Қостілділіктің дамуы және өрістеуі көпұлтты қоғам қажеттілігі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2.16
1. ҚАЗАҚ.ФРАНЦУЗ ОҚУ ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК. ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘНІ, ДАМУ САЛАЛАРЫ ...
1.1 Қостілділіктің онтологиялық табиғаты және түрлері ... ... ... ... ..17.31
1.2 Қазақ.французқостілділігінің әлеуметтік . лингвистикалық, психолингвистикалық сипаты ... ..
1.3 Қазақ.француз қостілділігінің даму сатылары және оны зерттеудің әдіс.тәсілдер ... ... ... ... .45.54
Тұжырымдама
2. ҚАЗАҚ.ФРАНЦУЗ ОҚУ ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ БАСТАПҚЫ ЖӘНЕ
ОРТА КЕЗЕҢІНДЕГІ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ ЖӘНЕ ТРАНСФЕР ҚҰБЫЛЫСТАРЫ
2.1 Қазақ.француз қостілділігінің бастапқы кезеңіндегі фонетикалық және грамматикалық иинтерференциясы ... ... ... ... 55.70
2.2 Қазақ.француз қостілділігінің орта кезеңіндегі лексикалық,
семантикалық және фразеологиялық интерференциясы ... ... ... ... ... ...71.83
2.3 Қазақ.француз қостілділігінің орта кезеңіндегі
транспозиция және калькалар ... ... ... ... ... .84.96
Тұжырымдама
3. ҚАЗАҚ.ФРАНЦУЗ ОҚУ ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ СОҢҒЫ КЕЗЕҢІНДЕГІ АУЫСУ ЖӘНЕ ИНТЕРКАЛЯЦИЯ ҚҰБЫЛЫСТАРЫ
3.1 Ауысу және интеркаляция құбылысының әлеуметтік.лингвистикалық белгілері ... ... ... ..96.101
3.2 Қазақ.француз оқу қостілділігіндегі ауысу құбылысының түрлері..101.110.
3.3 Қазақ.француз қостілділігіндегі интеркаляция түрлері ... ... ... ... ... .110.119.
Тұжырымдама
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 120.125
1. ҚАЗАҚ.ФРАНЦУЗ ОҚУ ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК. ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘНІ, ДАМУ САЛАЛАРЫ ...
1.1 Қостілділіктің онтологиялық табиғаты және түрлері ... ... ... ... ..17.31
1.2 Қазақ.французқостілділігінің әлеуметтік . лингвистикалық, психолингвистикалық сипаты ... ..
1.3 Қазақ.француз қостілділігінің даму сатылары және оны зерттеудің әдіс.тәсілдер ... ... ... ... .45.54
Тұжырымдама
2. ҚАЗАҚ.ФРАНЦУЗ ОҚУ ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ БАСТАПҚЫ ЖӘНЕ
ОРТА КЕЗЕҢІНДЕГІ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ ЖӘНЕ ТРАНСФЕР ҚҰБЫЛЫСТАРЫ
2.1 Қазақ.француз қостілділігінің бастапқы кезеңіндегі фонетикалық және грамматикалық иинтерференциясы ... ... ... ... 55.70
2.2 Қазақ.француз қостілділігінің орта кезеңіндегі лексикалық,
семантикалық және фразеологиялық интерференциясы ... ... ... ... ... ...71.83
2.3 Қазақ.француз қостілділігінің орта кезеңіндегі
транспозиция және калькалар ... ... ... ... ... .84.96
Тұжырымдама
3. ҚАЗАҚ.ФРАНЦУЗ ОҚУ ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ СОҢҒЫ КЕЗЕҢІНДЕГІ АУЫСУ ЖӘНЕ ИНТЕРКАЛЯЦИЯ ҚҰБЫЛЫСТАРЫ
3.1 Ауысу және интеркаляция құбылысының әлеуметтік.лингвистикалық белгілері ... ... ... ..96.101
3.2 Қазақ.француз оқу қостілділігіндегі ауысу құбылысының түрлері..101.110.
3.3 Қазақ.француз қостілділігіндегі интеркаляция түрлері ... ... ... ... ... .110.119.
Тұжырымдама
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 120.125
. Қостілділіктің дамуы және өрістеуі көпұлтты қоғам қажеттілігінен шығады, себебі әр ұлттың өкілі басқа ұлт қауымдастықтарының өкілдерімен қауышуы үшін ортақ тілге көшуі керек. Сондықтан да кез келген тұлға өзінің ана тілімен қоса басқа тілдерді де білуге тырысады. Қазақстан Республикасының кеңістігінде қостілділік және көптілділіктің әр түрі дамыған. Оның кең көлемде дамуына қазақ тілімен қоса елімізде орыс тілінің де беделді болуы және осы сияқты қос тіл арқылы саяси және коммуникативтік интеграцияның жүзеге асырылуы себеп болып отыр. Зерттеушілердің еңбектерінде қазақ-орыс, орыс-қазақ, ұлттық-орыс қостілділіктерінің түрлері ғылыми тұрғыда қаралғанымен, әлі де болса қостілділік мәселесі толық шешімін тапқан жоқ. Көпұлтты мемлекеттердің даму тәжірибесі полиэтникалық социумдарда қостілділік немесе көптілділік кең өріс табатындығын дәлелдеп отыр, себебі қос тілді немесе көп тілді білу арқасында көпұлтты мемлекеттің адамдары бір-бірімен еркін араласып, біртұтас этносаяси қауымдастыққа айналып отыр. Қостілділік үрдісі − күрделі мәселе. Оның әлеуметтік – лингвистикалық мәнін Б.Хасанұлы дұрыс түсініп осы терминге келесі байсалды анықтаманы берген: «Қостілділік – белгілі бір аумақ көлеміндегі ұлтаралық ( этноаралық) қарым-қатынасқа түсетін белгілі бір этникалық қауымдастық өкілдерінің, бүкіл қоғамның (социумның ) әр түрлі жағдайда екі тілді ( әдетте ана тілі мен екінші бір тілді ) алма-кезек немесе қатар қолдануы » [1,32]. Қостілділік екі социумды біріктіретін интеграциялық әдіс [1,32], ұжымдар, социумдар арасындағы «коммуникативтік көпір» [2], сондықтан қостілділікті және көптілділікті сипаттау «арнайы әңгіме етерлік, күрделі мәселелердің бірі» [1,32]. Қазақстан мемлекетінде қостілділік, көптілділік құбылыстары кең көлемде тараған. Мемлекетте оның әр түрлі типтері дамыды: қазақ-орыс, қазақ-ұлттық, қазақ- ағылшын, т.б. [3]. Сонымен қоса Қазақстан кеңістігінде көптілділік үдерісі де өрістеді [4], [5].
Кең категориялы тілдердің (қазақ, орыс) функцияларымен салыстырғанда, басқа ұлттардың тілдерін миноритарлық тілдерге жатқызуға болады, себебі олар қоғамдық қызметті кең көлемде атқармайды, өйткені олар тек ғана пән ретінде оқытылады: «неміс, корей, француз, испан, қытай тілдері негізінен пән ретінде оқытылады »− дейді Б. Хасанұлы [6,10]. Ал қазақ, орыс, ағылшын тілдері мамандық игеру тілі ретінде де қолданылады, пән ретінде де оқытылады. Қазіргі заманда Қазақстан кеңістігінде толеранттық, барлық тілдердің дамуына, мүмкіндік беретін тіл саясаты жүргізілуде. Сол тілдік саясаттың негізгі қағидалары: а) этностардың үйлесімді, тұрақты дамуы; б) ұлттық мәдениеттердің негізін қалаушы этнос тілдерін сақтау және өрістету, яғни «кез келген елдің тілдік кеңістігінде мемлекеттік тілден басқа, бір жерге шоғырланған этникалық топтардың тілдері болады. Бұл тілдердің қолданылуы әдетте отбасылық – тұрмыстық сала аясынан аспайды. Ана тілін білу – ана тілін сақтаудың қажетті шарты.
Кең категориялы тілдердің (қазақ, орыс) функцияларымен салыстырғанда, басқа ұлттардың тілдерін миноритарлық тілдерге жатқызуға болады, себебі олар қоғамдық қызметті кең көлемде атқармайды, өйткені олар тек ғана пән ретінде оқытылады: «неміс, корей, француз, испан, қытай тілдері негізінен пән ретінде оқытылады »− дейді Б. Хасанұлы [6,10]. Ал қазақ, орыс, ағылшын тілдері мамандық игеру тілі ретінде де қолданылады, пән ретінде де оқытылады. Қазіргі заманда Қазақстан кеңістігінде толеранттық, барлық тілдердің дамуына, мүмкіндік беретін тіл саясаты жүргізілуде. Сол тілдік саясаттың негізгі қағидалары: а) этностардың үйлесімді, тұрақты дамуы; б) ұлттық мәдениеттердің негізін қалаушы этнос тілдерін сақтау және өрістету, яғни «кез келген елдің тілдік кеңістігінде мемлекеттік тілден басқа, бір жерге шоғырланған этникалық топтардың тілдері болады. Бұл тілдердің қолданылуы әдетте отбасылық – тұрмыстық сала аясынан аспайды. Ана тілін білу – ана тілін сақтаудың қажетті шарты.
1. Хасанов Б. Ана тілі- ата мұра (қазақ тілінің жер жүзі тілдері жүйесіндегі алатын орны). –Алматы: Жазушы, 1992. - 272.
2. Карлинский А.М. Основы теории взаимодействия языков. – Алматы. Ғылым, -1990.
3. Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері (оқу құралы).-Алматы Қазақ мемлекеттік қыздар педогогика институты, 2006-86 б.
4. Хасанов Б.Х Языки народов Казахстана и их взаимодействие. – Алма –Ата: Наука, 1976
5. Хасанов Б.Х. Национальные языки, двуязычие и многоязычие: поиски и перспективы. Алма – Ата: Казахстан, 1989.-С
6. Хасанұлы Б Мемлекеттік тілді дамытудың стратегиясы және оны жүзеге асырудың аймақтық тактикасы. – Орал, 2005.- 50 б.
7. Қазақстан Республикасындағы тіл туралы. Қазақстан Республикасының заңы мен тіл саясатының тұжырымдамасы мәтіндері. Алматы: Жеті жарғы,- 1958.-48 бб.
8. Хасанұлы Б. //Развитие государственного и других языков- фактор демократизации Республики Казахстан// Вестник ПГУ научный журнал Павлодарского государственного университета, 2001, -№1. – С. 170-176 .
9. Айталы. А // Демократия және ұлт мәселелері// Егемен Қазақстан, 3 маусым 2006.
10. Статистикалық жылнама. - Алматы, 2005.
11. Тіл туралы заң . - Алматы, 1989.
12. 2001-2010 жылдарда тілдерді дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарлама. Егемен Қазақстан, Алматы, 2001.
13. Абишева К.М. Социально-языковая контактология.- Алматы: Ғылым, 2001-426с
14. Гак В.Г. Введение во французскую филологию. Москва: Просвещение, 1986.-С.7-14.
15.Смирнов В.П. Франция, страна,люди,традиции. -286с.
16. Кусаинов К.М, В.В Радлов и казахский язык.-Алма-Ата,1981. -172 с.
17. Ш. Құрманбайұлы. // Мемлекеттің тіл саясаты және терминологияны қалыптастырудың қағидаттары // Жинақ: Астана,2004.-11б.
18. Кожемякина В.А. // Языковая ситуация и статус языков в многонациональных франкоязычных странах //. Тезисы докладов международной конференции. Москва 23-25 октября 2001 год. С. 175-177.
19. Г.Клапроттың французша-қазақша сөздігіндегі жергілікті тіл ерекшеліктері // Түркітану мәселелері: бүгіні мен болашағы. Халықаралық ғылыми практикалық конференция материалдары. Алматы, 2001.- 371-373 бб.
20. Әбдіқадыров Қ. Қажымұқан. – Алматы, 1951.
21. ЦГАФ КазССР. Фонд 1630, опись 1, 23 ед. Хр.
22. Шоқай М. Мен сіздерге Ножаннан жазып отырмын. – Алматы: Қайнар, 2001.
23. Садыкова Б.И. «Түркістан легионының тарихы деректі мәліметтерден» Алматы. Қайнар,2007
24. Пресняков В.Ю,Шульгин Н.Е.Наши деловые партнеры- М.О Москва,1990.
25. Францияның Қазақстандағы экономикалық форумы. 19-22 мамыр, 2003, Астана- Алматы.-1-14бб7
26. Статистикалық жылнама, - Алматы, 2006.
27. Индужиан Д. Қазақша – французша сөздік. –Париж, 1983.
28. Гак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языков. Москва:Просвещение, 1983.- 287 с.
29. Исабеков С.Е. О некоторых аспектах исследования фразеологического материала // Пути оптимизации преподавания иностранных языков. – Алматы, 1981.
30. Дүйсекова К.К. Фразеологическая картина французского и казахского языков. – Алматы, 2006. -44 с.
31. Кемелбекова З.А. Қазақ елінің шетелдерде зерттелуі. – Алматы, 2002. -25 с.
32. М. Тәтімов Ауылдағы демографиялық ахуал. - Алматы. Қайнар,-1990-240б.
33. Хасанов Б.Х Казахско-русское двуязычие: Социально-лингвистический аспект.- Алма-Ата: Наука, 1987-200с.
34. . Холмогоров А.И. Конкретно – социологические исследования двуязычия //
Проблемы двуязычия и многоязычия.- М.:Наука, 1972.
35. Дешериев Ю.Д. Протченко И.Ф. Основные аспекты исследования двуязы - чия и многязычия\\ Проблемы двуязычия и многоязычия.-М: Наука, 1972.
36. Вайнрайх У. Языковые контакты. - Киев: Высшая школа, 1979.-263 с.
37. Блягоз З.У. Адыгейско – русское двуязычие. – Автореф. дисс.докт. филол. наук.- Майкоп, 1980, 50с
37. Вайнрайх У. Языковые контакты. - Киев: Высшая школа, 1979.-263 с.
38. Михайлов М.М. Лингвометодические аспекты двуязычия \\ Проблемы педагогической лингвистики . – Казань, 1989. 25 с.
39. Мәжітаева Ш.МҮ Шадыкенов Э.Қ. Әлеуметтік-лингвистика. – Қарағанды, 2006. -66б.
40. Мусин И.Х. Социолингвистические аспекты речевого поведения в условиях двуязычия. Автореф. Дисс. канд.филол. наук. – М., 1990, 25 с.
41. Залевская А. А., Медведева И.А. Психолингвистические проблемы учебного двуязычия. – Тверь: Твер. Гос. Ун-т,2002. – 119с.
42. Исаев М.К. Фонетическая интерференция при казахско-англииском искусственном двуязычии.- Алма-ата,1986. -119 с.
43. Жлуктенко Ю.А. Лингвистические аспекты двуязычия. – Киев: Высшая школа, 1974.- 176с.
44. Ханазаров К.Х. Решение национально-языковой роблемы в ССР. – М: Издательство полит. Лит-ры, 1982.
45. Губогло М.Н. Современные этноязыковые процессы в СССР . –М: Наука, 1984.
46. Хауген Е. Языковой контакт\\ Новое в лингвистике. –М., 1972. Вып. 4. –С. 321-333.
47. Копыленко М.М. Саина С.Т. Функционирование русского языка в различных слоях казахского населения.- Алма-Ата: Наука,1982.
48. Ахметжанова З.К. Сопоставительное языкознание: Казахский и русский языки – Алматы, 2005.-408 с.
49. Саина С.Т. Возраст и двуязычие //Русский язык в школе 1996.№4.
50. Жаналина Л.К. Номинация и словообразовательные отношения. Алматы, 1993.- 180 с.
51. Құнанбаева С.С. Современное иноязычное образование: Методология и теории. – Алматы, 2005. – 264 с.
53. Гиздатов Г.Г Когнитивные модели в речевой деятельности. – Алматы: Ғылым, 1997. – 176с.
54. Миньяр- Белоручев Р.К. Механизм билингвизма и проблема родного языка при обучении иностранному \\ Иностранные языки в школе, 1991 №5. –С14-16.
55. Верещагин Е. М. Психолингвистическая и методическая характеристика двуязычия ( билингвистика).-М, 1984.
56. Щерба Л.В. О понятии смешанных языков// Избранные работы по языкознанию и фонетике. –Л,1958.
57. Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность.-М,1974.
58. Мечковская Н.Б. Социальная лингвистика.- М.-Аспект – Пресс, 1996.
59. Ибрагимбеков Ф.А. О психологических основах обучения русскому языку
национальной школе.- Баку,1982.
60. Исаев М.К. Лингво-контрастивное исследование речевой деятельности в исскуственного двуязычия- Автореферат дисс. докт. фил. наук-Алматы, 1991.-50 с
61. Швейцер А.Д. Социальная дифференциация языка // Онтология языка как общественного явления. – М: Наука, 1983.
62. Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки. Основы контрастивной лингвистики. – Алматы: Демеу, 1996.
63. Vallverdu F . Aproximacio critica a la sociolinguistica Сatalana. –Barcelona, 1980.
64. Серикова А.А О социолингвистической типологии двуязычия \\ Вестник Каз Н Серия филологическая,№5(87) с - 96-99
65. Ярцева В.Н. Развитие национального литературного английского языка. – М,1969.
66. Семенец О. Е. Социальный контекст и развитие языков. – Киев: Высшая школа, 1985.
67. Кабакчи В.В. Внешкультурная коммуникация (проблема номинации на материале англоязыкового описания советской культуры). -Л,1989.
68. Арутюнов С. Этнические процессы и язык // общественные науки, 1986, №5
69. Дарбеева А.А Русско-монгольские языковые контакты в условиях двуязычия.-М: Наука, 1984. -194 с.
70. Мечковская Н.Б. Общее языкознание. Структурная и социальная типология языков.-М. Флинта : Наука,2007.
71. Карлинский А.Е. Языковые контакты и общее языкознание . – Алматы, 2007.
72. Друзь. А.В. Культурный шок как методическое средство\\ Методика преподавания русского языка иностранным студентам. –Алматы: Каз Университет,1991.
73. Грушевицкая Т.Г,Попков В.Д,Садохин А.П. Основы межкультурной коммуникации.- Москва: Юнити,-2003.-352 с.
74. Карлинский А.Е. Социально – экономическая структура общества и двуязычия // Языковые ситуации и взаимодействие языков.- Киев: Наукова думка. - С 7-22.
75. Дешериев Ю.Д. Развитие национально- русского двуязычия. – М, 1976.
76. Зимняя И.А. Психология обучения неродному языку ( на материале русского языка как иностранного ). – М: Русский язык , 1989-219с.
77. Леонтьев А.А . Миор человека и мир языка . –М: Детская литература ,1984. -127с.
78. Пассов Е.И. Коммуникативный метод. Обучения иноязычному говорению. –М: Просвещение, 1991.-224с.
79. Мұқанов. М.Т. Ақыл-ес әдісі.- Алматы: Қазақстан,1980.
80. Хасанов Б. О методике магнитофонной записи билингвов \\ методы билингвистических исследовании. – М., 1976. – С 98-100.
81. Карлинский А.Е. Экспериментальное изучение лексической интерференции в прикладных целях \\ сравнительно-сопоставительное изучение языков и и
82. Розенцвейг В.Ю. Языковые контакты.- М; 1972
83. Хауген Е. Процесс заимствования //Новое в лингвистике.Вып. IV
Языковые контакты. - М: Прогресс, 1972
84. Карлинский А.Е. Основы теории взаимодействия языков и проблема интерференции. Автореф. Дисс. Докт. Фил. Наук. – Киев, 1980.
85. Баранникова Л.И. Сущность интерференции и специфика ее проявления// Проблемы двуязычия и многоязычия.- М,1972.
86. Рубинштейн С.Л Основы общей психологии .- М,1981.
87. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования.-Москва, 1956.
88. Артемьев В.В. Избранные психологические исследования. – М., 1972.
89. Щерба Л.В. О аспекте языковых явлений и об эксперименте в языкознании \\ Хрестоматия по истории советского языкознания. –М., 1990.
90. Джусупов М.Ж. Звуковые системы русского и казахского языков. Слог. интерфенция.Обучение произношению.- Ташкент: Фан, 238 с.
91. Карлинский А.Е. Типология речевой интерференции\\ Зарубежная интерференция и литература. Вып.ІІ. –Алма-Ата., 1972.
92. Гак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языков. Москва:Просвещение,1983.
93. Наурызгалиев Н.М. Интерференция в выражении числа существительных во французской речи носителей казахского языка,\\ Пути оптимизации преподавания иностранных языков . – Алма-Ата,1981.
94. Копыленко М.М. Интерференция в русской речи казахов.- Алма-Ата,1988
95. Ярцева В.Н. Контрастивная грамматика . – М: Наука, 1981.- 111с.
96. Кухаренко В.А. Сопоставительно-контрастивный метод в стилистике и переводоведение \\ Принципы и методы исследования единиц языка . Воронеж, 1985. – С. 147-151.
97. Копыленко М.М. Лексическая и морфологическая интерференция в русской речи казахов. – Алма-Ата: Наука, 1987-С. 95-110.
98. Балиашвили Т. Интерференция как проблема двуязычия. –Тбилиси ,1988-213 с.
99. Ахунзянов Э.М. Двуязычие и лексика ,семантическая интерференция- Казань: Изд-во Казан. Унив-та-1978, C1- 89.
100. Гак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языков. Москва:Просвещение,1983.
101. Балли Ш. Французская стилистика . – М, 1961.
102. Французко-русский словарь Москва: 1977-909стр
103. Степанов Ю.С. Французская стилистика.- М, 1965.
104. Кенжегалиева З.Б. Фразеологизмы при углубленном изучении французского языка // Материалы конференции Актауского университета, Актау 2006 стр 131- 134.
105. Дүйсекова К.К. Фразеологическая картина французского и казахского языков. Автореф.дисс.докт. филол. Наук. - Алматы, 2006. -44 с.
106. Назарян А.Г. Фразеология современного французского языка. –М: Высшая школа, 1976.
107. Быстрова Е.А. Руская фразеология в национальной школе. – М: Наука 1974. –С.3-64.
108. Байрамова. Л.К Изучение русской фразеологии в национальной аудитории\\ Проблемы педагогической лингвистики – Казань, 1989.-91-97.
109. Гумбольдт Т. Язык и философия культуры.- М: Прогресс, 1985
110. Unbegann. B. Le calque dans les langues slaves litteraires || Rev. Etudes slaves. XII. Lasc.1-2- Paris, 1932.
111. Ефремов Л.П. Лексическое и фразеологическое калькирование // Труды Самаркандского государственного университета. Вопросы фразеологии.
Новая серия. Вып. 106,- Самарканд, 1961
112. Абишева К.М. Казахско-русские языковые контакты и вопросы ассимиляции иноязычных слов в системе языка реципиента. Алматы: Вак Рк, 2000. -276с
113. Семенова Л. Н Фразеологические галлицизмы к вопросу о фразеологическом калькировании в русском языке\\ Проблемы русского фразообразования.- Тула , 1973.
114. Алтайбаева Д.Ю. Виды фразеологических калек. Связь теории языка с практикой преподавание в школе и вузе, Алматы, 1982.
115. Қапиұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 2006. -136б.
116. Мектептегі шет тілі, 2007, №1 (25).- 27-36 бб.
117. Беликов В.И, Крысин Л.П. Социолингвистика.-М,2001.-139с.
118. Крысин Л.П Русское слово , свое и чужое: Исследование современному русскому языку и социолингвистике.-М: Языки славянской культуры,2004.- 888 с.
119. Крысин Л.П. Социально- лингвистические аспекты изучения русского языка Наука, 1989 \\Русский язык в школе, 1989.
120. Coffman E relations in public Microstudies of the public order.- N.Y,1971,X1X,p 460.
121. Сулейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж. Словарь социолингвистических терминов .-Алматы: Қазақ Университеті,2002.-170 с.
122. Саина С.Т. Русский и казахский языки в Казахстане. Общение в семье и в повседневном быту// Русский язык в СССР,1990 №1.-с .5-11.
123. Винокур Т.Г Говорящий и слушающий. Варианты речевого поведения.М: Наука, 1993.-С 172
124. Копыленко М.М. Саина С.Т. Функционирование русского языка в разных слоях казахского населения. – Алматы: Наука, 1992.
125. Шайбакова Д.Д. Функционирование русского языка в Казахстане.- Алматы,2006.
126. Ayer P. Zweisprache konversation. Codeswitchins und Transfer bei italienichen mignantenkindern in Konstanz.- Berlin, 1983.
127. Белл З.Т. Социолингвистика : цели, методы и проблемы . М, 1980.
128. Быстрова Е.А, Шанский Н.М. Формирование паритетного двуязычия в
свете лингводидактики \\ Руский язык и школе , 1990 №2.-С.92-95
129. Карлинский А.Е. О двух типах проявления взаимодействия языков\\Психологические илингвистические аспекты. Проблемы языковых контактов. Калинин-1978.
130. Васильева С.Г. О особенностях спонтанной разговорной речи билингвов ( в условиях двуязычного города) // Язык в контексте общественного развития.- М,1994.-с101-110
131. Карлинский А.Е. Принципы и исследования лексической интерференции и методических целях\\ Зарубежное языкознаниие и литература-Алма-Ата 1971,стр62-68
132. Brown, M.Fond. Adress in American English\\ journal of Abnormal and Social Psycology,1961,№62-№2 p377.
133. Крысин Л.П. Социальный компонент и семантике языковых единиц\\ Русский язык в школе,1983,№3,стр75-78
134. Леонтьев А.А Язык, речь,речевая деятельность.- М,1969.
2. Карлинский А.М. Основы теории взаимодействия языков. – Алматы. Ғылым, -1990.
3. Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері (оқу құралы).-Алматы Қазақ мемлекеттік қыздар педогогика институты, 2006-86 б.
4. Хасанов Б.Х Языки народов Казахстана и их взаимодействие. – Алма –Ата: Наука, 1976
5. Хасанов Б.Х. Национальные языки, двуязычие и многоязычие: поиски и перспективы. Алма – Ата: Казахстан, 1989.-С
6. Хасанұлы Б Мемлекеттік тілді дамытудың стратегиясы және оны жүзеге асырудың аймақтық тактикасы. – Орал, 2005.- 50 б.
7. Қазақстан Республикасындағы тіл туралы. Қазақстан Республикасының заңы мен тіл саясатының тұжырымдамасы мәтіндері. Алматы: Жеті жарғы,- 1958.-48 бб.
8. Хасанұлы Б. //Развитие государственного и других языков- фактор демократизации Республики Казахстан// Вестник ПГУ научный журнал Павлодарского государственного университета, 2001, -№1. – С. 170-176 .
9. Айталы. А // Демократия және ұлт мәселелері// Егемен Қазақстан, 3 маусым 2006.
10. Статистикалық жылнама. - Алматы, 2005.
11. Тіл туралы заң . - Алматы, 1989.
12. 2001-2010 жылдарда тілдерді дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарлама. Егемен Қазақстан, Алматы, 2001.
13. Абишева К.М. Социально-языковая контактология.- Алматы: Ғылым, 2001-426с
14. Гак В.Г. Введение во французскую филологию. Москва: Просвещение, 1986.-С.7-14.
15.Смирнов В.П. Франция, страна,люди,традиции. -286с.
16. Кусаинов К.М, В.В Радлов и казахский язык.-Алма-Ата,1981. -172 с.
17. Ш. Құрманбайұлы. // Мемлекеттің тіл саясаты және терминологияны қалыптастырудың қағидаттары // Жинақ: Астана,2004.-11б.
18. Кожемякина В.А. // Языковая ситуация и статус языков в многонациональных франкоязычных странах //. Тезисы докладов международной конференции. Москва 23-25 октября 2001 год. С. 175-177.
19. Г.Клапроттың французша-қазақша сөздігіндегі жергілікті тіл ерекшеліктері // Түркітану мәселелері: бүгіні мен болашағы. Халықаралық ғылыми практикалық конференция материалдары. Алматы, 2001.- 371-373 бб.
20. Әбдіқадыров Қ. Қажымұқан. – Алматы, 1951.
21. ЦГАФ КазССР. Фонд 1630, опись 1, 23 ед. Хр.
22. Шоқай М. Мен сіздерге Ножаннан жазып отырмын. – Алматы: Қайнар, 2001.
23. Садыкова Б.И. «Түркістан легионының тарихы деректі мәліметтерден» Алматы. Қайнар,2007
24. Пресняков В.Ю,Шульгин Н.Е.Наши деловые партнеры- М.О Москва,1990.
25. Францияның Қазақстандағы экономикалық форумы. 19-22 мамыр, 2003, Астана- Алматы.-1-14бб7
26. Статистикалық жылнама, - Алматы, 2006.
27. Индужиан Д. Қазақша – французша сөздік. –Париж, 1983.
28. Гак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языков. Москва:Просвещение, 1983.- 287 с.
29. Исабеков С.Е. О некоторых аспектах исследования фразеологического материала // Пути оптимизации преподавания иностранных языков. – Алматы, 1981.
30. Дүйсекова К.К. Фразеологическая картина французского и казахского языков. – Алматы, 2006. -44 с.
31. Кемелбекова З.А. Қазақ елінің шетелдерде зерттелуі. – Алматы, 2002. -25 с.
32. М. Тәтімов Ауылдағы демографиялық ахуал. - Алматы. Қайнар,-1990-240б.
33. Хасанов Б.Х Казахско-русское двуязычие: Социально-лингвистический аспект.- Алма-Ата: Наука, 1987-200с.
34. . Холмогоров А.И. Конкретно – социологические исследования двуязычия //
Проблемы двуязычия и многоязычия.- М.:Наука, 1972.
35. Дешериев Ю.Д. Протченко И.Ф. Основные аспекты исследования двуязы - чия и многязычия\\ Проблемы двуязычия и многоязычия.-М: Наука, 1972.
36. Вайнрайх У. Языковые контакты. - Киев: Высшая школа, 1979.-263 с.
37. Блягоз З.У. Адыгейско – русское двуязычие. – Автореф. дисс.докт. филол. наук.- Майкоп, 1980, 50с
37. Вайнрайх У. Языковые контакты. - Киев: Высшая школа, 1979.-263 с.
38. Михайлов М.М. Лингвометодические аспекты двуязычия \\ Проблемы педагогической лингвистики . – Казань, 1989. 25 с.
39. Мәжітаева Ш.МҮ Шадыкенов Э.Қ. Әлеуметтік-лингвистика. – Қарағанды, 2006. -66б.
40. Мусин И.Х. Социолингвистические аспекты речевого поведения в условиях двуязычия. Автореф. Дисс. канд.филол. наук. – М., 1990, 25 с.
41. Залевская А. А., Медведева И.А. Психолингвистические проблемы учебного двуязычия. – Тверь: Твер. Гос. Ун-т,2002. – 119с.
42. Исаев М.К. Фонетическая интерференция при казахско-англииском искусственном двуязычии.- Алма-ата,1986. -119 с.
43. Жлуктенко Ю.А. Лингвистические аспекты двуязычия. – Киев: Высшая школа, 1974.- 176с.
44. Ханазаров К.Х. Решение национально-языковой роблемы в ССР. – М: Издательство полит. Лит-ры, 1982.
45. Губогло М.Н. Современные этноязыковые процессы в СССР . –М: Наука, 1984.
46. Хауген Е. Языковой контакт\\ Новое в лингвистике. –М., 1972. Вып. 4. –С. 321-333.
47. Копыленко М.М. Саина С.Т. Функционирование русского языка в различных слоях казахского населения.- Алма-Ата: Наука,1982.
48. Ахметжанова З.К. Сопоставительное языкознание: Казахский и русский языки – Алматы, 2005.-408 с.
49. Саина С.Т. Возраст и двуязычие //Русский язык в школе 1996.№4.
50. Жаналина Л.К. Номинация и словообразовательные отношения. Алматы, 1993.- 180 с.
51. Құнанбаева С.С. Современное иноязычное образование: Методология и теории. – Алматы, 2005. – 264 с.
53. Гиздатов Г.Г Когнитивные модели в речевой деятельности. – Алматы: Ғылым, 1997. – 176с.
54. Миньяр- Белоручев Р.К. Механизм билингвизма и проблема родного языка при обучении иностранному \\ Иностранные языки в школе, 1991 №5. –С14-16.
55. Верещагин Е. М. Психолингвистическая и методическая характеристика двуязычия ( билингвистика).-М, 1984.
56. Щерба Л.В. О понятии смешанных языков// Избранные работы по языкознанию и фонетике. –Л,1958.
57. Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность.-М,1974.
58. Мечковская Н.Б. Социальная лингвистика.- М.-Аспект – Пресс, 1996.
59. Ибрагимбеков Ф.А. О психологических основах обучения русскому языку
национальной школе.- Баку,1982.
60. Исаев М.К. Лингво-контрастивное исследование речевой деятельности в исскуственного двуязычия- Автореферат дисс. докт. фил. наук-Алматы, 1991.-50 с
61. Швейцер А.Д. Социальная дифференциация языка // Онтология языка как общественного явления. – М: Наука, 1983.
62. Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки. Основы контрастивной лингвистики. – Алматы: Демеу, 1996.
63. Vallverdu F . Aproximacio critica a la sociolinguistica Сatalana. –Barcelona, 1980.
64. Серикова А.А О социолингвистической типологии двуязычия \\ Вестник Каз Н Серия филологическая,№5(87) с - 96-99
65. Ярцева В.Н. Развитие национального литературного английского языка. – М,1969.
66. Семенец О. Е. Социальный контекст и развитие языков. – Киев: Высшая школа, 1985.
67. Кабакчи В.В. Внешкультурная коммуникация (проблема номинации на материале англоязыкового описания советской культуры). -Л,1989.
68. Арутюнов С. Этнические процессы и язык // общественные науки, 1986, №5
69. Дарбеева А.А Русско-монгольские языковые контакты в условиях двуязычия.-М: Наука, 1984. -194 с.
70. Мечковская Н.Б. Общее языкознание. Структурная и социальная типология языков.-М. Флинта : Наука,2007.
71. Карлинский А.Е. Языковые контакты и общее языкознание . – Алматы, 2007.
72. Друзь. А.В. Культурный шок как методическое средство\\ Методика преподавания русского языка иностранным студентам. –Алматы: Каз Университет,1991.
73. Грушевицкая Т.Г,Попков В.Д,Садохин А.П. Основы межкультурной коммуникации.- Москва: Юнити,-2003.-352 с.
74. Карлинский А.Е. Социально – экономическая структура общества и двуязычия // Языковые ситуации и взаимодействие языков.- Киев: Наукова думка. - С 7-22.
75. Дешериев Ю.Д. Развитие национально- русского двуязычия. – М, 1976.
76. Зимняя И.А. Психология обучения неродному языку ( на материале русского языка как иностранного ). – М: Русский язык , 1989-219с.
77. Леонтьев А.А . Миор человека и мир языка . –М: Детская литература ,1984. -127с.
78. Пассов Е.И. Коммуникативный метод. Обучения иноязычному говорению. –М: Просвещение, 1991.-224с.
79. Мұқанов. М.Т. Ақыл-ес әдісі.- Алматы: Қазақстан,1980.
80. Хасанов Б. О методике магнитофонной записи билингвов \\ методы билингвистических исследовании. – М., 1976. – С 98-100.
81. Карлинский А.Е. Экспериментальное изучение лексической интерференции в прикладных целях \\ сравнительно-сопоставительное изучение языков и и
82. Розенцвейг В.Ю. Языковые контакты.- М; 1972
83. Хауген Е. Процесс заимствования //Новое в лингвистике.Вып. IV
Языковые контакты. - М: Прогресс, 1972
84. Карлинский А.Е. Основы теории взаимодействия языков и проблема интерференции. Автореф. Дисс. Докт. Фил. Наук. – Киев, 1980.
85. Баранникова Л.И. Сущность интерференции и специфика ее проявления// Проблемы двуязычия и многоязычия.- М,1972.
86. Рубинштейн С.Л Основы общей психологии .- М,1981.
87. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования.-Москва, 1956.
88. Артемьев В.В. Избранные психологические исследования. – М., 1972.
89. Щерба Л.В. О аспекте языковых явлений и об эксперименте в языкознании \\ Хрестоматия по истории советского языкознания. –М., 1990.
90. Джусупов М.Ж. Звуковые системы русского и казахского языков. Слог. интерфенция.Обучение произношению.- Ташкент: Фан, 238 с.
91. Карлинский А.Е. Типология речевой интерференции\\ Зарубежная интерференция и литература. Вып.ІІ. –Алма-Ата., 1972.
92. Гак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языков. Москва:Просвещение,1983.
93. Наурызгалиев Н.М. Интерференция в выражении числа существительных во французской речи носителей казахского языка,\\ Пути оптимизации преподавания иностранных языков . – Алма-Ата,1981.
94. Копыленко М.М. Интерференция в русской речи казахов.- Алма-Ата,1988
95. Ярцева В.Н. Контрастивная грамматика . – М: Наука, 1981.- 111с.
96. Кухаренко В.А. Сопоставительно-контрастивный метод в стилистике и переводоведение \\ Принципы и методы исследования единиц языка . Воронеж, 1985. – С. 147-151.
97. Копыленко М.М. Лексическая и морфологическая интерференция в русской речи казахов. – Алма-Ата: Наука, 1987-С. 95-110.
98. Балиашвили Т. Интерференция как проблема двуязычия. –Тбилиси ,1988-213 с.
99. Ахунзянов Э.М. Двуязычие и лексика ,семантическая интерференция- Казань: Изд-во Казан. Унив-та-1978, C1- 89.
100. Гак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языков. Москва:Просвещение,1983.
101. Балли Ш. Французская стилистика . – М, 1961.
102. Французко-русский словарь Москва: 1977-909стр
103. Степанов Ю.С. Французская стилистика.- М, 1965.
104. Кенжегалиева З.Б. Фразеологизмы при углубленном изучении французского языка // Материалы конференции Актауского университета, Актау 2006 стр 131- 134.
105. Дүйсекова К.К. Фразеологическая картина французского и казахского языков. Автореф.дисс.докт. филол. Наук. - Алматы, 2006. -44 с.
106. Назарян А.Г. Фразеология современного французского языка. –М: Высшая школа, 1976.
107. Быстрова Е.А. Руская фразеология в национальной школе. – М: Наука 1974. –С.3-64.
108. Байрамова. Л.К Изучение русской фразеологии в национальной аудитории\\ Проблемы педагогической лингвистики – Казань, 1989.-91-97.
109. Гумбольдт Т. Язык и философия культуры.- М: Прогресс, 1985
110. Unbegann. B. Le calque dans les langues slaves litteraires || Rev. Etudes slaves. XII. Lasc.1-2- Paris, 1932.
111. Ефремов Л.П. Лексическое и фразеологическое калькирование // Труды Самаркандского государственного университета. Вопросы фразеологии.
Новая серия. Вып. 106,- Самарканд, 1961
112. Абишева К.М. Казахско-русские языковые контакты и вопросы ассимиляции иноязычных слов в системе языка реципиента. Алматы: Вак Рк, 2000. -276с
113. Семенова Л. Н Фразеологические галлицизмы к вопросу о фразеологическом калькировании в русском языке\\ Проблемы русского фразообразования.- Тула , 1973.
114. Алтайбаева Д.Ю. Виды фразеологических калек. Связь теории языка с практикой преподавание в школе и вузе, Алматы, 1982.
115. Қапиұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 2006. -136б.
116. Мектептегі шет тілі, 2007, №1 (25).- 27-36 бб.
117. Беликов В.И, Крысин Л.П. Социолингвистика.-М,2001.-139с.
118. Крысин Л.П Русское слово , свое и чужое: Исследование современному русскому языку и социолингвистике.-М: Языки славянской культуры,2004.- 888 с.
119. Крысин Л.П. Социально- лингвистические аспекты изучения русского языка Наука, 1989 \\Русский язык в школе, 1989.
120. Coffman E relations in public Microstudies of the public order.- N.Y,1971,X1X,p 460.
121. Сулейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж. Словарь социолингвистических терминов .-Алматы: Қазақ Университеті,2002.-170 с.
122. Саина С.Т. Русский и казахский языки в Казахстане. Общение в семье и в повседневном быту// Русский язык в СССР,1990 №1.-с .5-11.
123. Винокур Т.Г Говорящий и слушающий. Варианты речевого поведения.М: Наука, 1993.-С 172
124. Копыленко М.М. Саина С.Т. Функционирование русского языка в разных слоях казахского населения. – Алматы: Наука, 1992.
125. Шайбакова Д.Д. Функционирование русского языка в Казахстане.- Алматы,2006.
126. Ayer P. Zweisprache konversation. Codeswitchins und Transfer bei italienichen mignantenkindern in Konstanz.- Berlin, 1983.
127. Белл З.Т. Социолингвистика : цели, методы и проблемы . М, 1980.
128. Быстрова Е.А, Шанский Н.М. Формирование паритетного двуязычия в
свете лингводидактики \\ Руский язык и школе , 1990 №2.-С.92-95
129. Карлинский А.Е. О двух типах проявления взаимодействия языков\\Психологические илингвистические аспекты. Проблемы языковых контактов. Калинин-1978.
130. Васильева С.Г. О особенностях спонтанной разговорной речи билингвов ( в условиях двуязычного города) // Язык в контексте общественного развития.- М,1994.-с101-110
131. Карлинский А.Е. Принципы и исследования лексической интерференции и методических целях\\ Зарубежное языкознаниие и литература-Алма-Ата 1971,стр62-68
132. Brown, M.Fond. Adress in American English\\ journal of Abnormal and Social Psycology,1961,№62-№2 p377.
133. Крысин Л.П. Социальный компонент и семантике языковых единиц\\ Русский язык в школе,1983,№3,стр75-78
134. Леонтьев А.А Язык, речь,речевая деятельность.- М,1969.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-16
1. ҚАЗАҚ-ФРАНЦУЗ ОҚУ ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘНІ,
ДАМУ САЛАЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
1.1 Қостілділіктің онтологиялық табиғаты және түрлері ... ... ... ... ..17-
31
1.2 Қазақ-французқостілділігінің әлеуметтік – лингвистикалық,
психолингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32-44
1.3 Қазақ-француз қостілділігінің даму сатылары және оны зерттеудің
әдіс-
тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..45-54 Тұжырымдама
2. ҚАЗАҚ-ФРАНЦУЗ ОҚУ ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ БАСТАПҚЫ ЖӘНЕ
ОРТА КЕЗЕҢІНДЕГІ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ ЖӘНЕ ТРАНСФЕР ҚҰБЫЛЫСТАРЫ
2.1 Қазақ-француз қостілділігінің бастапқы кезеңіндегі фонетикалық
және грамматикалық
иинтерференциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55-70
2.2 Қазақ-француз қостілділігінің орта кезеңіндегі лексикалық,
семантикалық және фразеологиялық интерференциясы ... ... ... ... ... ...71-
83
3. Қазақ-француз қостілділігінің орта кезеңіндегі
транспозиция және
калькалар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
84-96
Тұжырымдама
3. ҚАЗАҚ-ФРАНЦУЗ ОҚУ ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ СОҢҒЫ КЕЗЕҢІНДЕГІ АУЫСУ ЖӘНЕ
ИНТЕРКАЛЯЦИЯ ҚҰБЫЛЫСТАРЫ
1. Ауысу және интеркаляция құбылысының әлеуметтік-
лингвистикалық
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..96-101
2. Қазақ-француз оқу қостілділігіндегі ауысу құбылысының түрлері..101-
110.
3.3 Қазақ-француз қостілділігіндегі интеркаляция
түрлері ... ... ... ... ... .110-119 .
Тұжырымдама
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .120-125
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..125-
133.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ДЕРЕКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қостілділіктің дамуы және өрістеуі көпұлтты қоғам
қажеттілігінен шығады, себебі әр ұлттың өкілі басқа ұлт қауымдастықтарының
өкілдерімен қауышуы үшін ортақ тілге көшуі керек. Сондықтан да кез келген
тұлға өзінің ана тілімен қоса басқа тілдерді де білуге тырысады. Қазақстан
Республикасының кеңістігінде қостілділік және көптілділіктің әр түрі
дамыған. Оның кең көлемде дамуына қазақ тілімен қоса елімізде орыс
тілінің де беделді болуы және осы сияқты қос тіл арқылы саяси және
коммуникативтік интеграцияның жүзеге асырылуы себеп болып отыр.
Зерттеушілердің еңбектерінде қазақ-орыс, орыс-қазақ, ұлттық-орыс
қостілділіктерінің түрлері ғылыми тұрғыда қаралғанымен, әлі де болса
қостілділік мәселесі толық шешімін тапқан жоқ. Көпұлтты мемлекеттердің даму
тәжірибесі полиэтникалық социумдарда қостілділік немесе көптілділік кең
өріс табатындығын дәлелдеп отыр, себебі қос тілді немесе көп тілді білу
арқасында көпұлтты мемлекеттің адамдары бір-бірімен еркін араласып,
біртұтас этносаяси қауымдастыққа айналып отыр. Қостілділік үрдісі −
күрделі мәселе. Оның әлеуметтік – лингвистикалық мәнін Б.Хасанұлы дұрыс
түсініп осы терминге келесі байсалды анықтаманы берген: Қостілділік –
белгілі бір аумақ көлеміндегі ұлтаралық ( этноаралық) қарым-қатынасқа
түсетін белгілі бір этникалық қауымдастық өкілдерінің, бүкіл қоғамның
(социумның ) әр түрлі жағдайда екі тілді ( әдетте ана тілі мен екінші бір
тілді ) алма-кезек немесе қатар қолдануы [1,32]. Қостілділік екі
социумды біріктіретін интеграциялық әдіс [1,32], ұжымдар, социумдар
арасындағы коммуникативтік көпір [2], сондықтан қостілділікті және
көптілділікті сипаттау арнайы әңгіме етерлік, күрделі мәселелердің бірі
[1,32]. Қазақстан мемлекетінде қостілділік, көптілділік құбылыстары кең
көлемде тараған. Мемлекетте оның әр түрлі типтері дамыды: қазақ-орыс,
қазақ-ұлттық, қазақ- ағылшын, т.б. [3]. Сонымен қоса Қазақстан
кеңістігінде көптілділік үдерісі де өрістеді [4], [5].
Кең категориялы тілдердің (қазақ, орыс) функцияларымен салыстырғанда,
басқа ұлттардың тілдерін миноритарлық тілдерге жатқызуға болады, себебі
олар қоғамдық қызметті кең көлемде атқармайды, өйткені олар тек ғана пән
ретінде оқытылады: неміс, корей, француз, испан, қытай тілдері негізінен
пән ретінде оқытылады − дейді Б. Хасанұлы [6,10]. Ал қазақ, орыс,
ағылшын тілдері мамандық игеру тілі ретінде де қолданылады, пән ретінде де
оқытылады. Қазіргі заманда Қазақстан кеңістігінде толеранттық, барлық
тілдердің дамуына, мүмкіндік беретін тіл саясаты жүргізілуде. Сол тілдік
саясаттың негізгі қағидалары: а) этностардың үйлесімді, тұрақты дамуы; б)
ұлттық мәдениеттердің негізін қалаушы этнос тілдерін сақтау және
өрістету, яғни кез келген елдің тілдік кеңістігінде мемлекеттік тілден
басқа, бір жерге шоғырланған этникалық топтардың тілдері болады. Бұл
тілдердің қолданылуы әдетте отбасылық – тұрмыстық сала аясынан аспайды.
Ана тілін білу – ана тілін сақтаудың қажетті шарты. Сондықтан Қазақстан
халықтарының тілдерін оқытып, үйретуге және ол тілдердің қолданыста
болуына жағдай туғызуды мемлекет өз міндетіне алады [7,34-35]. Қазіргі
уақытта Қазақстанда 148 ұлттың мәдени орталықтары қызмет жасайды. Осы
тіл саясатының негізгі мақсаты – Қазақстандағы тұрып жатқан барлық
халықтардың тілдерін дамыту. Бірақ оны бірден жүзеге асыру мүмкін емес,
бірінші кезеңде тек демографиялық қарқыны жоғары тілдер дамытылады. Сонымен
қатар әлемдік тілдердің кеңінен қолданылуына да назар аударылады.
Өкінішке қарай, Қазақстан Республикасында алты әлемдік тілден (
ағылшын, араб, қытай, орыс, испан, француз) тек ғана ағылшын, орыс
тілдері ғана өрістеп дамып келе жатыр. Орыс тілі заң жүзінде мемлекеттік
тіл болмағанымен, оны үйренуді міндеттеген арнаулы қаулылар 1948, 1961,
1978, 1983 жылдарда қабылданған . Осындай саясаттың нәтижесінде ұлттық-орыс
қостілділігі дамыған. Қазіргі заманда қазақ тілі үстем даму үстінде,
өйткені ол – мемлекеттік тіл, Қазақстан Республикасының коммуникативтік
жүйесінің негізгі компоненті. Б.Хасанұлы қазіргі заманда қазақ тілі
қазақстандықтарды біріктіруші факторға айнала бастағанын айтып, осы
мәселенің күрделілігіне назар аударады. Сонымен қатар, қазақ тілін ұрпақ
тіліне айналдыру, ғалымның айтуынша , одан да гөрі күрделілеу мәселе
болып отыр, өйткені қазақтар өзінің төл тілін білу-білмеу деңгейі жағынан
біркелкі емес, олар бірнеше топқа, яғни қазақ тілін ана тілі дәрежесінде
білетіндер, қазақ тілін екінші тіл ретінде білетіндер, сөйлегенде қиналып,
орысша араластырып сөйлейтіндер, қазақ тілінен бейхабар, мүлдем
білмейтіндер, сонымен қатар қазақ тілін білсе де, ресми орындарда
сөйлемейтіндер, сөйлесе де қазақ тілі тағдырына немқұрайлы қарайтындар
болып бөлінеді [6,7-8]. Б.Хасанұлы Мемлекеттік тілді дамытудың
стратегиясы және оны жүзеге асырудың аймақтық тактикасы атты еңбегінде
Қазақстан халқының мемлекеттік тілді меңгеру деңгейін арнайы кестемен
келтірген (№1 қосымша). Осы кестеде келтірілген статистикалық мәлімет
бойынша, қазақ тілін төл тіл ретінде меңгерген қазақтардың саны – 7933626
мың адам. Ал нашар меңгергендердің саны 113658 мың адамнан аспайды [6,41].
Жаһандану ұлттар тағдырына нақты қауіп төндіруде. Жыл сайын екі ұлттың
бірі 10 мың, 4 ұлттың бірі 1 мың өз тілінде сөйлейтіндерден айырылып жатыр.
XXI ғасырдың аяғында жаһандану апатынан 600-ге жуық қана ұлт аман қалады
деген болжам бар - деп, мәжіліс депутаты А. Айталы осы мәселеге ерекше
көңіл бөлген [10]. 1999 жылғы санақ бойынша қазақтардың 99,6 пайызы
қазақ тілін ана тілі деп санаған [9].
1991 жылы қазақ мектебінде оқитын оқушылардың саны 32,2 пайыз құраса 2005-
2006 оқу жылдарында 57,4 пайызға дейін көбейген. 1990 жылы қазақ
балаларының 60 пайызы ғана ана тілінде оқыса, 2006 жылы 80,8 пайызды
құрады, басқа ұлттардың 18 мың өкілі қазақ тілінде білім алуда. 40 мың
қазақ баласы орыс бала-бақшаларында тәрбиеленуде. 2006 жылдың 1 қаңтарына
мемлекеттік қызметкерлердің 80,7 пайызын қазақтар құрады [10]. Қазақ тілін
дамыту үшін 1989 [11], ,1997 [7] жылдары Тілдер туралы заңдар және
тілдерді дамытудың 2001- 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
қабылданды. Осы бағдарламада тілді дамытудың қажеттілігі көрсетіліп, қазақ
тілінің дамуына жағдай жасау үшін оны дамытудың бес басым бағыты
көрсетіледі [12].
Осы заң баптарының мазмұны мемлекеттік тілдің қоғамдық шеңберін кеңейтіп,
оның барлық салаларда кеңінен қолданылуын қамтиды. Қазақ және орыс тілдері,
беделді, әрі мәртебелі тілдер болып саналады. Орыс тілі халықаралық
дәрежеде және ресми түрде биік мінбелерде қолданылады, ал қазақ тілі –
Қазақстанның заңды түрде бекітілген мемлекеттік тілі. Қазақ тілі ұлтаралық
тілдің қызметін пайымдайды. Қазақ тілі – мажоритарлық тіл. Осы тіл
Қазақстан кеңістігінде басты да маңызды қоғамдық салаларда (публицистика,
саясат, БАҚ, өндіріс, сауда) қолданылып, өзінің қоғамдық қызметтерін
қарқынды түрде дамытып келеді. Осы бағыттағы тілдік стратегияны,
тактиканы қайта қарауға белгілі ғалымдар белсенді түрде қатысып отыр.
Айталық Б.Хасанұлы қазақ тілін өрістету үшін келесі стратегияларды ұсынады:
1) қазақ тілін қазақстандықтарды біріктіруші факторға айналдыру; 2) қазақ
тілін ұрпақ тіліне айналдыру; 3 ) қазақ тілін ұлтты ұйымдастырушы факторға
айналдыру; 4) этнос (қазақ төл) тілінің толыққанды (сапалы) қолданысын
қамтамасыз ету [6, 7 - 10].
Қазақ тілі ұлттық тіл ретіндегі қызметімен қатар комплементарлық, яғни
қосымша қоғамдық функцияларды орындайды. Мемлекеттік тілдің қосымша
функциялары төмендегідей: 1)халықаралық қарым-қатынас түрінде қолданылатын
ұлтаралық тіл. Осындай тіл полиэтникалық алмасу қызметін атқарады; 2)
жаһандану жағдайындағы қоғамдық қызметі. Қазақ тілі ішкі ұлтаралық тілдің
функцияларын орындауымен қатар халықаралық, қоғамдық қызметті орындай
бастады; 3) әкімшілік мұқтаждығына қызмет ететін басқарушылық функция; 4)
аккумулятивтік қызмет. Бұл тіл өз құрамында үлкен көлемдегі ғылыми
-техникалық, саяси - қоғамдық ақпаратты сақтайды [13]. Осы негізгі
тілдерімен қатар Қазақстан Республикасында тағы да бірталай тіл қарым-
қатынас қызметін орындайды. Солардың ішінде 14 тілдің қоғамдық функциялары
дамыған. Олар: украин, түрік, ұйғыр, дүнген, неміс, поляк, корей, татар,
шешен, күрд, чуваш, армян, әзірбайжан, иврит тілдері. Осы тілдер де
қоғамдық функциялар атқарады. Өкінішке қарай, олар тек келесі
инструменталдық функцияларды, яғни көркем әдебиет тілі, бастауыш, орта,
жоғары білім беретін тілдік қызмет; күнделікті тұрмыстық деңгейдегі тіл,
өнер саласында қолданылатын тілдік функция т.б. атқарады. Осы тілдермен
қатар Қазақстан полиэтникалық кеңістігінде француз тілі де бірталай
қоғамдық қызметтерді орындайды. Бұл тілдің қоғамдық функциялары көбінесе
білім және көркем-әдебиет салаларында қарқынды түрде дамып отырғанын
байқауға болады. Сонымен қоса, қазіргі кезде қазақ-француз қостілділігі де
белсенді түрде дамып келе жатыр. Қазақстанда осы аталған қостілділіктің
түрі және француз тілінің қоғамдық қызметтерінің дамуына себеп болған
бірнеше факторларды атауға болады: 1) француз тілі - әлемдік тілдердің
бірі. В.Г.Гак Француз филологиясына кіріспе атты еңбегінде француз
тілінің халықаралық маңызын көрсетіп, оның Европада және Европадан тыс
мемлекеттерде кең тарағанын дәлелдеген [14]. Бұл тіл БҰҰ-ның және ЮНЕСКО,
Халықаралық сот, әлемдік метеорологиялық ұйым, әлемдік зияткерлік меншілік
ұйымы, Атом энергиясы халықаралық агенттігі сияқты т.б. 30 маманданған
мекемелердің ресми іскери тілі. Француз тілі сонымен қатар әлемнің бүкіл
халықаралық кеңесінің, әлемдік еңбек конфедерациясының, халықаралық
олимпиадалық комитетінің, т.б қызметтік тілі. Француз тілі халықаралық
тілдердің қызметін орындайды [15]. Б. Хасанұлы халықаралық тілдердің
келесі белгілерін атайды: Халықаралық тілдің бірнеше белгісі болуы шарт.
Біріншіден, олардың өзіндік қоғамдық қызметі, мысалы, білім таратуда ортақ
тіл бола алуы, дипломатия, халықаралық сауда, көлік, туризм тілі қызметін
атқаруы тиіс. Екіншіден, ол тілдің ел-елде саналы түрде үйренілуі және
қолдану фактісі болуы керек. Атап айтқанда, ол шетел тілі пәні ретінде
мектептер және жоғары оқу орындарында міндетті түрде оқытылуы қажет.
Әлбетте, үшіншіден, сандық фактор ескеріледі. Аталған тілдерде сөйлеушілер
саны мейілінше көп болып келуі қалыпты жағдай. Сөйлеушісінің санына қарай,
алғашқы екі орынды қытай, ағылшын тілдері алады, қалғандары сонан кейінгі
орындарда [3,65]. Француз тілі осы Б.Хасанұлы көрсеткен халықаралық
тілдердің белгілеріне ие. Ол білім таратуда ортақ тіл болып, білім беру
қызметін орындаумен қоса, дипломатия, халықаралық сауда, көлік, туризм
тілі қызметін атқарып отыр. Осы тіл басқа елдерде де саналы түрде
үйреніледі, себебі француз тілін білу адамдардың әлеуметтік қажеттілігінен
туындайды. Үшіншіден, француз тілінде бүкіл әлемде 119 миллионға жуық
адам сөйлейді. Француз тілі – Франция, Бельгия, Швейцария Конфедерациясы,
Канада, Гаити, Монако, Люксембург, Андорра елдеріндегі, сол сияқты
Африканың да көптеген елдеріндегі ресми тіл. Француз тілінің Еуропада және
Еуропадан тыс жерлерде дамуын, Француз империясының орнығуын тарихи қырынан
зерттеген В.Г.Гак өзінің: Француз филологиясына кіріспе атты кітабында
ғылыми тұрғыдан талдап берді. 1946 жылдан бастап француз колониалдық
империясы күйрей бастады: 1946 жылы француз әскері Сирия мен Ливаннан
кетті, 1946-1954 жылдардағы Вьетнам халқының империяға қарсы көтерілістері
француз әскерін өз жерінен қуып шығумен аяқталды.1953 жылы Камбоджа, 1954
жылы Лаос, Индияның Пондишери және басқа қалалары, 1958 жылы Гвинея, 1962
жылы Алжир колониядан азат болып, өз тәуелсіздіктерін алды. 1960 жылы
Того, Камерун, Судан, Конго, Чад, Орталық Африкалық республикасы, Габон,
Мавритания, Дагомея, Буркинг Фасо, Нигер, Піл сүйегінің жағалауы (қазір Кот
д-Ивуар), 1975 жылы Комор бұғаздары, 1977 Сомали тәуелсіздіктерін жариялады
[14]. Осыған байланысты француз тілі XIX- ғасырға қарағанда күшін жойып,
ағылшын тілімен бәсекелестікке түсе алмай қалды. Француз тілінің әлемдегі
мәртебесін көтеру үшін Францияның сыртқы істер министрлігі жанынан
франкотілдері министрлігі құрылды [15]. Белгілі шығыстанушы, қазақ ауыз-
әдебиетінің жанашыры Ф.В Радлов өткен ғасырдың басында: Әлем тілдерінің
ішінде мен үш тілді ұлы тіл деп білемін. Ол орыс, француз, қазақ тілдері,
– деген [16]. Осы тіл сыртқы қарым-қатынасты жүзеге асыруға ыңғайланған.
Бүкіл франкотілді мемлекеттердің тіл саясатының орталығы Франция болып
табылады. Францияның ресми өкіметі мен қоғамдық мекемелері француз тілін
халықаралық алты тілдің бірі ретінде санап, елдің тілге байланысты ішкі
мәселелеріне маңызды міндеттер тұрғысынан қарайды. Франциядағы тілдік
жағдай өте күрделі. Қазіргі француз тілінің тазалығын сақтауға Францияда
үлкен мән беріліп отырғандығы белгілі. Франция үкіметі жанындағы француз
тілді елдердің өкілдерінен тұратын орган француз тілі терминологиясын
ретке келтіру жұмыстарын жүргізіп, конференциялар өткізіп, 1971 жылдан
бастап Француз терминологиясы және Сөз кілті сияқты журналдар шығарып
отыруы соның айғағы [17]. Француз халқы 1789-1794 жылғы француз
революциясынан бері ресми тіл ретінде тек француз тілін көргісі келеді, сол
себепті ішкі тіл саясатының мақсаты өз елінде де, өзге елдерде де француз
тілінің үстемдігін арттыру болып табылады [15]. Соған байланысты соңғы он
жылда тілге байланысты мынадай заңдар қабылданды: 1) 1972 жылы Француз
тілін байыту туралы заң; 2) 1975 жылы Француз тілін қолдану туралы заң.
Соңғы заң ресми іс жүргізуде фирмаларға ағылшын-американдық атауларды
пайдалануға тыйым салды. Бұл заңдарда француз тілінде басқа тілден енген
сөздерді қолданбау туралы айтылған. Бельгияда да, Канада да, Швейцарияда да
Францияға қарағанда басқа тілдермен бәсекелесе алатын тіл туралы тілдік
заңнамалар қабылданған. Швейцарияда 4 тіл, яғни неміс, француз, итальян,
реторамант тілдері ресми тіл ретінде қолданылады, алдыңғы үшеуі мемлекеттік
статусқа ие. Бельгияда 1830 жылғы конституция бойынша мемлекетішілік
шекара тілге байланысты үшке бөлінген (француз, фламанд, неміс аумақтары
бар). Канада да 1867 жылғы конституцияда француз тілі ағылшын тілімен бірге
ресми тіл делінген. Соның ішінде Квебек, Жаңа Броусвиктегі халықтың дені
франкоканадалықтар болғандықтан, француз тілінде сөйлеседі. Осы заңдарды
шығарудың өзінен мемлекеттік биліктің тілге қаншалықты мән беріп, қолдау
көрсететінін аңғаруға болады [18]. Француз тілі Қазақстан кеңістігінде де
дипломатиялық сферада халықаралық тіл ретінде кең қолданылады. Осындай
халықаралық тілдерде халықаралық келісімдер, шарттар жасалынуда,
дипломатиялық қатынастарда кең қолданылуы заңды түрде бекітілген. Тіл
туралы заңның Тіл- халықаралық қызметте бабында былай деп жазылған:
Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдіктері мен ҚР халықаралық
ұйымдар жанындағы өкілдіктерінің қызметі мемлекеттік тілде, қажет болған
жағдайда басқа да тілдерде пайдаланып жүзеге асырылады. Екіжақты
халықаралық шарттар, әдетте, уағдаласушы тараптардың мемлекеттік
тілдерінде жасалады, көпжақты халықаралық шарттар оған қатысушылардың
келісімімен белгіленген тілдерде жасалады. ҚР басқа мемлекеттер
өкілдерімен өткізілетін ресми қабылдаулар мен өзге де шаралар басқа
тілдерге аударылып, мемлекеттік тілде жүргізіледі. [7]. Қазақ тілі туралы
француз тілінде жазылған зерттеулердің ішінде шоқтығы биік, ең сүбелісі –
Г. Клапрот еңбектері. Ол ең алғаш қазақ тілі жайлы арнайы мақала жазып,
французша-қазақша сөздік құрастырған [19]. 1824 жылы Г.Клапрот Азия туралы
жазған үш томдық еңбегінде, 1825 жылы Қоқанға саяхат атты мақаласында
Петропавл арқылы қазақ жерінде болғаны, қазақтардың мекендейтін жерінің
аумағы, ұлттық тағамы, үш жүзге бөлінетіні, діні, кару-жарағы, үйлену
дәстүрі, киіз үй жабдықтары, аңшылық шеберлігі, құн төлеу, бәйге жарысы
туралы мәлімет қалдырған. Француз ғалымы Ш.Э.Уйфальви Ресейге, Сібір мен
Түркістанға ұйымдастырылған экспедицияны 2 рет басқарып барған. Ол
Қазақстанның Шымкент, Сауран, Түркістан, Жаңақорған, Алматы елді
мекендерін, Арал теңізі мен Орал тауын аралап, зерттеу жүргізген. Қазақ
жеріне саяхат жасағандардың арасында француз әйелдері де болған. Мысалы,
Мари де Уйфальви- Брудон қазақ жерін аралап, алған әсерлерін жазып
қалдырған, Карла Серена Астрахань жерлерін маңында болып өзінің бес
бөлімнен тұратын Даладағы жалғыз жан деген еңбегінде қазақ халқының
көшпенді өмірі, Бөкей ордасы, қазақтардың басқару жүйесі, салт-
дәстүрлерінен деректер келтірген. Француздың тағы бір әйелі, виоленчелист
Лиз Кристани Батыс Сібірге саяхат атты шығармасында қазақ халқы жайлы
мәлімет бар. Спорт саласына келсек, 1911 жылы Парижде француз палуаны Жан
Сабатьені жеңген, французша күрестен әлем чемпионы, халқымызда күш атасы
атанған, жауырыны жерге тимеген әйгілі Қажымұқан Мұңайтпасовтың орны бір
бөлек [20,65-66]. Сурет саласындағы табиғатты бейнелеу дегенге үзілді-
кесілді тиым салынған елдің баласы сауатын ашып үлгірмей жатып, ересен
еңбегімен әлемге танылып, тек қана Кеңес Одағы емес, арнайы шақырумен Париж
бен Нью-Йоркта ұйымдастырылған көрмелерге өз жұмысын апарған Орал
Таңсықбаевты атауға болады [21]. Ал саясатқа келетін болсақ, Түркістан ұлт-
азаттық қозғалысының көрнекті өкілі саяси және қоғамдық қайраткер, 20 жыл
өмірін елден жырақ, Францияда өткізген өз еліне деген махаббаты үшін Кеңес
өкіметі тарапынан қудаланған, Еуропадағы қазақ саяси эмигранттарының
бірегейі, екі алпауыт идеологияның, фашизм мен коммунизм
бәсекелестігінің құрбаны, ұлтшыл, халық жауы деген жалған ат таңылып,
елден кетуге мәжбүр болған Мұстафа Шоқайдың орны бір төбе. Егемендігімізді
алғаннан кейін, Қазақстан мен Франция елшіліктерінің келісімімен
М.Шоқайдың еңбектері мен жеке хаттарының фотокөшірмелері туған жеріне
қайтарылды. М. Шоқайдың өмірі мен қызметін зерттеуде тарихымызға орасан
зор еңбегін сіңірген, 1993-2000 жылдар аралығында Қазақстан елшілігіндегі
дипломатиялық қызметімен қатар Түркістан легионының қайғылы тарихын
алғаш рет шетел мұражайларының деректеріне сүйене отырып зерттеумен
айналысқан, филология ғылымының кандидаты, доцент, ұзақ жылдар Алматы шет
тілдері институтында дәріс берген Б.Садықованың төменде аталған
еңбектерінің болашақ ұрпақты патриотизмге тәрбиелеудегі маңызы зор. Олар:
Мәрия Шоқай Мен сіздерге Ножаннан жазып отырмын еңбегі [22], Түркістан
легионының тарихы (деректі мәліметтер бойынша) [23]. 1998 жылы түсірілген
Зар немесе Отанынан аластатылғандар атты деректі фильм, француз
кинематографистерінің қатысуымен түсірілген Бір уыс топырақ үшін деректі
фильм (1994 жыл).
Қазақ-француз байланыстары әдебиет саласында да белсенді түрде
жүзеге асырылған. 1927 жылы В. Гюгоның өлеңдерін ең алғаш рет қазақ тілінде
І.Жансүгіров аударды. С.Сейфуллин француз ақыны Руже де Лилдің үлгісімен
Қазақ жастарының марсельезасын жазды. Эжен Потьенің Интернационалын
бірінші Жүсіпбек Аймауытов, кейіннен І. Жансүгіров қазақ тілінде
жариялады. 1935 жылы қазақ тілінде (латын әрпімен) Пышка новелласы, 1937
жылы Р.Ролланның Жан Кристоф романы, 1938 жылы Франсуа Рабленің
Гаргантюа мен Пантагрюэлі, 1949 жылы Оноре де. Бальзактың Памелла
Жиросы Жұмабай Есбатыровтың аудармасында, 1953 жылы Жюль Верннің 20.000
лье су астында романы Ж.Сәрсекеевтің аудармасында және Он бес жасар
капитан мен Капитан Гранттың балалары С.Ищановтың аудармасында, 1954
жылы осы автордың Горио әкесі мен Шагреновая кожа романдары
А.Ахметовтың және Х.Өзденбаевтың аудармасында, 1956 жылы Жан Батист
Мольердің Сараң пьесасы Ғ. Мүсіреповтың аудармасында, 1961 жылы Анатоль
Франстың Итбалықтар бұғазы С. Ембергеновтың аудармасында, 1967 Антуан
Сент Экзюперидің Кішкентай ханзадасы Т.Әлімқұловтың аудармасында жарық
көрді. 1958 жылы ең алғаш рет француз тілінде Ғ. Мүсіреповтың Қазақстан
солдаты еңбегі, М. Әуезовтың Абай романы басылып шықты. 1985 жылы
Жоғалған иллюзиялар Ж. Ысмағұловтың аудармасында басылып шықты. Француз
ақын-жазушыларының да біздің әдебиет тарландарына берген бағасын сол
кездердегі ақпараттардан кездестіруге болады. Мысалы: Жамбыл жырларының
француз тіліндегі аудармасын оқыған Р. Роллан Альпі тауының бауырынан
қазақ халқы мен бүкіл жаңа тұрпатты адамзаттың жыршысы Жамбылға туысқандық
сәлем!- деп хат жазған. 1955 жылы Кеңес жазушыларының II-сьезі ашылған
күннің ертесіне көрнекті француз жазушысы Луи Арагон М.Әуезовты француз
жұртшылығына таныстырды. Юманите газетінде француз сыншысы Р. Бержеранның
Әуезов – қазақ жазушысы деген мақаласы жарияланды. Қазақстан өз алдына
дербес, егеменді ел атанғаннан кейін, Қазақстан мен Францияның өзара
байланыс аясы кеңейіп, барлық салалар бойынша қарым-қатынас орнықты түрде
дами бастады. Франция – Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алғаш
мойындаған елдердің бірі. Екі ел арасындағы байланыстар, жоғары дәрежелі
кездесулер 1992 жылдың қыркүйек айында Н. Назарбаевтың Францияға ресми
сапары кезінде екі мемлекет арасында достық, ынтымақтастық және өзара
көмек жайлы келісім шартқа қол қоюдан бастау алды. 1993 жылы қыркүйек
айында Қазақстанға тұңғыш рет Францияның президенті Ф.Миттеран келіп, өз
елінің елшілігін салтанатты түрде ашып берді. Францияның Қазақстандағы
елшілігінің жанында француз орталығы ашылды. Қазақстанда француз
инвесторлары, кәсіпкерлері мекемелер, біріккен кәсіпорындар ашып жатыр
(француз дүкендері; мысалы Французский дом), француз мәдени орталықтары,
Франция- Қазақстан қауымдастықтары (2001-2004 жылдар арасында француз
капиталы қатысқан кәсіпорындардың саны 59) [24,192]). Төмендегі №1
кестені қараңыз:
Кесте №1- Француз капиталы қатысқан кәсіпорындардың саны:
2001 2002 2003 2004
39 47 50 59
Қазақстанның Франциямен экономикалық қатынастары күннен-күнге нығайып
келеді . Сондықтан экспорт-импорттық қатынастар қарқындауда [25,164-306].
№ 2,3 кестелерді қараңыз:
2002 2003 2004
27,4 млн. долл. 278,1 млн. долл. 1468,2 млн. долл.
Кесте № 2- Қазақстан Республикасынан Францияға кеткен экспорт.
Кесте №3 –Франциядан Қазақстан Республикасына келген импорт
2002 2003 2004
27,4 млн. долл. 278,1 млн. долл. 1468,2 млн. долл.
Кесте №4-Қазақстан Республикасына Франциядан келген инвестицияның саны да
күннен күнге көбейіп жатыр, мысалы:
2002 2003 2004
3,01 млрд 3,50 млрд. 3,27 млрд.
Қазақстан экономикасындағы банк жүйесін, жақсарту үшін Францияның ең ірі
банктері өз өкілдіктерін ұйымдастырды. Француз компанияларының жұмысы
негізінен, мұнай-газ, металлургия, химия өнеркәсібі мен сауда саласымен
байланысты дамып отыр. Инвестицияларды екі жақты қорғау, Қос салықты
болдырмау туралы екі жақты келісімдер мне заңдар күшіне енді. Қазақ-
француз немесе таза француздар жұмыс істейтін кәсіпорындар Қазақстанда
көбейіп келе жатыр. Мысалы: ЮбиФранс- агенттігі Францияның Қазақстандағы
елшілігіндегі мекеме 2002 жылы ашылған, Медиатека француз ақпарат орталығы
- 12000-нан астам кітаптары бар ( әдістемелік, көркемәдебиеттер, видео
және аудио материалдар) Астанада , Алматыда 2000-ға жуық оқырмандары бар,
және француз елшілігінде француз тілін үйрету курстары жұмыс істейді, Арева-
фирмасы әлемнің 30 елінде электр желісін өндірумен шұғылданатын беделді
фирмалардың бірі, БНП ПАРИБА Қазақстан өкіметінің тапсырысымен
Қазақстандағы ірі өндірістік обьектілерді приватизациялау мандатын жасаған(
Маңғыстау Мұнайгаз, Қаражамбасмұнай, Қазгаз,Алаугаз) 2003 жылы БНП ПАРИБА
Қазмұнайгаздың проектілерін финанспен қамтамасыз етіп оған 235 млн.АҚШ
долларын бөлген, : БуигҚұрылыс- Қазақстан кеңістігінде Буиг Батиман
Құрылыс деген филиалы бар, КАТКО -(45% -НАК ҚАЗАТОМПРОМ,10 % -Замбези )
Қазақстан даласында уран өндіруге қатысады8. Легран ,Натексис Банк Попюлэр
– көптен бері Қазақстандағы экспорт мәселесімен айналысады, НЕКСАНС –
Астана қаласында орналасқан,мұнай және газ өндірумен айналысады, СОСИЕТЕ
ЖЕНЕРАЛЬ – Қазақстанда 1993 жылдан бері Алматыдағы француз елшілігінде
мекемелерді финанспен қамтамасыз ету және экспорт-импорт мәселелерін
зерттеумен айналысады. Талес Коммюникасьон Алматыда орналасқан
электроника саласында жұмыс істейді, ТОТАЛЬ Мұнай өндірумен,
маркетингпен,сатумен және теңіз арқылы тасымалдауды ұйымдастырумен
айналысады [25,1-14]. Қазіргі таңда шетел тілін үйрену мұқтаждықтан туып
отыр, себебі Қазақстанға қазір шетелден инвесторлар, туристер лек-легімен
келіп жатыр, олардың саны күннен- күнге өсіп отыр. Мәдениеттердің
өркениеттік түр иеленуінің арқасында халықтардың өзара қауышу үдерісі
қарқындап отыр, сондықтан да әр халық өз тілімен қатар басқа тілді қоса
үйреніп, қостілдік тұлғаларға айналу үстінде. Ұлттық- шетелдік
қостілділікті игеру арқасында басқа ұлт өкілдері тек Қазақстандық
қауымдастықтың мүшелері ғана болып қоймай, басқа шетелдік социумның да
мүшелері болуы мүмкін. Қазақ - шетел қостілділігін біріне қазақ-француз,
француз-қазақ қостілділіктері жатады. Қазақстан коммуникативтік
кеңістігінде француз – қазақ қостілділігі кең тарамаған, бірақ оның
дамуына қолайлы жағдайлар бар. Қазақстанда 1989 жылы 32 француз тұрса, 1999
жылы 31 француз тұрды (облыстар бойынша алғанда , Ақтөбеде –3, Алматы
облысында – 5,Шығыс Қазақстанда –2, Қарағандыда –2, Қостанайда –1,
Павлодарда–1, Оңтүстік Қазақстанда– 1, Астанада–3, Алматы қаласында–13
адам). Бұлардың 20-сы еркек, 11- і әйел. Қазақстандағы француздардың он
бірі – 0-29 жастағылар, ал жиырмасы– 30-дан асқандар. Қазір Қазақстан
кеңістігінде 50 мың француздар тұрады [26]. Сонымен қоса , француз
тілінің иегерлеріне француз тілінің оқушыларын, француз тілін үйренуші
оқушылардың санын қосуға болады. Олар өз әулеттерінде француз тілінде
сөйлейді. Сауалнамалардағы мәліметті талдаудан өткізу нәтижесінде
әулеттік тұрмыстық қазақ-француз қостілділігінің деңгейі 9% көлемінде
анықталды. Қазақстанда 260 мектепте, 130 жоғары оқу орнында пән ретінде
оқытылып, қоғамдық қызметті атқарады. Бір ғана Алматы шетел тілдері
институтының француз факультетін соңғы он жылда 4500 студент бітіріп
шықты, оның қазағы – 4001. Француз тілінің оқу функциясы инструменталдық
функция деп аталады, себебі француз тілі – оқу құралы. Қазақстанда жыл
сайын Болашақ бағдарламасымен жүздеген адам Францияда немесе француз
тілді мемлекеттерде өздерінің білімін жетілдіруде. Қазақстан қалаларында
француз-қазақ орталықтары ашылуда. Мысалы: Жақында ғана Францияның
Қазақстандағы елшісі Ален Куанон Қостанай қаласына келіп француз-қазақ
орталығының ашылуына байланысты, Қостанай мемлекеттік педагогикалық
институтының роман-герман және шығыс тілдері кафедрасының меңгерушісі Айша
Оспановаға Академиялық пальма орденін салтанатты түрде табыс етті. Бұл
орден 1808 жылы атақты генерал Наполеонның ғалымдар мен ұстаздарға
тағайындаған ордені болатын [28]. Егеменді Қазақстанда қазақ-француз
қостілділігі әдебиетте, ғылым саласында кең түрде дамуда, мысалы: 2000 жылы
Қазақстанда 1 кітап ( таралымы -5 мың дана, көлемі-29,50 баспа табақ ), ал
2002 жылы 7 кітап (таралымы -36187, көлемі-272168.00.т.) француз тілінде
жарық көрді. 1997 жылы М.Әуезовтың мүшелтойына орай оның санқилы
шығармалары, атап айтқанда Қилы заман повесі француз тілінде жарияланды.
Абайдың қара сөздері, Ескендір мен Масғұт поэмалары Ғ. Мұқановтың
аудармасында, 2000 жылы Абайдың қара сөздері енді Г.Сәрсекееваның
аудармасында басылып шықты. 1997 жылы маусым айында Парижде, ЮНЕСКО-ның
штаб- пәтерінде М.Әуезов күндері салтанатты түрде аталып өтті. Қазақстан
ғалымдары француз ғалымы, саяхатшысы Г. Клапроттың француз тілінде жазылған
еңбегіне 1980 жылдары ғана көңіл бөле бастады (М.Томанов, М.Малбақов).
Шетел түркологтары бұрын қазақ тілі жөніндегі зерттеулерін мақала
көлемінде ғана жазып келсе, кейінгі он жылда кітап, кітапша күйінде
жариялай бастады. Осындай еңбектердің бірі – 1983 жылы Парижде француз
түркологы Д. Индужиан құрастырған, 20.000 сөзді қамтитын қазақша-французша
сөздік [27]. 25.000 сөзді қамтитын қазақша-французша сөздік құрастырған
(Қыдырбаева). 1997 жылы Парижде француз түркологы Р.Дор мен оның зайыбы
Құсайынованың авторлығымен Қазақ тілі оқулығы жарық көрді, ол қазір
Париждегі шығыстану институтында оқулық ретінде пайдаланылып жүр. Францияда
басылып шыққан 15 эниклопедияның 5-еуі ғана Алматы кітапханаларында
сақталған. Түркі тілдерін зерттеуге арналған мақалаларында қазақ тілінің
фактілерін пайдаланған француз түркологтары Л.Рашони, Моллова, И.Мандоки,
Ж.Денилерді атап өтуге болады. Француз-орыс, қазақ-француз тілдерінің
салыстырмалы типологиясын зерттеуге белсенді түрде ат салысқан
ғалымдардың ішінде шетелдік және қазақстандық авторларды атауға болады.
Солардың ішінде В.Г.Гак, С.Е.Исабеков, К.К. Дүйсекова т.б. Осы ғалымдардың
еңбектерінде қазақ-француз тілдерінің ерекшеліктері көрсетіліп,
лексикалық, семантикалық деңгейде талдау жасалған [28], [29], [30]. К.К
Дүйсекованың Француз және қазақ тілдерінің фразеологиялық әлемдік суреті
жұмысында да француз және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық бірліктердің
ұлттық өзгешеліктері көрсетілген. Франция мемлекетінде де қазақ тілі
зерттелініп [31], сондағы қазақ шоғырының қазақ-француз қостілділігінің
жан-жақты үлес қосқанын да атап өту керек. М. Тәтімовтың Біз 10 миллион
халықпыз деген мақаласында [32]. Франциядағы қазақтардың саны 1990 жылы 4
мыңға жеткен, демек біз Францияда қазақ шоғыры бар деп айта аламыз, яғни
бұл мемлекетте қазақ-француз қостілділігінің дамуына жағдай бар. Бірақ,
өкінішке қарай Қазақстанда және Францияда қазақ-француз қостілділігі әлі
де болса зерттеу нысаны болмаған. Қостілділік шетелдік және қазақстандық
тіл білімінде кең көлемде зерттелген. Ғалымдар қостілділікті
лингводидактикалық (В.Щерба, В.Ю. Розенцвейг, Е.М. Верещагин, Т.Балиашвали
т.б.), лингвистикалық (А.Е. Карлинский, Е.М. Михайлов т.б.), әлеуметтік-
лингвистикалық (Ю.Д. Дешериев, Ю.А. Жлуктенко, В.Ю. Михальченко. М.М.
Копыленко, Н.Б. Мечковская, Б. Хасанұлы, М.Ж. Жүсіпов, З.К. Ахметжанова, О.
Назаров), контрастивтік (Э.Д Сулейменова) қырынан сипаттаған. Зерттеушілер
қостілділіктің дамуына әсер ететін жағдайларды, қостілділіктің түрін,
типін, сатыларын, қостілділік ситуацияларды қарап, қостілділікке әлеуметтік
– лингвистикалық анықтама берген. Сонымен қатар қостілділік мәселелері
әлі толық шешімін тапқан жоқ, себебі оның кейбір түрлері ғылыми деңгейде
зерттелмеген. Мысалы, қазақ- шетелдік, оның ішінде қазақ -француз
қостілділігінің оқу саласындағы, қостілділердің сөйлеу әрекетіндегі дамуы
қаралмаған. Қазақ- француз қостілділік үдерісін, оның өрістеуін бақылауға
болады. Б.Хасанұлының пікірінше, қостілділік екі қауымдастық өкілдері
қарым- қатынасының нәтижесі, өзара тілдерді алма-кезек пайдаланудағы
әрекеттестігі. Осы қостілділік оқу мақсатының салдарынан жасанды түрде
өтуі мүмкін. Қостілді тұлғаның екі тілді қолдануының өзі үдеріс,
сондықтан бұл үдерісті жасанды түрде (мысалы оқу мақсатында) ұйымдастыруға
болады [33,33]. Қазақ- француз қостілділігін де жасанды түрде
ұйымдастыруға болады. Осы жағдайда ол табиғи түрдегі қостілділікке
жатпай, педагогикалық түрде, оқу мақсатымен ұйымдастырылған қостілділік
үдерісіне жатады. Сондықтан осындай жасанды француз-қазақ қостілділігін
зерттеуге болады. Біздің жұмысымызда қазақ - француз қостілділігі жасанды
жағдайда өтетін қостілді тұлғалардың іс - әрекеті ретінде қаралып, оның әр
сатыда (бастапқыдан бастап соңғы деңгейге дейін,яғни информант-
респонденттердің сөйлеу әрекетінде) даму үдерісі айқындалады.
Зерттеу нысаны. Оқу мақсатымен ұйымдастырылған қазақ-француз
қостілділігінің жеке тұлғалардың сөйлеу әрекетіндегі даму жолдары және
сатылары.
Зерттеудің пәні. Қазақ - француз қостілділігінің әр сатыда даму қозғалысын
көрсететін құзырлықтың белгілері: интерференция, ауысу үдерісі,
интеркаляция құбылыстары, олардың түрлері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Зерттеудің мақсаты - оқу мақсатымен ұйымдастырылған қазақ-француз
қостілділігінің даму сатыларының ерекшеліктерін бақылау арқылы осы
қостілділіктің өрістеуін байқау, оның дамуына себеп болатын факторларды
айқындау, соның негізінде қазақ-француз қостілділігінің әлеуметтік-
лингвистикалық табиғатын анықтау. Ол үшін төмендегідей міндеттерді шешу
көзделді:
- қостілділік теориясының даму ерекшелігін зерттеу, оның негізгі
бағыттарына сипаттама беру, түрлерін қарастыру және қостілділіктің
әлеуметтік-лингвистикалық табиғатын айқындау;
- қазақ-француз қостілділігінің белгілерін саралау арқасында оның
әлеуметтік-лингвистикалық мәнін көрсету; және осы тұрғыдан негізгі
түрлерін сипаттау;
- қазақ-француз қостілділігінің психолингвистикалық табиғатын анықтау
және психолингвистикалық, лингводидактикалық қырларынан түрлерін
саралау;
- оқу саласында ұйымдастырылған түрде өтетін қазақ-француз қостілділік
үдерісінің сатыларының даму кезеңдерін жас мөлшері негізінде, игеру
деңгейіне қарай бөлінген әлеуметтік топтарда, әлеуметтік лингвистикалық
мониторинг жасау арқылы зерттеп, оқушылардың екінші тілдегі әр сатыда
дамитын құзырлығын байқау;
- қазақ-француз қостілділік үдерісінің даму барысында байқалынатын
сатыдағы жеткіліксіз құзырлық негізінде пайда болатын интерференциялық
құбылыстарды талдап, олардың түрлерін саралау;
- қазақ-француз оқұ қостілділігінің үшінші сатысында орын алатын ауысу
және интеркаляция құбылыстарын әлеуметтік-лингвистикалық табиғатын
анықтау олардың екінші тілді игеру үдерісіндегі қызметін анықтау;
Зерттеудің теориялық - әдістемелік негізі. Диссертацияның әлеуметтік-
лингвистикалық негізі ретінде белгілі ғалымдардың (Д.Ю. Дешериев, Н.Б.
Мечковская, Ю.А. Жлуктенко, Б. Хасанұлы, М.К Исаев, М.М. Копыленко. А.Е.
Карлинский, З.К. Ахметжанова, Э.Д. Сүлейменова, М.Ж. Жүсіпов) ғылыми
еңбектері, ой-пікірлері, тұжырымдары басшылыққа алынды. Жұмыстың
лингводидактикалық негізі ретінде қостілділік мәселесін
психолингвистикалық, тілдік -методикалық қырынан зерттеген ғалымдардың (
В.Ю. Розенцвейг, Е.М. Верещагин, т.б.) жұмыстарын пайдаландық.
Диссертацияда кешенді әдістемелік негізгі ұстанымдарын, қағидаларын
қолдандық. Антропоортақтық, функционалдық парадигмаларға сүйене отырып,
әлеуметтік- лингвистика, психолингвистика, тіл білімі, контрастивтік
лингвистика, әлеуметтік философия ғылымдары салаларында жарық көрген
зерттеу жұмыстарын арнайы салыстырмалы салада қазақ-француз тілдеріне
арналған ізденістер мен оны дәйектейтін лексикографиялық еңбектер
негізге алынды.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Оқу саласындағы қазақ-француз
қостілділігіне әлеуметтік – лингвистикалық мониторинг өткізу барысында
әлеуметтік – лингвистиканың талдау тасілдері мен әдістері қолданылды. Оқу
саласындағы қостілділіктің өрістеуін тексеру үшін сауалнама арқылы мәлімет
жинау, бақылау магниттік таспаға жазып алу, сұхбат өткізу статистикалық
талдау әдістері қолданды. Сонымен қоса, жұмысы психолингвистика,
салыстырмалы, контрастивтік тіл білімі ғылымдардың әдістері орын алды.
Оларға психолингвистикалық эксперимент салыстыру конфронтация, жіктеу,
талдау, қорытындылау әдіс-тәсілдері кеңінен қолданыс тапты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері
Қостілді тұлғаның қазақ-француз қостілділігі үдерісінде оқу саласында
кездесетін мәселелер және оны шешудің жолдарын әлеуметтік –
лингвистикалық тұрғыдан көрсету тұңғыш рет зерттеу нысаны болып отыр. Осы
орайда мынандай мәселелер ғылыми шешімін тапты:
- қостілділіктің әлеуметтік–лингвистикалық мәні анықталып негізгі
түрлері сипатталды.
- оқу мақсатымен қазақ-француз ұйымдастырылған қостілділігі
әлеуметтік –лингвистикалық үдеріс ретінде қарастырылып, әлеуметтік-
лингвистикалық қырдан зерттелінген оның бастапқы көріністері
сараланды;
- жасанды жағдайда қалыптасатын қазақ-француз оқу қостілділігінің
дамуының үш кезеңдері әлеуметтік-мониторинг негізінде тексеріліп осы
сатылардағы даму ерекшеліктерін көрсететін тілдік құбылыстар
айқындалды;
- оқу қазақ-француз қостілділігінің бірінші сатында жеткіліксіз құзырлық
жағдайында пайда болатын интерференцияның түрі анықталып, ғылыми
тұрғыдан қарастырылды.;
- оқу қазақ-француз қостілділігінің екінші даму сатысында орын алатын
транспозиция құбылыстары жан-жақты зерттелінді;
- оқу қазақ-француз қостілділігінің үшінші деңгейдегі ауысу және
итеркаляция екінші тілді еркін меңгерудің жеткілікті көрсеткіш
ретінде алынып, олардың түрлері, көріністері қаралды.
Зерттеудің теориялық маңыздылдығы. Әлеуметтік лингвистикалық біліміндегі
қостілділік теориясының ғылыми негізін айқындау, оның оқу саласында даму
сатыларын бақылап, өрістеу кезеңдеріндегі құбылыстарды зерттеп, олардың
қостілділікті дамытуда атқаратын қызметтерін айқындау тек жеке
әлеуметтік-лингвистика тіл ғылымының ғана емес, жалпы психолингвистика,
лингвистика, лингводидактика салаларының даму сипатын болжауға,
теорияларын дамытуға мүмкіндік береді:
Зерттеу барысында қол жеткізетін ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар
әлеуметтік- лингвистика, психолингвистика, лингвоәдістеме мәселелерін жан-
жақты зерделеуге олардың теориялық принциптерін қазақ- француз деректері
негізінде дәйектеуге көмектеседі. Диссертацияда ұсынылған ғылыми жобалар,
алынған нәтижелер жалпы тіл білімінің теориялық мәселелерін дамыта келе
қазіргі ғылымдар тоғысын құрайтын көкейтесті мәселелерді шешуге, жалпы
тіл білімініің тілдік қатынастар жүйесін дамытуға, жан-жақты зерттеуге
ат салысады.
Зерттеудің практикалық мәнділігі. Зерттеудің нәтижелері теориялық
тұжырымдары мен ғылыми ұстанымдары жалпы тіл біліміндегі, әлеуметтік
лингвистикалық ғылымдағы зерттелінетін қостілділік теориясы туралы
маңызды қорытындылар жасауға толық мүмкіндік береді. Диссертацияда
ұсынылатын көзқарастар мен пікірлер қостілділіктің әлеуметтік-
лингвистикалық табиғатын Б. Хасановтың көзқарастарына орай жалғастыра
қарау негізінде айқындалып, дәлелденіп, осы үдерісті бақылауға болатыны
көрсетілген. Осы қазақ-француз қостілділігінің үш сатыда бақылауының
нәтижесінде алынған тұжырымдар мен анықтамалар, тілдік қатынастар,
әлеуметтік лингвистика, тіл біліміне кіріспе, жалпы тіл білімі,
психолингвистика пәндерін оқытуда, жоғарғы және орта арнайы білім, орта
мектептерге арналған оқулықтар мен әдістемелік құралдар дайындауда, арнайы
курстар және семинарлардың жаңа бағыттамаларын жасап, жинақтау барысында
жан-жақты пайданылады.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар
Қостілділіктің теориялық негізінде жаңа ғана дамып келе жатыр, өйткені
оның әлеуметтік-лингвистикалық пәнін көрсететін анықтамасы ғана
айқындалғанмен даму жолдары, сатылары қарастырылмаған. Қостілділік
әлеуметтік-лингвистикалық құбылыс, оның әлеуметтік-лингвистикалық
табиғаты әлеуметтік (үдеріс, екі гетерогендік социумдардың өкілдерінің
тілдік қатынаста болып, қауышуының нәтижесі), лингвистикалық (тілдік
кодтардың қостілділік тұлғаның сөздік іс-әрекетінде алма кезек алмасуы.
Оқу мақсатымен ұйымдастырылған қазақ-француз қостілділігінің
антологиялық табиғаты – әлеуметтік-лингвистикалық. Оның әлеуметтік (үдеріс,
әлеуметтік-лингвистикалық тәсілдер арқылы бақылауға болады, әлеуметтік
топтардың сөз әрекеттерінде қоғамда дамиды, лингвистикалық француз тілдің
кодтардың алмасуы белгілері бар. Ол жасанды жағдайда дамитын паритетсіз
біржақтылық, теңгерілмеген, жеке, топтық, дара, қостілділік.
-қазақ-француз қостілділігінің дамуын аудиториялық жағдайда үш сатыда
байқауға болады: 1) субординативтік (туған тіл шетел тіліне басымды ықпал
етеді); 2) субординативно – координативтік (туған тілдің ықпалы азаяды,
бөлек қостілділіктің белгілері пайда бола бастайды); 3) координативтік
(туған тілдің ықпалы жойылады, таза қостілділіктің дағдылары қалыптасады).
– қазақ-француз қостілділігінің екіншіі даму сатысында интерференция
азайып, транспозиция жүзеге асырылады. Бұл жағдайда екі тілдердің
бірліктері салыстырылып, ұқсас дағдылар тілден тілге ауысады. Бұл жағымды
ықпал. Тілдік компетенцияның деңгейі көтеріледі.
-қазақ-француз қостілділігінің үшінші даму сатысында билингв екінші тілді
жеткілікті деңгейде теріп, тілден тілге еркін ауысады. Бұл кезеңде тілдік
компетенция мен қатар коммуникативтік компетенцияда қалыптасады.
Зерттеу жұмысының жарияланымы мен талқылануы. Зерттеу жұмысының теориялық
мәселелері мен тұжырымдары ғылыми журнал мен жинақтар беттеріндегі
мақалаларда, республикалық, халықаралық конференцияларда жасалған
баяндамаларда көрініс тапты:
1. Тұран–Астана университетінде өткен Қазақстантану: танымдық,
бағаламалық және қолданбалық мәселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Астана, 2006);
2. Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде өткен Шоқан
тағылымы атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Көкшетау, 2006);
3. Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде өткен Ғылым және
Білім - 2006 атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Астана,
2006).
4. Қазақ-француз тілінің әлеуметтік-лингвистикалық сипаттамасының
мониторингі. Ғылым және білімнің Еуразиялық кеңістігінде дамуы \\
Халықаралық конференцияның материалдары.- Павлодар, 2005.13-15 б.
5. Грек, француз, қазақ мәдениаралық коммуникациясында қолданылатын
паралингвистикалық тәсілдердің өзгешелігі\\ Международная научная
конференция Роль греческой культуры в истории мировой цивилизации .
Бишкек, 2006
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық зерттеу кіріспеден, әрқайсысы
бірнеше тармақшадан топталған үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Жұмыстың көлемі -132 бет.
1. ҚАЗАҚ-ФРАНЦУЗ ОҚУ ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘНІ,ОНЫ ЗЕРТТЕУ САТЫЛАРЫ, ӘДІС-ТІСІЛДЕРІ
1.1 ҚОСТІЛДІЛІКТІҢ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
Қостілділіктің онтологиялық табиғаты күрделі. Оның қайнар көзі тек ғана
лингвистикалық және әлеуметтік лингвистикалық ғылымдар емес, осы құбылыстың
түбірі көптеген ғылым салаларында жатыр, сондықтан да оның әр түрлі
қасиеттерін сипаттайтын анықтамалар беріледі: 1) лингвистикалық;
қостілділіктің мәнісін көрсететін маңызды қасиеттеріне мыналарды
жатқызуға болады: а) екінші тілді меңгеру деңгейі; б) қостілді тұлғаның
когнитивтік жүйесінде екі тілдің үйлесуі [33,54]; 2) әлеуметтік;
әлеуметтану ғылымында қостілділіктің пайда болуы әлеуметтік факторлармен
байланыса қаралады. Қостілділіктің дамуына әсер ететін екі әлеуметтік
жағдайды атауға болады: 1) қауымның дамуы, басқа қауымдармен, халықтармен
жан-жақты (экономикалық, мәдениетті, әскери байланыстарды нығайту; 2) әр
түрлі халықтардың бір аймақта тұруы [35]. Әлеуметтану ғылымында
қостілділікті зерттегенде ғалымдар келесі мәселелерге көп назар аударды:
әлеуметтік құрылымдарды жіктеу, сол әлеуметтік құрылымдардың өкілдерінің
сөйлеу әрекетінде екі тілді пайдалану ерекшеліктері. Сонымен қоса,
әлеуметтану ғылымы келесі маңызды сұрақты зерттеді, қостілділіктің дамуына
және өрістеуіне ықпал еткен әлеуметтік жағдайлар әсерін зерттеу, қоғамдағы
бірінші және екінші тілдің функционалдық қоршауын, олардың қызметтерін
анықтау; 3) этнолингвистикалық; Әлеуметтік лингвистика жаңа ғана дами
бастаған кезде К.Х.Ханазаров, Ю.Д. Дешериев, И.Ф. Протченко, және басқа
белгілі ғалымдар, қостілділіктің келесі мәселелерін атаған: 1) қостілдік
қатынаста болған тілдердің қоғамдық қызметтері; 2) белгілі дәрежеде бір-
бірін түсіну үшін, екі тілді қажетті денгейде білу. Ю.Д. Дешериев және
Н.Ф. Протченко қостілділік құбылысына келесі осы аталған ойды негіздейтін
анықтама береді.4) психолингвистикалық қостілділік – екі тілді көпшілікке
белгілі ішкі жүйелік тұлғалар деңгейінде білу. Осы тілдер арқылы өз ойын
басқа адамдарға түсінікті түрде ауызша және жазбаша жеткізе білу және басқа
біреудің сөзін, мәліметін қабылдап алып, түсіністікке жету [36,35]. Бұл
анықтама әлеуметтік-лингвистикалық анықтамаға жатпайды, өйткені ол
қостілділікке сипаттаманы этно- әлеуметтік тұрғыдан береді. 4)
психолингвистикалық; Осы ғылым саласында қостілділік механизмдерін
қалыптастыру тілдерді аралас не таза түрде қолдану деңгейін анықтау
жағынан сипатталады ( Е.М.Верещагин). 5) әлеуметтік-лингвистикалық.
Қостілділік ұғымын тек ғана әлеуметтанудың, этно-әлеуметтік және
лингвистикалық қырларынан қараумен шектелмеу керек, оны әлеуметтік-
лингвистикалық тұрғыдан зерттеу қажет. Қос тілді білетін адам немесе халық
жағдаяттардың түрлеріне байланысты (ауызша немесе жазбаша) бірінші немесе
екінші тілді қолданып қауышу үдерісінде бір-бірімен түсіністікке жетеді .
Осы аталған (әлеуметтік, этносоциологиялық, психолингвистикалық, әлеуметтік-
лингвистикалық) мәселелер бір-бірімен тығыз байланысты болған дықтан, олар
бірін-бірі толықтырып, қостілділік феномені туралы толық түсінік береді,
қараңыз: біздің пікірімізше, қостілділіктің барлық қырлары бір-бірімен
тығыз байланыста болады, қостілділік мәселесі жан-жақты барлық жағынан
зерттелуіні қажет, сонда ғана осы үдеріске толық тұжырымдама жасауға
болады [33,15]. Қостілділік феноменін әлеуметтік-лингвистикалық жағынан
зерттеп, оның лингвистикалық және әлеуметтік белгілерін анықтау керек. Ең
алдымен, белгілі ғалымның ойынша, қостілділіктің мәнісін зерттегенде, оның
компоненттерінің лингвистикалық және әлеуметтік статусын анықтау қажет .
Қостілділік ұғымына толық әлеуметтік- лингвистикалық анықтама беру
үшін оның негізгі белгілерін және қасиеттерін есепке алу қажет. Сондықтан
да, Б. Хасанұлы берген анықтамасындағы қостілділіктің әлеуметтік-
лингвистикалық белгілеріне назар аудару қажет. Олар: 1) қостілділік –
үдеріс; 2) қостілділік жүзеге асырылғанда екі социум бір-бірімен тығыз
қатынаста болады; 3) қостілділік тілдің ұзақ мерзімге созылған тілдік
қатынастардың нәтижесі, қараңыз:
Двуязычие –это во –первых, процесс протекающий в ходе взаимодействия
двух гетерогенных социумов ( коллективов или обществ) путем употребления
ими двух языков. Во- вторых, это результат длительного взаимодействия двух
языков . Таким образом, билингвизм- это синхронное, паралельное или
смешанное, использование двух языков в гетерогенном социуме как
интегрирующее средство общения [33,65]. Осы анықтамасында Б.Хасанұлы
қостілділіктің қосымша белгілерін атайды. 1) Қостілділік – екі
гетерогендік социумның іс- әрекеттестігінде екі тілді пайдалану арқасында
өтетін үдеріс ; 2) Қостілділікті тарихи жағынан сипаттауға болады : а)
себебі оны екі этностық қауымдастықтың тарихи іс- әрекеттесуі деп қарауға
болады; б) қостілді тұлғалардың санына қарай ( азаюының немесе көбеюінің)
қостілділік сфералардың саны азайып, не көбейіп отырады; в) қостілділік
үдерісінде бір тілден басқа тілге сөздер енеді ( кірме сөздер),
интерференция немесе интеркаляция құбылыстары орын алады; 3) Қостілділік
белгілі бір үдеріс ретінде өзінің құрамына бірнеше қатынастарды кірістірді;
а) жеке тұлғаның екі тілге байланысуы этно-психологиялық қатынасы; б) екі
іс-әрекеттестікте болған тілдердің лингвистикалық және әлеуметтік-
лингвистикалық ара- қатысы; 4) Қостілділікті зерттеу барысында үш жағдайды
еске алу қажет: Компетенцияны, орындауды, бағытты [33,20-22].
Cонымен бірге, Б. Хасанұлының тағы бір анықтамасында қостілділіктің
жаңа белгілерін атайды; 1) қостілділіктің даму сферасы-гетерогендік
социум; 2) хронологиялық межелері: синхрониялық рамкалар(синхрониялық
деңгей); 3) қызметі: біріктіру функциясы, қараңыз: Двуязычие –это
интегрирующее средство общения в гетерогенном социуме,основанное на
синхронном(паралелльном, попеременном или смешанном) использовании двух
языков ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-16
1. ҚАЗАҚ-ФРАНЦУЗ ОҚУ ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘНІ,
ДАМУ САЛАЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
1.1 Қостілділіктің онтологиялық табиғаты және түрлері ... ... ... ... ..17-
31
1.2 Қазақ-французқостілділігінің әлеуметтік – лингвистикалық,
психолингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32-44
1.3 Қазақ-француз қостілділігінің даму сатылары және оны зерттеудің
әдіс-
тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..45-54 Тұжырымдама
2. ҚАЗАҚ-ФРАНЦУЗ ОҚУ ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ БАСТАПҚЫ ЖӘНЕ
ОРТА КЕЗЕҢІНДЕГІ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ ЖӘНЕ ТРАНСФЕР ҚҰБЫЛЫСТАРЫ
2.1 Қазақ-француз қостілділігінің бастапқы кезеңіндегі фонетикалық
және грамматикалық
иинтерференциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55-70
2.2 Қазақ-француз қостілділігінің орта кезеңіндегі лексикалық,
семантикалық және фразеологиялық интерференциясы ... ... ... ... ... ...71-
83
3. Қазақ-француз қостілділігінің орта кезеңіндегі
транспозиция және
калькалар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
84-96
Тұжырымдама
3. ҚАЗАҚ-ФРАНЦУЗ ОҚУ ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ СОҢҒЫ КЕЗЕҢІНДЕГІ АУЫСУ ЖӘНЕ
ИНТЕРКАЛЯЦИЯ ҚҰБЫЛЫСТАРЫ
1. Ауысу және интеркаляция құбылысының әлеуметтік-
лингвистикалық
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..96-101
2. Қазақ-француз оқу қостілділігіндегі ауысу құбылысының түрлері..101-
110.
3.3 Қазақ-француз қостілділігіндегі интеркаляция
түрлері ... ... ... ... ... .110-119 .
Тұжырымдама
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .120-125
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..125-
133.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ДЕРЕКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қостілділіктің дамуы және өрістеуі көпұлтты қоғам
қажеттілігінен шығады, себебі әр ұлттың өкілі басқа ұлт қауымдастықтарының
өкілдерімен қауышуы үшін ортақ тілге көшуі керек. Сондықтан да кез келген
тұлға өзінің ана тілімен қоса басқа тілдерді де білуге тырысады. Қазақстан
Республикасының кеңістігінде қостілділік және көптілділіктің әр түрі
дамыған. Оның кең көлемде дамуына қазақ тілімен қоса елімізде орыс
тілінің де беделді болуы және осы сияқты қос тіл арқылы саяси және
коммуникативтік интеграцияның жүзеге асырылуы себеп болып отыр.
Зерттеушілердің еңбектерінде қазақ-орыс, орыс-қазақ, ұлттық-орыс
қостілділіктерінің түрлері ғылыми тұрғыда қаралғанымен, әлі де болса
қостілділік мәселесі толық шешімін тапқан жоқ. Көпұлтты мемлекеттердің даму
тәжірибесі полиэтникалық социумдарда қостілділік немесе көптілділік кең
өріс табатындығын дәлелдеп отыр, себебі қос тілді немесе көп тілді білу
арқасында көпұлтты мемлекеттің адамдары бір-бірімен еркін араласып,
біртұтас этносаяси қауымдастыққа айналып отыр. Қостілділік үрдісі −
күрделі мәселе. Оның әлеуметтік – лингвистикалық мәнін Б.Хасанұлы дұрыс
түсініп осы терминге келесі байсалды анықтаманы берген: Қостілділік –
белгілі бір аумақ көлеміндегі ұлтаралық ( этноаралық) қарым-қатынасқа
түсетін белгілі бір этникалық қауымдастық өкілдерінің, бүкіл қоғамның
(социумның ) әр түрлі жағдайда екі тілді ( әдетте ана тілі мен екінші бір
тілді ) алма-кезек немесе қатар қолдануы [1,32]. Қостілділік екі
социумды біріктіретін интеграциялық әдіс [1,32], ұжымдар, социумдар
арасындағы коммуникативтік көпір [2], сондықтан қостілділікті және
көптілділікті сипаттау арнайы әңгіме етерлік, күрделі мәселелердің бірі
[1,32]. Қазақстан мемлекетінде қостілділік, көптілділік құбылыстары кең
көлемде тараған. Мемлекетте оның әр түрлі типтері дамыды: қазақ-орыс,
қазақ-ұлттық, қазақ- ағылшын, т.б. [3]. Сонымен қоса Қазақстан
кеңістігінде көптілділік үдерісі де өрістеді [4], [5].
Кең категориялы тілдердің (қазақ, орыс) функцияларымен салыстырғанда,
басқа ұлттардың тілдерін миноритарлық тілдерге жатқызуға болады, себебі
олар қоғамдық қызметті кең көлемде атқармайды, өйткені олар тек ғана пән
ретінде оқытылады: неміс, корей, француз, испан, қытай тілдері негізінен
пән ретінде оқытылады − дейді Б. Хасанұлы [6,10]. Ал қазақ, орыс,
ағылшын тілдері мамандық игеру тілі ретінде де қолданылады, пән ретінде де
оқытылады. Қазіргі заманда Қазақстан кеңістігінде толеранттық, барлық
тілдердің дамуына, мүмкіндік беретін тіл саясаты жүргізілуде. Сол тілдік
саясаттың негізгі қағидалары: а) этностардың үйлесімді, тұрақты дамуы; б)
ұлттық мәдениеттердің негізін қалаушы этнос тілдерін сақтау және
өрістету, яғни кез келген елдің тілдік кеңістігінде мемлекеттік тілден
басқа, бір жерге шоғырланған этникалық топтардың тілдері болады. Бұл
тілдердің қолданылуы әдетте отбасылық – тұрмыстық сала аясынан аспайды.
Ана тілін білу – ана тілін сақтаудың қажетті шарты. Сондықтан Қазақстан
халықтарының тілдерін оқытып, үйретуге және ол тілдердің қолданыста
болуына жағдай туғызуды мемлекет өз міндетіне алады [7,34-35]. Қазіргі
уақытта Қазақстанда 148 ұлттың мәдени орталықтары қызмет жасайды. Осы
тіл саясатының негізгі мақсаты – Қазақстандағы тұрып жатқан барлық
халықтардың тілдерін дамыту. Бірақ оны бірден жүзеге асыру мүмкін емес,
бірінші кезеңде тек демографиялық қарқыны жоғары тілдер дамытылады. Сонымен
қатар әлемдік тілдердің кеңінен қолданылуына да назар аударылады.
Өкінішке қарай, Қазақстан Республикасында алты әлемдік тілден (
ағылшын, араб, қытай, орыс, испан, француз) тек ғана ағылшын, орыс
тілдері ғана өрістеп дамып келе жатыр. Орыс тілі заң жүзінде мемлекеттік
тіл болмағанымен, оны үйренуді міндеттеген арнаулы қаулылар 1948, 1961,
1978, 1983 жылдарда қабылданған . Осындай саясаттың нәтижесінде ұлттық-орыс
қостілділігі дамыған. Қазіргі заманда қазақ тілі үстем даму үстінде,
өйткені ол – мемлекеттік тіл, Қазақстан Республикасының коммуникативтік
жүйесінің негізгі компоненті. Б.Хасанұлы қазіргі заманда қазақ тілі
қазақстандықтарды біріктіруші факторға айнала бастағанын айтып, осы
мәселенің күрделілігіне назар аударады. Сонымен қатар, қазақ тілін ұрпақ
тіліне айналдыру, ғалымның айтуынша , одан да гөрі күрделілеу мәселе
болып отыр, өйткені қазақтар өзінің төл тілін білу-білмеу деңгейі жағынан
біркелкі емес, олар бірнеше топқа, яғни қазақ тілін ана тілі дәрежесінде
білетіндер, қазақ тілін екінші тіл ретінде білетіндер, сөйлегенде қиналып,
орысша араластырып сөйлейтіндер, қазақ тілінен бейхабар, мүлдем
білмейтіндер, сонымен қатар қазақ тілін білсе де, ресми орындарда
сөйлемейтіндер, сөйлесе де қазақ тілі тағдырына немқұрайлы қарайтындар
болып бөлінеді [6,7-8]. Б.Хасанұлы Мемлекеттік тілді дамытудың
стратегиясы және оны жүзеге асырудың аймақтық тактикасы атты еңбегінде
Қазақстан халқының мемлекеттік тілді меңгеру деңгейін арнайы кестемен
келтірген (№1 қосымша). Осы кестеде келтірілген статистикалық мәлімет
бойынша, қазақ тілін төл тіл ретінде меңгерген қазақтардың саны – 7933626
мың адам. Ал нашар меңгергендердің саны 113658 мың адамнан аспайды [6,41].
Жаһандану ұлттар тағдырына нақты қауіп төндіруде. Жыл сайын екі ұлттың
бірі 10 мың, 4 ұлттың бірі 1 мың өз тілінде сөйлейтіндерден айырылып жатыр.
XXI ғасырдың аяғында жаһандану апатынан 600-ге жуық қана ұлт аман қалады
деген болжам бар - деп, мәжіліс депутаты А. Айталы осы мәселеге ерекше
көңіл бөлген [10]. 1999 жылғы санақ бойынша қазақтардың 99,6 пайызы
қазақ тілін ана тілі деп санаған [9].
1991 жылы қазақ мектебінде оқитын оқушылардың саны 32,2 пайыз құраса 2005-
2006 оқу жылдарында 57,4 пайызға дейін көбейген. 1990 жылы қазақ
балаларының 60 пайызы ғана ана тілінде оқыса, 2006 жылы 80,8 пайызды
құрады, басқа ұлттардың 18 мың өкілі қазақ тілінде білім алуда. 40 мың
қазақ баласы орыс бала-бақшаларында тәрбиеленуде. 2006 жылдың 1 қаңтарына
мемлекеттік қызметкерлердің 80,7 пайызын қазақтар құрады [10]. Қазақ тілін
дамыту үшін 1989 [11], ,1997 [7] жылдары Тілдер туралы заңдар және
тілдерді дамытудың 2001- 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
қабылданды. Осы бағдарламада тілді дамытудың қажеттілігі көрсетіліп, қазақ
тілінің дамуына жағдай жасау үшін оны дамытудың бес басым бағыты
көрсетіледі [12].
Осы заң баптарының мазмұны мемлекеттік тілдің қоғамдық шеңберін кеңейтіп,
оның барлық салаларда кеңінен қолданылуын қамтиды. Қазақ және орыс тілдері,
беделді, әрі мәртебелі тілдер болып саналады. Орыс тілі халықаралық
дәрежеде және ресми түрде биік мінбелерде қолданылады, ал қазақ тілі –
Қазақстанның заңды түрде бекітілген мемлекеттік тілі. Қазақ тілі ұлтаралық
тілдің қызметін пайымдайды. Қазақ тілі – мажоритарлық тіл. Осы тіл
Қазақстан кеңістігінде басты да маңызды қоғамдық салаларда (публицистика,
саясат, БАҚ, өндіріс, сауда) қолданылып, өзінің қоғамдық қызметтерін
қарқынды түрде дамытып келеді. Осы бағыттағы тілдік стратегияны,
тактиканы қайта қарауға белгілі ғалымдар белсенді түрде қатысып отыр.
Айталық Б.Хасанұлы қазақ тілін өрістету үшін келесі стратегияларды ұсынады:
1) қазақ тілін қазақстандықтарды біріктіруші факторға айналдыру; 2) қазақ
тілін ұрпақ тіліне айналдыру; 3 ) қазақ тілін ұлтты ұйымдастырушы факторға
айналдыру; 4) этнос (қазақ төл) тілінің толыққанды (сапалы) қолданысын
қамтамасыз ету [6, 7 - 10].
Қазақ тілі ұлттық тіл ретіндегі қызметімен қатар комплементарлық, яғни
қосымша қоғамдық функцияларды орындайды. Мемлекеттік тілдің қосымша
функциялары төмендегідей: 1)халықаралық қарым-қатынас түрінде қолданылатын
ұлтаралық тіл. Осындай тіл полиэтникалық алмасу қызметін атқарады; 2)
жаһандану жағдайындағы қоғамдық қызметі. Қазақ тілі ішкі ұлтаралық тілдің
функцияларын орындауымен қатар халықаралық, қоғамдық қызметті орындай
бастады; 3) әкімшілік мұқтаждығына қызмет ететін басқарушылық функция; 4)
аккумулятивтік қызмет. Бұл тіл өз құрамында үлкен көлемдегі ғылыми
-техникалық, саяси - қоғамдық ақпаратты сақтайды [13]. Осы негізгі
тілдерімен қатар Қазақстан Республикасында тағы да бірталай тіл қарым-
қатынас қызметін орындайды. Солардың ішінде 14 тілдің қоғамдық функциялары
дамыған. Олар: украин, түрік, ұйғыр, дүнген, неміс, поляк, корей, татар,
шешен, күрд, чуваш, армян, әзірбайжан, иврит тілдері. Осы тілдер де
қоғамдық функциялар атқарады. Өкінішке қарай, олар тек келесі
инструменталдық функцияларды, яғни көркем әдебиет тілі, бастауыш, орта,
жоғары білім беретін тілдік қызмет; күнделікті тұрмыстық деңгейдегі тіл,
өнер саласында қолданылатын тілдік функция т.б. атқарады. Осы тілдермен
қатар Қазақстан полиэтникалық кеңістігінде француз тілі де бірталай
қоғамдық қызметтерді орындайды. Бұл тілдің қоғамдық функциялары көбінесе
білім және көркем-әдебиет салаларында қарқынды түрде дамып отырғанын
байқауға болады. Сонымен қоса, қазіргі кезде қазақ-француз қостілділігі де
белсенді түрде дамып келе жатыр. Қазақстанда осы аталған қостілділіктің
түрі және француз тілінің қоғамдық қызметтерінің дамуына себеп болған
бірнеше факторларды атауға болады: 1) француз тілі - әлемдік тілдердің
бірі. В.Г.Гак Француз филологиясына кіріспе атты еңбегінде француз
тілінің халықаралық маңызын көрсетіп, оның Европада және Европадан тыс
мемлекеттерде кең тарағанын дәлелдеген [14]. Бұл тіл БҰҰ-ның және ЮНЕСКО,
Халықаралық сот, әлемдік метеорологиялық ұйым, әлемдік зияткерлік меншілік
ұйымы, Атом энергиясы халықаралық агенттігі сияқты т.б. 30 маманданған
мекемелердің ресми іскери тілі. Француз тілі сонымен қатар әлемнің бүкіл
халықаралық кеңесінің, әлемдік еңбек конфедерациясының, халықаралық
олимпиадалық комитетінің, т.б қызметтік тілі. Француз тілі халықаралық
тілдердің қызметін орындайды [15]. Б. Хасанұлы халықаралық тілдердің
келесі белгілерін атайды: Халықаралық тілдің бірнеше белгісі болуы шарт.
Біріншіден, олардың өзіндік қоғамдық қызметі, мысалы, білім таратуда ортақ
тіл бола алуы, дипломатия, халықаралық сауда, көлік, туризм тілі қызметін
атқаруы тиіс. Екіншіден, ол тілдің ел-елде саналы түрде үйренілуі және
қолдану фактісі болуы керек. Атап айтқанда, ол шетел тілі пәні ретінде
мектептер және жоғары оқу орындарында міндетті түрде оқытылуы қажет.
Әлбетте, үшіншіден, сандық фактор ескеріледі. Аталған тілдерде сөйлеушілер
саны мейілінше көп болып келуі қалыпты жағдай. Сөйлеушісінің санына қарай,
алғашқы екі орынды қытай, ағылшын тілдері алады, қалғандары сонан кейінгі
орындарда [3,65]. Француз тілі осы Б.Хасанұлы көрсеткен халықаралық
тілдердің белгілеріне ие. Ол білім таратуда ортақ тіл болып, білім беру
қызметін орындаумен қоса, дипломатия, халықаралық сауда, көлік, туризм
тілі қызметін атқарып отыр. Осы тіл басқа елдерде де саналы түрде
үйреніледі, себебі француз тілін білу адамдардың әлеуметтік қажеттілігінен
туындайды. Үшіншіден, француз тілінде бүкіл әлемде 119 миллионға жуық
адам сөйлейді. Француз тілі – Франция, Бельгия, Швейцария Конфедерациясы,
Канада, Гаити, Монако, Люксембург, Андорра елдеріндегі, сол сияқты
Африканың да көптеген елдеріндегі ресми тіл. Француз тілінің Еуропада және
Еуропадан тыс жерлерде дамуын, Француз империясының орнығуын тарихи қырынан
зерттеген В.Г.Гак өзінің: Француз филологиясына кіріспе атты кітабында
ғылыми тұрғыдан талдап берді. 1946 жылдан бастап француз колониалдық
империясы күйрей бастады: 1946 жылы француз әскері Сирия мен Ливаннан
кетті, 1946-1954 жылдардағы Вьетнам халқының империяға қарсы көтерілістері
француз әскерін өз жерінен қуып шығумен аяқталды.1953 жылы Камбоджа, 1954
жылы Лаос, Индияның Пондишери және басқа қалалары, 1958 жылы Гвинея, 1962
жылы Алжир колониядан азат болып, өз тәуелсіздіктерін алды. 1960 жылы
Того, Камерун, Судан, Конго, Чад, Орталық Африкалық республикасы, Габон,
Мавритания, Дагомея, Буркинг Фасо, Нигер, Піл сүйегінің жағалауы (қазір Кот
д-Ивуар), 1975 жылы Комор бұғаздары, 1977 Сомали тәуелсіздіктерін жариялады
[14]. Осыған байланысты француз тілі XIX- ғасырға қарағанда күшін жойып,
ағылшын тілімен бәсекелестікке түсе алмай қалды. Француз тілінің әлемдегі
мәртебесін көтеру үшін Францияның сыртқы істер министрлігі жанынан
франкотілдері министрлігі құрылды [15]. Белгілі шығыстанушы, қазақ ауыз-
әдебиетінің жанашыры Ф.В Радлов өткен ғасырдың басында: Әлем тілдерінің
ішінде мен үш тілді ұлы тіл деп білемін. Ол орыс, француз, қазақ тілдері,
– деген [16]. Осы тіл сыртқы қарым-қатынасты жүзеге асыруға ыңғайланған.
Бүкіл франкотілді мемлекеттердің тіл саясатының орталығы Франция болып
табылады. Францияның ресми өкіметі мен қоғамдық мекемелері француз тілін
халықаралық алты тілдің бірі ретінде санап, елдің тілге байланысты ішкі
мәселелеріне маңызды міндеттер тұрғысынан қарайды. Франциядағы тілдік
жағдай өте күрделі. Қазіргі француз тілінің тазалығын сақтауға Францияда
үлкен мән беріліп отырғандығы белгілі. Франция үкіметі жанындағы француз
тілді елдердің өкілдерінен тұратын орган француз тілі терминологиясын
ретке келтіру жұмыстарын жүргізіп, конференциялар өткізіп, 1971 жылдан
бастап Француз терминологиясы және Сөз кілті сияқты журналдар шығарып
отыруы соның айғағы [17]. Француз халқы 1789-1794 жылғы француз
революциясынан бері ресми тіл ретінде тек француз тілін көргісі келеді, сол
себепті ішкі тіл саясатының мақсаты өз елінде де, өзге елдерде де француз
тілінің үстемдігін арттыру болып табылады [15]. Соған байланысты соңғы он
жылда тілге байланысты мынадай заңдар қабылданды: 1) 1972 жылы Француз
тілін байыту туралы заң; 2) 1975 жылы Француз тілін қолдану туралы заң.
Соңғы заң ресми іс жүргізуде фирмаларға ағылшын-американдық атауларды
пайдалануға тыйым салды. Бұл заңдарда француз тілінде басқа тілден енген
сөздерді қолданбау туралы айтылған. Бельгияда да, Канада да, Швейцарияда да
Францияға қарағанда басқа тілдермен бәсекелесе алатын тіл туралы тілдік
заңнамалар қабылданған. Швейцарияда 4 тіл, яғни неміс, француз, итальян,
реторамант тілдері ресми тіл ретінде қолданылады, алдыңғы үшеуі мемлекеттік
статусқа ие. Бельгияда 1830 жылғы конституция бойынша мемлекетішілік
шекара тілге байланысты үшке бөлінген (француз, фламанд, неміс аумақтары
бар). Канада да 1867 жылғы конституцияда француз тілі ағылшын тілімен бірге
ресми тіл делінген. Соның ішінде Квебек, Жаңа Броусвиктегі халықтың дені
франкоканадалықтар болғандықтан, француз тілінде сөйлеседі. Осы заңдарды
шығарудың өзінен мемлекеттік биліктің тілге қаншалықты мән беріп, қолдау
көрсететінін аңғаруға болады [18]. Француз тілі Қазақстан кеңістігінде де
дипломатиялық сферада халықаралық тіл ретінде кең қолданылады. Осындай
халықаралық тілдерде халықаралық келісімдер, шарттар жасалынуда,
дипломатиялық қатынастарда кең қолданылуы заңды түрде бекітілген. Тіл
туралы заңның Тіл- халықаралық қызметте бабында былай деп жазылған:
Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдіктері мен ҚР халықаралық
ұйымдар жанындағы өкілдіктерінің қызметі мемлекеттік тілде, қажет болған
жағдайда басқа да тілдерде пайдаланып жүзеге асырылады. Екіжақты
халықаралық шарттар, әдетте, уағдаласушы тараптардың мемлекеттік
тілдерінде жасалады, көпжақты халықаралық шарттар оған қатысушылардың
келісімімен белгіленген тілдерде жасалады. ҚР басқа мемлекеттер
өкілдерімен өткізілетін ресми қабылдаулар мен өзге де шаралар басқа
тілдерге аударылып, мемлекеттік тілде жүргізіледі. [7]. Қазақ тілі туралы
француз тілінде жазылған зерттеулердің ішінде шоқтығы биік, ең сүбелісі –
Г. Клапрот еңбектері. Ол ең алғаш қазақ тілі жайлы арнайы мақала жазып,
французша-қазақша сөздік құрастырған [19]. 1824 жылы Г.Клапрот Азия туралы
жазған үш томдық еңбегінде, 1825 жылы Қоқанға саяхат атты мақаласында
Петропавл арқылы қазақ жерінде болғаны, қазақтардың мекендейтін жерінің
аумағы, ұлттық тағамы, үш жүзге бөлінетіні, діні, кару-жарағы, үйлену
дәстүрі, киіз үй жабдықтары, аңшылық шеберлігі, құн төлеу, бәйге жарысы
туралы мәлімет қалдырған. Француз ғалымы Ш.Э.Уйфальви Ресейге, Сібір мен
Түркістанға ұйымдастырылған экспедицияны 2 рет басқарып барған. Ол
Қазақстанның Шымкент, Сауран, Түркістан, Жаңақорған, Алматы елді
мекендерін, Арал теңізі мен Орал тауын аралап, зерттеу жүргізген. Қазақ
жеріне саяхат жасағандардың арасында француз әйелдері де болған. Мысалы,
Мари де Уйфальви- Брудон қазақ жерін аралап, алған әсерлерін жазып
қалдырған, Карла Серена Астрахань жерлерін маңында болып өзінің бес
бөлімнен тұратын Даладағы жалғыз жан деген еңбегінде қазақ халқының
көшпенді өмірі, Бөкей ордасы, қазақтардың басқару жүйесі, салт-
дәстүрлерінен деректер келтірген. Француздың тағы бір әйелі, виоленчелист
Лиз Кристани Батыс Сібірге саяхат атты шығармасында қазақ халқы жайлы
мәлімет бар. Спорт саласына келсек, 1911 жылы Парижде француз палуаны Жан
Сабатьені жеңген, французша күрестен әлем чемпионы, халқымызда күш атасы
атанған, жауырыны жерге тимеген әйгілі Қажымұқан Мұңайтпасовтың орны бір
бөлек [20,65-66]. Сурет саласындағы табиғатты бейнелеу дегенге үзілді-
кесілді тиым салынған елдің баласы сауатын ашып үлгірмей жатып, ересен
еңбегімен әлемге танылып, тек қана Кеңес Одағы емес, арнайы шақырумен Париж
бен Нью-Йоркта ұйымдастырылған көрмелерге өз жұмысын апарған Орал
Таңсықбаевты атауға болады [21]. Ал саясатқа келетін болсақ, Түркістан ұлт-
азаттық қозғалысының көрнекті өкілі саяси және қоғамдық қайраткер, 20 жыл
өмірін елден жырақ, Францияда өткізген өз еліне деген махаббаты үшін Кеңес
өкіметі тарапынан қудаланған, Еуропадағы қазақ саяси эмигранттарының
бірегейі, екі алпауыт идеологияның, фашизм мен коммунизм
бәсекелестігінің құрбаны, ұлтшыл, халық жауы деген жалған ат таңылып,
елден кетуге мәжбүр болған Мұстафа Шоқайдың орны бір төбе. Егемендігімізді
алғаннан кейін, Қазақстан мен Франция елшіліктерінің келісімімен
М.Шоқайдың еңбектері мен жеке хаттарының фотокөшірмелері туған жеріне
қайтарылды. М. Шоқайдың өмірі мен қызметін зерттеуде тарихымызға орасан
зор еңбегін сіңірген, 1993-2000 жылдар аралығында Қазақстан елшілігіндегі
дипломатиялық қызметімен қатар Түркістан легионының қайғылы тарихын
алғаш рет шетел мұражайларының деректеріне сүйене отырып зерттеумен
айналысқан, филология ғылымының кандидаты, доцент, ұзақ жылдар Алматы шет
тілдері институтында дәріс берген Б.Садықованың төменде аталған
еңбектерінің болашақ ұрпақты патриотизмге тәрбиелеудегі маңызы зор. Олар:
Мәрия Шоқай Мен сіздерге Ножаннан жазып отырмын еңбегі [22], Түркістан
легионының тарихы (деректі мәліметтер бойынша) [23]. 1998 жылы түсірілген
Зар немесе Отанынан аластатылғандар атты деректі фильм, француз
кинематографистерінің қатысуымен түсірілген Бір уыс топырақ үшін деректі
фильм (1994 жыл).
Қазақ-француз байланыстары әдебиет саласында да белсенді түрде
жүзеге асырылған. 1927 жылы В. Гюгоның өлеңдерін ең алғаш рет қазақ тілінде
І.Жансүгіров аударды. С.Сейфуллин француз ақыны Руже де Лилдің үлгісімен
Қазақ жастарының марсельезасын жазды. Эжен Потьенің Интернационалын
бірінші Жүсіпбек Аймауытов, кейіннен І. Жансүгіров қазақ тілінде
жариялады. 1935 жылы қазақ тілінде (латын әрпімен) Пышка новелласы, 1937
жылы Р.Ролланның Жан Кристоф романы, 1938 жылы Франсуа Рабленің
Гаргантюа мен Пантагрюэлі, 1949 жылы Оноре де. Бальзактың Памелла
Жиросы Жұмабай Есбатыровтың аудармасында, 1953 жылы Жюль Верннің 20.000
лье су астында романы Ж.Сәрсекеевтің аудармасында және Он бес жасар
капитан мен Капитан Гранттың балалары С.Ищановтың аудармасында, 1954
жылы осы автордың Горио әкесі мен Шагреновая кожа романдары
А.Ахметовтың және Х.Өзденбаевтың аудармасында, 1956 жылы Жан Батист
Мольердің Сараң пьесасы Ғ. Мүсіреповтың аудармасында, 1961 жылы Анатоль
Франстың Итбалықтар бұғазы С. Ембергеновтың аудармасында, 1967 Антуан
Сент Экзюперидің Кішкентай ханзадасы Т.Әлімқұловтың аудармасында жарық
көрді. 1958 жылы ең алғаш рет француз тілінде Ғ. Мүсіреповтың Қазақстан
солдаты еңбегі, М. Әуезовтың Абай романы басылып шықты. 1985 жылы
Жоғалған иллюзиялар Ж. Ысмағұловтың аудармасында басылып шықты. Француз
ақын-жазушыларының да біздің әдебиет тарландарына берген бағасын сол
кездердегі ақпараттардан кездестіруге болады. Мысалы: Жамбыл жырларының
француз тіліндегі аудармасын оқыған Р. Роллан Альпі тауының бауырынан
қазақ халқы мен бүкіл жаңа тұрпатты адамзаттың жыршысы Жамбылға туысқандық
сәлем!- деп хат жазған. 1955 жылы Кеңес жазушыларының II-сьезі ашылған
күннің ертесіне көрнекті француз жазушысы Луи Арагон М.Әуезовты француз
жұртшылығына таныстырды. Юманите газетінде француз сыншысы Р. Бержеранның
Әуезов – қазақ жазушысы деген мақаласы жарияланды. Қазақстан өз алдына
дербес, егеменді ел атанғаннан кейін, Қазақстан мен Францияның өзара
байланыс аясы кеңейіп, барлық салалар бойынша қарым-қатынас орнықты түрде
дами бастады. Франция – Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алғаш
мойындаған елдердің бірі. Екі ел арасындағы байланыстар, жоғары дәрежелі
кездесулер 1992 жылдың қыркүйек айында Н. Назарбаевтың Францияға ресми
сапары кезінде екі мемлекет арасында достық, ынтымақтастық және өзара
көмек жайлы келісім шартқа қол қоюдан бастау алды. 1993 жылы қыркүйек
айында Қазақстанға тұңғыш рет Францияның президенті Ф.Миттеран келіп, өз
елінің елшілігін салтанатты түрде ашып берді. Францияның Қазақстандағы
елшілігінің жанында француз орталығы ашылды. Қазақстанда француз
инвесторлары, кәсіпкерлері мекемелер, біріккен кәсіпорындар ашып жатыр
(француз дүкендері; мысалы Французский дом), француз мәдени орталықтары,
Франция- Қазақстан қауымдастықтары (2001-2004 жылдар арасында француз
капиталы қатысқан кәсіпорындардың саны 59) [24,192]). Төмендегі №1
кестені қараңыз:
Кесте №1- Француз капиталы қатысқан кәсіпорындардың саны:
2001 2002 2003 2004
39 47 50 59
Қазақстанның Франциямен экономикалық қатынастары күннен-күнге нығайып
келеді . Сондықтан экспорт-импорттық қатынастар қарқындауда [25,164-306].
№ 2,3 кестелерді қараңыз:
2002 2003 2004
27,4 млн. долл. 278,1 млн. долл. 1468,2 млн. долл.
Кесте № 2- Қазақстан Республикасынан Францияға кеткен экспорт.
Кесте №3 –Франциядан Қазақстан Республикасына келген импорт
2002 2003 2004
27,4 млн. долл. 278,1 млн. долл. 1468,2 млн. долл.
Кесте №4-Қазақстан Республикасына Франциядан келген инвестицияның саны да
күннен күнге көбейіп жатыр, мысалы:
2002 2003 2004
3,01 млрд 3,50 млрд. 3,27 млрд.
Қазақстан экономикасындағы банк жүйесін, жақсарту үшін Францияның ең ірі
банктері өз өкілдіктерін ұйымдастырды. Француз компанияларының жұмысы
негізінен, мұнай-газ, металлургия, химия өнеркәсібі мен сауда саласымен
байланысты дамып отыр. Инвестицияларды екі жақты қорғау, Қос салықты
болдырмау туралы екі жақты келісімдер мне заңдар күшіне енді. Қазақ-
француз немесе таза француздар жұмыс істейтін кәсіпорындар Қазақстанда
көбейіп келе жатыр. Мысалы: ЮбиФранс- агенттігі Францияның Қазақстандағы
елшілігіндегі мекеме 2002 жылы ашылған, Медиатека француз ақпарат орталығы
- 12000-нан астам кітаптары бар ( әдістемелік, көркемәдебиеттер, видео
және аудио материалдар) Астанада , Алматыда 2000-ға жуық оқырмандары бар,
және француз елшілігінде француз тілін үйрету курстары жұмыс істейді, Арева-
фирмасы әлемнің 30 елінде электр желісін өндірумен шұғылданатын беделді
фирмалардың бірі, БНП ПАРИБА Қазақстан өкіметінің тапсырысымен
Қазақстандағы ірі өндірістік обьектілерді приватизациялау мандатын жасаған(
Маңғыстау Мұнайгаз, Қаражамбасмұнай, Қазгаз,Алаугаз) 2003 жылы БНП ПАРИБА
Қазмұнайгаздың проектілерін финанспен қамтамасыз етіп оған 235 млн.АҚШ
долларын бөлген, : БуигҚұрылыс- Қазақстан кеңістігінде Буиг Батиман
Құрылыс деген филиалы бар, КАТКО -(45% -НАК ҚАЗАТОМПРОМ,10 % -Замбези )
Қазақстан даласында уран өндіруге қатысады8. Легран ,Натексис Банк Попюлэр
– көптен бері Қазақстандағы экспорт мәселесімен айналысады, НЕКСАНС –
Астана қаласында орналасқан,мұнай және газ өндірумен айналысады, СОСИЕТЕ
ЖЕНЕРАЛЬ – Қазақстанда 1993 жылдан бері Алматыдағы француз елшілігінде
мекемелерді финанспен қамтамасыз ету және экспорт-импорт мәселелерін
зерттеумен айналысады. Талес Коммюникасьон Алматыда орналасқан
электроника саласында жұмыс істейді, ТОТАЛЬ Мұнай өндірумен,
маркетингпен,сатумен және теңіз арқылы тасымалдауды ұйымдастырумен
айналысады [25,1-14]. Қазіргі таңда шетел тілін үйрену мұқтаждықтан туып
отыр, себебі Қазақстанға қазір шетелден инвесторлар, туристер лек-легімен
келіп жатыр, олардың саны күннен- күнге өсіп отыр. Мәдениеттердің
өркениеттік түр иеленуінің арқасында халықтардың өзара қауышу үдерісі
қарқындап отыр, сондықтан да әр халық өз тілімен қатар басқа тілді қоса
үйреніп, қостілдік тұлғаларға айналу үстінде. Ұлттық- шетелдік
қостілділікті игеру арқасында басқа ұлт өкілдері тек Қазақстандық
қауымдастықтың мүшелері ғана болып қоймай, басқа шетелдік социумның да
мүшелері болуы мүмкін. Қазақ - шетел қостілділігін біріне қазақ-француз,
француз-қазақ қостілділіктері жатады. Қазақстан коммуникативтік
кеңістігінде француз – қазақ қостілділігі кең тарамаған, бірақ оның
дамуына қолайлы жағдайлар бар. Қазақстанда 1989 жылы 32 француз тұрса, 1999
жылы 31 француз тұрды (облыстар бойынша алғанда , Ақтөбеде –3, Алматы
облысында – 5,Шығыс Қазақстанда –2, Қарағандыда –2, Қостанайда –1,
Павлодарда–1, Оңтүстік Қазақстанда– 1, Астанада–3, Алматы қаласында–13
адам). Бұлардың 20-сы еркек, 11- і әйел. Қазақстандағы француздардың он
бірі – 0-29 жастағылар, ал жиырмасы– 30-дан асқандар. Қазір Қазақстан
кеңістігінде 50 мың француздар тұрады [26]. Сонымен қоса , француз
тілінің иегерлеріне француз тілінің оқушыларын, француз тілін үйренуші
оқушылардың санын қосуға болады. Олар өз әулеттерінде француз тілінде
сөйлейді. Сауалнамалардағы мәліметті талдаудан өткізу нәтижесінде
әулеттік тұрмыстық қазақ-француз қостілділігінің деңгейі 9% көлемінде
анықталды. Қазақстанда 260 мектепте, 130 жоғары оқу орнында пән ретінде
оқытылып, қоғамдық қызметті атқарады. Бір ғана Алматы шетел тілдері
институтының француз факультетін соңғы он жылда 4500 студент бітіріп
шықты, оның қазағы – 4001. Француз тілінің оқу функциясы инструменталдық
функция деп аталады, себебі француз тілі – оқу құралы. Қазақстанда жыл
сайын Болашақ бағдарламасымен жүздеген адам Францияда немесе француз
тілді мемлекеттерде өздерінің білімін жетілдіруде. Қазақстан қалаларында
француз-қазақ орталықтары ашылуда. Мысалы: Жақында ғана Францияның
Қазақстандағы елшісі Ален Куанон Қостанай қаласына келіп француз-қазақ
орталығының ашылуына байланысты, Қостанай мемлекеттік педагогикалық
институтының роман-герман және шығыс тілдері кафедрасының меңгерушісі Айша
Оспановаға Академиялық пальма орденін салтанатты түрде табыс етті. Бұл
орден 1808 жылы атақты генерал Наполеонның ғалымдар мен ұстаздарға
тағайындаған ордені болатын [28]. Егеменді Қазақстанда қазақ-француз
қостілділігі әдебиетте, ғылым саласында кең түрде дамуда, мысалы: 2000 жылы
Қазақстанда 1 кітап ( таралымы -5 мың дана, көлемі-29,50 баспа табақ ), ал
2002 жылы 7 кітап (таралымы -36187, көлемі-272168.00.т.) француз тілінде
жарық көрді. 1997 жылы М.Әуезовтың мүшелтойына орай оның санқилы
шығармалары, атап айтқанда Қилы заман повесі француз тілінде жарияланды.
Абайдың қара сөздері, Ескендір мен Масғұт поэмалары Ғ. Мұқановтың
аудармасында, 2000 жылы Абайдың қара сөздері енді Г.Сәрсекееваның
аудармасында басылып шықты. 1997 жылы маусым айында Парижде, ЮНЕСКО-ның
штаб- пәтерінде М.Әуезов күндері салтанатты түрде аталып өтті. Қазақстан
ғалымдары француз ғалымы, саяхатшысы Г. Клапроттың француз тілінде жазылған
еңбегіне 1980 жылдары ғана көңіл бөле бастады (М.Томанов, М.Малбақов).
Шетел түркологтары бұрын қазақ тілі жөніндегі зерттеулерін мақала
көлемінде ғана жазып келсе, кейінгі он жылда кітап, кітапша күйінде
жариялай бастады. Осындай еңбектердің бірі – 1983 жылы Парижде француз
түркологы Д. Индужиан құрастырған, 20.000 сөзді қамтитын қазақша-французша
сөздік [27]. 25.000 сөзді қамтитын қазақша-французша сөздік құрастырған
(Қыдырбаева). 1997 жылы Парижде француз түркологы Р.Дор мен оның зайыбы
Құсайынованың авторлығымен Қазақ тілі оқулығы жарық көрді, ол қазір
Париждегі шығыстану институтында оқулық ретінде пайдаланылып жүр. Францияда
басылып шыққан 15 эниклопедияның 5-еуі ғана Алматы кітапханаларында
сақталған. Түркі тілдерін зерттеуге арналған мақалаларында қазақ тілінің
фактілерін пайдаланған француз түркологтары Л.Рашони, Моллова, И.Мандоки,
Ж.Денилерді атап өтуге болады. Француз-орыс, қазақ-француз тілдерінің
салыстырмалы типологиясын зерттеуге белсенді түрде ат салысқан
ғалымдардың ішінде шетелдік және қазақстандық авторларды атауға болады.
Солардың ішінде В.Г.Гак, С.Е.Исабеков, К.К. Дүйсекова т.б. Осы ғалымдардың
еңбектерінде қазақ-француз тілдерінің ерекшеліктері көрсетіліп,
лексикалық, семантикалық деңгейде талдау жасалған [28], [29], [30]. К.К
Дүйсекованың Француз және қазақ тілдерінің фразеологиялық әлемдік суреті
жұмысында да француз және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық бірліктердің
ұлттық өзгешеліктері көрсетілген. Франция мемлекетінде де қазақ тілі
зерттелініп [31], сондағы қазақ шоғырының қазақ-француз қостілділігінің
жан-жақты үлес қосқанын да атап өту керек. М. Тәтімовтың Біз 10 миллион
халықпыз деген мақаласында [32]. Франциядағы қазақтардың саны 1990 жылы 4
мыңға жеткен, демек біз Францияда қазақ шоғыры бар деп айта аламыз, яғни
бұл мемлекетте қазақ-француз қостілділігінің дамуына жағдай бар. Бірақ,
өкінішке қарай Қазақстанда және Францияда қазақ-француз қостілділігі әлі
де болса зерттеу нысаны болмаған. Қостілділік шетелдік және қазақстандық
тіл білімінде кең көлемде зерттелген. Ғалымдар қостілділікті
лингводидактикалық (В.Щерба, В.Ю. Розенцвейг, Е.М. Верещагин, Т.Балиашвали
т.б.), лингвистикалық (А.Е. Карлинский, Е.М. Михайлов т.б.), әлеуметтік-
лингвистикалық (Ю.Д. Дешериев, Ю.А. Жлуктенко, В.Ю. Михальченко. М.М.
Копыленко, Н.Б. Мечковская, Б. Хасанұлы, М.Ж. Жүсіпов, З.К. Ахметжанова, О.
Назаров), контрастивтік (Э.Д Сулейменова) қырынан сипаттаған. Зерттеушілер
қостілділіктің дамуына әсер ететін жағдайларды, қостілділіктің түрін,
типін, сатыларын, қостілділік ситуацияларды қарап, қостілділікке әлеуметтік
– лингвистикалық анықтама берген. Сонымен қатар қостілділік мәселелері
әлі толық шешімін тапқан жоқ, себебі оның кейбір түрлері ғылыми деңгейде
зерттелмеген. Мысалы, қазақ- шетелдік, оның ішінде қазақ -француз
қостілділігінің оқу саласындағы, қостілділердің сөйлеу әрекетіндегі дамуы
қаралмаған. Қазақ- француз қостілділік үдерісін, оның өрістеуін бақылауға
болады. Б.Хасанұлының пікірінше, қостілділік екі қауымдастық өкілдері
қарым- қатынасының нәтижесі, өзара тілдерді алма-кезек пайдаланудағы
әрекеттестігі. Осы қостілділік оқу мақсатының салдарынан жасанды түрде
өтуі мүмкін. Қостілді тұлғаның екі тілді қолдануының өзі үдеріс,
сондықтан бұл үдерісті жасанды түрде (мысалы оқу мақсатында) ұйымдастыруға
болады [33,33]. Қазақ- француз қостілділігін де жасанды түрде
ұйымдастыруға болады. Осы жағдайда ол табиғи түрдегі қостілділікке
жатпай, педагогикалық түрде, оқу мақсатымен ұйымдастырылған қостілділік
үдерісіне жатады. Сондықтан осындай жасанды француз-қазақ қостілділігін
зерттеуге болады. Біздің жұмысымызда қазақ - француз қостілділігі жасанды
жағдайда өтетін қостілді тұлғалардың іс - әрекеті ретінде қаралып, оның әр
сатыда (бастапқыдан бастап соңғы деңгейге дейін,яғни информант-
респонденттердің сөйлеу әрекетінде) даму үдерісі айқындалады.
Зерттеу нысаны. Оқу мақсатымен ұйымдастырылған қазақ-француз
қостілділігінің жеке тұлғалардың сөйлеу әрекетіндегі даму жолдары және
сатылары.
Зерттеудің пәні. Қазақ - француз қостілділігінің әр сатыда даму қозғалысын
көрсететін құзырлықтың белгілері: интерференция, ауысу үдерісі,
интеркаляция құбылыстары, олардың түрлері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Зерттеудің мақсаты - оқу мақсатымен ұйымдастырылған қазақ-француз
қостілділігінің даму сатыларының ерекшеліктерін бақылау арқылы осы
қостілділіктің өрістеуін байқау, оның дамуына себеп болатын факторларды
айқындау, соның негізінде қазақ-француз қостілділігінің әлеуметтік-
лингвистикалық табиғатын анықтау. Ол үшін төмендегідей міндеттерді шешу
көзделді:
- қостілділік теориясының даму ерекшелігін зерттеу, оның негізгі
бағыттарына сипаттама беру, түрлерін қарастыру және қостілділіктің
әлеуметтік-лингвистикалық табиғатын айқындау;
- қазақ-француз қостілділігінің белгілерін саралау арқасында оның
әлеуметтік-лингвистикалық мәнін көрсету; және осы тұрғыдан негізгі
түрлерін сипаттау;
- қазақ-француз қостілділігінің психолингвистикалық табиғатын анықтау
және психолингвистикалық, лингводидактикалық қырларынан түрлерін
саралау;
- оқу саласында ұйымдастырылған түрде өтетін қазақ-француз қостілділік
үдерісінің сатыларының даму кезеңдерін жас мөлшері негізінде, игеру
деңгейіне қарай бөлінген әлеуметтік топтарда, әлеуметтік лингвистикалық
мониторинг жасау арқылы зерттеп, оқушылардың екінші тілдегі әр сатыда
дамитын құзырлығын байқау;
- қазақ-француз қостілділік үдерісінің даму барысында байқалынатын
сатыдағы жеткіліксіз құзырлық негізінде пайда болатын интерференциялық
құбылыстарды талдап, олардың түрлерін саралау;
- қазақ-француз оқұ қостілділігінің үшінші сатысында орын алатын ауысу
және интеркаляция құбылыстарын әлеуметтік-лингвистикалық табиғатын
анықтау олардың екінші тілді игеру үдерісіндегі қызметін анықтау;
Зерттеудің теориялық - әдістемелік негізі. Диссертацияның әлеуметтік-
лингвистикалық негізі ретінде белгілі ғалымдардың (Д.Ю. Дешериев, Н.Б.
Мечковская, Ю.А. Жлуктенко, Б. Хасанұлы, М.К Исаев, М.М. Копыленко. А.Е.
Карлинский, З.К. Ахметжанова, Э.Д. Сүлейменова, М.Ж. Жүсіпов) ғылыми
еңбектері, ой-пікірлері, тұжырымдары басшылыққа алынды. Жұмыстың
лингводидактикалық негізі ретінде қостілділік мәселесін
психолингвистикалық, тілдік -методикалық қырынан зерттеген ғалымдардың (
В.Ю. Розенцвейг, Е.М. Верещагин, т.б.) жұмыстарын пайдаландық.
Диссертацияда кешенді әдістемелік негізгі ұстанымдарын, қағидаларын
қолдандық. Антропоортақтық, функционалдық парадигмаларға сүйене отырып,
әлеуметтік- лингвистика, психолингвистика, тіл білімі, контрастивтік
лингвистика, әлеуметтік философия ғылымдары салаларында жарық көрген
зерттеу жұмыстарын арнайы салыстырмалы салада қазақ-француз тілдеріне
арналған ізденістер мен оны дәйектейтін лексикографиялық еңбектер
негізге алынды.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Оқу саласындағы қазақ-француз
қостілділігіне әлеуметтік – лингвистикалық мониторинг өткізу барысында
әлеуметтік – лингвистиканың талдау тасілдері мен әдістері қолданылды. Оқу
саласындағы қостілділіктің өрістеуін тексеру үшін сауалнама арқылы мәлімет
жинау, бақылау магниттік таспаға жазып алу, сұхбат өткізу статистикалық
талдау әдістері қолданды. Сонымен қоса, жұмысы психолингвистика,
салыстырмалы, контрастивтік тіл білімі ғылымдардың әдістері орын алды.
Оларға психолингвистикалық эксперимент салыстыру конфронтация, жіктеу,
талдау, қорытындылау әдіс-тәсілдері кеңінен қолданыс тапты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері
Қостілді тұлғаның қазақ-француз қостілділігі үдерісінде оқу саласында
кездесетін мәселелер және оны шешудің жолдарын әлеуметтік –
лингвистикалық тұрғыдан көрсету тұңғыш рет зерттеу нысаны болып отыр. Осы
орайда мынандай мәселелер ғылыми шешімін тапты:
- қостілділіктің әлеуметтік–лингвистикалық мәні анықталып негізгі
түрлері сипатталды.
- оқу мақсатымен қазақ-француз ұйымдастырылған қостілділігі
әлеуметтік –лингвистикалық үдеріс ретінде қарастырылып, әлеуметтік-
лингвистикалық қырдан зерттелінген оның бастапқы көріністері
сараланды;
- жасанды жағдайда қалыптасатын қазақ-француз оқу қостілділігінің
дамуының үш кезеңдері әлеуметтік-мониторинг негізінде тексеріліп осы
сатылардағы даму ерекшеліктерін көрсететін тілдік құбылыстар
айқындалды;
- оқу қазақ-француз қостілділігінің бірінші сатында жеткіліксіз құзырлық
жағдайында пайда болатын интерференцияның түрі анықталып, ғылыми
тұрғыдан қарастырылды.;
- оқу қазақ-француз қостілділігінің екінші даму сатысында орын алатын
транспозиция құбылыстары жан-жақты зерттелінді;
- оқу қазақ-француз қостілділігінің үшінші деңгейдегі ауысу және
итеркаляция екінші тілді еркін меңгерудің жеткілікті көрсеткіш
ретінде алынып, олардың түрлері, көріністері қаралды.
Зерттеудің теориялық маңыздылдығы. Әлеуметтік лингвистикалық біліміндегі
қостілділік теориясының ғылыми негізін айқындау, оның оқу саласында даму
сатыларын бақылап, өрістеу кезеңдеріндегі құбылыстарды зерттеп, олардың
қостілділікті дамытуда атқаратын қызметтерін айқындау тек жеке
әлеуметтік-лингвистика тіл ғылымының ғана емес, жалпы психолингвистика,
лингвистика, лингводидактика салаларының даму сипатын болжауға,
теорияларын дамытуға мүмкіндік береді:
Зерттеу барысында қол жеткізетін ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар
әлеуметтік- лингвистика, психолингвистика, лингвоәдістеме мәселелерін жан-
жақты зерделеуге олардың теориялық принциптерін қазақ- француз деректері
негізінде дәйектеуге көмектеседі. Диссертацияда ұсынылған ғылыми жобалар,
алынған нәтижелер жалпы тіл білімінің теориялық мәселелерін дамыта келе
қазіргі ғылымдар тоғысын құрайтын көкейтесті мәселелерді шешуге, жалпы
тіл білімініің тілдік қатынастар жүйесін дамытуға, жан-жақты зерттеуге
ат салысады.
Зерттеудің практикалық мәнділігі. Зерттеудің нәтижелері теориялық
тұжырымдары мен ғылыми ұстанымдары жалпы тіл біліміндегі, әлеуметтік
лингвистикалық ғылымдағы зерттелінетін қостілділік теориясы туралы
маңызды қорытындылар жасауға толық мүмкіндік береді. Диссертацияда
ұсынылатын көзқарастар мен пікірлер қостілділіктің әлеуметтік-
лингвистикалық табиғатын Б. Хасановтың көзқарастарына орай жалғастыра
қарау негізінде айқындалып, дәлелденіп, осы үдерісті бақылауға болатыны
көрсетілген. Осы қазақ-француз қостілділігінің үш сатыда бақылауының
нәтижесінде алынған тұжырымдар мен анықтамалар, тілдік қатынастар,
әлеуметтік лингвистика, тіл біліміне кіріспе, жалпы тіл білімі,
психолингвистика пәндерін оқытуда, жоғарғы және орта арнайы білім, орта
мектептерге арналған оқулықтар мен әдістемелік құралдар дайындауда, арнайы
курстар және семинарлардың жаңа бағыттамаларын жасап, жинақтау барысында
жан-жақты пайданылады.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар
Қостілділіктің теориялық негізінде жаңа ғана дамып келе жатыр, өйткені
оның әлеуметтік-лингвистикалық пәнін көрсететін анықтамасы ғана
айқындалғанмен даму жолдары, сатылары қарастырылмаған. Қостілділік
әлеуметтік-лингвистикалық құбылыс, оның әлеуметтік-лингвистикалық
табиғаты әлеуметтік (үдеріс, екі гетерогендік социумдардың өкілдерінің
тілдік қатынаста болып, қауышуының нәтижесі), лингвистикалық (тілдік
кодтардың қостілділік тұлғаның сөздік іс-әрекетінде алма кезек алмасуы.
Оқу мақсатымен ұйымдастырылған қазақ-француз қостілділігінің
антологиялық табиғаты – әлеуметтік-лингвистикалық. Оның әлеуметтік (үдеріс,
әлеуметтік-лингвистикалық тәсілдер арқылы бақылауға болады, әлеуметтік
топтардың сөз әрекеттерінде қоғамда дамиды, лингвистикалық француз тілдің
кодтардың алмасуы белгілері бар. Ол жасанды жағдайда дамитын паритетсіз
біржақтылық, теңгерілмеген, жеке, топтық, дара, қостілділік.
-қазақ-француз қостілділігінің дамуын аудиториялық жағдайда үш сатыда
байқауға болады: 1) субординативтік (туған тіл шетел тіліне басымды ықпал
етеді); 2) субординативно – координативтік (туған тілдің ықпалы азаяды,
бөлек қостілділіктің белгілері пайда бола бастайды); 3) координативтік
(туған тілдің ықпалы жойылады, таза қостілділіктің дағдылары қалыптасады).
– қазақ-француз қостілділігінің екіншіі даму сатысында интерференция
азайып, транспозиция жүзеге асырылады. Бұл жағдайда екі тілдердің
бірліктері салыстырылып, ұқсас дағдылар тілден тілге ауысады. Бұл жағымды
ықпал. Тілдік компетенцияның деңгейі көтеріледі.
-қазақ-француз қостілділігінің үшінші даму сатысында билингв екінші тілді
жеткілікті деңгейде теріп, тілден тілге еркін ауысады. Бұл кезеңде тілдік
компетенция мен қатар коммуникативтік компетенцияда қалыптасады.
Зерттеу жұмысының жарияланымы мен талқылануы. Зерттеу жұмысының теориялық
мәселелері мен тұжырымдары ғылыми журнал мен жинақтар беттеріндегі
мақалаларда, республикалық, халықаралық конференцияларда жасалған
баяндамаларда көрініс тапты:
1. Тұран–Астана университетінде өткен Қазақстантану: танымдық,
бағаламалық және қолданбалық мәселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Астана, 2006);
2. Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде өткен Шоқан
тағылымы атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Көкшетау, 2006);
3. Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде өткен Ғылым және
Білім - 2006 атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Астана,
2006).
4. Қазақ-француз тілінің әлеуметтік-лингвистикалық сипаттамасының
мониторингі. Ғылым және білімнің Еуразиялық кеңістігінде дамуы \\
Халықаралық конференцияның материалдары.- Павлодар, 2005.13-15 б.
5. Грек, француз, қазақ мәдениаралық коммуникациясында қолданылатын
паралингвистикалық тәсілдердің өзгешелігі\\ Международная научная
конференция Роль греческой культуры в истории мировой цивилизации .
Бишкек, 2006
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық зерттеу кіріспеден, әрқайсысы
бірнеше тармақшадан топталған үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Жұмыстың көлемі -132 бет.
1. ҚАЗАҚ-ФРАНЦУЗ ОҚУ ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘНІ,ОНЫ ЗЕРТТЕУ САТЫЛАРЫ, ӘДІС-ТІСІЛДЕРІ
1.1 ҚОСТІЛДІЛІКТІҢ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
Қостілділіктің онтологиялық табиғаты күрделі. Оның қайнар көзі тек ғана
лингвистикалық және әлеуметтік лингвистикалық ғылымдар емес, осы құбылыстың
түбірі көптеген ғылым салаларында жатыр, сондықтан да оның әр түрлі
қасиеттерін сипаттайтын анықтамалар беріледі: 1) лингвистикалық;
қостілділіктің мәнісін көрсететін маңызды қасиеттеріне мыналарды
жатқызуға болады: а) екінші тілді меңгеру деңгейі; б) қостілді тұлғаның
когнитивтік жүйесінде екі тілдің үйлесуі [33,54]; 2) әлеуметтік;
әлеуметтану ғылымында қостілділіктің пайда болуы әлеуметтік факторлармен
байланыса қаралады. Қостілділіктің дамуына әсер ететін екі әлеуметтік
жағдайды атауға болады: 1) қауымның дамуы, басқа қауымдармен, халықтармен
жан-жақты (экономикалық, мәдениетті, әскери байланыстарды нығайту; 2) әр
түрлі халықтардың бір аймақта тұруы [35]. Әлеуметтану ғылымында
қостілділікті зерттегенде ғалымдар келесі мәселелерге көп назар аударды:
әлеуметтік құрылымдарды жіктеу, сол әлеуметтік құрылымдардың өкілдерінің
сөйлеу әрекетінде екі тілді пайдалану ерекшеліктері. Сонымен қоса,
әлеуметтану ғылымы келесі маңызды сұрақты зерттеді, қостілділіктің дамуына
және өрістеуіне ықпал еткен әлеуметтік жағдайлар әсерін зерттеу, қоғамдағы
бірінші және екінші тілдің функционалдық қоршауын, олардың қызметтерін
анықтау; 3) этнолингвистикалық; Әлеуметтік лингвистика жаңа ғана дами
бастаған кезде К.Х.Ханазаров, Ю.Д. Дешериев, И.Ф. Протченко, және басқа
белгілі ғалымдар, қостілділіктің келесі мәселелерін атаған: 1) қостілдік
қатынаста болған тілдердің қоғамдық қызметтері; 2) белгілі дәрежеде бір-
бірін түсіну үшін, екі тілді қажетті денгейде білу. Ю.Д. Дешериев және
Н.Ф. Протченко қостілділік құбылысына келесі осы аталған ойды негіздейтін
анықтама береді.4) психолингвистикалық қостілділік – екі тілді көпшілікке
белгілі ішкі жүйелік тұлғалар деңгейінде білу. Осы тілдер арқылы өз ойын
басқа адамдарға түсінікті түрде ауызша және жазбаша жеткізе білу және басқа
біреудің сөзін, мәліметін қабылдап алып, түсіністікке жету [36,35]. Бұл
анықтама әлеуметтік-лингвистикалық анықтамаға жатпайды, өйткені ол
қостілділікке сипаттаманы этно- әлеуметтік тұрғыдан береді. 4)
психолингвистикалық; Осы ғылым саласында қостілділік механизмдерін
қалыптастыру тілдерді аралас не таза түрде қолдану деңгейін анықтау
жағынан сипатталады ( Е.М.Верещагин). 5) әлеуметтік-лингвистикалық.
Қостілділік ұғымын тек ғана әлеуметтанудың, этно-әлеуметтік және
лингвистикалық қырларынан қараумен шектелмеу керек, оны әлеуметтік-
лингвистикалық тұрғыдан зерттеу қажет. Қос тілді білетін адам немесе халық
жағдаяттардың түрлеріне байланысты (ауызша немесе жазбаша) бірінші немесе
екінші тілді қолданып қауышу үдерісінде бір-бірімен түсіністікке жетеді .
Осы аталған (әлеуметтік, этносоциологиялық, психолингвистикалық, әлеуметтік-
лингвистикалық) мәселелер бір-бірімен тығыз байланысты болған дықтан, олар
бірін-бірі толықтырып, қостілділік феномені туралы толық түсінік береді,
қараңыз: біздің пікірімізше, қостілділіктің барлық қырлары бір-бірімен
тығыз байланыста болады, қостілділік мәселесі жан-жақты барлық жағынан
зерттелуіні қажет, сонда ғана осы үдеріске толық тұжырымдама жасауға
болады [33,15]. Қостілділік феноменін әлеуметтік-лингвистикалық жағынан
зерттеп, оның лингвистикалық және әлеуметтік белгілерін анықтау керек. Ең
алдымен, белгілі ғалымның ойынша, қостілділіктің мәнісін зерттегенде, оның
компоненттерінің лингвистикалық және әлеуметтік статусын анықтау қажет .
Қостілділік ұғымына толық әлеуметтік- лингвистикалық анықтама беру
үшін оның негізгі белгілерін және қасиеттерін есепке алу қажет. Сондықтан
да, Б. Хасанұлы берген анықтамасындағы қостілділіктің әлеуметтік-
лингвистикалық белгілеріне назар аудару қажет. Олар: 1) қостілділік –
үдеріс; 2) қостілділік жүзеге асырылғанда екі социум бір-бірімен тығыз
қатынаста болады; 3) қостілділік тілдің ұзақ мерзімге созылған тілдік
қатынастардың нәтижесі, қараңыз:
Двуязычие –это во –первых, процесс протекающий в ходе взаимодействия
двух гетерогенных социумов ( коллективов или обществ) путем употребления
ими двух языков. Во- вторых, это результат длительного взаимодействия двух
языков . Таким образом, билингвизм- это синхронное, паралельное или
смешанное, использование двух языков в гетерогенном социуме как
интегрирующее средство общения [33,65]. Осы анықтамасында Б.Хасанұлы
қостілділіктің қосымша белгілерін атайды. 1) Қостілділік – екі
гетерогендік социумның іс- әрекеттестігінде екі тілді пайдалану арқасында
өтетін үдеріс ; 2) Қостілділікті тарихи жағынан сипаттауға болады : а)
себебі оны екі этностық қауымдастықтың тарихи іс- әрекеттесуі деп қарауға
болады; б) қостілді тұлғалардың санына қарай ( азаюының немесе көбеюінің)
қостілділік сфералардың саны азайып, не көбейіп отырады; в) қостілділік
үдерісінде бір тілден басқа тілге сөздер енеді ( кірме сөздер),
интерференция немесе интеркаляция құбылыстары орын алады; 3) Қостілділік
белгілі бір үдеріс ретінде өзінің құрамына бірнеше қатынастарды кірістірді;
а) жеке тұлғаның екі тілге байланысуы этно-психологиялық қатынасы; б) екі
іс-әрекеттестікте болған тілдердің лингвистикалық және әлеуметтік-
лингвистикалық ара- қатысы; 4) Қостілділікті зерттеу барысында үш жағдайды
еске алу қажет: Компетенцияны, орындауды, бағытты [33,20-22].
Cонымен бірге, Б. Хасанұлының тағы бір анықтамасында қостілділіктің
жаңа белгілерін атайды; 1) қостілділіктің даму сферасы-гетерогендік
социум; 2) хронологиялық межелері: синхрониялық рамкалар(синхрониялық
деңгей); 3) қызметі: біріктіру функциясы, қараңыз: Двуязычие –это
интегрирующее средство общения в гетерогенном социуме,основанное на
синхронном(паралелльном, попеременном или смешанном) использовании двух
языков ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz