Қор нарықтардың экономикалық мәні және оларды нарықтық экономикалық қатынастарда мемлететтік реттеу маңыздылығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. Қор нарығын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1.Қор нарығының экономикалық мәні және қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Бағалы қағаздардың түрлері және қор нарығы дамудағы рөлі ... ... ... ... ... .15
ІІ. Қазақстан Республикасының қор нарығының қазіргі жағдайы мен даму үрдісін талдау
2.1. Қазақстандағы қор нарығының құрылуы мен даму ерекшеліктері ... ... ... . 21
2.2. Бағалы қағаздар нарығының қызметі және дамытудың негізгі бағыттары мен жетілдіру жолдары ... ... ... .. 34
ІІІ. Қазақстан Республикасындағы қор нарығын дамытудың нігізгі бағыттары мен жетілдіру жолдары
3.1. Қазақстан Республикасының қор нарығын реттеудің негізгі бағыттары ... .41
3.2. Бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз ету және оны жетілдіру. 43
3.3. Қор нарығын дамытудың шет елдік тәжірибесін Қазақстанда қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... .. 68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... . 71
І. Қор нарығын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1.Қор нарығының экономикалық мәні және қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Бағалы қағаздардың түрлері және қор нарығы дамудағы рөлі ... ... ... ... ... .15
ІІ. Қазақстан Республикасының қор нарығының қазіргі жағдайы мен даму үрдісін талдау
2.1. Қазақстандағы қор нарығының құрылуы мен даму ерекшеліктері ... ... ... . 21
2.2. Бағалы қағаздар нарығының қызметі және дамытудың негізгі бағыттары мен жетілдіру жолдары ... ... ... .. 34
ІІІ. Қазақстан Республикасындағы қор нарығын дамытудың нігізгі бағыттары мен жетілдіру жолдары
3.1. Қазақстан Республикасының қор нарығын реттеудің негізгі бағыттары ... .41
3.2. Бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз ету және оны жетілдіру. 43
3.3. Қор нарығын дамытудың шет елдік тәжірибесін Қазақстанда қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... .. 68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... . 71
Қор нарығы- қаржы: қызметін көрсету мен тұтынуға және қаржы құралдарының аиналысына байланысты қатынастардың жиынтығы. Мемлекеттің қаржы нарығы оның өндірісті және бәсекелестікті ұйымдастырудағы: жетілген формалары ұлттық экономиканы қажетті ресурстармен қамтамасыз ете отырып, әлеуметтіқ-экономикалық қатынастарда қоғамның әл-ауқаттылығын арттырады.
Қаржыны иеленушілер мен оларды пайдаланушылар арасында бағалы қағаздар нарығы делдал қызметін атқарады. Қаржы нарығы ақша қорларын ішкі және шет ел инвесторлары арқылы жұмылдырып, осы қорларды экономиканың өндірістік және әлеуметтік сфераларына бағыттайды да, оларды тиімді орналастыруға мүмкіндік туғызады.
Бағалы қағаздар нарығы қызметінің негізін жалған капиталдың қозғалысы құрайды. Жалпы алғанда жалған капитал қоғамдық қатынастарды көрсетеді, оның мәні осы қаржының кейбір бөлігін ұстауда несиелік капиталдың жекеленуінен және несиелік жүйені құрайтын арнайы институттардың құрылуынан пайда болған.
Жалған капитал жинақтау үрдісі мен капиталды орталықтандыру, пайданы бөлу мен қайта бөлу, ұлттық кірісті мемлекеттік қаржы жүйесі арқылы қайта бөлу үрдістерін қамтиды.
Кез-келген басқа нарық тәрізді, бағалы қағаздар нарығыда сұраныстан,
ұсыныстан және олардың теңгерілген бағаларынан тұрады. Сұраныс -қаржылық инвестициялар үшің өздерінің жеке қаржылары жетпейтін компаниялар, мемлекеттерден тұрады, ал ұсыныс - түрлі себептермен кіріс ағымдағы тұтыну шығындар сомасынан асып кететін нарық қатынастардың әр түрлі-субъектілерінен құралады. Бағалы қағаздар нарығы өзімен екі жақты да қанағаттандыра алатын бағаны иивестициялауда неғұрлым толық, әрі тез жинақтарды толтыра алатын механизм болып табылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі -біздің еліміздегі қор нарығы нарықтық жағдайдағы әлеуметтік-экономикалық басымдылығы және олардың дамуы. Қор нарығын талдауда оның тиімділігіне экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік жағдайлардың маңыздылығы зор.
Қаржыны иеленушілер мен оларды пайдаланушылар арасында бағалы қағаздар нарығы делдал қызметін атқарады. Қаржы нарығы ақша қорларын ішкі және шет ел инвесторлары арқылы жұмылдырып, осы қорларды экономиканың өндірістік және әлеуметтік сфераларына бағыттайды да, оларды тиімді орналастыруға мүмкіндік туғызады.
Бағалы қағаздар нарығы қызметінің негізін жалған капиталдың қозғалысы құрайды. Жалпы алғанда жалған капитал қоғамдық қатынастарды көрсетеді, оның мәні осы қаржының кейбір бөлігін ұстауда несиелік капиталдың жекеленуінен және несиелік жүйені құрайтын арнайы институттардың құрылуынан пайда болған.
Жалған капитал жинақтау үрдісі мен капиталды орталықтандыру, пайданы бөлу мен қайта бөлу, ұлттық кірісті мемлекеттік қаржы жүйесі арқылы қайта бөлу үрдістерін қамтиды.
Кез-келген басқа нарық тәрізді, бағалы қағаздар нарығыда сұраныстан,
ұсыныстан және олардың теңгерілген бағаларынан тұрады. Сұраныс -қаржылық инвестициялар үшің өздерінің жеке қаржылары жетпейтін компаниялар, мемлекеттерден тұрады, ал ұсыныс - түрлі себептермен кіріс ағымдағы тұтыну шығындар сомасынан асып кететін нарық қатынастардың әр түрлі-субъектілерінен құралады. Бағалы қағаздар нарығы өзімен екі жақты да қанағаттандыра алатын бағаны иивестициялауда неғұрлым толық, әрі тез жинақтарды толтыра алатын механизм болып табылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі -біздің еліміздегі қор нарығы нарықтық жағдайдағы әлеуметтік-экономикалық басымдылығы және олардың дамуы. Қор нарығын талдауда оның тиімділігіне экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік жағдайлардың маңыздылығы зор.
1 Журавлева Г.П. Обшая экономическая теория. - М.: Книжный мир, 1995.
2 Мельников В.Д Ильясов К.К. Финансы. - Алматы: Қазақ университеті, 1993.
3 Пазылхайырова Г.Т. Государственнбе регулирование рынка ценных бумаг. – Алматы Рауан. 1995.
4 Карагусов Ф.С. Ценные бумаги ирегулирование их обрашения в РК. -Алматы: Білім, 1995.
5 Камаев В.Д. Экономика и бизнес (теория и практика
предпринимательства) - М.: Финансыи статистика. 1993.
6. Темирханова Е.У. Фондовый нарық РК: проблемы и перспективы развития. - Алматы: Жеті жарғы. 1997.
7 Қарағұсова Г. Құнды қағаздар туралы не білесіз? - Алматы: Рауан, 1996.
8 Павлов С.В. Фондовая биржа и ее роль в экономике современного капитализма. - М.: Прогресс, 1989.
9 Каратуев А.Т. Ценные бумаги виды и разповидности. - М.: Экзамен, 1997.
10 Алексеев М.Ю. Нарық ценных бумаг. - М.:Финансы и статистика, 1992,
11.Кейне Дж.М.Обшая теория занятости, процента и денег // Антология экономической классйки. -М.: Наука, 1993.
12. Қолесников В. И. Экономическая природа и виды ценных бумаг. - М.: - Экзамен, 1997.
13 Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг введение в фондовые операции.- - М.: Финансы и статистика, 1991.
14 Агарков М.М. Учение о ценных бумагах. - М.: Наука, 1993.
15 Искаков У.М., Бохаев Д.Т.Рузиева Э.А. Финансовые рынки и посредники. - Алматы: Қазақ университеті, 2005.
16 Гудков Ф.А. Инвестиции в ценные бумаги. -М.: Наука, 1996.
17 Миркин Я.М Ценные бумаги и фондовый рынок. - М.: Финансы и статистика, 1995.
18 Кенжегузин М.Б. Рынок ценных бумаг Казахстана: проблемы формирования и развйтия. - Алматы: Жеті жарғы , 1998.
19 алгимбаев К.Б., Шалгимбаева Г.Н., Давиденко Н.Б. Казахстанский фондовой рынок: организация, потеңциал, императивы роста. - Алматы: Наука, 1997.
20 спанов М.Т., Мухамбетов Т.И. Иностранный капитал и инвестиции: вопросы теории и практики привлечения и использования. - Алматы: Қазақ университеті, 1997.
21. Шалгимбаева Г.Н. Корпоративное управление: генезис и особенности // Рынок ценных бумаг Казахстана. 2003. № 4.
22. Правительство Республики Казахстан. О плане мероприятий по реализации программы развития рынка ценных бумаг: Постановление Правительства Республики Казахстан на 1999-2000 годы от 30 июля 1999 // Банки Казахстана. - 1999.- № 8
23. Надирова А.Б. Отчет о работе Национальной комиссии Республики Казахстан по ценным бумагам в 2000 году // Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2001. -№ 2.
2 Мельников В.Д Ильясов К.К. Финансы. - Алматы: Қазақ университеті, 1993.
3 Пазылхайырова Г.Т. Государственнбе регулирование рынка ценных бумаг. – Алматы Рауан. 1995.
4 Карагусов Ф.С. Ценные бумаги ирегулирование их обрашения в РК. -Алматы: Білім, 1995.
5 Камаев В.Д. Экономика и бизнес (теория и практика
предпринимательства) - М.: Финансыи статистика. 1993.
6. Темирханова Е.У. Фондовый нарық РК: проблемы и перспективы развития. - Алматы: Жеті жарғы. 1997.
7 Қарағұсова Г. Құнды қағаздар туралы не білесіз? - Алматы: Рауан, 1996.
8 Павлов С.В. Фондовая биржа и ее роль в экономике современного капитализма. - М.: Прогресс, 1989.
9 Каратуев А.Т. Ценные бумаги виды и разповидности. - М.: Экзамен, 1997.
10 Алексеев М.Ю. Нарық ценных бумаг. - М.:Финансы и статистика, 1992,
11.Кейне Дж.М.Обшая теория занятости, процента и денег // Антология экономической классйки. -М.: Наука, 1993.
12. Қолесников В. И. Экономическая природа и виды ценных бумаг. - М.: - Экзамен, 1997.
13 Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг введение в фондовые операции.- - М.: Финансы и статистика, 1991.
14 Агарков М.М. Учение о ценных бумагах. - М.: Наука, 1993.
15 Искаков У.М., Бохаев Д.Т.Рузиева Э.А. Финансовые рынки и посредники. - Алматы: Қазақ университеті, 2005.
16 Гудков Ф.А. Инвестиции в ценные бумаги. -М.: Наука, 1996.
17 Миркин Я.М Ценные бумаги и фондовый рынок. - М.: Финансы и статистика, 1995.
18 Кенжегузин М.Б. Рынок ценных бумаг Казахстана: проблемы формирования и развйтия. - Алматы: Жеті жарғы , 1998.
19 алгимбаев К.Б., Шалгимбаева Г.Н., Давиденко Н.Б. Казахстанский фондовой рынок: организация, потеңциал, императивы роста. - Алматы: Наука, 1997.
20 спанов М.Т., Мухамбетов Т.И. Иностранный капитал и инвестиции: вопросы теории и практики привлечения и использования. - Алматы: Қазақ университеті, 1997.
21. Шалгимбаева Г.Н. Корпоративное управление: генезис и особенности // Рынок ценных бумаг Казахстана. 2003. № 4.
22. Правительство Республики Казахстан. О плане мероприятий по реализации программы развития рынка ценных бумаг: Постановление Правительства Республики Казахстан на 1999-2000 годы от 30 июля 1999 // Банки Казахстана. - 1999.- № 8
23. Надирова А.Б. Отчет о работе Национальной комиссии Республики Казахстан по ценным бумагам в 2000 году // Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2001. -№ 2.
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Қор нарығын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1.Қор нарығының экономикалық мәні және
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ...5
1.2. Бағалы қағаздардың түрлері және қор нарығы дамудағы
рөлі ... ... ... ... ... .15
ІІ. Қазақстан Республикасының қор нарығының қазіргі жағдайы мен даму
үрдісін талдау
2.1. Қазақстандағы қор нарығының құрылуы мен даму
ерекшеліктері ... ... ... . 21
2.2. Бағалы қағаздар нарығының қызметі және дамытудың негізгі бағыттары
мен жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 34
ІІІ. Қазақстан Республикасындағы қор нарығын дамытудың нігізгі бағыттары
мен жетілдіру жолдары
3.1. Қазақстан Республикасының қор нарығын реттеудің негізгі
бағыттары ... .41
3.2. Бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз ету және оны жетілдіру. 43
3.3. Қор нарығын дамытудың шет елдік тәжірибесін Қазақстанда қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
Кіріспе.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қор нарығы- қаржы: қызметін көрсету
мен тұтынуға және қаржы құралдарының аиналысына байланысты қатынастардың
жиынтығы. Мемлекеттің қаржы нарығы оның өндірісті және бәсекелестікті
ұйымдастырудағы: жетілген формалары ұлттық экономиканы қажетті
ресурстармен қамтамасыз ете отырып, әлеуметтіқ-экономикалық қатынастарда
қоғамның әл-ауқаттылығын арттырады.
Қаржыны иеленушілер мен оларды пайдаланушылар арасында бағалы
қағаздар нарығы делдал қызметін атқарады. Қаржы нарығы ақша қорларын
ішкі және шет ел инвесторлары арқылы жұмылдырып, осы қорларды экономиканың
өндірістік және әлеуметтік сфераларына бағыттайды да, оларды тиімді
орналастыруға мүмкіндік туғызады.
Бағалы қағаздар нарығы қызметінің негізін жалған капиталдың қозғалысы
құрайды. Жалпы алғанда жалған капитал қоғамдық қатынастарды көрсетеді, оның
мәні осы қаржының кейбір бөлігін ұстауда несиелік капиталдың жекеленуінен
және несиелік жүйені құрайтын арнайы институттардың құрылуынан пайда
болған.
Жалған капитал жинақтау үрдісі мен капиталды орталықтандыру, пайданы
бөлу мен қайта бөлу, ұлттық кірісті мемлекеттік қаржы жүйесі арқылы қайта
бөлу үрдістерін қамтиды.
Кез-келген басқа нарық тәрізді, бағалы қағаздар нарығыда сұраныстан,
ұсыныстан және олардың теңгерілген бағаларынан тұрады. Сұраныс -қаржылық
инвестициялар үшің өздерінің жеке қаржылары жетпейтін компаниялар,
мемлекеттерден тұрады, ал ұсыныс - түрлі себептермен кіріс ағымдағы тұтыну
шығындар сомасынан асып кететін нарық қатынастардың әр түрлі-
субъектілерінен құралады. Бағалы қағаздар нарығы өзімен екі жақты да
қанағаттандыра алатын бағаны иивестициялауда неғұрлым толық, әрі тез
жинақтарды толтыра алатын механизм болып табылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі -біздің еліміздегі қор нарығы нарықтық
жағдайдағы әлеуметтік-экономикалық басымдылығы және олардың дамуы. Қор
нарығын талдауда оның тиімділігіне экономикалық шаралармен бірдей әсер
ететін әлеуметтік жағдайлардың маңыздылығы зор.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық
жұмыстың мақсаты әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономика жағдайындағы
бағалы қағаздардың мәні және оларды әлеуметтік-экономикалық қатынастарда
ерекше тауар ретінде сипаттап, қоғамның әлеуметтік жағдайлары
мен экономиканы дамытудағы қызметтері және қор нарығын мемлекеттік реттеу
туралы теориялық және практикалық мәселелерді зерттеу қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты төмендегідей зерттеу міндеттерін алға
тартты.
- Бағалы қағаздардың теориялық даму негіздері мен бағалы қағаздарды
өзгеше тауар ретінде көрсету;
- бағалы қағаздардың экномикалық- қатынастарда қалыптасуы мен
атқаратын қызметтерін айқындау;
қазіргі экономикадағы бағалы қағаздардың жіктеу үлгісін анықтау;
- бағалы қағаздарды дамытудағы маркетингтік зерттеу
ерекшелігін
көрсету;
- Қор нарығын мемлекеттік реттеу арқылы әлеуметтік-
экономикалық жағдайдағы тиімділігін қарастыру;
- Нарықтық экономикадағы қор нарығын маңыздылығын айқындау
- ҚР кор нарығының құрылу мен жүзеге асырылу процесін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың көлемімен құрылымы. Диплом жұмысы – тақырыптан,
кіріспеден, үш тараудан, 3 сурет, 1 кестеден, қорытындыдан, сілтемелерден
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысы 71 беттен тұрады.
Бірінші тарауда қор нарығын қалыптастырудың теориялық негіздері.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының қор нарығының қазіргі
жағдайымен даму үрдісін талдау.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасындағы қор нарығы мен жетілдіру
жолдары.
І. Тарау Қор нарығын қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1.Қор нарығының экономикалық мәні және қызметтері.
Қазақстан Республикасынын қатаң түрде орталықтандырылған -жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы нарығының құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы нарығы бұрын-
соңды болған емес.
Қаржы нарығы - бұл ең алдымен дербес экономикалық категория ретіңде
бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларынын, сақтандыру институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша
бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін
нарықтық қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамдас
бөлігі болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық валюта және басқа
нарықтармен (капитал жұмыс күші, тұрғын үй, жер, алтын және т.б.
нарықтармен) етене байланысты. (сурет - 1)
Қаржы нарығының құрамдас бөліктері.
Сурет-1
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында қаржы нарығы қаржы
ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді
пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың
айрықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар нарығы, сондай - ақ
несие нарығы түрінде де іс - әрекет етеді. Қаржы нарығы экономиканың түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық
әртүрлі нысанда реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын
біріктіретін неғұрлым жалпы (ортақ) ұғым болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы нарығы
ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал нарықтарын қоса отырып кеңінен
түсіндіріледі. Бұл қаржыны жалпы ақша мен құн категорияларына барабар
категория ретінде қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік
практикамен байланысты, өйткені экономикалық ресурстардың кез келген түрі
меншіктің титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы
қағаздармен, басқа құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін. Қаржы нарығының
құрылымын төмендегі схемадан көруге болады (сурет - 2).
Қаржы нарығының құрылымы
Қаржы нарығы
Сурет-2
Ақша нарығы дегеніміз қолма - қол ақша ғана емес, қолма -қолсыз
төлем қаражаттарын да қосатын төлем қаражаттарынын нарығы.
Кредит нарығы несие бойынша банктердің кредит операцияларымен
байланысты.
Ақша мен кредит нарықтары, әдеттегідей, айналым активтерінің
қозғалысына кызмет етеді.
Капитал нарығында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және ұзақ
мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады.
Қаржы нарығында сатып алу-сатудың объектілері айрықшалықты тауарлар -
ақша және бағалы (ақшалай) қағаздар болып табылады.
Қаржы нарығында бағалы қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын
экономикалық қатынастар болып табылатын бағалы қағаздар нарығы маңызды орын
алады. Қор құндылықтарының - бағалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздардың
айналысымен байланысты болғандықтан оны қор нарығы деп те атайды. "Қор
нарығы" термині бастапқыда бағалы қағаздармен мәміле жасалынатын және
ресімделінетін мекеменін - қор биржасының атымен байланысты.
Нарықтың барлық тұрпаттарының өзара байланысы қаржы нарығының жұмыс
істеу шарттарын айшықтайды. Оған мыналар жатады:
1) реттелінген тауар нарығының: болуы, яғни кез келген
түрлердегі және айналымдағы тауарлар мен қызмет көрсетулер бойынша сұраным
мен ұсынымның теңгерімділігі;
2) Ұлттық (орталық) банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп
отыру: бұған қолма - қол және қолма – қолсыз айналым бойынша эмиссияға
бақылау жатады;
3) кредит нарығының жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни
кредит ресурстарын еркін нарыққа орналастыру; кредит ресурстарының
козғалысы Орталық банктің пайыздық есептік мөлшерлемесін, коммерциялық
банктердің міңдетті резервтерінің нормасын, ашық ақша нарығында операциялар
жүргізуді белгілеу арқылы реттелінеді.
Кез келген субъектінің қаржы ресурстарына қажеттілігі және оны
қанағаттандырудың нақты кездерімен тура келмеуі қаржы нарығының жұмыс
істеуінің объективті алғышарты болып табылады. Қаржы нарығының жұмыс
істеуінің негізгі алғышарттарына мыналар жатады:
бәсекені дамыту мен монополизмді шектеу мақсатындағы материалдық өндіріс
сферасының бастапқы шаруашылық буындарының - меншіктің барлық - нысандары
кәсіпорындарының, соның ішінде мемлекеттік сектордың да кең дербестігі;
қаржы ресурстарын қайта бөлудегі мемлекет рөлінің қысқаруы: өндірістік
күрделі жұмсалымдарды орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды кәсіпорындар
арасында ішківедомстволық қайта бөлудің азаюы;
3) шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың бағалы қағаздарға
және басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстарының өсуі;
4) бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды
тоқтату;
Республикалық, сондай-ақ жергілікті бюджеттердің тапшылықтары
мемлекеттік қарыздарды шығару арқылы жабылуы тиіс.
Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта
бөлу есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал етумен ғана айқындалып
қоймайды. Оның жұмыс істеуі әкімшіл - әміршіл экономикағы тән сатылас
әдістің орнына деңгейлес қозғалыс бойынша ресурстарды қайта бөлуге
мүмкіндік береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасында қаржы ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте
байланыстар іс-әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен
объектілерге жедел аудару есебінен кәсіпорындардың, салалардың және жалпы
экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандырады.
Қаржы нарығы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің
нақтылық құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жұмыс істейтін
шаруашылық жүргізуші субъектілерде олардың неғұрлым жоғары бағасы
бегіленеді.
Қаржы нарығының болуы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын
жабу үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, нарықта еркін жүретін,
бағасы сұраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы нарығының қалыптасып, жұмыс
істеуі экономиканың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясы мен
қосарланатын қарама-қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды.
олар қысқа мерзімді немесе құны жоғалмай жеңіл өтетіндей болуы тиіс.
Бағаның үнемі өсіп отырған жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз
бағалы қағаздарға ұзақ мерзімге сақталуға бармайды. Инфляция кезінде ұзақ
мерзімді инвестициялар үшін жылжымайтын дүние-мүлікке, тауарларға, еркін
айырбасталымды бағалы қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады.
Қаржы нарығының дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің
төмендігінің тежеліп отыр, мұның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады.
Алғаш рет бағалы қағаздар туралы 1882 жылы профессор Бруннер жазған
болатын, ол оны жеке құқық туралы құжат ретінде көрсеткен.
Қазіргі экономика әдебиеттерінің талдауы осы бағыттағы
ізбен келе жатқандығын айқындайды.
Жалпы экономикалық теория (политэкономия) оқулығында бағалы
қағаздар түсінігіне мынадай анықтама береді: Пайыз немесе
дивиденд түріндегі сыйақы үшін қарызға берілген қандай да бір мүлікке
немесе капиталға оның иесінің меншіктік құқығын куәландыратын құжат [1]
В.Д. Мельников, К.К. Ильясовта: Бағалы қағаздар дегеніміз
мүліктік құқықты куәландыратын немесе олардың иелерінің қарызға қатысын
және мұндай құжатты шығарған ұйымдардың құқығын куәландыратын ақшалай
құжат-деп есептейді. [2]
Г.Т. Пазылхайырова: Бағалы қағаздар ерекше категория ретінде, яғни
тауар түрінде ішкі мәнімен және сыртқы көрінісі меншік құқын растайтын
құжат ретінде анықталады [3]
Ф.С. Қарағұсов бағалы қағаздарды мұндағы көрсетілген қандай да бір
құқық, бұл құжатсыз еш жүзеге асырылмайтын, ешбір басқа тұлғаға беріле
алмайтын құжат деп анықтама береді. [4]
В.Д. Камаев, А.С. Болатов сынды ғалымдар бағалы қағаздарды
олардың иелеріне қандай да бір мүлікке немесе ақша алуға мүмкіндік және
жеке меншіктік құқық беретін қаржылық құжатпен байланыстырады [5]
Бағалы қағаздар категория ретінде, яғни тауар түрінде ішкі өз
қасиетімен және сыртқы көрінісі меншік құқын анықтайтын жалған өзгеше
тауар ретінде көрінеді.
Осыдан, біздің ойымызша, бағалы қағаздар әлеуметтік-экономикалық
қатынастар процесінде (өңдіруші мен тұтынушы арасындағы) және қаржы
нарығында (эмитенттер мен инвесторлар арасында) айналыста болатын, табыс
әкелу қабілеттіліктерімен -көрінетін, сонымен бірге шаруашылықты тиімді
жүргізуге қатысатын жалған өзгеше тауар болып табылады.
Бағалы қағаздардың қызметінің негізін жалған капитал қозғалысы
құрайды. Жалпы алғанда жалған капитал қоғамдық қатынастарды көрсетеді, оның
мәні осы қаржының кейбір бөлігін ұстауда несиелік капиталдың жекеленуінен
және несиелік жүйені құрайтын арнайы институттардың құрылуынан пайда
болған.
Жалған капиталды нақтыдан бөлу капиталдың несиелік базасында
жүзеге асырылады, оның қорытындысында иеленушінің қолында меншік
иесінің титулы қалады. Сол себептен, капиталдың заңды және экономикалық
түрінің арасындағы үзіліс қалай толтырылса да, жалған капитал
меншік түрінде көрінеді және де айналымға түсу қабілетін иеленеді, әрі
шын капиталдың қозғалысына тәуелсіз айналымға түсе алады.
Жалған атауы негізінен шартты атау, ол мүлде жалған, нақты емес
дегенді білдірмейді, көрсетілген-капиталдың жалғандығы және оның несие
капиталынан айырмашылығы, яғни ендігі шын капиталға айналып және өндіріс
процесінде жұмыс істеуі, оның өндірістік емес өзгешелігінде және бұл атау
тек өндірістік айналымға (өндірістік кадитал) қатынасатын капиталды бөлу
үшін ғана қолданылады.
Жалған капитал жинақтау үрдісі мен капиталды орталықтандыру, пайданы
бөлу мен қайта бөлу, ұлттық кірісті мемлекеттік қаржы жүйесі арқылы қайта
бөлу үрдістерін қамтиды.
Кез-келген басқа нарық тәрізді, бағалы қағаз –нарығы да
сұраныстан, ұсыныстан және олардың теңгерілген бағаларынан тұрады.
Сұраныс, қаржылық инвестициялар үшін өздерінің жеке қаржылары
кетпейтін компаниялар мемлекеттерден тұрады, ал ұсыныс түрлі себептермен
кіріс ағымдағы тұтынушығындар сомасынан асып кететін нарықтық
қатынастың әр түрлі субъектілерінен құралады, бағалы қағаздар
нарығы- өзімен екі жақты да қанағаттандыра алатын бағаны
инвестициялауда неғұрлым толық, әрі тез жинақтарды толтыра алатын
механизм болып табылады
ҚР-да бағалы қағаздардың рөлі мен мәнін былай анықтауға болады:
біріншіден, экономикалық қатынастар құрылымының ажырамас бір бөлігі
ретінде;
екіншіден, инвестицияларды тартудағы тиімді механизм ретінде, қор
активтерінің жоғарғы өтімділігін қамтуда қапиталды экономика салалары мен
шаруашылық субъектілерінің арасында тиімді бөлу үшін;
- үшіншіден, нарықтық экономиканың барлық субъектілерінің
жұмыстарын активизациялау негізінде, сонымен бірге бірінші кезекте
тұрғындардың, қаржылық тұрақтылық пен экономикалық өсімді ұлғайтуға
ықпал етуі. [6]
Ақша нарығы - дегеніміз қысқа мерзімді бағалы қағаздарды сату, сатып
алуды жүзеге асыратын қаржы нарығын білдіреді. Олардың қызмет ету мерзімі
бір күннен бір жылға деиін. Ережеге саи, ақша нарығының аиналымдағы,
бағалы қағаздары жоғары рейтингілі төлем қабілеті бар қарыз берушілермен,
шығарылатындықтан, төлемеу каупі өте төмен деңгейде кездеседі.
Осы нарықтың ең белсенді құралдарының қатарына қазыналық вексельдер
жатады.
Одан басқа, эмитенттің бұл түрі екінші бағалы қағаздар шығара алады.
Бұған қолхатқа құқық иелену, опциондар мен варранттар; банктердің бағалы
қағаздары жатады. Олардың ішіне: депозиттік сертификаттар, чектер, заклад
парақтары (закладные листы) және басқа да банктердің жеке
қарыздық
міндеттемелері жатады. Бағалы қағаздардың тағы да бір жіктемесінің негізі
сол немесе басқа бағалы қағаздардың түрлері қайда сатылады деген сұрақка
жауап беру болып табылады. Осыған байланысты, жоғарыдағы кестемізге сәйкес
олар ақша нарығының және капитал рептоғының бағалы қағаздары болып
бөлінеді. Бағалы қағаздарды топтастырудың (классйфикациялау) бірнеше түрі
бар. Олар төмендегіше бөлінеді:
біріншіден, алынатын пайдаға байланысты,
екіншіден, эмитенттің сипатына,
үшіншіден, қолдану мерзімі және қызмет ету орнына байланысты [7].
Қазіргі заманғы әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономикада
қаржы нарығы жүйке орталығы болып табылады. Бұл дегеніміз -
әлеуметтік- экономикалық қатынастардағы күрделі, көптеген
қатынасушылары бар құрылым-қаржы делдалдары, ерте құрылған қаржылық
құралдарға сүйеніп әрекет етушілер мен қызмет көрсету және
экономикалық процестерді басқарушылар қызметтерін орындаушылар.
Экономикалық қатынастар жүйесінде қаржы нарығы мынадай негізде
жіктеледі;
- қайтарымдылық принципінде (қарыз міндеттемесі және
меншік нарығы);
- бағалы қағаздардың-қозғалу сипаттамасына байланысты (алғашқы
және екінші);
-ұйымдастыру түріне байланысты (ұйымдасқан және ұйымдастырылмаған)
- ақшаны беру мерзіміне қарай (ақша нарығы және капитал нарығы).
- бағалы қағаздардың нарығын сауданы ұиымдастыруға байланысты
жіктеу;
- биржа нарығы;
- биржадан тыс (бөлшек) нарық;
- электронды нарық.
Әлеуметтік-экономикалық қатынастарда бағалы қағаздар нарығын бағалы
қағаздар түрлері бойынша топтастыру:
- мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы;
- акциялар нарығы өз кезегінде негізгі үш сегмент бөлінетін
(кейде
оларды эшелондар деп атайды): көгілдір фишқалар (ірі компаниялардың ең
өтімді акциялары), екінші эшелон акциялары, соларға жақындаған бірақ әлі
де сай келетін өтімділікке жетпеген, нарықта әлі пайда болмаған кәсіпорын
акциялары;
- жергілікті мәндегі бағалы қағаздар нарығы:
- әр түрлі эмитенттер вексельдерінің нарығы:
- туынды бағалы қағаздар нарығы (негізінен фьючерстер) [8].
Қор нарығы аткаратын кызметтерін шартты түрде екі топқа бөлуге
болады: жалпы нарықтық қызмет, әдетте әрбір нарыққа қатысты және арнайы
(специфический) қызмет, бұл басқа -нарықтардан ерекшеленіп тұрады.
Қалпы нарықтың қызметтерге жататындар мыналар:
- капиталды жұмылдыру (мобилизациялау) және орталықтандыру,
тұрғындардың ұзақ ақша жыйнақтарын және шағын
кәсіпорындардың ақшаларын ірі капиталға айналдыру (яғни жұмылдыру
қызметі);
-. капиталды. қоғамның әрбір -салаларына қарқынды түрде
қүйылуын қамтамасыз ету (яғни, реттеуші қызметі);
- нарық бағасын анықтауды қамтамасыз ету, олардың үнемі қозғалысын
бақылау (яғни, бағалық қызметі);
- өз қатысушыларына сауда нысандары туралы және
олардың
қатысушылары туралы нарықтық ақпаратты жеткізу;
- меншік құқығын жасақтау, соңың ішінде капиталға құқық түрінде
және басқаруға қатысу құқығы т.б.;
Әлеуметтік-экономикалық қатынастардағы бағалы қағаздардың өзіне тән
қызметтеріне мыналарды жатқызуға болады:
- мемлекет пен тұрғындардың, салалардың арасы мен экономика
аясында ұлттық кірісті және ақша капиталын қайта болу (яғни, қайта бөлу
қызметі);
- бәрінен бұрын тұрғындардың жинақтарын өндірістік емес
түрінен
өндірістікке ауыстыру;
- баға және қаржы тәуекелділігінің сақтандыру қызметі;
- айналымға қосымша ақша қорларын- шығармай, инфляциялық емес
негізде мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру;
- бағалы қағаздар нарығына қатысушылар санын көбейту және пайда
алуды қамтамасыз ету, бағалы қағаздарды сату-сатып алу.
Әлеуметтік-экономикалық қатынастардағы бағалы қағаздардың маңызды іс-
әрекеттерінің мақсаты бос ақша қаржысын инвестицияға
салғысы келетіңдермен және қаржыны қажет ететіндердің арасында қатынас
жүргізу жолы арқылы экономиканың әрбір саласына инвестицияны тарту
механизмін қамтамасыз етуді жүзеге асыру бодып табылады. Сонымен қатар,
бағалы қағаздар нарығы инвестицияны (сол түрде немесе басқа түрде
толтырылған бағалы қағаздар) қолдан қолға тиімді жүргізу механизімімен
қамтамасыз етуі керек және мұндай.механизмнің заңдық күші болуы тиіс деп
ойлаймын.
Бағалы қағаздар алдында тұрған ең басты міндет - егер
инвестицияның еркін қозғалысы бар болатын болса, үнемі экономикалық
өсімді демеуі қажет. Мұндай еркіндік өтімділік (ликвидность) деп аталады
және де ол тек сатып алушылар мен сатушылардың қажетті саны болған жағдайда
ғана, сұраныс пен ұсыныстың, талаптарын қанағаттандыру үшін
қызмет етеді [9]
Сонымен бірге, сатушылар мен сатып алушылардың бір-бірін оңай тауып
алулары үшін сауда жүйесі керек. Бұның барлығы құптауға тұрарлық сападағы
ақпарат тасқынына негізделіп, одан инвестициялық өнімдердің санын және
қызығушылық танытқан несие алушылар мен несие берушілер
(кредиторлар) туралы білуге болатын мүмкіндіктер болуы шарт. Сол
себептен, экономикалық қатынастар жүйесіндегі бағалы қағаздардың әлеуметтік-
экоңомиқалық мақсатының мәні – ұсынылған мәліметтердің дәлдігін,
дұрыстылығын, мазмұндылығын қамтамасыз ету болып табылады. Қағидаға сәйкес
бұның бәрі де сенімділікті және несие алушылар мен несие берушілердің
арасындағы өзара сенімділікті қолдауға бағытталған. Соған сәйкес егер:
- эмитенттер барлық қажетті өздері және өздерінің кәсіпорындары
туралы, оның ішіңде қаржылық есебін қоса есептегенде мәліметтерді ашып
көрсетсе;
-инвесторлар өз мәмілері туралы мәліметтерді, бақылау эмитенттері мен
өздерінің қаржылық міндеттемелерді орындай алушылық қабілеттері туралы
мәліметтерді ұсынса;
- делдалдар өздерінің біліктілігі мен қаржылық міндеттемелері
туралы көрсеткіштерді, мүдделерінің мүмкіндіктері мен өздерінің
клиенттерінің атынан жасаған келісім-шарттарының көрсеткіштерін ұсынса;
- сауданы ұйымдастырушылар мен реттеуші органдар тәртіп
пен сенімділіктің стандарттарының сақталуын қамтамасыз етіп,
қатысушыларға әділ қатынас және есептесуді қамтамасыз етуге бақылау
жүргізсе бұл рөл орындалады деп санауға болады.
Әлеуметтік-экономикалық қатынастарда бағалы қағаздардың дамуына
айтарлықтай ықпал ететіндер бұл экономикалық факторлар, акционерлік
қоғамдарды құру, инфляция және басқалар. Жаңа өндірісті бастау
үшін өндірушінің иеленуі тиіс ең аз мөлшердегі сол құнның сомасы
өндірісті дамытудың әр түрлі сатыларында өзгеруі тиіс және сол немесе басқа
өндірісті жұмыс істеудің ерекше техникалық жағдайларына байланысты болады.
Кейбір салалар өндірісті бастаған кездің өзінде осындай аз мөлшердегі
қаржыны талап етеді және сол уақытта бұндай қаржы жекелеген тұлғалардың
қолында болмай қалады. Бұл жекелеген капиталдың бірігуін және
акционерлік қоғамның құрылуын қажет етеді. Кейбір өндірістер қомақты
ақша капиталын алдын-ала төлем жасауда ұзақ уақытта талап етеді. Соған
сәйкес, бұндай саладағы өндіріс жекелеген өндіруші иеленетін ақша
капиталы көлемінің шегінен тәуелді болады. Бұл шекаралар акционерлік
капитал жүйесінің арқасында ашылады. Акционерлік капиталдың күші бірігуде,
көптеген жеке-дара капиталдардың
шоғырландырылуында және, олар жаңа өндірісті дамытуға түрткі болады.
Акционерлік қоғамдарды құрудың артықшылығы, барлық бос ақша
қаражаты барларға өтініш беру мүмкіндірінде және каражатты пайдалануды
шектелмеген түрде иелену, үлкен мүмкіндіктен капиталды өндірісті кеңейтуге
жинақтау, оны дивидендтік төлемдердің көлемін несиелік пайыздың деңгейіне
дейін немесе одан да төмен деңгейге азайту, сонымен қатар акционерлік қоғам
акционерлердің жалпы жиналысының шешімімен толықтай өндіріс процесіне
дивидендтік төлемсіз реинвестициялай алады, одан басқа бағалы қағаздарды
қосымша эмиссиялау немесе банктік несие алу жолымен жүзеге асады.
Сонымен, әлеуметтік-экономикалық қатынастар жүйесіндегі бағалы
қағаздар бос ақша қаражатының қарыз беруші мен эмитенттердің арасындағы
қозғалысын, қаралаттың бір саладан екінші салаға құйылуын қамтамасыз етіп,
меншік құқының қозғалысын қамтып көрсетеді және қаржы ресурстарының
мобилизациялау механизмі болып табылады, сондай-ақ, мемлекеттің қаржы
жүйесінің сауығуын несиелік және үлестік міндеттемелерін өзара алмастыру
арқылы қамтамасыз ететін тұрғындардың жинағы болып табылады.
Бағалы қағаздардың ұйымдасқан айналымы қамтылған кепілдік
және қарыздық міндеттемелердің пайда болуына жол бермейді, нарықтық
экономика субъектілерінің арасындағы байланысты нығайтады, осы
байланыстардың тиімділігін қамтамасыз етеді. Бастапқы нарыққа
меншік құқығын қалыптастыру кезінде, бірінші кезекте капитал құйылуы
салдарынан өзіндік экономиканың реттеуді жүзеге асады. Егер де бір саладан
акция бойынша төленетін дивидендтер, ұзақ уақыт бойы, өзге салада төленетін
дивидендтерден айтарлықтай асып кететін болса, онда өзінен-өзі екінші
саладағы акцияның бағалары капиталдың бір бағалы қағаздардан екінші
бағалы қағаздарға құйылуының салдарынан төмен түсіп кетеді. Сол
себептен, жалған капитал бір саладан, басқа бір саланың жалған капиталына
құйылады да, инвестициялаудың мақсаты бірдей салым тәуекелінде көп,
пайда алу болып табылады. Осы айтылған салада жаңа акционерлік
қоғам құру үшін қолайсыз жағдай туындайды және несие қаржысын
тарту жағдайы нашарлайды. Нақты қаржының пайдасы мен дивидендтері
жоғарылаған нормалы салаға құйылуы бәсекелестіктің артып және
пайданың төмендеуіне, осы саладағы акция курсының. құлдырауына әкеліп
соқтырады. Бірақ кез-келген жағдайда қоғамға қажетті рационалды құрылым
құрылады.
Бағалы қағаздар нарығы жоқ жерде, иңвестицияны бағалаудың да мәні жоқ.
Бірақ қор биржасы көптеген инвестицияны күнбе күн есептеп отырады
және бұл қайта есептеу жекелеген адамдарға (олардың бәріне бірдей
болмаса да) кәсіпорындарға өздерінің қатынасуының дәрежесін қайта
қарауға мүмкіндік береді.
Дж. М. Кейнс Жұмыспен Қамтудың жалпы теориясы, ақша және пайыз
атты еңбегінде төмеңдегідей қоғамның үш- жақты бөлінуін көрсетеді: рантье
класы (іnvеstіng klass), кәсіпкерлер -класы, және еңбек ақы алатындар класы
[10]. Бірақ бұл бөлу шартты емес, себебі бір адам кәсіпорынды қайта
басқарып, еңбек ақы алып және іске өз капиталын салуы мүмкін.
Бұл - қоғамның қалыпты жағдайда бөлінуі және біздің қоғамымыздың
құрылымы мұндай бөлінуге сәйкес келмейді. Бізде жақын араға дейін жалғыз
табыс тек еңбек ақы ғана болады, осыдан шығатын жалғыз топ - бұл еңбек ақы
алатындар тобы. Одан кейін кәсіпкерлер тобы пайда болды, олардың қисынды
дамуы артық капйталдың пайда болуына әкелуі тиіс (әрине, шаруашылық
субъектілер қызметіне қолайлы жағдайлар туғыза отырып, мемлекеттің
қатынасуымен) және мұндай капиталдың тиімді пайдаланылуына
экономикалық қатынастардағы бағалы қағаздар нарығы қажет. Мемлекет
рантье тобының пайда болуы үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз ететін
шарттарды туғызу керек, ал бұл топсыз қоғамдық бөлінуді толық деп есептеуге
болмайды.
Экономикалық қатынастардағы бағалы қағаздар - бұл тек артық капитал
иелерінің өз мүдделерін өткізе алатын және оның кемшіліктерін сынап көретін
механизм ғана емес, екі жақтың да мүдделерін жүзеге асыру
кәсіпкой қатынасушылардың қатысуымен жүзеге асады, олар үшін, қор
нарығы кәсіпқой қызмет орны, интелектуалдық мүмкіндіктің жүзеге асырылу
құралы және экономикалық мүдделердің жүзеге асатын орны болмақ, бұдан
шығатын қорытынды, бағалы қағаздар нарығы - бұл әлеуметтік-
экономикалық мүдделерді оның барлық субъектілерінің жүзеге асыра алатын
саласы болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық қатынастарда бағалы қағаздар
нарығы қызметтерінің анықталған жағдайы бар, оған үкіметтің салықтық-
бюджеттік, ақша-несиелік реттеу шаралары әсер етеді:
айналымдағы ақша массасын бақылау және несиелік пайыз жүктемесіне ықпал
ету көмегімен берілетің несиелеудің көлемін бақылау;
салық салуда өзгерістер енгізу;
- үкіметтің кепілдігі (депозит, несие, жеке секторға несие беру).
Экономикалық қатынастарда бағалы қағаздардың сұранысына пайыздық
мөлшердің жоғарылығына тәуелділік мынадай түрлер арқылы білінеді: егер де
банктік пайыздың өсетіндігі күтілсе, бағалы қағаздарға сұраныс азаяды
(пайыздардың өсуі олардың бағамының төмендейтіндігін білдіреді және мұндай
төмендеуді күту, оларды сатып алуды кейінге қалдыруға мәжбүр етеді). Ақшаға
сұраныс өсіп, пайыз өсе түседі, күтілген пайыздық мөлшердің төмендеуі тез
арада бағалы қағаздарды сатып алуға жағдай жасайды әрі оларға деген
сұранысты өсіріп не қысқартып өтімділігіне сұранысты ұлғайтады.
Қаржы нарығының жұмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси
тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар елдердің
экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары не
ол, не бұл кәсіпорыңдарының рентабелділігіне қатысты ұзақ мерзімді
болжамның мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болған соң бағалы
қағаздарды сатып алу ықыласын шектейді.
Қаржы нарығының жаңдануы корпоративтік бағалы кағаздарды -экономиканың
нақты секторы кәсіпорындарының акциялары мен облигацияларын шығару және
олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа
дейін қаржы нарығының бұл сегменті жақсы дамымады бұл жалпы экономикалық
әлуетті тежейді.
Инвестициялық институттар қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит
мекемелері түріндегі құрамды әлементтерді кіріктіретін ұлттық қор жүйесін
қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық құрылымдардың, ең алдымен әртүрлі
тұрпаттағы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бұл жүйенің қызметін
мемлекеттің экономикадағы оң құрылым жасаушы рөлі кезіндегі сенімді
заңнамалық қамтамасыз ету жағдайында жүргізілуі тиіс.
1.2. Бағалы қағаздардың түрлері және қор нарығының дамуындағы рөлі
Бағалы қазағаздар нарығы - шаруашылық жүргізуші субъектілер мен
мемлекет шығарған (айналысқа шығарған) бағалы қағаздардың сан алуан түрлері
сатылатын және сатып алынатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс
істеуі көптеген экономикалық әсіресе инвестициялық процсстерді
реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мумкіндік береді. Бұған осы
нарықтың қор құрылымдарының - бағалы қағаздардың және өзге де
активтердің сан алуандығымен қол жетеді.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың барлық субъектілерін өздеріне қажетті
ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын
жеңілдетеді. Ол нарықтың экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан
процестердің реттеушісі болып табылады. Бұл әсіресе күрделі жұмсалымдарды
инвестициялау процесіне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың нарығы
бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы нарықта бағалы қағаздардын
бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары сатылады;
қайталама нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иелерінің
ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық (номиналдық құн - бағалы
қағазды шығарған кезде анықталған оның құнының ақшалай тұлғалануы),
эмиссиялық және нарықтық бағасы (бағамы) болады. Қайталама нарық екі
боліктен тұрады: ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы — мәмілелер сауда -
саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын
эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы кұралдарының айналыс сферасы
және ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар нарығы — бағалы қағаздар айналысының
бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы құралдарымен сауда - саттықты
ұйымдастырушының ішкі құжаттарында мәміле объектісіне және оның
қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы.
Биржадан тыс айналым нарығының ұйымдастырылған нарықтан айырмашылығы онда
операцияларды жүзеге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілелерді олардың
офистарында дилерлер мен брокерлер жүргізеді. Ұйымдастырылған нарықта
операциялар қатаң регламенттелінген, ал ұйымдастырылмаған нарықта
операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бұдан басқа қаржы нарықтарын басқа критерийлср бойынша ажыратады: бағалы
қағаздардың түрлері бойынша акциялар, облигациялар, жәнс т.б. нарығы;
эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар нарығы, мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығы; аумақтық критерийі бойынша: ұлттық, халықаралық,
аймақтық; мезгілдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ
мерзімді бағалы қағаздардың нарығы; мәмілелердің түрлері бойынша: кассалык,
форвардтық және т.с.с;
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған емес
нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын ала
анықталады. Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар
нарығында қаржы ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды әр
түрлі шығындарға тиімді етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін
жасай алады [11].
Қазақстаңда қор нарығының қалыптасуы бұрынғы КСРО-ның заңнамасы
негізіңде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла
бастаған 1991 жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендірілуі және акционерлендірілуі шешуші рөл атқарды. Қысқа мерзім
ішінде күллі ұлттық шаруашылық кешені занды түрде экономикалық жағынан
өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік
капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде 1991-1993 жылдары 200
акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік коммерциялық
банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110
миллиард сом болды. Соның ішінде банктердің үлесі 80 %-ды құрады.
Алайда акционерлік қоғамдардың, брокерлік және қор биржаларының ары
қарай дамуын нарықтық қатынастардың және құқықтық базаның, сонымен бірге
бағалы қағаздардың жұмыс істеу ережесінің қанағаттанғысыз дәрежесі тежеді.
Нарықтық қатынастардың серпіңді даму кезеңі Қазақстан Республикасының
Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комисиясы құрылған 1995 жыдан басталады.
1995 жыдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан "таза" қор биржасы —
Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жұмыс істей бастады. 1995 жылдың 21
сәуірінде "Бағалы қағаздар және қор биржасы" туралы Қазақстан
Республикасының заңы бекітілді. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын
құқықтық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында Мемлекеттік
бағалы кағаздарды қалыптастырудың және дамытудың бағдарламасы әзірленді.
"Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ
облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар"
әзірленіп, бекітілді. 1997 жылдын басынан Қазақстан Рсспубликасының
Парламенті бағалы қағаздарды реттейтін үш заң қабылдады, олар:
"Бағалы қағаздар нарығы туралы",
"Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу туралы",
"Қазақстан Республикасындағы инвестицияық қорлар туралы"
заңдар. 1997 жылдың ортасынан бастап "Бағалы қағаздардың орталық
депозитарийі" Жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық
мемлекеттік жәнс басқа бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін жүргізу
болды. Қазақстанның қаржы нарығын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін
арттыру және онда қалыптасқан қатынастарды бағалау мақса тында 2001 жылдың
маусымында Президенттін жарлығымен Қазақстан Республикасының Бағалы
қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен
өкілеттіктері Қазақстаннын Ұлттық банкісіне берілді.
Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың накты секторларындағы
өндірістің құлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар нарығына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағаздар нарығында жасалын жатқан қадамдар
соңғы кездері айтарлықтай белсеңді бола түсті.
2003 жылы шілдеде "Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан
Республикасы заңының қабылдануы қор нарығын қалыптасқан катынастарды одан
әрі-дамыту кажеттігінен туды. Бұл заңның кызмет аясы "Акционерлік қоғамдар
туралы" Қазақстан Республикасының заңы (2003 жылғы мамырдың 13 қабылданған.
Бастапкы нарық;
Мемлекеттік емес бағалы кағаздар (МЕБҚ) нарығы;
бастапқы орналастыру секторы;
сатып алу-сату секторы;
Корпорациялық облигациялар нарығы;
Акциялар нарығы;
МЕБҚ-мен жасалатын рспо-операциялар секторы;
Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы;
МБҚ-кы сатып алу-сату секторы;
МБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы;
Қайталама нарық;
Қор биржасы;
Биржадан тыс бағалы қағаздар нарығының баға белгілеу ұйымы;
Басқадай сауда-саттықты ұйымдастырушы;
Бағалы қағаздар — иеленушілеріне мүліктік құқыктар және белгілі бір
ақша сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлай құжаттар.
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретіңде олардың мүліктік сипатын
айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міңдетті түрде оның ұстаушының қалайда
бір мүлікке құқылы екендігін куәландыра тын белгілі бір жазбалар мен
басқада да белгілеулердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесе нақты
акция сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай - ақ бағалы қағаздар белгілі
бір қоғамның, фирманың, кәсіпорынның, ұйымның меншігіне қатысуға және
басқаруға құқық береді [12].
Мемлекеттік бағалы қағаздар — бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының
нысаны; эмитенті мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттік
бағалы қағаздардың арасында көп тарағаны қазынашылық векселдер мен
міндеттемелері мемлекеттік және жинақтық қарыздардың облигациялары.
Муниципалдық бағалы қағаздарға биліктің жергілікті органдарының
борышқорлық міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпоративтік және жекеше қаржы
институттарының қағаздары болып келеді. Корпоративтік бағалы қағаздар болып
кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің борышқорлық міндеттемелері мен
акциялары қызмет етеді.
Бағалы қағаздардың түрлері сан алуан: ақшалай бағалы қағаздарға
акциялар, облигациялар, векселдер, ақша чектері жатады. Иеленушілеріне
заттық құқықтарды, меншік құқықтарын бекітіп беретін тауарлай бағалы
қағаздарға коносаменттер, қойма куәліктері жатады. Бағалы қағаздарға банк
кредитін алғандығын растайтын құжаттар, борышқорлық қолхаттар, өсиетхат
(өсиетнама), лотерея билеттері, сақтық полистері жатпайды.
1930 жылғы Женева конвенциясына сәйкес вексель бағалы қағаздарға
жатпайды (өйткені ол — кредиттік ақшалардын түрі). Бірақ басқа жағынан,
ақша сатып алу - сату процестеріне тартылғандықтан векселді шартты түрде
бағалы қағаздарға жатқызуға болады. Вексель — қарызгер несиелерге беретін
және несислерге қарызгерден белгіленген мерзімде векселде көрсетілген
соманы талап етуіне даусыз құқық беретін, заңмен қатаң түрде белгіленген
нысандағы жазбаша борышқорлық міндеттеме. Вексель есеп айырысудың нысаны
ғана емес, сондай - ақ, бұл коммерциялық кредиттің нысаны: өнім немесе
қызметтер үшін векселмен ссептесе отырып, кәсіпкер вскселъ берілген уақыт
ішінде банктегі есеп айырысу шотындағы өзінің ақшаларын шығын қылмайды. Ал
бұл мәміле жөніндегі әріптес векселде көрсетілген сомада және мезгілге оған
коммерциялық кредит береді дегенді білдіреді.
Егер бағалы қағаздар кейін салынған ақшалай сомаларды қайтара отырып
шектеулі мезгілге шығарылса, онда олар борышқорлық болып табылады. Бұлар
облигациялар, банк сертификаттары, векселдер және басқалары. Иеленушілік
бағалы қағаздар тиісті активтерге меншік құқығын береді. Бұлар акциялар,
варранттар, коносаменттер және басқалары [13].
Қазіргі дүниежүзілік практикада өмір сүретін бағалы қағаздар негізігі
және туынды болып бөлінеді.
"Бағалы қағаздар нарығы туралы" занда туынды бағалы қағаздар осы
қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша құқықтарды куәландыратын бағалы
қағаздар делінген. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар,
форвардтар, варранттар, споттар, депозитарийлік куәліктер, жазылу
құқықтыры және басқалары жатады. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен
облигациялар жатады.
Туынды бағалы қағаздар нарықта айналыста жүрген корпорациялық бағалы
қағаздардың тізбесін аяқтайды.
Акция бөлінбейді. Егер акция ортақ меншік құқығымен бірнеше тұлғаға
тиесілі болса, олардың бәрі бір акционер деп танылады және өзінің жалпы
өкілі арқылы акция куәландырылған құкықтарды пайдаланады.
Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді шешкен кезде
акционерге дауыс беру құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу
құқығын, қоғамда таза табыс болған жағдайда дивидендтер, сондай-ақ қоғам
таратылған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
тәртіпітен оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді.
Артықшылықты акциялардың меншік иелері — акционерлердің жай
акциялардың меншік иелері акционерлеріне қарағанда қоғамның жарғысында
белгіленіп, алдын ала айқыңдалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер
алуға және қоғам таратылған кезде белгіленген тәртіппен мүліктің бір
бөлігіне басым құқығы бар. Қоғамның артықшылықты акцияларынын саны оның
жарияланған акцияларының жалпы санының 25 пайызынан аспауға тиіс.
Акциялар атаулы, сондай - ақ ұсынбалы түрде де шығарылуы мүмкін.
Облигация - ұстаушысына (иесіне) оның белгіленген құнының тіркелген
пайызы түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз; мемлекет немесе кәсіпорын ішкі
қарыз шығару кезінде белгілі бір шарттар негізінде беретін борыштық
міндеттеме; жалған капитал нысандарының бірі. Облигация өзінің ұстаушысына
облигацияның нақтылы құнының оңда көрсетілген сыйақыны (мүддені) нс өзге де
мүліктік құқықты алуына құқық береді. Облигацияның нактылы құны — облигация
құнынын ол шығарылған кезде белгіленген, купондық облигация бойынша
пайызбен көрсетілетін сыйақы есептелетін ақшалай тұлғасы, сондай -ақ
облигацияны өтеген кезде оны ұстаушыға төленуге тиісті сома. Облигациялар,
сөйтіп, олардың иелері (несиегерлер) мен бұл құжаттарды шығарған мекемелер,
ұйымдар (борышқорлар) арасындағы қарыз қатынастарын растайды.
Облигациялар атаулы, сондай - ақ ұсынбалы, пайыздық және пайызсыз
(мақсатты), еркін айналатын немесе айналысы шектеулі болып шығарылуы
мүмкін. Косіпорындар облигациялардың барлық түрлерін меншікті
қаражаттарына, ал азаматтар жеке каражаттары есебінсн сатып алады.
Агенттік облигация — қаржы агенттігі шығаратын облигация.
Ипотекалық облигация — жылжымайтын мүліктермен қамсыздандыру шартымен
шығаратын, ипотекалық қарыз шарттары бойынша талап ету құқығы кепілімен
(ипотекалық куәліктердің кепілін қоса алғанда), сондай - ақ тізбегі
уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісімен белгіленетін өзге де
жоғары өтімді активтермен қамтамасыз етілген облгация және тұрақты пайыз
әкелетін ұзақ мерзімді бағалы қағаз.
Индекстелген қазынашылық міндеттеменің бастапқы құны 1000 теңге жене
олар инвесторлардың арасында аукциондық әдіспен орналастырылады.
Айналыс мерзімі 7 жыл және өтеу күні 2007 жылғы 11 мамыр, бастапқы
құны 1000 АҚШ доллары, капиталдың халықаралық нарықтарында орналастырылған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары — Еурооблигациялар
шығарылды.
Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар эмиссиясы бағалы қағаздар
шығару туралы эмитенттің шешім қабылдануын уәкілетті органда бағалы
қағаздар эмиссиясын тіркеуді; инвесторлар үшін эмиссия проспектісінде
болатын ақпараттарды ашуды; бағалы қағаздарды шығаруды және орналастыруды;
бағалы қағаздарды орналастыру қорытыңдылары туралы есепті табыс етуді
қамтиды.
Ашық орналастыруды жузеге асыратын акционерлік қоғамдардың акциялары
эмиссияланатын мемлекеттік тіркеудің, сондай - ақ акцияларды шығару және
орналастыру қорытындысы туралы есеп беру рәсімі мен тәртібін уәкілетті
орган белгілейді.
Акционерлік қоғамдардың — банктердің және банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың, бағалы қағаздар нарығының
әуесқой қатысушыларының, бағалы қағаздар саудасын ұйымдастырушылардың,
инвестициялық қорлардың, жинақтаушы зейнетақы қорларының, зейнетақы
активтерін басқару жөніндегі ұйымдардың және Орталық депозитарийдің
акцияларының барлық эмиссиялары міндетті мемлекеттік тіркеуге жатады [14].
Қазақстан Республикасы резиденттерінің-ұйымдарының, бейрезиденттерінің-
ұйымдарының, шығаруын уәкілетті орган тіркеген, резиденттерінің -
ұйымдарының шығаруы шет мемлекеттің заңдарына сәйкес тіркелген немесе
уәкілетті органның нормативтік-құқықтық актісінде белгіленген тәртіппен
ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығына айналысқа жіберілген мемлекеттік
емес эмиссиялық бағалы қағаздары, халықаралық қаржы ұйымдарының шығаруын
уәкілетті орган тіркеген немесе уәкілетті органның нормативтік-құқықтық
актісінде белгіленген тәртіппен ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында
айналысқа жіберілген эмиссиялық бағалы кағаздары, туынды бағалы қағаздар
және өзге де қаржы құралдары Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының
объектілері болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының субъектілері (қатысушылары)
жеке және институционадық инвесторлар, эмитенттер, бағалы қағаздар
нарығының кәсіби қатысушылары, сауда-саттықты ұйымдастырушылар және өзін -
өзі реттейтін ұйымдар болып табылады.
Акционерлік қоғамды басқарудың жоғары органы акционерлердің жалпы
жиналысы, басқару органы - директорлардың кеңесі, атқарушы орган — алқалы
орган немесе атауы қоғамның жарғысыңда белгіленетін атқаратын орган
қызметін жеке-дара жүзеге асыратын тұлға болып табылады.
Эмиссиялық бағалы қағаздарды орналастыру кезінде эмитент (андеррайтер,
эмиссиялық консорциум) инвестордың бірінші талап етуі бойынша оған танысу
үшін эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару проспектісін немесс оның
көшірмесін беруге міндетті.
Эмиссиялық бағалы қағаздардың қайталама бағалы қағаздар нарығындағы
айналысы бағалы қағаздар нарығында осы бағалы қағаздармен азаматтық -
құқықтық мәмілелер жасауы арқылы жүзеге асырылады. Эмиссиялық бағалы
қағаздармен мәмілелер жасаудың және оларды бағалы қағаздарды ұстаушылардың
тізімдері жүйесінде немесе бағалы қағаздарды нақтылы ұстау бағалы
қағаздардың айналысы, яғни инвсеторлардың арасында пайызының бар деңгейіне
кері үйлесімді болады [15].
Жоғарыда аталынған қызметтер бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби
қызметтер болып табылады. Нарықтағы кәсіби қызметтің белгілі бір түрін
немесе өзара қоса атқаратын түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар өзінің
қызметін үйлестіру мақсатында өзін - өзі реттейтін бір ғана ұйым құрады.
Қазақстан Республикасындағы қаржы қызметін мемлекеттік реттеу мен
қадағалаудың біртұтас жүйесіне кезең - кезеңмен көшу қамтамасыз етілуі
тиіс.
Қор нарығының осы заманғы талаптарына сай болуы үшін тұтас шаралар
кешенін жүргізу қажет.Бағалы қағаздардың қайталама нарығын дамытудың бір
шарты мемлекеттік бағалы қағаздар өтімділігін ұлғайту болып табылады. Қаржы
министрлігі бюджет тапшылыгын ішкі резервтер есебінен жабуға тиіс.
Инвестициялық қорлар туралы заң кабылданды. Қазірдін өзінде алғашкы
жеке меншік қорлар тіркелді. Алайда олардыл тиімді жұмыс істеуі үшін Үкімет
құқықтық қамтамасыз етудің бір қатар мәселелерін шешуі керек. Нарықты жаңа
құралдармен толықтыру керек. Әңгіме бірінші кезекте жобалық облигациялар
туралы болып отыр. Оларды шығару үшін ел экономикасыка маңызды бірнеше
инвестициялық жобаларды іріктеп алған жөн. Бұған темір жолдар мен
автомобиль жолдарын, вокзалдар мен теңіз порттарын салу жөніндегі
инфрақұрылымдық жобалар қолайлы болар еді. Жобалық және коммерциялық бағалы
қағаздар шығару және айналымға түсіруге қажетті заңнамалық базаны әзірлеу
керек.
Инвестициялық және инновациялық қорлар жобаның 49 %-ғана қаржыландыра
алатыны белгілі. Қалған бөлігін оның бастамашылары немесе қаржы
институттары қамтамасыз етуі тиіс.
Сондықтан да қор биржасына мемлекеттік даму институттарымен бірлесіп
жаңа инвестициялық жобаларды шығару жаңадан құрылып жатқан өндірістерді
қаржыландыру проблемасын шешуге мүмкіндік туғызып, Индустриялық-
инновациялық даму стратегиясын іске асыруға серпін береді.
Қаржыландырудың құрылымдық формасын дамыту қажет. Екінші деңгейдегі
банктер қазірдің өзінде өз клиенттеріне осындаи қызмет көрсетуде. Алайда
әзірге оның мөлшері жетімсіз. Сондықтан экономиканың нақты секторын
қаржыландырудың нысандарын жедел дамыту, жаңа берешектік құралдарды шығару
үшін "Активтерді секьюритизациялау туралы заң" қажет.
Қор нарығын жандандыру мына шараларды жүргізуге мүмкіндік туғызады:
Инвестициялаудың ұжымдық нысандарын дамытуға, яғни
инвестициялық және венчурлық қорларды құруға;
акция нарығын дамытуға;
жаңа борышқорлық құралдарды енгізуге және инвесторлар мүдделерін қорғау
үшін коммерциялық құнды қағаздарды жеделдетіп шығаруға;
эмитенттерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Қор нарығын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1.Қор нарығының экономикалық мәні және
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ...5
1.2. Бағалы қағаздардың түрлері және қор нарығы дамудағы
рөлі ... ... ... ... ... .15
ІІ. Қазақстан Республикасының қор нарығының қазіргі жағдайы мен даму
үрдісін талдау
2.1. Қазақстандағы қор нарығының құрылуы мен даму
ерекшеліктері ... ... ... . 21
2.2. Бағалы қағаздар нарығының қызметі және дамытудың негізгі бағыттары
мен жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 34
ІІІ. Қазақстан Республикасындағы қор нарығын дамытудың нігізгі бағыттары
мен жетілдіру жолдары
3.1. Қазақстан Республикасының қор нарығын реттеудің негізгі
бағыттары ... .41
3.2. Бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз ету және оны жетілдіру. 43
3.3. Қор нарығын дамытудың шет елдік тәжірибесін Қазақстанда қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
Кіріспе.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қор нарығы- қаржы: қызметін көрсету
мен тұтынуға және қаржы құралдарының аиналысына байланысты қатынастардың
жиынтығы. Мемлекеттің қаржы нарығы оның өндірісті және бәсекелестікті
ұйымдастырудағы: жетілген формалары ұлттық экономиканы қажетті
ресурстармен қамтамасыз ете отырып, әлеуметтіқ-экономикалық қатынастарда
қоғамның әл-ауқаттылығын арттырады.
Қаржыны иеленушілер мен оларды пайдаланушылар арасында бағалы
қағаздар нарығы делдал қызметін атқарады. Қаржы нарығы ақша қорларын
ішкі және шет ел инвесторлары арқылы жұмылдырып, осы қорларды экономиканың
өндірістік және әлеуметтік сфераларына бағыттайды да, оларды тиімді
орналастыруға мүмкіндік туғызады.
Бағалы қағаздар нарығы қызметінің негізін жалған капиталдың қозғалысы
құрайды. Жалпы алғанда жалған капитал қоғамдық қатынастарды көрсетеді, оның
мәні осы қаржының кейбір бөлігін ұстауда несиелік капиталдың жекеленуінен
және несиелік жүйені құрайтын арнайы институттардың құрылуынан пайда
болған.
Жалған капитал жинақтау үрдісі мен капиталды орталықтандыру, пайданы
бөлу мен қайта бөлу, ұлттық кірісті мемлекеттік қаржы жүйесі арқылы қайта
бөлу үрдістерін қамтиды.
Кез-келген басқа нарық тәрізді, бағалы қағаздар нарығыда сұраныстан,
ұсыныстан және олардың теңгерілген бағаларынан тұрады. Сұраныс -қаржылық
инвестициялар үшің өздерінің жеке қаржылары жетпейтін компаниялар,
мемлекеттерден тұрады, ал ұсыныс - түрлі себептермен кіріс ағымдағы тұтыну
шығындар сомасынан асып кететін нарық қатынастардың әр түрлі-
субъектілерінен құралады. Бағалы қағаздар нарығы өзімен екі жақты да
қанағаттандыра алатын бағаны иивестициялауда неғұрлым толық, әрі тез
жинақтарды толтыра алатын механизм болып табылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі -біздің еліміздегі қор нарығы нарықтық
жағдайдағы әлеуметтік-экономикалық басымдылығы және олардың дамуы. Қор
нарығын талдауда оның тиімділігіне экономикалық шаралармен бірдей әсер
ететін әлеуметтік жағдайлардың маңыздылығы зор.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық
жұмыстың мақсаты әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономика жағдайындағы
бағалы қағаздардың мәні және оларды әлеуметтік-экономикалық қатынастарда
ерекше тауар ретінде сипаттап, қоғамның әлеуметтік жағдайлары
мен экономиканы дамытудағы қызметтері және қор нарығын мемлекеттік реттеу
туралы теориялық және практикалық мәселелерді зерттеу қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты төмендегідей зерттеу міндеттерін алға
тартты.
- Бағалы қағаздардың теориялық даму негіздері мен бағалы қағаздарды
өзгеше тауар ретінде көрсету;
- бағалы қағаздардың экномикалық- қатынастарда қалыптасуы мен
атқаратын қызметтерін айқындау;
қазіргі экономикадағы бағалы қағаздардың жіктеу үлгісін анықтау;
- бағалы қағаздарды дамытудағы маркетингтік зерттеу
ерекшелігін
көрсету;
- Қор нарығын мемлекеттік реттеу арқылы әлеуметтік-
экономикалық жағдайдағы тиімділігін қарастыру;
- Нарықтық экономикадағы қор нарығын маңыздылығын айқындау
- ҚР кор нарығының құрылу мен жүзеге асырылу процесін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың көлемімен құрылымы. Диплом жұмысы – тақырыптан,
кіріспеден, үш тараудан, 3 сурет, 1 кестеден, қорытындыдан, сілтемелерден
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысы 71 беттен тұрады.
Бірінші тарауда қор нарығын қалыптастырудың теориялық негіздері.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының қор нарығының қазіргі
жағдайымен даму үрдісін талдау.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасындағы қор нарығы мен жетілдіру
жолдары.
І. Тарау Қор нарығын қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1.Қор нарығының экономикалық мәні және қызметтері.
Қазақстан Республикасынын қатаң түрде орталықтандырылған -жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы нарығының құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы нарығы бұрын-
соңды болған емес.
Қаржы нарығы - бұл ең алдымен дербес экономикалық категория ретіңде
бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларынын, сақтандыру институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша
бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін
нарықтық қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамдас
бөлігі болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық валюта және басқа
нарықтармен (капитал жұмыс күші, тұрғын үй, жер, алтын және т.б.
нарықтармен) етене байланысты. (сурет - 1)
Қаржы нарығының құрамдас бөліктері.
Сурет-1
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында қаржы нарығы қаржы
ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді
пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың
айрықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар нарығы, сондай - ақ
несие нарығы түрінде де іс - әрекет етеді. Қаржы нарығы экономиканың түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық
әртүрлі нысанда реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын
біріктіретін неғұрлым жалпы (ортақ) ұғым болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы нарығы
ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал нарықтарын қоса отырып кеңінен
түсіндіріледі. Бұл қаржыны жалпы ақша мен құн категорияларына барабар
категория ретінде қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік
практикамен байланысты, өйткені экономикалық ресурстардың кез келген түрі
меншіктің титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы
қағаздармен, басқа құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін. Қаржы нарығының
құрылымын төмендегі схемадан көруге болады (сурет - 2).
Қаржы нарығының құрылымы
Қаржы нарығы
Сурет-2
Ақша нарығы дегеніміз қолма - қол ақша ғана емес, қолма -қолсыз
төлем қаражаттарын да қосатын төлем қаражаттарынын нарығы.
Кредит нарығы несие бойынша банктердің кредит операцияларымен
байланысты.
Ақша мен кредит нарықтары, әдеттегідей, айналым активтерінің
қозғалысына кызмет етеді.
Капитал нарығында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және ұзақ
мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады.
Қаржы нарығында сатып алу-сатудың объектілері айрықшалықты тауарлар -
ақша және бағалы (ақшалай) қағаздар болып табылады.
Қаржы нарығында бағалы қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын
экономикалық қатынастар болып табылатын бағалы қағаздар нарығы маңызды орын
алады. Қор құндылықтарының - бағалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздардың
айналысымен байланысты болғандықтан оны қор нарығы деп те атайды. "Қор
нарығы" термині бастапқыда бағалы қағаздармен мәміле жасалынатын және
ресімделінетін мекеменін - қор биржасының атымен байланысты.
Нарықтың барлық тұрпаттарының өзара байланысы қаржы нарығының жұмыс
істеу шарттарын айшықтайды. Оған мыналар жатады:
1) реттелінген тауар нарығының: болуы, яғни кез келген
түрлердегі және айналымдағы тауарлар мен қызмет көрсетулер бойынша сұраным
мен ұсынымның теңгерімділігі;
2) Ұлттық (орталық) банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп
отыру: бұған қолма - қол және қолма – қолсыз айналым бойынша эмиссияға
бақылау жатады;
3) кредит нарығының жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни
кредит ресурстарын еркін нарыққа орналастыру; кредит ресурстарының
козғалысы Орталық банктің пайыздық есептік мөлшерлемесін, коммерциялық
банктердің міңдетті резервтерінің нормасын, ашық ақша нарығында операциялар
жүргізуді белгілеу арқылы реттелінеді.
Кез келген субъектінің қаржы ресурстарына қажеттілігі және оны
қанағаттандырудың нақты кездерімен тура келмеуі қаржы нарығының жұмыс
істеуінің объективті алғышарты болып табылады. Қаржы нарығының жұмыс
істеуінің негізгі алғышарттарына мыналар жатады:
бәсекені дамыту мен монополизмді шектеу мақсатындағы материалдық өндіріс
сферасының бастапқы шаруашылық буындарының - меншіктің барлық - нысандары
кәсіпорындарының, соның ішінде мемлекеттік сектордың да кең дербестігі;
қаржы ресурстарын қайта бөлудегі мемлекет рөлінің қысқаруы: өндірістік
күрделі жұмсалымдарды орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды кәсіпорындар
арасында ішківедомстволық қайта бөлудің азаюы;
3) шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың бағалы қағаздарға
және басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстарының өсуі;
4) бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды
тоқтату;
Республикалық, сондай-ақ жергілікті бюджеттердің тапшылықтары
мемлекеттік қарыздарды шығару арқылы жабылуы тиіс.
Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта
бөлу есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал етумен ғана айқындалып
қоймайды. Оның жұмыс істеуі әкімшіл - әміршіл экономикағы тән сатылас
әдістің орнына деңгейлес қозғалыс бойынша ресурстарды қайта бөлуге
мүмкіндік береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасында қаржы ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте
байланыстар іс-әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен
объектілерге жедел аудару есебінен кәсіпорындардың, салалардың және жалпы
экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандырады.
Қаржы нарығы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің
нақтылық құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жұмыс істейтін
шаруашылық жүргізуші субъектілерде олардың неғұрлым жоғары бағасы
бегіленеді.
Қаржы нарығының болуы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын
жабу үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, нарықта еркін жүретін,
бағасы сұраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы нарығының қалыптасып, жұмыс
істеуі экономиканың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясы мен
қосарланатын қарама-қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды.
олар қысқа мерзімді немесе құны жоғалмай жеңіл өтетіндей болуы тиіс.
Бағаның үнемі өсіп отырған жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз
бағалы қағаздарға ұзақ мерзімге сақталуға бармайды. Инфляция кезінде ұзақ
мерзімді инвестициялар үшін жылжымайтын дүние-мүлікке, тауарларға, еркін
айырбасталымды бағалы қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады.
Қаржы нарығының дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің
төмендігінің тежеліп отыр, мұның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады.
Алғаш рет бағалы қағаздар туралы 1882 жылы профессор Бруннер жазған
болатын, ол оны жеке құқық туралы құжат ретінде көрсеткен.
Қазіргі экономика әдебиеттерінің талдауы осы бағыттағы
ізбен келе жатқандығын айқындайды.
Жалпы экономикалық теория (политэкономия) оқулығында бағалы
қағаздар түсінігіне мынадай анықтама береді: Пайыз немесе
дивиденд түріндегі сыйақы үшін қарызға берілген қандай да бір мүлікке
немесе капиталға оның иесінің меншіктік құқығын куәландыратын құжат [1]
В.Д. Мельников, К.К. Ильясовта: Бағалы қағаздар дегеніміз
мүліктік құқықты куәландыратын немесе олардың иелерінің қарызға қатысын
және мұндай құжатты шығарған ұйымдардың құқығын куәландыратын ақшалай
құжат-деп есептейді. [2]
Г.Т. Пазылхайырова: Бағалы қағаздар ерекше категория ретінде, яғни
тауар түрінде ішкі мәнімен және сыртқы көрінісі меншік құқын растайтын
құжат ретінде анықталады [3]
Ф.С. Қарағұсов бағалы қағаздарды мұндағы көрсетілген қандай да бір
құқық, бұл құжатсыз еш жүзеге асырылмайтын, ешбір басқа тұлғаға беріле
алмайтын құжат деп анықтама береді. [4]
В.Д. Камаев, А.С. Болатов сынды ғалымдар бағалы қағаздарды
олардың иелеріне қандай да бір мүлікке немесе ақша алуға мүмкіндік және
жеке меншіктік құқық беретін қаржылық құжатпен байланыстырады [5]
Бағалы қағаздар категория ретінде, яғни тауар түрінде ішкі өз
қасиетімен және сыртқы көрінісі меншік құқын анықтайтын жалған өзгеше
тауар ретінде көрінеді.
Осыдан, біздің ойымызша, бағалы қағаздар әлеуметтік-экономикалық
қатынастар процесінде (өңдіруші мен тұтынушы арасындағы) және қаржы
нарығында (эмитенттер мен инвесторлар арасында) айналыста болатын, табыс
әкелу қабілеттіліктерімен -көрінетін, сонымен бірге шаруашылықты тиімді
жүргізуге қатысатын жалған өзгеше тауар болып табылады.
Бағалы қағаздардың қызметінің негізін жалған капитал қозғалысы
құрайды. Жалпы алғанда жалған капитал қоғамдық қатынастарды көрсетеді, оның
мәні осы қаржының кейбір бөлігін ұстауда несиелік капиталдың жекеленуінен
және несиелік жүйені құрайтын арнайы институттардың құрылуынан пайда
болған.
Жалған капиталды нақтыдан бөлу капиталдың несиелік базасында
жүзеге асырылады, оның қорытындысында иеленушінің қолында меншік
иесінің титулы қалады. Сол себептен, капиталдың заңды және экономикалық
түрінің арасындағы үзіліс қалай толтырылса да, жалған капитал
меншік түрінде көрінеді және де айналымға түсу қабілетін иеленеді, әрі
шын капиталдың қозғалысына тәуелсіз айналымға түсе алады.
Жалған атауы негізінен шартты атау, ол мүлде жалған, нақты емес
дегенді білдірмейді, көрсетілген-капиталдың жалғандығы және оның несие
капиталынан айырмашылығы, яғни ендігі шын капиталға айналып және өндіріс
процесінде жұмыс істеуі, оның өндірістік емес өзгешелігінде және бұл атау
тек өндірістік айналымға (өндірістік кадитал) қатынасатын капиталды бөлу
үшін ғана қолданылады.
Жалған капитал жинақтау үрдісі мен капиталды орталықтандыру, пайданы
бөлу мен қайта бөлу, ұлттық кірісті мемлекеттік қаржы жүйесі арқылы қайта
бөлу үрдістерін қамтиды.
Кез-келген басқа нарық тәрізді, бағалы қағаз –нарығы да
сұраныстан, ұсыныстан және олардың теңгерілген бағаларынан тұрады.
Сұраныс, қаржылық инвестициялар үшін өздерінің жеке қаржылары
кетпейтін компаниялар мемлекеттерден тұрады, ал ұсыныс түрлі себептермен
кіріс ағымдағы тұтынушығындар сомасынан асып кететін нарықтық
қатынастың әр түрлі субъектілерінен құралады, бағалы қағаздар
нарығы- өзімен екі жақты да қанағаттандыра алатын бағаны
инвестициялауда неғұрлым толық, әрі тез жинақтарды толтыра алатын
механизм болып табылады
ҚР-да бағалы қағаздардың рөлі мен мәнін былай анықтауға болады:
біріншіден, экономикалық қатынастар құрылымының ажырамас бір бөлігі
ретінде;
екіншіден, инвестицияларды тартудағы тиімді механизм ретінде, қор
активтерінің жоғарғы өтімділігін қамтуда қапиталды экономика салалары мен
шаруашылық субъектілерінің арасында тиімді бөлу үшін;
- үшіншіден, нарықтық экономиканың барлық субъектілерінің
жұмыстарын активизациялау негізінде, сонымен бірге бірінші кезекте
тұрғындардың, қаржылық тұрақтылық пен экономикалық өсімді ұлғайтуға
ықпал етуі. [6]
Ақша нарығы - дегеніміз қысқа мерзімді бағалы қағаздарды сату, сатып
алуды жүзеге асыратын қаржы нарығын білдіреді. Олардың қызмет ету мерзімі
бір күннен бір жылға деиін. Ережеге саи, ақша нарығының аиналымдағы,
бағалы қағаздары жоғары рейтингілі төлем қабілеті бар қарыз берушілермен,
шығарылатындықтан, төлемеу каупі өте төмен деңгейде кездеседі.
Осы нарықтың ең белсенді құралдарының қатарына қазыналық вексельдер
жатады.
Одан басқа, эмитенттің бұл түрі екінші бағалы қағаздар шығара алады.
Бұған қолхатқа құқық иелену, опциондар мен варранттар; банктердің бағалы
қағаздары жатады. Олардың ішіне: депозиттік сертификаттар, чектер, заклад
парақтары (закладные листы) және басқа да банктердің жеке
қарыздық
міндеттемелері жатады. Бағалы қағаздардың тағы да бір жіктемесінің негізі
сол немесе басқа бағалы қағаздардың түрлері қайда сатылады деген сұрақка
жауап беру болып табылады. Осыған байланысты, жоғарыдағы кестемізге сәйкес
олар ақша нарығының және капитал рептоғының бағалы қағаздары болып
бөлінеді. Бағалы қағаздарды топтастырудың (классйфикациялау) бірнеше түрі
бар. Олар төмендегіше бөлінеді:
біріншіден, алынатын пайдаға байланысты,
екіншіден, эмитенттің сипатына,
үшіншіден, қолдану мерзімі және қызмет ету орнына байланысты [7].
Қазіргі заманғы әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономикада
қаржы нарығы жүйке орталығы болып табылады. Бұл дегеніміз -
әлеуметтік- экономикалық қатынастардағы күрделі, көптеген
қатынасушылары бар құрылым-қаржы делдалдары, ерте құрылған қаржылық
құралдарға сүйеніп әрекет етушілер мен қызмет көрсету және
экономикалық процестерді басқарушылар қызметтерін орындаушылар.
Экономикалық қатынастар жүйесінде қаржы нарығы мынадай негізде
жіктеледі;
- қайтарымдылық принципінде (қарыз міндеттемесі және
меншік нарығы);
- бағалы қағаздардың-қозғалу сипаттамасына байланысты (алғашқы
және екінші);
-ұйымдастыру түріне байланысты (ұйымдасқан және ұйымдастырылмаған)
- ақшаны беру мерзіміне қарай (ақша нарығы және капитал нарығы).
- бағалы қағаздардың нарығын сауданы ұиымдастыруға байланысты
жіктеу;
- биржа нарығы;
- биржадан тыс (бөлшек) нарық;
- электронды нарық.
Әлеуметтік-экономикалық қатынастарда бағалы қағаздар нарығын бағалы
қағаздар түрлері бойынша топтастыру:
- мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы;
- акциялар нарығы өз кезегінде негізгі үш сегмент бөлінетін
(кейде
оларды эшелондар деп атайды): көгілдір фишқалар (ірі компаниялардың ең
өтімді акциялары), екінші эшелон акциялары, соларға жақындаған бірақ әлі
де сай келетін өтімділікке жетпеген, нарықта әлі пайда болмаған кәсіпорын
акциялары;
- жергілікті мәндегі бағалы қағаздар нарығы:
- әр түрлі эмитенттер вексельдерінің нарығы:
- туынды бағалы қағаздар нарығы (негізінен фьючерстер) [8].
Қор нарығы аткаратын кызметтерін шартты түрде екі топқа бөлуге
болады: жалпы нарықтық қызмет, әдетте әрбір нарыққа қатысты және арнайы
(специфический) қызмет, бұл басқа -нарықтардан ерекшеленіп тұрады.
Қалпы нарықтың қызметтерге жататындар мыналар:
- капиталды жұмылдыру (мобилизациялау) және орталықтандыру,
тұрғындардың ұзақ ақша жыйнақтарын және шағын
кәсіпорындардың ақшаларын ірі капиталға айналдыру (яғни жұмылдыру
қызметі);
-. капиталды. қоғамның әрбір -салаларына қарқынды түрде
қүйылуын қамтамасыз ету (яғни, реттеуші қызметі);
- нарық бағасын анықтауды қамтамасыз ету, олардың үнемі қозғалысын
бақылау (яғни, бағалық қызметі);
- өз қатысушыларына сауда нысандары туралы және
олардың
қатысушылары туралы нарықтық ақпаратты жеткізу;
- меншік құқығын жасақтау, соңың ішінде капиталға құқық түрінде
және басқаруға қатысу құқығы т.б.;
Әлеуметтік-экономикалық қатынастардағы бағалы қағаздардың өзіне тән
қызметтеріне мыналарды жатқызуға болады:
- мемлекет пен тұрғындардың, салалардың арасы мен экономика
аясында ұлттық кірісті және ақша капиталын қайта болу (яғни, қайта бөлу
қызметі);
- бәрінен бұрын тұрғындардың жинақтарын өндірістік емес
түрінен
өндірістікке ауыстыру;
- баға және қаржы тәуекелділігінің сақтандыру қызметі;
- айналымға қосымша ақша қорларын- шығармай, инфляциялық емес
негізде мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру;
- бағалы қағаздар нарығына қатысушылар санын көбейту және пайда
алуды қамтамасыз ету, бағалы қағаздарды сату-сатып алу.
Әлеуметтік-экономикалық қатынастардағы бағалы қағаздардың маңызды іс-
әрекеттерінің мақсаты бос ақша қаржысын инвестицияға
салғысы келетіңдермен және қаржыны қажет ететіндердің арасында қатынас
жүргізу жолы арқылы экономиканың әрбір саласына инвестицияны тарту
механизмін қамтамасыз етуді жүзеге асыру бодып табылады. Сонымен қатар,
бағалы қағаздар нарығы инвестицияны (сол түрде немесе басқа түрде
толтырылған бағалы қағаздар) қолдан қолға тиімді жүргізу механизімімен
қамтамасыз етуі керек және мұндай.механизмнің заңдық күші болуы тиіс деп
ойлаймын.
Бағалы қағаздар алдында тұрған ең басты міндет - егер
инвестицияның еркін қозғалысы бар болатын болса, үнемі экономикалық
өсімді демеуі қажет. Мұндай еркіндік өтімділік (ликвидность) деп аталады
және де ол тек сатып алушылар мен сатушылардың қажетті саны болған жағдайда
ғана, сұраныс пен ұсыныстың, талаптарын қанағаттандыру үшін
қызмет етеді [9]
Сонымен бірге, сатушылар мен сатып алушылардың бір-бірін оңай тауып
алулары үшін сауда жүйесі керек. Бұның барлығы құптауға тұрарлық сападағы
ақпарат тасқынына негізделіп, одан инвестициялық өнімдердің санын және
қызығушылық танытқан несие алушылар мен несие берушілер
(кредиторлар) туралы білуге болатын мүмкіндіктер болуы шарт. Сол
себептен, экономикалық қатынастар жүйесіндегі бағалы қағаздардың әлеуметтік-
экоңомиқалық мақсатының мәні – ұсынылған мәліметтердің дәлдігін,
дұрыстылығын, мазмұндылығын қамтамасыз ету болып табылады. Қағидаға сәйкес
бұның бәрі де сенімділікті және несие алушылар мен несие берушілердің
арасындағы өзара сенімділікті қолдауға бағытталған. Соған сәйкес егер:
- эмитенттер барлық қажетті өздері және өздерінің кәсіпорындары
туралы, оның ішіңде қаржылық есебін қоса есептегенде мәліметтерді ашып
көрсетсе;
-инвесторлар өз мәмілері туралы мәліметтерді, бақылау эмитенттері мен
өздерінің қаржылық міндеттемелерді орындай алушылық қабілеттері туралы
мәліметтерді ұсынса;
- делдалдар өздерінің біліктілігі мен қаржылық міндеттемелері
туралы көрсеткіштерді, мүдделерінің мүмкіндіктері мен өздерінің
клиенттерінің атынан жасаған келісім-шарттарының көрсеткіштерін ұсынса;
- сауданы ұйымдастырушылар мен реттеуші органдар тәртіп
пен сенімділіктің стандарттарының сақталуын қамтамасыз етіп,
қатысушыларға әділ қатынас және есептесуді қамтамасыз етуге бақылау
жүргізсе бұл рөл орындалады деп санауға болады.
Әлеуметтік-экономикалық қатынастарда бағалы қағаздардың дамуына
айтарлықтай ықпал ететіндер бұл экономикалық факторлар, акционерлік
қоғамдарды құру, инфляция және басқалар. Жаңа өндірісті бастау
үшін өндірушінің иеленуі тиіс ең аз мөлшердегі сол құнның сомасы
өндірісті дамытудың әр түрлі сатыларында өзгеруі тиіс және сол немесе басқа
өндірісті жұмыс істеудің ерекше техникалық жағдайларына байланысты болады.
Кейбір салалар өндірісті бастаған кездің өзінде осындай аз мөлшердегі
қаржыны талап етеді және сол уақытта бұндай қаржы жекелеген тұлғалардың
қолында болмай қалады. Бұл жекелеген капиталдың бірігуін және
акционерлік қоғамның құрылуын қажет етеді. Кейбір өндірістер қомақты
ақша капиталын алдын-ала төлем жасауда ұзақ уақытта талап етеді. Соған
сәйкес, бұндай саладағы өндіріс жекелеген өндіруші иеленетін ақша
капиталы көлемінің шегінен тәуелді болады. Бұл шекаралар акционерлік
капитал жүйесінің арқасында ашылады. Акционерлік капиталдың күші бірігуде,
көптеген жеке-дара капиталдардың
шоғырландырылуында және, олар жаңа өндірісті дамытуға түрткі болады.
Акционерлік қоғамдарды құрудың артықшылығы, барлық бос ақша
қаражаты барларға өтініш беру мүмкіндірінде және каражатты пайдалануды
шектелмеген түрде иелену, үлкен мүмкіндіктен капиталды өндірісті кеңейтуге
жинақтау, оны дивидендтік төлемдердің көлемін несиелік пайыздың деңгейіне
дейін немесе одан да төмен деңгейге азайту, сонымен қатар акционерлік қоғам
акционерлердің жалпы жиналысының шешімімен толықтай өндіріс процесіне
дивидендтік төлемсіз реинвестициялай алады, одан басқа бағалы қағаздарды
қосымша эмиссиялау немесе банктік несие алу жолымен жүзеге асады.
Сонымен, әлеуметтік-экономикалық қатынастар жүйесіндегі бағалы
қағаздар бос ақша қаражатының қарыз беруші мен эмитенттердің арасындағы
қозғалысын, қаралаттың бір саладан екінші салаға құйылуын қамтамасыз етіп,
меншік құқының қозғалысын қамтып көрсетеді және қаржы ресурстарының
мобилизациялау механизмі болып табылады, сондай-ақ, мемлекеттің қаржы
жүйесінің сауығуын несиелік және үлестік міндеттемелерін өзара алмастыру
арқылы қамтамасыз ететін тұрғындардың жинағы болып табылады.
Бағалы қағаздардың ұйымдасқан айналымы қамтылған кепілдік
және қарыздық міндеттемелердің пайда болуына жол бермейді, нарықтық
экономика субъектілерінің арасындағы байланысты нығайтады, осы
байланыстардың тиімділігін қамтамасыз етеді. Бастапқы нарыққа
меншік құқығын қалыптастыру кезінде, бірінші кезекте капитал құйылуы
салдарынан өзіндік экономиканың реттеуді жүзеге асады. Егер де бір саладан
акция бойынша төленетін дивидендтер, ұзақ уақыт бойы, өзге салада төленетін
дивидендтерден айтарлықтай асып кететін болса, онда өзінен-өзі екінші
саладағы акцияның бағалары капиталдың бір бағалы қағаздардан екінші
бағалы қағаздарға құйылуының салдарынан төмен түсіп кетеді. Сол
себептен, жалған капитал бір саладан, басқа бір саланың жалған капиталына
құйылады да, инвестициялаудың мақсаты бірдей салым тәуекелінде көп,
пайда алу болып табылады. Осы айтылған салада жаңа акционерлік
қоғам құру үшін қолайсыз жағдай туындайды және несие қаржысын
тарту жағдайы нашарлайды. Нақты қаржының пайдасы мен дивидендтері
жоғарылаған нормалы салаға құйылуы бәсекелестіктің артып және
пайданың төмендеуіне, осы саладағы акция курсының. құлдырауына әкеліп
соқтырады. Бірақ кез-келген жағдайда қоғамға қажетті рационалды құрылым
құрылады.
Бағалы қағаздар нарығы жоқ жерде, иңвестицияны бағалаудың да мәні жоқ.
Бірақ қор биржасы көптеген инвестицияны күнбе күн есептеп отырады
және бұл қайта есептеу жекелеген адамдарға (олардың бәріне бірдей
болмаса да) кәсіпорындарға өздерінің қатынасуының дәрежесін қайта
қарауға мүмкіндік береді.
Дж. М. Кейнс Жұмыспен Қамтудың жалпы теориясы, ақша және пайыз
атты еңбегінде төмеңдегідей қоғамның үш- жақты бөлінуін көрсетеді: рантье
класы (іnvеstіng klass), кәсіпкерлер -класы, және еңбек ақы алатындар класы
[10]. Бірақ бұл бөлу шартты емес, себебі бір адам кәсіпорынды қайта
басқарып, еңбек ақы алып және іске өз капиталын салуы мүмкін.
Бұл - қоғамның қалыпты жағдайда бөлінуі және біздің қоғамымыздың
құрылымы мұндай бөлінуге сәйкес келмейді. Бізде жақын араға дейін жалғыз
табыс тек еңбек ақы ғана болады, осыдан шығатын жалғыз топ - бұл еңбек ақы
алатындар тобы. Одан кейін кәсіпкерлер тобы пайда болды, олардың қисынды
дамуы артық капйталдың пайда болуына әкелуі тиіс (әрине, шаруашылық
субъектілер қызметіне қолайлы жағдайлар туғыза отырып, мемлекеттің
қатынасуымен) және мұндай капиталдың тиімді пайдаланылуына
экономикалық қатынастардағы бағалы қағаздар нарығы қажет. Мемлекет
рантье тобының пайда болуы үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз ететін
шарттарды туғызу керек, ал бұл топсыз қоғамдық бөлінуді толық деп есептеуге
болмайды.
Экономикалық қатынастардағы бағалы қағаздар - бұл тек артық капитал
иелерінің өз мүдделерін өткізе алатын және оның кемшіліктерін сынап көретін
механизм ғана емес, екі жақтың да мүдделерін жүзеге асыру
кәсіпкой қатынасушылардың қатысуымен жүзеге асады, олар үшін, қор
нарығы кәсіпқой қызмет орны, интелектуалдық мүмкіндіктің жүзеге асырылу
құралы және экономикалық мүдделердің жүзеге асатын орны болмақ, бұдан
шығатын қорытынды, бағалы қағаздар нарығы - бұл әлеуметтік-
экономикалық мүдделерді оның барлық субъектілерінің жүзеге асыра алатын
саласы болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық қатынастарда бағалы қағаздар
нарығы қызметтерінің анықталған жағдайы бар, оған үкіметтің салықтық-
бюджеттік, ақша-несиелік реттеу шаралары әсер етеді:
айналымдағы ақша массасын бақылау және несиелік пайыз жүктемесіне ықпал
ету көмегімен берілетің несиелеудің көлемін бақылау;
салық салуда өзгерістер енгізу;
- үкіметтің кепілдігі (депозит, несие, жеке секторға несие беру).
Экономикалық қатынастарда бағалы қағаздардың сұранысына пайыздық
мөлшердің жоғарылығына тәуелділік мынадай түрлер арқылы білінеді: егер де
банктік пайыздың өсетіндігі күтілсе, бағалы қағаздарға сұраныс азаяды
(пайыздардың өсуі олардың бағамының төмендейтіндігін білдіреді және мұндай
төмендеуді күту, оларды сатып алуды кейінге қалдыруға мәжбүр етеді). Ақшаға
сұраныс өсіп, пайыз өсе түседі, күтілген пайыздық мөлшердің төмендеуі тез
арада бағалы қағаздарды сатып алуға жағдай жасайды әрі оларға деген
сұранысты өсіріп не қысқартып өтімділігіне сұранысты ұлғайтады.
Қаржы нарығының жұмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси
тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар елдердің
экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары не
ол, не бұл кәсіпорыңдарының рентабелділігіне қатысты ұзақ мерзімді
болжамның мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болған соң бағалы
қағаздарды сатып алу ықыласын шектейді.
Қаржы нарығының жаңдануы корпоративтік бағалы кағаздарды -экономиканың
нақты секторы кәсіпорындарының акциялары мен облигацияларын шығару және
олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа
дейін қаржы нарығының бұл сегменті жақсы дамымады бұл жалпы экономикалық
әлуетті тежейді.
Инвестициялық институттар қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит
мекемелері түріндегі құрамды әлементтерді кіріктіретін ұлттық қор жүйесін
қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық құрылымдардың, ең алдымен әртүрлі
тұрпаттағы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бұл жүйенің қызметін
мемлекеттің экономикадағы оң құрылым жасаушы рөлі кезіндегі сенімді
заңнамалық қамтамасыз ету жағдайында жүргізілуі тиіс.
1.2. Бағалы қағаздардың түрлері және қор нарығының дамуындағы рөлі
Бағалы қазағаздар нарығы - шаруашылық жүргізуші субъектілер мен
мемлекет шығарған (айналысқа шығарған) бағалы қағаздардың сан алуан түрлері
сатылатын және сатып алынатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс
істеуі көптеген экономикалық әсіресе инвестициялық процсстерді
реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мумкіндік береді. Бұған осы
нарықтың қор құрылымдарының - бағалы қағаздардың және өзге де
активтердің сан алуандығымен қол жетеді.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың барлық субъектілерін өздеріне қажетті
ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын
жеңілдетеді. Ол нарықтың экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан
процестердің реттеушісі болып табылады. Бұл әсіресе күрделі жұмсалымдарды
инвестициялау процесіне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың нарығы
бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы нарықта бағалы қағаздардын
бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары сатылады;
қайталама нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иелерінің
ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық (номиналдық құн - бағалы
қағазды шығарған кезде анықталған оның құнының ақшалай тұлғалануы),
эмиссиялық және нарықтық бағасы (бағамы) болады. Қайталама нарық екі
боліктен тұрады: ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы — мәмілелер сауда -
саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын
эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы кұралдарының айналыс сферасы
және ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар нарығы — бағалы қағаздар айналысының
бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы құралдарымен сауда - саттықты
ұйымдастырушының ішкі құжаттарында мәміле объектісіне және оның
қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы.
Биржадан тыс айналым нарығының ұйымдастырылған нарықтан айырмашылығы онда
операцияларды жүзеге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілелерді олардың
офистарында дилерлер мен брокерлер жүргізеді. Ұйымдастырылған нарықта
операциялар қатаң регламенттелінген, ал ұйымдастырылмаған нарықта
операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бұдан басқа қаржы нарықтарын басқа критерийлср бойынша ажыратады: бағалы
қағаздардың түрлері бойынша акциялар, облигациялар, жәнс т.б. нарығы;
эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар нарығы, мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығы; аумақтық критерийі бойынша: ұлттық, халықаралық,
аймақтық; мезгілдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ
мерзімді бағалы қағаздардың нарығы; мәмілелердің түрлері бойынша: кассалык,
форвардтық және т.с.с;
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған емес
нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын ала
анықталады. Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар
нарығында қаржы ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды әр
түрлі шығындарға тиімді етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін
жасай алады [11].
Қазақстаңда қор нарығының қалыптасуы бұрынғы КСРО-ның заңнамасы
негізіңде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла
бастаған 1991 жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендірілуі және акционерлендірілуі шешуші рөл атқарды. Қысқа мерзім
ішінде күллі ұлттық шаруашылық кешені занды түрде экономикалық жағынан
өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік
капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде 1991-1993 жылдары 200
акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік коммерциялық
банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110
миллиард сом болды. Соның ішінде банктердің үлесі 80 %-ды құрады.
Алайда акционерлік қоғамдардың, брокерлік және қор биржаларының ары
қарай дамуын нарықтық қатынастардың және құқықтық базаның, сонымен бірге
бағалы қағаздардың жұмыс істеу ережесінің қанағаттанғысыз дәрежесі тежеді.
Нарықтық қатынастардың серпіңді даму кезеңі Қазақстан Республикасының
Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комисиясы құрылған 1995 жыдан басталады.
1995 жыдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан "таза" қор биржасы —
Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жұмыс істей бастады. 1995 жылдың 21
сәуірінде "Бағалы қағаздар және қор биржасы" туралы Қазақстан
Республикасының заңы бекітілді. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын
құқықтық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында Мемлекеттік
бағалы кағаздарды қалыптастырудың және дамытудың бағдарламасы әзірленді.
"Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ
облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар"
әзірленіп, бекітілді. 1997 жылдын басынан Қазақстан Рсспубликасының
Парламенті бағалы қағаздарды реттейтін үш заң қабылдады, олар:
"Бағалы қағаздар нарығы туралы",
"Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу туралы",
"Қазақстан Республикасындағы инвестицияық қорлар туралы"
заңдар. 1997 жылдың ортасынан бастап "Бағалы қағаздардың орталық
депозитарийі" Жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық
мемлекеттік жәнс басқа бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін жүргізу
болды. Қазақстанның қаржы нарығын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін
арттыру және онда қалыптасқан қатынастарды бағалау мақса тында 2001 жылдың
маусымында Президенттін жарлығымен Қазақстан Республикасының Бағалы
қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен
өкілеттіктері Қазақстаннын Ұлттық банкісіне берілді.
Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың накты секторларындағы
өндірістің құлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар нарығына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағаздар нарығында жасалын жатқан қадамдар
соңғы кездері айтарлықтай белсеңді бола түсті.
2003 жылы шілдеде "Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан
Республикасы заңының қабылдануы қор нарығын қалыптасқан катынастарды одан
әрі-дамыту кажеттігінен туды. Бұл заңның кызмет аясы "Акционерлік қоғамдар
туралы" Қазақстан Республикасының заңы (2003 жылғы мамырдың 13 қабылданған.
Бастапкы нарық;
Мемлекеттік емес бағалы кағаздар (МЕБҚ) нарығы;
бастапқы орналастыру секторы;
сатып алу-сату секторы;
Корпорациялық облигациялар нарығы;
Акциялар нарығы;
МЕБҚ-мен жасалатын рспо-операциялар секторы;
Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы;
МБҚ-кы сатып алу-сату секторы;
МБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы;
Қайталама нарық;
Қор биржасы;
Биржадан тыс бағалы қағаздар нарығының баға белгілеу ұйымы;
Басқадай сауда-саттықты ұйымдастырушы;
Бағалы қағаздар — иеленушілеріне мүліктік құқыктар және белгілі бір
ақша сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлай құжаттар.
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретіңде олардың мүліктік сипатын
айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міңдетті түрде оның ұстаушының қалайда
бір мүлікке құқылы екендігін куәландыра тын белгілі бір жазбалар мен
басқада да белгілеулердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесе нақты
акция сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай - ақ бағалы қағаздар белгілі
бір қоғамның, фирманың, кәсіпорынның, ұйымның меншігіне қатысуға және
басқаруға құқық береді [12].
Мемлекеттік бағалы қағаздар — бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының
нысаны; эмитенті мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттік
бағалы қағаздардың арасында көп тарағаны қазынашылық векселдер мен
міндеттемелері мемлекеттік және жинақтық қарыздардың облигациялары.
Муниципалдық бағалы қағаздарға биліктің жергілікті органдарының
борышқорлық міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпоративтік және жекеше қаржы
институттарының қағаздары болып келеді. Корпоративтік бағалы қағаздар болып
кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің борышқорлық міндеттемелері мен
акциялары қызмет етеді.
Бағалы қағаздардың түрлері сан алуан: ақшалай бағалы қағаздарға
акциялар, облигациялар, векселдер, ақша чектері жатады. Иеленушілеріне
заттық құқықтарды, меншік құқықтарын бекітіп беретін тауарлай бағалы
қағаздарға коносаменттер, қойма куәліктері жатады. Бағалы қағаздарға банк
кредитін алғандығын растайтын құжаттар, борышқорлық қолхаттар, өсиетхат
(өсиетнама), лотерея билеттері, сақтық полистері жатпайды.
1930 жылғы Женева конвенциясына сәйкес вексель бағалы қағаздарға
жатпайды (өйткені ол — кредиттік ақшалардын түрі). Бірақ басқа жағынан,
ақша сатып алу - сату процестеріне тартылғандықтан векселді шартты түрде
бағалы қағаздарға жатқызуға болады. Вексель — қарызгер несиелерге беретін
және несислерге қарызгерден белгіленген мерзімде векселде көрсетілген
соманы талап етуіне даусыз құқық беретін, заңмен қатаң түрде белгіленген
нысандағы жазбаша борышқорлық міндеттеме. Вексель есеп айырысудың нысаны
ғана емес, сондай - ақ, бұл коммерциялық кредиттің нысаны: өнім немесе
қызметтер үшін векселмен ссептесе отырып, кәсіпкер вскселъ берілген уақыт
ішінде банктегі есеп айырысу шотындағы өзінің ақшаларын шығын қылмайды. Ал
бұл мәміле жөніндегі әріптес векселде көрсетілген сомада және мезгілге оған
коммерциялық кредит береді дегенді білдіреді.
Егер бағалы қағаздар кейін салынған ақшалай сомаларды қайтара отырып
шектеулі мезгілге шығарылса, онда олар борышқорлық болып табылады. Бұлар
облигациялар, банк сертификаттары, векселдер және басқалары. Иеленушілік
бағалы қағаздар тиісті активтерге меншік құқығын береді. Бұлар акциялар,
варранттар, коносаменттер және басқалары [13].
Қазіргі дүниежүзілік практикада өмір сүретін бағалы қағаздар негізігі
және туынды болып бөлінеді.
"Бағалы қағаздар нарығы туралы" занда туынды бағалы қағаздар осы
қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша құқықтарды куәландыратын бағалы
қағаздар делінген. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар,
форвардтар, варранттар, споттар, депозитарийлік куәліктер, жазылу
құқықтыры және басқалары жатады. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен
облигациялар жатады.
Туынды бағалы қағаздар нарықта айналыста жүрген корпорациялық бағалы
қағаздардың тізбесін аяқтайды.
Акция бөлінбейді. Егер акция ортақ меншік құқығымен бірнеше тұлғаға
тиесілі болса, олардың бәрі бір акционер деп танылады және өзінің жалпы
өкілі арқылы акция куәландырылған құкықтарды пайдаланады.
Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді шешкен кезде
акционерге дауыс беру құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу
құқығын, қоғамда таза табыс болған жағдайда дивидендтер, сондай-ақ қоғам
таратылған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
тәртіпітен оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді.
Артықшылықты акциялардың меншік иелері — акционерлердің жай
акциялардың меншік иелері акционерлеріне қарағанда қоғамның жарғысында
белгіленіп, алдын ала айқыңдалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер
алуға және қоғам таратылған кезде белгіленген тәртіппен мүліктің бір
бөлігіне басым құқығы бар. Қоғамның артықшылықты акцияларынын саны оның
жарияланған акцияларының жалпы санының 25 пайызынан аспауға тиіс.
Акциялар атаулы, сондай - ақ ұсынбалы түрде де шығарылуы мүмкін.
Облигация - ұстаушысына (иесіне) оның белгіленген құнының тіркелген
пайызы түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз; мемлекет немесе кәсіпорын ішкі
қарыз шығару кезінде белгілі бір шарттар негізінде беретін борыштық
міндеттеме; жалған капитал нысандарының бірі. Облигация өзінің ұстаушысына
облигацияның нақтылы құнының оңда көрсетілген сыйақыны (мүддені) нс өзге де
мүліктік құқықты алуына құқық береді. Облигацияның нактылы құны — облигация
құнынын ол шығарылған кезде белгіленген, купондық облигация бойынша
пайызбен көрсетілетін сыйақы есептелетін ақшалай тұлғасы, сондай -ақ
облигацияны өтеген кезде оны ұстаушыға төленуге тиісті сома. Облигациялар,
сөйтіп, олардың иелері (несиегерлер) мен бұл құжаттарды шығарған мекемелер,
ұйымдар (борышқорлар) арасындағы қарыз қатынастарын растайды.
Облигациялар атаулы, сондай - ақ ұсынбалы, пайыздық және пайызсыз
(мақсатты), еркін айналатын немесе айналысы шектеулі болып шығарылуы
мүмкін. Косіпорындар облигациялардың барлық түрлерін меншікті
қаражаттарына, ал азаматтар жеке каражаттары есебінсн сатып алады.
Агенттік облигация — қаржы агенттігі шығаратын облигация.
Ипотекалық облигация — жылжымайтын мүліктермен қамсыздандыру шартымен
шығаратын, ипотекалық қарыз шарттары бойынша талап ету құқығы кепілімен
(ипотекалық куәліктердің кепілін қоса алғанда), сондай - ақ тізбегі
уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісімен белгіленетін өзге де
жоғары өтімді активтермен қамтамасыз етілген облгация және тұрақты пайыз
әкелетін ұзақ мерзімді бағалы қағаз.
Индекстелген қазынашылық міндеттеменің бастапқы құны 1000 теңге жене
олар инвесторлардың арасында аукциондық әдіспен орналастырылады.
Айналыс мерзімі 7 жыл және өтеу күні 2007 жылғы 11 мамыр, бастапқы
құны 1000 АҚШ доллары, капиталдың халықаралық нарықтарында орналастырылған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары — Еурооблигациялар
шығарылды.
Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар эмиссиясы бағалы қағаздар
шығару туралы эмитенттің шешім қабылдануын уәкілетті органда бағалы
қағаздар эмиссиясын тіркеуді; инвесторлар үшін эмиссия проспектісінде
болатын ақпараттарды ашуды; бағалы қағаздарды шығаруды және орналастыруды;
бағалы қағаздарды орналастыру қорытыңдылары туралы есепті табыс етуді
қамтиды.
Ашық орналастыруды жузеге асыратын акционерлік қоғамдардың акциялары
эмиссияланатын мемлекеттік тіркеудің, сондай - ақ акцияларды шығару және
орналастыру қорытындысы туралы есеп беру рәсімі мен тәртібін уәкілетті
орган белгілейді.
Акционерлік қоғамдардың — банктердің және банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың, бағалы қағаздар нарығының
әуесқой қатысушыларының, бағалы қағаздар саудасын ұйымдастырушылардың,
инвестициялық қорлардың, жинақтаушы зейнетақы қорларының, зейнетақы
активтерін басқару жөніндегі ұйымдардың және Орталық депозитарийдің
акцияларының барлық эмиссиялары міндетті мемлекеттік тіркеуге жатады [14].
Қазақстан Республикасы резиденттерінің-ұйымдарының, бейрезиденттерінің-
ұйымдарының, шығаруын уәкілетті орган тіркеген, резиденттерінің -
ұйымдарының шығаруы шет мемлекеттің заңдарына сәйкес тіркелген немесе
уәкілетті органның нормативтік-құқықтық актісінде белгіленген тәртіппен
ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығына айналысқа жіберілген мемлекеттік
емес эмиссиялық бағалы қағаздары, халықаралық қаржы ұйымдарының шығаруын
уәкілетті орган тіркеген немесе уәкілетті органның нормативтік-құқықтық
актісінде белгіленген тәртіппен ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында
айналысқа жіберілген эмиссиялық бағалы кағаздары, туынды бағалы қағаздар
және өзге де қаржы құралдары Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының
объектілері болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының субъектілері (қатысушылары)
жеке және институционадық инвесторлар, эмитенттер, бағалы қағаздар
нарығының кәсіби қатысушылары, сауда-саттықты ұйымдастырушылар және өзін -
өзі реттейтін ұйымдар болып табылады.
Акционерлік қоғамды басқарудың жоғары органы акционерлердің жалпы
жиналысы, басқару органы - директорлардың кеңесі, атқарушы орган — алқалы
орган немесе атауы қоғамның жарғысыңда белгіленетін атқаратын орган
қызметін жеке-дара жүзеге асыратын тұлға болып табылады.
Эмиссиялық бағалы қағаздарды орналастыру кезінде эмитент (андеррайтер,
эмиссиялық консорциум) инвестордың бірінші талап етуі бойынша оған танысу
үшін эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару проспектісін немесс оның
көшірмесін беруге міндетті.
Эмиссиялық бағалы қағаздардың қайталама бағалы қағаздар нарығындағы
айналысы бағалы қағаздар нарығында осы бағалы қағаздармен азаматтық -
құқықтық мәмілелер жасауы арқылы жүзеге асырылады. Эмиссиялық бағалы
қағаздармен мәмілелер жасаудың және оларды бағалы қағаздарды ұстаушылардың
тізімдері жүйесінде немесе бағалы қағаздарды нақтылы ұстау бағалы
қағаздардың айналысы, яғни инвсеторлардың арасында пайызының бар деңгейіне
кері үйлесімді болады [15].
Жоғарыда аталынған қызметтер бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби
қызметтер болып табылады. Нарықтағы кәсіби қызметтің белгілі бір түрін
немесе өзара қоса атқаратын түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар өзінің
қызметін үйлестіру мақсатында өзін - өзі реттейтін бір ғана ұйым құрады.
Қазақстан Республикасындағы қаржы қызметін мемлекеттік реттеу мен
қадағалаудың біртұтас жүйесіне кезең - кезеңмен көшу қамтамасыз етілуі
тиіс.
Қор нарығының осы заманғы талаптарына сай болуы үшін тұтас шаралар
кешенін жүргізу қажет.Бағалы қағаздардың қайталама нарығын дамытудың бір
шарты мемлекеттік бағалы қағаздар өтімділігін ұлғайту болып табылады. Қаржы
министрлігі бюджет тапшылыгын ішкі резервтер есебінен жабуға тиіс.
Инвестициялық қорлар туралы заң кабылданды. Қазірдін өзінде алғашкы
жеке меншік қорлар тіркелді. Алайда олардыл тиімді жұмыс істеуі үшін Үкімет
құқықтық қамтамасыз етудің бір қатар мәселелерін шешуі керек. Нарықты жаңа
құралдармен толықтыру керек. Әңгіме бірінші кезекте жобалық облигациялар
туралы болып отыр. Оларды шығару үшін ел экономикасыка маңызды бірнеше
инвестициялық жобаларды іріктеп алған жөн. Бұған темір жолдар мен
автомобиль жолдарын, вокзалдар мен теңіз порттарын салу жөніндегі
инфрақұрылымдық жобалар қолайлы болар еді. Жобалық және коммерциялық бағалы
қағаздар шығару және айналымға түсіруге қажетті заңнамалық базаны әзірлеу
керек.
Инвестициялық және инновациялық қорлар жобаның 49 %-ғана қаржыландыра
алатыны белгілі. Қалған бөлігін оның бастамашылары немесе қаржы
институттары қамтамасыз етуі тиіс.
Сондықтан да қор биржасына мемлекеттік даму институттарымен бірлесіп
жаңа инвестициялық жобаларды шығару жаңадан құрылып жатқан өндірістерді
қаржыландыру проблемасын шешуге мүмкіндік туғызып, Индустриялық-
инновациялық даму стратегиясын іске асыруға серпін береді.
Қаржыландырудың құрылымдық формасын дамыту қажет. Екінші деңгейдегі
банктер қазірдің өзінде өз клиенттеріне осындаи қызмет көрсетуде. Алайда
әзірге оның мөлшері жетімсіз. Сондықтан экономиканың нақты секторын
қаржыландырудың нысандарын жедел дамыту, жаңа берешектік құралдарды шығару
үшін "Активтерді секьюритизациялау туралы заң" қажет.
Қор нарығын жандандыру мына шараларды жүргізуге мүмкіндік туғызады:
Инвестициялаудың ұжымдық нысандарын дамытуға, яғни
инвестициялық және венчурлық қорларды құруға;
акция нарығын дамытуға;
жаңа борышқорлық құралдарды енгізуге және инвесторлар мүдделерін қорғау
үшін коммерциялық құнды қағаздарды жеделдетіп шығаруға;
эмитенттерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz