуда біз қазіргі талапқа сай нөтижеге
экологиялық білім берудің әдіс-төсіддерін ұсынамыз.
Өйткені, оқытудьщ өдіс-төсілдері жадпы орта мектептердегі білім
стаңдартыңца кдрастырылмаған. Сондықтан экологияны пән ретіңде окыгу іс-
төжірибелері біздің ізденушішк принциптерге сөйкес жургізілді. Тәжірибе
көрсеткендей, мектептерде экологаядан сабақ беру оны оқьпудың өзіндік
ерекшеліктерін қаяшггастырады. Біз, мумкіндігінше, бүрыннан қалыптасқан
дөстүрлі сабақ түрлерінің орішна, дөстүрлі емес сабақ түрлерін енгізе
отырып оқытудың өдіс-төсілдерін дамыту төжірибелерін жинақтадық. Сабақты
түрлендіріп өткізу оқупшлардың экологияға деген қызығушылышн аргсыра тұсті.
Нәтижесінде, сабақ өтудің әдіс-гәсілдері жетілдірілш окушылардың нөтижеге
ұмтылған таллыныстары батыл шешім қабылдау, пікірталас туғызу, проблемалық
жағдайларды шешуге ұшылу белсеңділіктері артты. Дәстүрлі емес сабақ түрлері
де сан-қырлы әдіс-төсідцермен толыға түсіі. Оқупшларға экологиялық білім
берудің пөнаралық іс-төжірибелері биолопш, география, химия пөндері арқылы
жүргізілді. Оқушыларға экологиялык білім берудегі өдіс-төсіддер, экология
сабашньщ дәстүрлі емес түрлері, әдістемелік нүсқаулар, дидактикалық
материалдар, экологиялық жаттығулар, жұмыс дөптерлері мен тапсырмалар, тест
сұрақтары диссертацияда жүйелі мазмүвдалады.
Оқытудың тиімділігін көрнекі құралдардың көмегімен оқыту төжірибесінде
қалыптасқан жағдайларды жақсарту емес, қойылған мақсатқа жетелейтін көрнекі
құралдарды пайдаланудың жаңа мүмкшдіктерін ғылыми түрғыда іздестіру
қарастырылды.
Осыған орай экологияны оқытуды тиімді ұйымдастырші, білім сапасын
айтарлықтай аргшрудың, жұмыс уақьпъш тиімді пайдаланудың негізгі бір жолы -
көрней-құралдарьшың педагогакалық зерггеулер негізіңде дайындалды.
Оқушылардың экологиялық білімі мен төрбиесін дамытуда сыныптан және
мекгептен тыс жүмыс формалары мен одістерінің (мүғалім өңгімесі, диспут,
саяси ақпарат, экологаялық әдебиеттер мен басылымдарға шолу, тақырыптық
кештер, роликті ойындар, компьютерлік экологияліық ойындар, кездесулер,
конференциялар, шлыми жобалар, табиғат туралы көркем-суреттерге конкурс,
экологиялық плакаттар конкурсы, экологаялық кештер, мектеп мұражайы, туған
өлке табиғатъш зерггеу т.б.) маңызы зор болды.
Сыныптан тыс жұмыстар мемлекетіміздщ экологиялық саясатына, оқу
жүйелерінің жоспарына сәйкестендірілді, оқуишлардьщ жас ерекшеліктері,
сынып деңгейлері ескеріле отырып ө-дазілді Оқушылар солардың іжінде
экологаяльіқ сауаггылыққа, мәдениеттілікке тербиелеу мақсаігшда
ұйымдастырылған Жас эколог уйірмесін жақсы қоддады. ҮЩрме алдын-ала
жасалған бағдарлама, күнтізбелік жоспар, экологаялык, апталық өткізудің
ұлгілері бойынша жұмыс істеді. Дипломдық жұмыста олардың мазьгұны беріліл,
тәрбиелік мүмкшдіктері көрсетіледі.
Аг Әдегге, экологиялық білім мен тәрбие беру төжірибелік табиғат қорғау
ісінсіз жүзеге аспайтьшы белгілі. Біз осыны ескере отырьш дәстүрлі емес
білім алудың жаңа бір түрі- оку экологиялық соқпақ сабағын практикаға
ендірдік. Экологиялық сокпакгың басты мақсаты- табиғат аясъшда оқушы мен
студенггің жөне де өз қалауымен қатысушылардың қоршаған орта арқьшы мшез-
құлқын, этикасы мен экологиялық мөдениетін қалшггастыру болып табылады.
Бүгінгі таңда оқушыдарға үздіксізжологияльік білім мен тербие беруді
жұзеге асыруды қамгамасьіздаидыруда білім жүйёсін ощайландырып, оның ғылыми-
өдістемелік, ақпаратшқ кешені мен теиюлогиясші жасау^көзделуде.Осы мақсатты
жүзеге асыруды қажет ететін шаралардың^бІрі- ғылыми-едістемелік зерттеулер
неіізінде білім берудің барлық деңгейлерінде оқыту процесін жоспарлы түрде
қанықтыруга қажеггі өдістемалік бағдарламалар, оқулықтар, оқу-құралдары,
компьютерлік оқыту өдістері жөне басқа да оқытудың жаңа замаш^а лаіЫқта
түрлерімен қамтамасыз ету болып саналады. Біз ез зерггеуішзде осы шараларды
жүзеге асырамыз.
Зерттеу барысьшда сонымен бірге оқупшлардың экологиялық , бшмділігін
қальштастырудың құрылымын жасадык
Жогары деңгей: оқушылар экодогая білімішң экологиялық Мәдениеггі
қалылтастырудағы ролін терең сезінеді, оған тұрақты қызығуншлық танытады
және эмоцианалдық сезіммен кабылдайды, экологиядан білімі терең, оның
бүгінгі тандағы мәнін түсінеді, экология білімі мазмүнына еркін талдау
береді, экология мәселелерін талдау барысында өзінің көзқарасьш дәлелді
қорғайды, туған жердің өлке-табиғатын терең сезіммен қабылдайды.
Жеткшкті деңгей: оқушылардың экологиядан білімі хақсы, оның экологиялық
мәдениеіін қалыптастырудағы ролін тусінеді, оған қызығушылық танытады,
эмоционалды қабылдайды, онын мүмкіндігш түсінеді, экология бішмі мазмұнына
таддау бере алады, оны таддау барысында өзінің көзкарасьш корғайды, іуған
жер табиғатына жауапкершілік танытады.
Орта деңгей: оқушьшар экология бідімінің экопогиялық мәдениепі
қалыптастырудағы маңызын жете тусінббйді, оған ішінара кызьгғушылық
танытады, эмоционалды қабылдайды, оны білуге қатты талпынбайды, оның
мүмкіндшн онша тусінбейді, экология білімі мазмүнына таддау жасауда
қиналады, өзінің экология мөселесіне деген көзқарасын талдау барысындағы
жағдайларға байланысты қорғаі^ш, туған жердің өлке-табиғатын біледі.
Төменгі деңгей: оқушылар экология білімінің экологиялық мәдениетті
қалыптастырудага маңыздылығын түсінбейді, оған қызығушылық танытпайды, оны
қабылдамайды, оны оқып-білуге талпынбайды, экология білімі мазмүньша талдау
бере алмайды. Экологиялық мәселелерді талдау барысында өзінің көзқарасын
қорғай алмайдъг, туған жердің өлке-табиғатын біледі.
Үсынылып отырған бүл қүрылым оқушылардың экологиядан білім деңгейін
зерделеуде, принциптер жүйесін анықтауда, өзара байланыстағы педагогикалық
шарттарды айқьшдауда көмектеседі.
Адам табиғатты, оның байлығын көп уакытЧ тан бері аяусыз керегінше
пайдаланып келді. Міне, осыған бай-1 ланысты табиғат коры таусылуда,
биологиялық орта азғындага ластануда. Жер бетінде өсімдіктер, жануарлар,
өзен-көлдер, адам-1 ның жабайы, рахымсыз іс-әрекетінің нәтижесінде
оздерінің бүрын-І ғы табиғи тазалығын, сапасын жойып апатқа үшырауда.
Бүғага қосымша біраз аймақтарда өнеркәсіптері (химия, мүнай, көмірі АЭС
т.б.) және цемент заводтары өндіретін пайдалы заттардам белінетін түрлі
газдар, булар, жергілікті ендіріс орындары шыға-1 тын заггардың, өнімнін,
яғни азық-түлік, ет-сүт тағамдарыным қалдық-қоқыстары іріп-шіріп бүзылуынан
түрлі бактериялардым пайда болуы түрғындардын денсаулыктарына зиян
келтіреді, ауру-І дың жаңа түрлері шыға бастайды.
Көптеген ғылыми мәліметтерге қарағанда, коршаған ортағаі әсер ететін екі
факторды атауға болады: жер бетіндегі халыктыш өсуі және адамның іс-
әрекеті.
Жер бетіішегі халықтынсаны үздіксіз өсіп, көбеюде. 1990 жылы біздің
планетамызда 5,3 млрд. шамада болса, ал 2000-шы жыльп жер бетінде
түрушылардың саны 6 млрд. шамада боладыі
]уі Пантелеевтің болжамы бойынша, халықтың осіп, көбеюі онан әрі
жалғасады, XX ғасырдың орта кезінде 10 млрд. денгейіне жетіп түрақтана
бастайды1.
Жер бетінде халықтьщ тез осіп жетілуі көптеген қиыншы-лықтарды туғызады.
Мәселен, планетадағы бүкіл халықты тамақ-тандыру, азык-түлікпен қамтамасыз
ету, оларды жақсы жерлерге орналастыру, әл-ауқатын үздіксіз жаксарту — бүл
әрине, оңай жүмыс емес. Міне, бүл жағдай халықтың күні бүрын қамьш ой-
лауды, көптеген іс-әрекеттерін алдын-ала тиімді үйымдастыруды жоне жүзеге
асыруды талап етеді.
Қазіргі кезеңде орман-тоғайлардағы жасыл жапырақты кара-ғай, кайың,
үйеңкі, тал сияқты ағаштарды, өсімдіктерді, көлдер мен теңіздерді корғаудың
жоне оларды дүрыс пайдаланудың адам-зат үшін маңызы өте зор. Өйткені,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі адам емірінің негізі.
Соңғы жылдары Казакстан және Озбекстан аймақтарында 3 млн. гектар жерде
есірілетін мақта және күріш дақылдарын Арал теңізін пайдаланып, суландыру
апаттық жағдайға соқтыр-ды. Осының нәтижесінде суат бетіндегі су азайып
тартылды, ай-наладағы жер күрғады. Сырдария өзенінің топырағы сортаңдан-ды,
мал жайылым өрісі тарылып кетті. Экологиялық жағдайдың азуы түрғындардың
денсаулығына, күнделікті түрмысына үлкен әсер етті. Сондықтан халык қоныс
аударуға мәжбүр болды.
Бүл жағдай түрғын халықтардың өсіп көбеюіне байланысты емес, ол
Қазакстан және Өзбекстан Республикаларындағы бас-шы адамдардың, мамандардың
сол аймақтағы егін, су және мал шаруашылығының ерекшелігін еске алмай,
жоспарлаудьщ салда-рынан болған кателік.
Адамнын өндірістік іс-әрекеті. Қазіргі кезеңде ең көкейтесті
мәселелердің бірі - бүл адамнын өндірістік іс-әрекетінің негізінде қоршаған
ортаның ластануы, бүзылуы. Жер бетінде зиянды, әсіресе улағыш заттардың
калдықтары өте көп. Олар ауада да, су орталығында да таралған. Осының бәрі
қоршаған ортаға әсер ететін өндірістік қалдықтар.
Атомдық өнеркәсіптін калдығы және атомдық копарылыс-тың радиоактивтік
түнбасы бірте-бірте адам организмінде жина-льгп, катерлі ісік ауруына (рак)
үшыратады. Әсіресе, атомдық өнеркөсіптің дамуы және оның адам денсаулығына
тигізетін зар-лабы өте қауіпті. Қазіргі кезеңде жер бетінде стронция — 90
элементін аз мөлшерде болса да кез-келген баланың денесіндегі
Сүйектерден табуға болады. Бұл элемент табиғатта болмайды, тек кана осы
уақыттағы атомдық өнеркэсіптің және ядролық сынау-дың аркасында пайда
болады. Сондықтан стронция жер бетіне тарап, ондағы барлық тірі
жондіктердің денесіне енген.
Бәрімізге белгілі 26 сәуір 1986 ж. Украинадағы Чернобыль АЭС-ның ядролық
реакторы жарылуынан бүкіл түрғын халық-тар үлкен эколошялык, апатқа
үшырады. Украина және Бело-руссия түрғындары туған мекенін тастап, сол
мемлекеттердің басқа аудандарына орналасты. Чернобыль 30 жыл бойында жабық
зона болып калды.
Әрине, бүлардың бәрі тірі жәндіктер үшін өте қауіпті. Сірә, атомдык
энергетикадан бас тартуға болар ма екен. Оны қатты бақылауға алып,
энергияның басқа табиғи түрлерімен (мүнай, ғаз, көмір, күн көзінің
энергаясы, жер энергиясы (гейзерлар) үйлестіріп пайдалану қажет.
Тағы да еске түсіретін нәрсе, ол теңіздер және мүхиттар түбіңде көп
жылдардан бері жатқан ядролык реакторлар, снарядтар,ми-налар, октар бір
кезендерде су астындағы жер сілкінуінің әсерінен қопарылып, су ішіндегі,
жер бетіндегі бүкіл тіршіліктің радиоактивті көзі болуы мүмкін.
Экологиялық тәрбиеде қоршаған ортаны қорғау туралы ұлттық қайнар көзінің
рөлі.
Табиғат - адам тәрбиешісі. Оның үрамдас болігі болып саналатын сімдіктер
меи жануарлар олемі, биік тау-ар мен саркыраған өзендер, кең дала бар-лығы
да адам баласына ой салып, денесіне куат, бойына күш, көңіліне шабыт
береді. Жастарды экологиялык білім мен қорша-ған ортаны қорғауға тэрбиелеу,
жалпы тұлғаньщ ой-орісін дамытудағы педагоги-калық багыттардың бірі болып
саналады. Адамзат баласына экологиялык, білім мен тәрбие берудің
мацыздылығы ІХ-ХУ ғғ. әл-Фараби, Ж.Баласұғни, Қожа Ахмет Иассауи,
М.Қашқари, С.Бақырғани т.б. шығыс ғүламаларының тіл, этика, психо-логия,
мстафизика т.б. гылымдары жайлы жазбаларында көрініс тапқан. Сопымен қатар
халқымыздың үлы ағартушы ғалым-дары, акын, жазушылары Ы.Алтынсарин,
А.Қүнанбаев, Ш.Уәлиханов, М.Дулатов, М.Жүмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Қүдайбер-
диев еңбектерінде де табиғатка деген сүйіспсншілік көшпенді елдщ өмірімен
(жайлауга шыгу, қыстауға қайту, аң аулау, егін салу, егін ору т.б.), үлпық
одет-ғүрып-тарымен тығыз байланыстырылып бсрілген.
Әрбір үлттың озіндік срекшеліктері, салт-дәстүрі, тілі болатыны белгілі.
Хал-кымыздың одет-ғүрыптарын, дәстүрін, тарихын кддірлеп, болашағымыздың
нәрлі қайнарына айналдыру - үстаз кауымының борышы. Біздің тәрбисміз сол
салт-дөс-түрлердон, ананың ақ сүтінен, әлдиінен, үлылардың үлағатты
сөздерінсн бастау алады:
Әл-Фараби: "Тиянақты білім аламын десең, табиғаттың үлы кітабын окы" де-
ген табиғаттың күдіреттілігін білідіретін сөзі бүгінгі күнге дейін мәнін
сактап келеді.
М.Жумабаев: "Табиғат - адам баласын дүниеге келтіріп, бойындағы бар
махаббат мейірі мен шүгылалы шуағын жүрегімізге үялаткан Ана" деп табигат-
ана жайлы өзінің терең толғанысын білдіреді.
А.Байтүрсынов: "Біздің көріп, сезіп, біліп түрған айналамыздағы
нәрселердің бәрі - не табиғат ісінен шыққан жаратын-ды нәрсе, не адам
ісінен шыққан жаса-лынды нәрсе..." дей келе, өзіміздІ қорша-ған ортадағы
тіршілікті сақтау адам бала-сының қолыңда екендігін ескертеді.
Щ.Ушиханов: "О, Табиғат! Өзіңіз ай-тыңызшы, тіршілікте одан ғажап, одан
күпия не бар?" деген сөздері табиғат сүлу-лығына, кереметтігіне және оныц
түсінікті-түсініксіз жүмбақ қүбылыстарына танда-нысын байқатады.
А.Қүнанбаев:"К'ш өзіңе махаббат қыл~ са, сен де оған махаббат қылмағың
парыз" деп өскелең үрпаққа өзін қоршаган айна-ласындағы әрбір жақсы,
игіліктІ әрекетке жауапкершілікпен қарап, оның қарымын қайтаруды үмытпауды,
онымен үнемі са-насудың қажеттілігш мііідеттейді.
Табиғат сырын білуге үмтылу, оныц корын қажетіне пайдалану адам баласы-
ның қанына сіңғен, туа біткен қасиет екеидігі Қүлтегін күлыптасындағы (VIII
ғ.) "Жоғарыда көк аспан, кара- жер пайда болған сон екеуінің арасында адам
баласы жаралған" деген жазу айғактайды. Бүл түркі түсішгіңде осы үш
қүбылыс, яғни кок тәңірі - адам - жер түтас дүние түріңде каралғанын
көрсетеді. Ежелде ата бәбала-рымыз тәңірге табынган. Тәңірге табыну-дың
негізі - табиғатқа адамгершілік карым-катынас жасау, жанашырлықпен қарап,
қадір түту (күнге, отк,а, жүлдызға табыну).
Ата-бабаларымызды ерте заманның езівде- ак табиғаттың сан түрлі күбылыс-
тары мен үрдістерін бақылаудан жинак-талған білімдері мен түсініктері
негізіндс, оның жемісін өз игіліктеріне тиімді к.ол-дану, қорғау
дәстүрлерін дамытты. Таби-ғатты қорғап, жетілдіру бағытыіиагы ырымдарды,
жөи-жосықтарды к,алынгас-тырды. Мысалы, түтінді жас етті сактауға, кымыз
ашытатын сабаны ыстауға пайда-ланған т.б. Ысталған ағаш ыдыстың қымызды
үзақ сактап, оған ерекше дэм беретінін білген. Ал отты қатты (темір, болат,
шойын) заттарды қыздырып, одан ор түрлі ошсксйлі бүйымдар, түрмыска кджеггі
күрал-жабдықтар жасауда жылу көзі ретіііде кодданған. Сонымеы қатар "Суға
түкІрме", "Көктітаптама", "Қүстыи үясын бүзба" деген сияқты ереже-ырым-дар
мен "Сынаптай сусып", "шойындай салмақтьГ, "шойындай қара", "аккудай ак,"
т.б. балама сөздері үк.ыптылыккд, бай-кампаздыкка, барды қадір түтып,
бағалауға тәрбиелейді. Халыктаөзініңжаксы керген жақындарын қүстардың
сымбатына, түсіне теңеген. Табиғатқа дсген сүйіспеншілік-терін сазды күйлер
мен көңілді әуендер-мен жеткізген. Жалпы өміршең өсиеттер табиғатқа
табыііудан, оны ардактаудан ту-ындап отырады. Егер біз табиғатты тіршілік
тірегі ретіңде кабыддасақ, онда осы ырым-дар табиғатты қорғаудың
ережелеріне ай-налатын еді. Табиғат қүбылыстарын ырым-даудан, олардың
қасиеттерін, сырын та-нып білуден туындаған игілікті істер адам мен табиғат
арасындағы байланысты ны-ғайта түседі.
Жас үрпакта өмір тәжірибесі, мейірмандык, жауапкершілік, табаидылық осы
табиғаттьі сулулығы, пәктігі аркылы калыптасуы шарт. Соңдықтан да ата-ба-
баларымыз өз үрпақтарына халкымыздың салт-дәстүрін, өмірге кажетті біліктер
мен дағдыларын мүра етіп калдырғанда, олар-дың бойында туған жерге,
коршаған ор-таға дсген сүйіспеншілік сезІмді тәрбие-леу мүратын көздеген.
Демек, табиғатқа жанашыр болу- адамзаггың оз келешегіне, болашағына
жанашырлык жасауы.
Экологиялык білім мен тәрбие беруді жеке адамды калыптастырудың басқа са-
лаларынан, бәрінен бурын қоғамдық-сая-си салаларынан бөліп алмау керек.
Қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасы көп жағдайда дүниетанымдык мәселе
бо-лып табылады.
Адамның рухани калыптасуыңда оның ерте балалық шақтан табиғатты бакылап,
табиғатпен етене араласып, оны аялап, оған жәрдемдесіп, қамқорлық
көрсетудің маңызы зор. Табиғатқа ізгілік сезім адам-ның барлық кейінгі
өміріне де игі әсерін тигізеді. Табиғаттың жеке бас касиетін да-мытудагы
рөлі мейірбандықкд тәрбиелеу-де көрініс табады, оны табиғатка катыгез-дік
әрекеттерден сактандырады.
Өзі табиғатпен үйлесімді бірлікті сақ-тамайтын адам бойында жарасымды
қасиет те болмайды. "Үйлесімді адам" деген түсінікке, әрине адамнын туған
табиғат-пен жарасымдылық табуы туралы үғым жаткызылады. Бүл үйлесімділік
оның та-биғатпен етене араласуына, шынайы қарым-қатынасына қарамастан, туа
біткен қасиет емес. Ол касиет тәрбиелеу аркылы қалыптасады. Табиғат
үйлесімділігі мен сүлулығын тану адамның өз-өзімен, өзге адамдармен толық
келісім табуына жәрдемдеседі.
Экологиллық тәрбие тек адамдардың сезіміне ғана емес, олардың білініне
де суйенеді. Табиғапын өзі де өзгеріске үшы-райды. Әйтсе де адамдар
эколопшлық зан-дылыктарды ескерместен, табиғатты ой-ланбастан және жауапсыз
өзгертуге бой алдырмауы қажет. Егер адамдардың іс-
әрекеті осы заңға сойкес жүргізілсе ғана "осы кезге дейін жиі болып
түрғандай" адамның табиғатты өзгертуі бүлдірудің емес, қайта оны сақтаудың
әдісі болып табылады.
Экалогиялык тәрбиенің шқсаты, адам-дардын қогам мен табиғатщң іс-әрекеті
мен адам мен қоршаған ортаның өзара үйлесімді көзкарастарын сезінуі,
сонымен бірге таби-ғатка ақылга қоньщды, ғьшыми негізделген әсер ету
жауапкершілігі болып табылады.
Бүл негіздер бала кезден (анасынын баласына гүлдің әдемілігш көрсетіп,
оның хош иісін сезінгеңде, гүлдІ суаруға, бол-маса, гүл қойған ьщыстың суын
алмасты-рған кезден) қалыптастырылады. Одан бас-қа, табиғатқа эмоционалдык
катынас жа-саудын үйлесімді бағдарламасы күнді, күн сәулесін, кокшіл
аспанды, гүл, көбелектерді таныстыру аркылы да жүзе-ге асырылады. Гүл
ортасына орналасқан ыдыста шомылған нәресте кейін табиғат сүлулығына ерекше
сезімталдық таныта-ды. Табиғатты әдемілік сезімі ретінде кабылдаған,
кептеген гулдер мен өсімдіктердің атын, олардың дәрілік қасиетін, т.б.
біліп өскен бала алғашқы кезден-ақ табиғатпен етене араласьш, оны сүйіл,
кейіи оны аялайтын болады.
Халқымыз бала сезіміне әсер ететін, хош иістерге ерекше мән береді.
Сондык-тан белгілі уакыт бойы баланы айырықша шомылдырып, жусан иісІ
түндырылған су-мен баланың денесін шайып, арша ағашы-ның тутініне үстайды.
Жусан иісі баланың бойына мәңгі еніп туғаннан кейін бала бүл иісті іштей,
иіс сезімі арқылы "біліп қоймай” көруі арқылы да таниды. Жусан – Отан
бейнесімен, дала бейнесімен рухани-этикалық бірлікпен бірте қайнасқан ұғым.
Жас үрпакка колоіиялык. білім мси торбис бсрудс халыктык. педагогикапыц
ала-тьш ориы ерскшс. Ссбебі. ол тарихи толімдік тожірмбслердіц мойсгі
ретіпдс үрпақтап-үрпакха мүра рстінде беріліп ксле жаткан, ісксрлік пси
даглылардыи, салт-достүр. одст-гүрыптардың жиынтығы. Экологиялык білім мсн
торбисиі бііла жаиына сіңірудс ауьподсбисті үлгілерін паіідшіаігудыпдаорііы
срскшс. Мысшіы. "Ер-е.нне, гул- жеріне", "Ер — туеан жеріне ", "Еі уміпйі
~ ер сакпшр ", "Батыр туса - ел ырысы, жаңбыр жауса- жер ырысы ",
"Карагайга қарап тал асер, кырга қарап бала осер " "Тау булагшіен корікті,
6у:шк қурагымон корікті", "Лтаңпаіі мал к,алг'аниш, тол қалсын ", "Дорі
шоптен шыгады, скииі коптеп шыгады ", "Бір тап кессең, он тіы ек "т.б.
Мүидагы басты пасихат-тайтын үстапым:
- торбиеніц іісгізі олсптілік, соидыктан озік омір сүрген ортада
олсптілікті сактау;
- кемтар, күші аз жаидарга кайырымдылық жасап, қол ұшьш бсругс шакыру;
- баланы жасынаи сибск сүйгіштіккс шакырып. сңбсккс баулу:
- оруакытта білімгс қьгзыгып, дүнисні тануга үмтылу;
- ісоршағаіі ортаиы, табиғат - анаиы сыйлау;
- колыіщагы барды ысырапсыз шашпауға, ягпи үпсмділіккс шакыру;
- слдін корғаиы болып, халқыца адал кызмст жаса дстсн ссіімді
к^ілыптастыру;
- окуіиылардыц .жологиялык білімі мси модсиистін қалыптастырудыи ең
тиімді жолы бастауыш сьшыптаріпі окылатып "Дүниетану" понінің сабактарын
жүйслі де, гиімді дс откіэу, т.б.
Демек. осы жогарыда айтылғапдардан әрбір ата-аиа, әрбір үстаз біпа
тәрбиссін табигаттыц қатысыпда. табигаттыіі комегімсп жүріізгеидс гана
шымайы ^кологинлык. тәрбие мсп мәдснисткс жстстіпдігін корытыіідьиіауымызга
болады.
Халықтың өткен тарихына көз салсақ, қай кезеңде де ұрпақ тәлім-тәрбиесі
әр елдің ең толғақты мәселесі ретінде ғасырлар бойы халық даналығына
сүйенгенде ғана шешімін тауып, жемісін беріп отырған. Ол халықтың
кәсібімен, салт-санасымен, дәстүрімен, әдет-ғұрпымен, тілімен, тарихымен,
өнерімен, дінімен біте қайнасып тарихи кезеңдер ерекшелігіне, қоғамның даму
сатыларына орай жетіліп отырған қастерлі мұра. Осынау қастерлі мұралардың
танымдық, тәрбиелік мәні тұтас алғанда ұланғайыр дүние, бүкіл адам
тіршілігін қайнар көзі. Халық өз ұрпағын қолынан жетелей, тең құрбыша
ақылдаса, сырласа жүріп, бойындағы ең жақсысын ізгілік пен инабат
иірімдерін, зердесін қалыптастырған, күнделікті тіршілікке баулыған.
Отбасында нәресте дүниеге келгенде ат шаптырып “сүйінші” сұратып бар
пейілмен қаунып, ендігі жерде сол сәбидің өсіп-жетілуіне қамқорлық жасаған.
Халқымыз нәрестенің өсіп-жетілуіне ең қажетті мүлік – бесік деп, сәбиін
бесікке салғанда – бесіктің танымдық, тәрбиелік мәнін о бастан ерекеше
бағалап, халық мұрасы, ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы тұтынып келген
киелі ата мүлкі санаған.
Бесіктің тәрбиесінің құндылығын толықтыра түсетін ғибратты ойлар, наным-
сенімдер баршылық. Бала жатқан бесік бас жағна шошымасын деп қасқырдың,
үкінің тырнағын іліп, ал кішкене көпшігінің астына атасының бәкісін немесе
шағын балтаны салып қою да қаншама наным-сенім бар десеңізші?!
Халық түз тағысының, үкінің тырнақтарын дәріптеуде – бұлардың киесі бар,
бесікке, балаға жақындамайды, жоламайды деп сенген.
Ырым, наным-сенімдердің негізгі ой-түйіні бесіктің тек тұтыну бұйымы
ғана емес, оның табиғат пен адам арасындағы үйлесімділіктерді
насихаттауымен бағаланып келгендігі.
Әр түрлі аңдарды аулауға да тыйым салынып отырған. Жануралар мен
жәндіктердік белгілі бір түрлерінің пайдалылығымен немесе зияндылығы
жөнінде халық арасында ежелден қалыптасқан ырымдар да бар. Мысалы: ата-
бабаларымыз қарлығаштың ұясын бұзсақ өрт шығады, апат болады деп есептеген.
Сол сияқты аққуды, тырнаны өлтіруга болмайды, оларды киелі құстар деп
есептеген. Құмырсқаның илеуін бұзуға, оларды өлтіруге болмайды деген тыйым
арқылы құмырсқаны сақтап, орман тоғайдың өсуіне қолайлы жағдай жасап
отырған.
Сүйікті ұл-қыздарын бәйтерекке, шынарға, жауқазынға, ақ қайыңға, аққуға,
елікке теңеген. Ардақты азаматын асқар тауым, шалқар көлім, қара омраным
деп қастерлеген. “Жақсы жігіт – аспандағы жұлдыз, жақсы қыз – жағадағы
құндыз”, ардақтысын жұлдыз бен құндызға теңеген.
Қазіргі таңда тұтас алғанда өмірімізді экологияландыру аңсары үлкен
маңыз алып отыр. Адамдар тіршілік ететін ортаны, қолайлы табиғи жағдайларды
сақтау, табиғатқа деген өркениетті дүние танымды, азаматтық құнды ұстаным
бағдарын қалыптастыру, бір ғылым саласының, мемлекеттің, саяси жүйенің ішкі
шеңберінен шығып жалпы әлемдік мәселеге айналды. Өйткені адамдардың табиғат
бермесін тартып алуға дағдыланған өзімшіл әдеті мен табиғатты тек бір
сәттік мақсат үшін пайдалану психологиясы әлі де өрши түсуде. Әсіресе
кешегі кеңестік жүйеде материалдық игіліктерді өндіру базасына айналған
Қазақстан тұрғындарының бейнесіздік кызметі мен табиғатқа рахымсыздығы
тоқталар емес. Нарық қыспағы, шаруашылық қамы деген желеулермен табиғаттың
жекеленген жаратылыстары қолды болып, бау-бақшалар оталып, жол жағалай
жайқала өскен тал, терек, дарақтар кесіліп, тұлдануда. Мысалы, соңғы бір
жыл аралығыңда Шымкент-Түркістан тас жолы бойында жайқалып, көше сәнін
тұзеп ыстық аптаптарда жолаушыларға сая болған қалың ағаштар кесіліп, бұл
күнде сұрқы кеткен, келбетсіз тіршілікке айналды. Мұндай табиғатқа деген
рахымсыз көзқарастан арылу ең алдымен (жас буындардағы) туған өлке
табиғатына жанашыр сезім мен ұлттық дүниетаным, азаматтық намыстың оянып,
олардың мінез-кұлық негізі берік қалануына байланысты болып отыр. Олай
етпейінше табиғатты қорғаймыз деу жалаң ұран болып, экологиялық мәдениетті
дамыту жансызданып қала береді. Ендеше экологиялық түсінікті,
мәдениетті калылтастыру жаратылыстану мамандарының ғана емес
баршаның, өсіресе оқу қызметкерлерінің де жауапты парызы болып отыр.
Себебі "экология" деген сөздің түсінігі жаратылыстану - биологиялық
мағынамен шектелмей жалпы адамның мінез-құлқы, яғни адам табиғаты, адам
экологиясы мәдениеті мәселесін де қамтуында. Адам экологиясы оның рухани
мәдениетінің түп деңгейіне тікелей байланысты. Ал рухани мәдениет
дүниетанымы қайнарының бастауында ағарту. Ендеше қалыптаскан экологиялық
ақуал жағдайында - тіршілік тірегі табиғатты сақтау, онымен ғылыми тұрғыда
қарым-қатынас жасау дүниетанымын орныктыру, табиғат сырына үңіліп
түсінетін, сезетін қабілет дамыту іс-шараларында өзіндік тәлім-тәрбие жқмыс
түрлері мен әдіс-кұралдары сан-алуан мәдени-ағарту мекемелерінің рөлі артып
атқаратын қызметі ерекше болмақ.
Ұсынылып отырған мақаланың негізгі мақсаты мектеп және мектептен тыс
мәдени-ағарту мекемелерінде жас ұрпақтарды табиғат қорғау әдебіне
тәрбиелеуде экологиялық мәдениетті сақтаудың халықтық әдет-ғұрып, дәстүр
түрлері мен әдістерінін бұрын қолданыста болмаған озық тәжірибелері орнын
анықтан, пайдаланудың жолдарын көрсету болып табылады.
Табиғаттың саналы да, сауатты да қорғаушыларын тәрбиелеуде табиғаттан
бастау алатын ұлттық тәрбие көзі халықтық педагогиканың орны ерекше. Халық
педагогикасын қолдауға алу тәуелсіздік келгеннен соң жүзеге асырыла
бастады. Сонда саласы мол халық педагогикасына, оның бір тармағы табиғатты
қорғау дәстүрі, оған сену, сыйыну ырымдары мен жан-жануар, өсімдік
түрлеріне байланысты қалыпттасқан әдет-ғұрыптарға айрыкша мән берілудің
себебі неде? Оның мәні біздің түсінігімізше маңызда болып отыр.
- Халқымыздың әдет-ғұрып, дәстүр, наным-сенім, ырым,
рәсімдері, оның әлеуметтік өмір салтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz